Muqaddas Kitobni kim va qachon yozgan – qiziqarli ma lumotlar

Ushbu so’zning zamonaviy ma’nosida kitob alohida-alohida sahifalar yoki varaqlardan tashkil topgan alohida turdagi mahsulotdir, bu ma’lumotlarga matn terish yoki qo’lyozma usuli bilan chop etiladi.

KITOB haqida

KITOB haqida Kitob bir necha ming yillar avval paydo bo’lgan, bu davrda u turli xil ko’rinishda bo’lgan. Bobilliklar, ossuriyaliklar va boshqa qadimgi xalqlar kitobni loydan tayyorlashgan. Buning uchun ular yumshoq loydan tayyorlangan taxtachalarga uchli yog’och bilan maxsus belgilartushirishgan. So’ngra uni oftobda quritishgan yoki olovda

pishirishgan. Kitoblar, hatto kutubxonalar mana shunday maxsus loy taxtachalardan tashkil topgan. Shoh Ashshur- banipal (miloddan avvalgi 7-asr)ga qarashli shunday kutubxonani yuz yil muqaddam qadimgi Ossuriya davlatining poytaxti bolgan joydan qazib topishgan.

Xitoyda esa dastlab kitobni yupqa bambuk plastinkalarga yozishgan. Keyinchalik ular o‘z kitoblarini mo‘yqalam (cho‘tkacha) va tush bilan ipakka, milodiy 2-asrdan boshlab qog‘ozga yozishgan.

Qadimgi Misrda kitob matnlarini tosh taxtachalarga o‘yib yozishgan. Keyin papirusni ixtiro qilganlar. Presslangan qamish plastinkalarni bir necha o‘n metrgacha uzunlikdagi tasma shaklida yelimlashgan. Ularni o’rog’liq holda saqlaganlar. Misr papiruslaridan deyarli ikki ming yil davomida Yunoniston va Qadimgi Rimda yozish uchun yaxshi material sifatida foydalanishgan. Misrning Iskandariya shahridagi kutubxona qadimgi dunyodagi eng katta kutubxona hisoblangan.

Miloddan avvalgi 2-asrda Pergam podsholigidagi ustalar yozuv uchun hayvon terisidan

Bolalar uchun nashr etilgan kitoblar.

yangi material — pergament tayyorladilar. Usmon Qur’oni Toshkentda O‘zbekiston Yunoniston va Qadimgi Rimda papirus va permusulmonlari idorasi kutubxonasida saqlagament juda qimmatbaho material bo‘lganligi nadi.

uchun xomaki matn va xatlarni uchi o’tkir Qog‘ozning kashf etilishi kitob tarixida tayoqcha bilan ustiga mum surtilgan taxtachayangi davr ochdi. Ilk o‘rta asrlarda 0‘rta ga yozganlar. Osiyo va Xitoyda qog‘oz tayyorlash ancha

yida saqlanadi. Pergamentga bitilgan Kitoblar har xil hajmda bo’lib, qadimgi noyob kitob namunalaridan biri — ba’zilarining balandligi bir yarim metrdan

ham oshadi. Uni bir kishi ko’tara olmaydi ham. Shuningdek, mitti kitoblar ham bor: ayrimlari gugurt qutichasiday kelsa, boshqasi pochta markasi hajmidadir. Kitoblar qanday o’quvchilar ommasiga mo’ljallanganligi, maqsadi va mavzuiga qarab turlarga ajratiladi. Ommaviy, mutaxassislar uchun va bolalar kitobi bo’lishi mumkin. Shuningdek, ilmiy-ommabop, o‘quv, adabiy-badiiy va boshqa xil kitoblar- ga bo’linadi. 0‘quv kitoblari darslik, o‘quv qo’llanmasi, o‘quv-uslubiy qollanma kabi turlarga ajratiladi.

Qadimda risolalar qo’lyozma tarzida tayyorlangan. Qo’lyozmalarni xattotlar bejirim qilib oqqa ko‘chirishgan, naqqoshlar bezak ‘bilan bezashgan, muqovasozlar varaqlarni tikib va qolipga tortib kitob ho- liga keltirishgan. Zardushtiylik dinining muqaddas yozuvlari to’plami sifatida bizgacha yetib kelgan kitob — «Avesto» teriga yozilgan. Hozir fanda ma’lum bolgan «Avesto» milodning 6-asriga, ya’ni shoh

Kitob bosish sexi.

