Boburnoma kitobi

«Жаҳон адабиёти» журнали, 2003 йил, 2-сон

Сайди Умиров. “Бобурнома” — бадиий мақоланависликнинг гўзал намунаси

Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг шоҳ асари — “Бобурнома” тўрт ярим асрдан ортиқ жаҳон узра мағрур кезаётир, муаллифи номини, юрти, эли, миллати довруғини юртлар, мамлакатлар, иқлимлараро таратиб келаётир. Бу қомусий асар тўрт марта форсийда, тўрт марта инглизчада, икки мартадан олмон, француз, турк тилларида, тўрт топқир рус тилида, бир мартадан голланд, итальян, ҳинд, урду, япон, поляк, уйғур ва бошқа тилларда чоп этилган; Бобур Мирзо, унинг фаолияти, ижоди, шахсияти ҳақида турли тилларда рисола ва монографиялар, беш юзга яқин илмий мақолалар, бадиий асарлар ёзилган, луғатлар тартиб берилган, ҳарбий юришлари ҳақида хариталар тузилган, меросини йиғиш, асарлари матнини аниқлаш бўйича таҳсинга сазовор ишлар қилинган. Бобурнинг ўз юртида эса бобуршуносликка ғарб олимларидан бир ярим аср кейин киришилган. Бунинг асосий сабаблари аввал чор мустамлакачилиги, кейин шўролар истибдоди, маъмурий-тоталитар тузум, фирқавий босим, тарихий қадриятларга нописандлик, албатта. Мустақиллик туфайли тарихий меросимизни қандай бўлса шундайлигича, тўла ҳолда нашр этиш, ҳар томонлама, теран таҳлил-тадқиқ қилиш, холисона баҳолаш ва бугунги авлодни улардан баҳраманд этишга кенг йўл очилди. Хусусан, Истиқлол шарофати ила Бобур Мирзони қайта кашф этаётирмиз.

“Бобурнома” ҳақида юртимиз олим, адибларининг катта-кичик китоблари, мақола-тадқиқотлари нашр этилган. Булар ичида шарқшунос Сабоҳат Азимжонова, адабиётшунос Абдурашид Абдуғафуров, таржимашунос Ғайбуллоҳ ас- Саломнинг илмий, адиблардан Пиримқул Қодиров, Ҳайриддин Султоннинг бадиий асарлари жамоатчиликка яхши таниш.

Жаҳонгашта “Бобурнома” асари муаллифлари Ғайбуллоҳ ас-Салом, Неъмат Отажон сўнгсўзда, шундай ёзишган: “Агар кимда-ким “Юрак қони билан ёзилган асар” деган таърифда қиттак бўлса-да маҳобат йўқлигига ишонч ҳосил қилишни истаса, “Бобурнома”ни ўқисин. Уни ўқиб адоғига етмайсиз. Ҳар мутолаа қилганингизда ўзингиз учун янги-янги маълумотларни топасиз. Ва ҳар гал китобхон сифатида ўзингизни янгидан кашф қиласиз… Ҳа, айнан фақат Бобур Мирзонигина эмас, ўзингизни ҳам!

Замонлареки, ҳали “Ўзбекистон” деган давлат шу ном остида дунёга танилмаган асарларда ҳам “Бобурнома”ни маърифатли жаҳон миқёсида танир эдилар…”

Хайриддин Султон “Бобурнома” романи муқаддимасида фахр ила шундай дейди: “Башариятнинг бу даҳо фарзанди ҳақида юзлаб китоблар ёзилган. Ва иншооллоҳ, ҳали яна юзлаб-минглаб китоблар битилгусидир. Чунки унинг тарихи ва тақдири халқимиз тарихи ва тақдири билан чамбарчас боғлиқ. Нафақат олис-яқин кечмишимиз, балки ўтаётган умримизнинг ҳар лаҳзаси тарих. Тарихнинг ҳар лаҳзаси эса тадқиқ ва таҳлилга муносиб”. Филология фанлари доктори, профессор Абдурашид Абдуғафуров ўз мақола, тадқиқотларида япон олимлари Бобур ҳаёти, фаолияти, ижоди, айниқса, “Бобурнома” билан астойдил қизиқишаётгани, бу адибнинг ноёб насри, назмлари, ҳарбий юришлари, инсоний хислатлари ҳақида мароқли тадқиқотлар битишаётганини фахр, ғурур билан таъкидлайди.