Xisrav I davriga oid. Unda 0‘rta Osiyo, Eron, Ozarbayjonga doir ma’lumotlar aks ettirilgan. Birinchi bosma kitoblar ksilografik (yunoncha «ksilo» — «daraxt» va «grafo» — «yozaman» so’zlaridan) kitoblar deb atalgan. Ularni quyidagicha tayyorla- ganlar: tekis yog‘och taxta ustiga matnning teskari (aks) tasvirini yozganlar. Usta o‘tkir pichoqda ehtiyotlik bilan yog’ochni o’yib yozgan. Natijada matnning qavariq tasviri hosil bo‘lgan. Unga bo‘yoq surkab, ustiga pergament (maxsus ishlov berilgan buzoq terisi) yoki qog‘oz bostirilgan va bo‘yoq yog‘ochdan varaqqa o‘tgan. Xuddi shu usulda gravyuralar ham tayyorlangan (gravyura to‘g‘risida siz «Grafika» maqolasidan o‘qib olishingiz mumkin).

Bunday kitoblarni tayyorlash juda qiyin bo‘lgan, chunki yog’och taxtalarga bir necha o‘n ming harfni o‘yib ishlashga to‘g‘ri kelgan. Shuning uchun kishilar uzoq yillar davomida alohida harflardan iborat bosma shaklni yaratishga intilganlar. Shunday kitob bosishga doir dastlabki tajribalar Xitoyda 1041 —48-yillarda amalga oshirilgan.

Yevropada bosma kitob ixtirochisi logann Gutenberg bo‘ldi. Uning hayoti to’g’risida ma’lumotlar juda oz. Biz ixtirochi Germaniyaning Mayns shahrida 1394- 99-yillar orasida tug’ilganligini, Strasburg shahrida usta bo’lib ishlaganligini bilamiz, xolos. Gutenberg o‘z ixtirosini yashirincha tayyorlagan.

Xo’sh, Gutenberg nimani ixtiro qildi?

Gutenberg yog‘ siqib chiqarish uchun mo‘ljallangan oddiy pressni bosmaxona dastgohiga aylantirdi va uni kitob bosishga moslashtirdi. Ammo asosiy narsa bunda emas, balki matndan xohlagan miqdorda nusxa ko‘chirishga imkon beruvchi bosma shaklni ixtiro etganligida. Bu ixtiro tezda butun dunyoga yoyildi. 15-asr oxiriga kelib Yevropaning o‘nlab shaharlarida kitoblar bosilib chiqdi. Bu birinchi kitoblarning ko’pi saqlanib qolmadi.

Kitob bosish jarayoni yildan yilga asta- sekin takomillashib bordi. Turkistonda birinchi bosma kitob 1868-yil Turkiston harbiy okrugi shtabi (Toshkent) da chiqarildi. 0‘zbek tilida nashr etilgan birinchi kitob Shohimardon Ibrohimovning «Kalendar» («Taqvim») kitobi (1871) bo‘ldi. 1874-yil Xiva shahrida Muhammad Rahimxon (Fe- ruz) tomonidan toshbosma (litografiya) qurildi va u yerda 1880-yillardayoq ancha kitoblar bosildi. 1883-yilda Toshkentda ham birinchi marta toshbosma usulida kitob chiqarildi. Shundan so‘ng O‘zbekistonning ko‘p shaharlarida birin-ketin bosmaxonalar tashkil etildi. Hozir O‘zbekistonda 1300 dan ziyod matbaa korxonasi faoliyat ko’rsatmoqda (2009).

Muqaddas Kitobni kim va qachon yozgan – qiziqarli ma’lumotlar

Xristian dogma Bibliyaga asoslangan, ammo ko’pchilik uning muallifi va nashr etilganda bilmaydi. Ushbu savollarga javob olish uchun olimlar ko’plab tadqiqotlar o’tkazdilar. Muqaddas Kitobning bizning asrdagi tarqalishi ulkan nisbatga yetib bordi, dunyodagi har bir soniyada bitta kitob chop etilishi ma’lum.

Muqaddas Kitob nima?

Masihiylar Muqaddas Kitobni tashkil etgan kitoblarni Muqaddas Kitob deb atashadi. U odamlarga berilgan Rabbiyning so’zidir. Ko’p yillar davomida, Muqaddas Kitobni kim yozganini tushunish uchun ko’plab tadqiqotlar o’tkazildi va vahiy turli xalqlarga berildi va yozuvlar ko’p asrlar mobaynida amalga oshirildi. Jamoat kitob to’plamini ilhomlantirilgan deb tan oladi.

Bir toifadagi pravoslav bibliya ikki yoki undan ortiq sahifaga ega bo’lgan 77 ta kitobdan iborat. Qadimgi diniy, falsafiy, tarixiy va adabiy yodgorliklarning kutubxonasi hisoblanadi. Muqaddas Kitob ikki qismdan iborat: qadimgi (50 kitob) va yangi (27 ta kitob) poydevor. Eski Ahd kitoblarini shartli ravishda taqsimlash qonuniy, tarixiy va o’qituvchilar kitoblariga kiritilgan.

Muqaddas Kitob nima uchun Muqaddas Kitob deb nomlangan?

Bibliya olimlari tomonidan taqdim etilgan va ushbu savolga javob beradigan bitta asosiy nazariya mavjud. “Muqaddas Kitob” ning paydo bo’lishining asosiy sababi O’rta er dengizi qirg’og’ida joylashgan Byblos port shahri bilan bog’liq. Uning yordamida, Misr papirusi Gretsiyaga etkazilgan. Bir muncha vaqt o’tgach, bu ism yunoncha kitobni anglatar edi. Natijada, “Muqaddas Kitob” kitobi paydo bo’ldi va bu ism faqatgina Muqaddas Bitikda ishlatilgan va shuning uchun bu nomni katta harf bilan yozib qo’ying.

Muqaddas Kitob va Injil – farq nima?

Ko’plab imonlilar nasroniylar uchun asosiy Muqaddas Kitob haqida aniq tasavvurga ega emaslar.

Injil Yangi Ahdga kiradigan Muqaddas Kitobning bir qismidir.
Muqaddas Kitob erta oyatdir, lekin Injilning matni ko’p o’tmay yozilgan.
Matnda Xushxabar faqat er yuzidagi hayot va Iso Masihning osmonga ko’tarilishi haqida gapiradi. Muqaddas Kitobda ko’pgina boshqa ma’lumotlar mavjud.
Muqaddas Kitobni va Xushxabarni kim yozganidan farq bor, shuning uchun asosiy Muqaddas Kitob mualliflari ma’lum emas, lekin ikkinchi ish hisobidan uning matnini to’rtta Evangelistlar yozgan: Matto, Yuhanno, Luqo va Mark.
Shunisi e’tiborga loyiqki, Xushxabar faqat qadimgi yunon tilida yozilgan va Muqaddas Kitobning matnlari turli tillarda berilgan.

Muqaddas Kitobning muallifi kim?

Mo’minlar uchun, Muqaddas Kitobning muallifi Rabbidir, lekin mutaxassislar bu fikrni tanqid qilishlari mumkin, chunki unda Sulaymon hikmati, Ayub kitobi va boshqalar mavjud. Bu holatda, savolga javob berish – Muqaddas Kitobni kim yozgan bo’lsa, biz ko’plab mualliflar bor, deb o’ylashimiz mumkin, va bularning barchasi bu ishga hissa qo’shdi. Bu ma’budni olgan oddiy odamlar tomonidan yozilgandir, ya’ni ular faqat bitta asbob bo’lib, kitob ustida qalam ushlab turishdi va Rabbiy ularning qo’llarini qo’zg’adi. Muqaddas Kitobni qaerdan topishganini bilish uchun, matnni yozgan kishilarning nomlari noma’lum.

Muqaddas Kitob qachon yozilgan?

Uzoq vaqt davomida dunyoning eng mashhur kitoblari qachon yozilganligi haqida munozaralar bo’ldi. Ko’plab tadqiqotchilarning fikriga qo’shilgan mashhur bayonotlardan biri quyidagilardan iborat:

Ko’plab tarixchilar, Muqaddas Kitob qachon paydo bo’lganiga oid savolga javob berish, mil. Av. VIII-VI asrga ishora qilmoqda .e.
Ko’pgina bibliya olimlari kitobning nihoyat miloddan avvalgi V-II asrda shakllanganligiga ishonch hosil qilishadi .e.
Bibliyadan qancha yillar o’tganligi haqida kitobning yana bir keng tarqalgan versiyasi, bu kitobni miloddan avvalgi II-I asrda tuzilgan va imonlilarga taqdim etilganligini ko’rsatadi .e.