“Бобурнома” шарқшунослар, адабиётшунослар, тилшунослар, таржимашунослар, тарихчилар, элшунослар, географлар, педагоглар, руҳшунослар томонидан кенг ўрганилган. Бу қомусий асар ботаниклар, зоологлар, геологлар, ҳарбийлар ва бошқа соҳа мутахассисларига ҳам кўп ва қимматли маълумотлар берган. Лекин асар мақоланавислик, яъни публицистика нуқаи назаридан деярли ўрганилган эмас. Фан докторлари Очил Тоғаев, Абдурашид Абдуғафуровнинг баъзи китоб, рисола, мақола, қайдларини эътиборга олмаганда бу борада тадқиқотлар йўқ ҳисоби.

“Бобурнома” илм, бадиият, мақоланавислик, очерк, эссе хусусиятлари, унсурларини ўзида ажиб тарзда мужассам этган гўзал синкретик асардир. Асар публицистика, аниқроғи, бадиий публицистиканинг бетакрор ва бетимсол намунасидир. Унда бадииятга хос қуйма тасвирлар, тиниқ манзаралар, ёрқин образлар, тимсоллар билан публицистикага хос аниқ тушунчалар, мантиқий муҳокамалар ҳаққоний таъриф-тавсифларнинг табиий уюшуви, ажиб бир иттифоқини кўрамиз. Ўзида уч мамлакат: Ўзбекистон, Афғонистон, Ҳиндистонни бирлаштирган бу серқатлам қомусий обидада табиат, иқлим, ҳайвонот, табобат олами, турли халқлар, қабилалар, уруғ ҳамда табақа кишилари, ҳокиму уламолар, фуқаро ва зодагонлар, ҳарбийлар ва деҳқонлар, табибу ҳунармандларнинг турмуш шароитлари, урф-одатлари майда-чуйда деталлари, тафсилотларигача ўзининг аниқ ва тўғри ифодасини топган, бунда мавҳумот ёки пуч тахмину фаразлар учрамайди. Бобуршунослар ҳаққоний таъкидлашганидек, муаллиф ҳақиқатни ифодалашда на ўзини, на ўзгаларни, на дўстлари-ю, на мухолифларини аямайди, барчага бирдек холис, шафқатсиз. Масалан, “1506-1507 йил воқеалари тафсилоти”да муаллиф ёзади: “Бу тарихгача ҳам ул табақадин ҳар кимки келди, ўз туққонларимдин ўзга кўрмадим… барчани ўз туққонларимдин яхшироқ кўруб, риоят ва шафқатлар қилибтурмен. Бу битилганлардин ғараз шикоят эмас, рост ҳақиқаттурким, битибтурмен. Бу мастур бўлғонлардин мақсуд ўзининг таърифи эмас, баёни воқеи бу эдиким, таҳрир этибтурмен. Чун бу тарихда андоқ интизом қилибтурменким, ҳар сўзнинг ростини битилган ва ҳар ишнинг баёни воқеини таҳрир этилган. Ложарам иниоғадин ҳар яхшилик ва ямонлиғким шоя эди, тақрир қилдим ва қариндош ва бегонадин ҳар айб ва ҳурарким баёни воқе эди, таҳрир айладим. Ўқувчи маъзур тутсун, эшитгувчи таарруз мақомидин ўтсун”. Бу — адибнинг илмий, эстетик, публицистик кредоси.

Хуллас, аниқлик билан тасвирийлик, тафаккур билан қалб самараси омухталашган яна шундай бир асарни топиш қийин. Киношуносларнинг “Бобурнома” тайёр киносценарий, асар асосида кўп фаслли видеофильм, телефильм яратиш қийин эмас, деган фикрларида жон бор.

“Бобурнома” муаллиф туғилиб ўсган Андижон қасабаси таърифи-таснифи билан бошланади: “Фарғона вилоятининг пойтахтидур. Ошлиғи вофир, меваси фаровон, қовун ва узуми яхши бўлур. Қовун маҳалида полиз бошида қовун сотмоқ расм эмас. Андижоннинг ношпотисидин яхшироқ ношпоти бўлмас. Уч дарвозаси бор. Арки жануб тарафида воқе бўлубтур. Тўққиз тарнов сув кирар. Бу ажабтурким, бир ердан ҳам чиқмас… Ов қуши доғи кўп бўлур, қирғовули беҳад семиз бўлур… Эли турктур. Элининг лафзи қалам билан ростдур”.

Марғинон, Исфара, Хўжанд, Конибодом, Ахси, Косон, Самарқанд ва бошқа кентлар, Афғон, Ҳинд шаҳару қишлоқлари ҳақида ана шундай лўнда, аниқ, тиниқ таърифу тасвирларни учратамиз.