Muqaddas Kitobda ko’plab hodisalar tasvirlangan, shuning uchun birinchi kitoblar Muso va Yoshua hayoti davomida yozilgandir. Keyin boshqa nashrlar va qo’shimchalar ham mavjud bo’lib, ular hozirda ma’lum bo’lganidek, Muqaddas Kitobni yaratgan. Tanlangan matnga ishonishning iloji yo’q deb hisoblaymiz, chunki u ilohiy kelib chiqishi haqida da’vogar ekan, deb kitob yozishning xronologiyasini tanqid qiluvchi tanqidchilar ham bor.

Muqaddas Kitob qaysi tilda yozilgan?

Barcha zamonning buyuk kitobi qadim zamonlarda yozilgan va bugungi kunda u 2500 dan ortiq tillarga tarjima qilingan. Muqaddas Kitob nashrlari soni 5 million nusxadan oshdi. Ta’kidlash joizki, mavjud adabiyotlar original tillardan eng so’nggi tarjimalar. Muqaddas Kitobning tarixi bir necha o’n yillar davomida yozib qo’yilganligini ko’rsatadi, shuning uchun u turli tillarda yozilgan matnlarni birlashtiradi. Eski Ahd ibroniy tilida ko’proq ifodalangan, ammo oromiy tilida ham matnlar mavjud. Yangi Ahd qadimiy yunon tilida deyarli to’liq ifodalangan.

Muqaddas Kitob haqida qiziqarli ma’lumotlar

Muqaddas Kitobning mashhurligini hisobga olsak, tadqiqotlar olib borilganiga hech kim hayron bo’lmaydi va bu juda ko’p qiziqarli ma’lumotni kashf qilishga imkon berdi:

Muqaddas Kitobda Iso ko’pincha eslatib o’tilgan, ikkinchisi esa Dovud edi. Laurel ayollaridan Ibrohim Soroning xotini bor.
Kitobning eng kichik nusxasi 19 asr oxirlarida chop etilgan va bu uchun fotomexanik kamaytirish usuli qo’llanilgan. Uning uzunligi 1,9 x 1,6 sm, qalinligi esa – 1 sm. Matnni o’qish uchun qopqoqga magnitafon qo’yilgan edi.
Muqaddas Kitobdagi dalillarga qaraganda, u taxminan 3,5 mln. Harfni tashkil etadi.
Eski Ahdni o’qish uchun 38 soat sarflash kerak va 11 soat ichida o’tadi.
Ko’pchilik haqiqatni hayratda qoldiradi, lekin statistika ma’lumotlariga ko’ra, Muqaddas Kitob boshqa kitoblardan ham ko’proq o’g’irlik.
Muqaddas kitobning ko’pgina nusxalari Xitoyga eksport qilish uchun yaratilgan. Shimoliy Koreyada bu kitobni o’qish o’lim bilan jazolanadi.
Masihiy Muqaddas Kitob eng quvg’in qilingan kitobdir. Tarix mobaynida qonunlar chiqarilishiga oid birorta ham ish qilinmadi, buzilishi uchun o’lim jazosi qo’llanildi.

Kitob qanday paydo bo’lgan? Birinchi kitob paydo bo’lganda

Kitob qadimgi buyuk kashfiyotlar – yozuv, qog’oz, siyoh bilan chambarchas bog’liq. Birinchi kitob qanday paydo bo’ldi va ular nimani ifodalab berdi?

So’zning ta’rifi va kelib chiqishi

Ushbu so’zning zamonaviy ma’nosida kitob alohida-alohida sahifalar yoki varaqlardan tashkil topgan alohida turdagi mahsulotdir, bu ma’lumotlarga matn terish yoki qo’lyozma usuli bilan chop etiladi.

Proto-slavyan tilida u “kuniga” deb nomlangan. Ehtimol, bu so’z qadimiy turkiy tillardan olingan. Bu “aylantirish” degan ma’noni anglatadi.

Birinchi kitob qachon paydo bo’ldi? Bu savolning javobi shart bo’lmagan sharoitlarni hisobga olishni talab qiladi. Avvalo, bu yozuvlarni (qog’ozni) yaratish va ma’lumotni (yozuvni) saqlash vositasidir. Faqatgina ko’rinishidan keyin kitob tarixi boshlandi.

Yozish

Kitobda ba’zi ma’lumotlar mavjud. Yozish uchun siz quyidagi shartlarga ega bo’lishingiz kerak: yozuv yozish va yozish uchun materiallar. Qadim zamonlarda inson og’zaki ma’lumotni ishlatgan. Ular oz bo’lsa, bu usul mos edi. Ammo ma’lumot to’plangani uchun uni uzatish va saqlash uchun yangi vositalarni izlash kerak edi. Shunday qilib, inson yozganlarni ixtiro qildi. Endi atrofimizdagi dunyo haqida bilgan har bir narsa yozilishi mumkin va shu bilan kelgusi avlodlar uchun bebaho bilimlarni saqlab qoladi.

Kitob qanday paydo bo’ldi? Bu inson taraqqiyoti tarixidagi eng qiziqarli masalalardan biridir. Bunga javob berish juda qiyin, chunki kitob ko’rinishining asosiy sharti – yozuv, qadimgi Mesopotamiyada va Misrda deyarli bir vaqtning o’zida paydo bo’lgan. Shu bilan birga, olimlar bu masala bo’yicha ustuvor ahamiyatga ega bo’lib, she’rlar yozgan birinchi mamlakat bo’lgan Mesopotamiya (Mesopotamiya) deb hisoblaydilar.

Qadimgi davrlarda nima yozgansiz?

Kitob qanday paydo bo’ldi? Buning ahamiyati juda katta. Har bir tsivilizatsiya ma’lumotni yozish usulini ochib, bilimlarni saqlab qolish uchun turli xil narsalarni qo’llashni boshladi: o’simlik jarohatlari, barglar, loy plankalari, daraxt qobig’i va metall.

Planshetlar eng qadimgi materialdir. Ular ikki turdagi: mum va loydan iborat edi. Ular odatda kuch-quvvat uchun ishdan bo’shatilgan edilar va bundan keyin matnga o’zgartirish kiritish imkoni bo’lmadi. Mumli planshetlar yozuvni o’chirishga va yangisini qo’llashga ruxsat berildi. Qadimgi Mesopotamiyada va Rimda ishlatilgan.

Papirusdan olinadigan yozuvlar qadimgi misrliklar tomonidan birinchi marta ishlatilgan . Keyinchalik, bu qog’oz Fenikeliler tomonidan yozish uchun ishlatila boshlandi va keyinchalik unga yunonlar tomonidan tanishtirildi. Uzoq vaqt davomida yozuvlar yozuvlar uchun juda qulay material sifatida ishlatilgan. Xushbo’ylik tufayli papirus egilmasdi, lekin u javonlarga saqlash uchun qulay bo’lgan uzun chiziqlar bo’lib qo’shilishi mumkin edi. Bundan tashqari, papirus siyohi osongina yuvilib, uni qayta ishlatish mumkin edi.

Birinchi kitob paydo bo’lganida, ilm nimani aytdi?

Qadimgi davrlarda qoyalar, toshlar, hayvonlarning suyaklari va kitoblarda yozilgan yozuvni qidirib bo’lmaydi. Ular matnlar emas, alohida bayonotlar edi. Ammo, arxeologik tadqiqotlar davomida olingan ma’lumotlarga ko’ra, birinchi kitoblarning ko’rinishi qadim zamonlarga tegishli. Tashqi tomondan, ular zamonaviy birodarlaridan juda farq qilishgan.

Birinchi kitoblar miloddan avvalgi III ming yillikda paydo bo’lgan. E. Qadimgi Mesopotamiyada. Yongilgan loy planshetlari yog’och qutilarga o’ralgan, ularning har biri alohida “kitob” ni aks ettirgan. Qadimgi Rimda 2-4 tabletka birlashtirildi va bir nechta “choyshablar” dan bir kod (kitob) olingan.

O’rta asrlarda birinchi kitoblar qanday paydo bo’ldi?