Адабиётимиз тарихида “Бобурнома” сингари портрет ва пейзаж тасвирига кенг, мўл ўрин берилган бошқа бирон асарни учратмаймиз. Портрет — бу кишининг бўй-басти, юз-кўзлари, кийим-кечаги, юриш-туриши, хатти-ҳаракати, ахлоқ-атвори. Асарда ўнлаб одамларнинг аниқ, бетакрор портретига дуч келамиз: хон, амиро, беклар ҳақида гап кетганда унинг вододат ва насаби, шакл ва шамойили, ахлоқ ва атвори, масоф ва урушлари, умароси ҳақида қисқа, аниқ таъриф-тасвирлар берилади.

Мана, отаси Умаршайх Мирзонинг таърифи-тасвири: паст бўйлуқ, тегирма соқоллиқ, кўба юзлиқ, танбал киши эди. Тўнни бисёр тор кийар эди, андоғким боғ боғлатурда қорнини ичига тортиб боғлатур эди, боғ боғлоғондин сўнг ўзини қўя берса, бисёр бўлур эдиким, боғлари узулур эди. Киймоқда ва емоқда бетакаллуф эди. Дасторни дасторпеч чирмар эди… Покиза эътиқодлиқ киши эди, беш вақт номозни тарк қилмас эди… Хожа Убайдуллоға иродати бор эди. Суҳбатлариға бисёр мушарраф бўлуб эди. Ҳазрат Хожа ҳам фарзанд деб эдилар”. Салбий тавсифномага мисол: “Яна бир Вали эди… Навкарларини яхши сақлар эди. Султон Маҳмуд Мирзонинг кўзига мил тортмоғига ва Бойсунқур Мирзонинг ўлтурмагига боис ул эди. Жами элни ғийбат қилур эди. Бадзабон ва фаҳшгўй ва худписанд ва мағз мардак эди. Ўзидин ўзга ҳеч кишини ҳеч ишта писанд тутмас эди”.

Бобур бир неча ўринда гувоҳ бўлган зилзила, сув тошқини, қор босқини, изғирин, бўрон ва шу каби табиат ҳодисаларини аниқ, тиниқ, майда-чуйда тафсилотларигача қолдирмай тасвирлайди. Чахчарон деган мазгилда бир ҳафтадан ортиқ қалин қор ёққан, номаълум йўлдан ўн беш-йигирма чоқли одам тентиб, қор тепиб, ўзларига ва отларига йўл очиб, қулоқларини совуққа олдириб, бениҳоя азоб-уқубатлар чеккани тасвирланади. Не машаққатлар билан етган, Ҳавол деб аталмиш ғорга кириб жон сақлашни олампаноҳдан қанча илтижо қилишмасин, рози бўлмайди: “Кўнгулга кечтиким, барча эл қорда ва чопқунда, мен иссиқ уйда ва истироҳат била мунда барча улус ташвиши била машаққатга, мен мунда уйқу била фароғатда… Мен ҳам ҳар ташвиш ва машаққат бўлса кўрайин, ҳар нечук эл тоқат қилиб турса турайин”. “Чархнинг мен кўрмаган жавру жафоси қолдиму, хаста кўнглум чекмаган дарду балоси қолдиму?” сатрлари шу синовлардан кейин ёзилган экан.

“Бобурнома” бадиий мақоланависликнинг ҳам етук намунаси, деган фикрнинг исботи шундаки, бу асарда публицистиканинг ҳужжатли наср, мемуар, йўл очерки, репортаж эссе, хат сингари жанрлари аломатлари мўл учрайди. Эссе жанрининг асосчиси француз Мишель Монтень “Тажриба” асарининг сўзбошисида айтган “китобимнинг бош қаҳрамони — менинг ўзим” деган иқрорномаси “Бобурнома”да ҳам тўла ўз аксини топган.

Алишер Навоийга қисқа, мазмундор ва холис таъриф-тавсифни ҳам Бобур Мирзо бергандир. Кўпчилигимиз “Алишербек назири йўқ киши эди. Туркий тил била то шеър айтибтурлар, ҳеч ким анча кўп ва хўб айтғон эмас” сўзларинигина биламиз ва иқтибос қилиб келтирамиз. Айни бобокалонимизнинг феъли, фазилатлари, бисёр хусусиятлари ҳақида лўнда, теран фикрлар баён қилади; масалан: “… мижози нозук била машҳурдир. Эл назокатини давлатининг ғуруридин тасаввур қилур эдилар”; “Аҳли фазл ва аҳли ҳунар Алишербекни мураббий ва муқаввий маълум эмаским, ҳаргиз пайдо бўлмиш ўлғай”; “Мирзодин нима олмас, балки йилда мирзоға куллий маблағлар пешкаш қилур эди”; “Ўғул ва қиз ва аҳлу аёл йўқ, оламни тавре фард ва жарийда ўткарди” ва ҳоказо.