Uzoq vaqt davomida papirus yozuvlari juda keng tarqalgan edi. Biroq ular qisqa umr ko’rishgan va Misrdagi papirusning o’zi ham borib borayotgan noyob o’simliklarga aylangan. Xristianlikning muqaddas matnlar uchun paydo bo’lishi bilan ko’proq bardoshli va oson ishlovchi materiallar kerak edi. Hayvon terisidan tayyorlangan pergament edi. Ko’pincha echki, qo’y va buzoq terilari ishlab chiqarish uchun ishlatilgan. Perchment zararkunandan qo’rqmasdan egilgan bo’lishi mumkin. Vaqt o’tgach, kitoblar undan boshlandi.

O’rta asrlarning dastlabki kitoblari deyarli zamonaviy bo’lmagan. Ular bir nechta sahifalardan tashkil topgan va bir qopqoqqa ega bo’lgan. Bunday kitoblar juda qimmat edi. Bitta hayvonning terisini ishlab chiqarishga, ikki yuz o’ttiz bittaga yaqin terimga va sayyohlar va rassomlarning 2-3 yillik ishi to’xtatildi. Ko’pincha ular qimmatbaho oltin va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan.

Kitob Rossiyada qanday paydo bo’ldi? Mamlakatimizga kelsak, u dastlabki qo’lyozmalar va matnlarning paydo bo’lish tarixi bilan ajralib turadi. XII-XV asrlarda an’anaviy yozish materiallari qayin qobig’i edi. Ular XX asrning boshlarida Veliky Novgorodda juda ko’p sonlarda kashf qilindi.

Beresta arzon bo’lgan arzon material bo’lib, asosan xususiy yozishmalar uchun ishlatilgan. Keyinchalik muhim hujjatlar pergamentga yozilgan.

Kitobni chop etish – bu kitobning ko’rinishidagi yangi sahifadir

Qo’lyozmalar juda qimmatga tushdi va faqatgina juda boy odamlar o’zlarining uylarini hashamatlasha olishlari mumkin edi. O’rta asrlarda savodxonligi bo’lgan insonlar juda kam edi. Asosan, ular rohiblar, olimlar va davlat amaldorlari edi.

VIII asrda Yevropada birinchi universitetlar paydo bo’ldi. Davlatlarga ko’plab ma’lumotli kishilar kerak edi. Lekin talabalar qimmatbaho hajmlarni sotib olish imkoniga ega emas edilar. Ko’p hollarda bu kitob faqat ma’ruzalar o’qigan va tinglovchilarni eslab qolishlari kerak edi.

O’sha vaqtga kelib, yog’ochlar Xitoyda va sharqda ishlatilgan – matoga bosim. Lekin bu usul arzon emas edi, chunki matoning o’zi qimmat edi.

Evropada, XV asrning boshlarida qog’oz kelishi bilan, kitob nashri shrift vositasi yordamida ixtiro qilingan. An’anaga ko’ra, Johann Guttenberg kitoblarni ishlab chiqarishning birinchi usulini kashf etgan. Aslida, harflarning shriftlari turli Evropa mamlakatlarida oldindan qo’llanilgan. Gutenbergning yorqin kashfiyoti bosma matbuotni yaratishdan iborat edi .

Badiiy adabiyotlar paydo bo’lganida, bilimlarni nafaqat imtiyozli sinflar qatorida: zodagonlik, ruhoniylar va ilm-fan vakillari ham tarqatish mumkin edi. Asta-sekinlik bilan mashinaning asbob-uskuna yordamida yaratilgan kitoblar aholining qolgan qismida mavjud bo’ldi.

Birinchi bosma nashr Rusiyada qachon paydo bo’ldi? Bu muhim voqea 1564 yilda sodir bo’lgan. Avval shubhasiz, bunday turdagi filiallar allaqachon mamlakatga kirib, sayyohlar tomonidan emas, balki mashinada yaratilgan. Bunday kitoblar birinchi bosmaxonasi yaratilgan paytda Rossiyada yangilik emas edi.

Rossiyaning birinchi bosmajagi “Apostol” edi – Ivan Fedorov va Piter Mstislavets tomonidan yaratilgan haqiqiy asar.

So’zdan keyin

Kitobning qanday paydo bo’lganligi har doim ham dolzarb bo’lib qoladi va bitta bola uni maktabda yoki uyda so’ramaydi. Ilmga ega bo’lgan kitoblar vaqt o’tishi bilan o’zgaradi. Endilikda ular elektron shaklda tinglanishi yoki o’qilishi mumkin, ammo ular hali ham bizga yaqin.