Ижтимоий мавзулардан баҳс этувчи мақоланавислик (публицистика)нинг энг асосий вазифаси — жамоатчилик фикрини уйғотиш, шакллантириш ва у орқали омма онгига таъсир этиш экан, бунинг энг ёрқин мисолини Бобурнинг турфа эл-юртларга, қавмларга, одамларга, табиатга, шаҳар ва қишлоқларга, тоғу дарёларга, ўсимлик, ҳайвонларга берган лўнда, қуйма таъриф-тавсифларида кўрамиз. “Жаҳонгашта “Бобурнома” китоби муаллифлари адолатли таъкидлашларича, Бобур Мирзо шоҳ асарининг ғарбда маълум ва машҳурлиги боиси унинг тўрт ярим асрдан бери ўрганилаётганлиги ва турли тилларга ўгирилаётганлиги бўлса, даҳо санъаткор Навоийдан Мағриб баҳраманд бўлолмаётганлиги боиси, биринчидан, унинг деярли таржима қилинмаганлиги бўлса, иккинчидан, “Бобурнома”нинг айрим қисқартирилган таржималарида, шарҳларида, ғарбда чиққан адабий асарлар ва Навоийга Бобур берган классик таърифнинг баъзи ўринлари ташлаб кетилганлиги, нотўғри ўгирилганлиги, матндан юлиб олинганлиги ва ҳоказолардир. Масалан, Харолд Лэмбнинг “Бобур-йўлбарс” асарида Бобурнинг Навоий ҳақида айтган: “Форсий назмда “Фоний” тахаллус қилибтур, баъзи абёти ёмон эмасдур, вале аксар суст ва фуруддир” деган танқидий сўзларига алоҳида урғу беради, бошқа баланд баҳоларини тушириб қолдиради, оқибатда романда Навоий сиймоси тўла, ишонарли чиқмаган, фикр контекстдан юлиб олинганлиги учун чала, хира, қинғир-қийшиқ бўлиб қолган. Ғайбуллоҳ-ас-Салом ёзади: “Навоийни Навоий қилган Фоний эмас, Фонийни Фоний қилган Навоий. Унинг туркона ижоди. Туркий ғазаллари, беназир “Хамса”. Шоҳ ва шоир Бобур форс тилини ҳам мукаммал эгаллаган, ундан таржималар қилган. Бироқ форсий девони йўқ, улуғларнинг улуғлиги уларнинг умуман бенуқсон эканлигини англатмайди. Дунёда бирон-бир инсон йўқки, унинг ушоғ жиҳатлари бўлмаса, шундай бир забардаст адиб йўқки, ожизликлари бўлмаса. У ёзган асарларнинг барчаси бирдай мумтоз ва юксак бўлавермайди. Орасида аълоси ҳам, бундайроқлари ҳам бўлади. Ҳеч кимда ҳеч қачон ижодий жараён бир текис, силлиқ кечмайди. Устоз Абдураҳмон Жомий Навоийнинг форсий шеърларини ҳам юқори баҳолаб, “Яхшиямки, Алишер Навоий туркийда ижод қилибтурлар, башарти ўзларининг беназир фасиҳ асарларини форсийда ёзганларида, биз форсийгўй шоирларнинг қиладиган ишимиз қолмас эди”, — деган сўзлари ҳам маълум.

Эндиги вазифа Навоий асарларини бевосита, аслиятдан, учинчи тилни аралаштирмай, ғарб ва шарқ тилларига маҳорат билан ўгириш, жаҳон ўқувчиларини даҳо санъаткоримиз меросидан кўпроқ баҳраманд қилишдир.

Яна “Бобурнома”ни рус тилига янгидан, мукаммал таржима қилиш вақти аллақачон етган. Асар рус тилида илк бор 1948 йили чоп этилган. Уни шарқшунос М.Салье, аслият тилини билмагани боис, таглама орқали таржима қилган ва бобуршуносликка муайян ҳисса қўшган. Китобни тилимизни билмаган, ўзбек зиёлиларига нописанд муносабатда бўлган адиб М.Шевердин “таҳрир” этган, сўзбоши битган. Муқаддимада Бобурнинг ҳарбий юришларига кўпроқ урғу берилган, “йиртқич хуружи” (“хишнические побеги”), “ибтидоий қабоҳат”, “бировларнинг ерини йирқичларча босиб олувчи босмачи”, “аскиячи ва ароқхўр” каби ибораларни ишлатган, гўзал ва нафис шеърияти ҳақида гапириб, “тилининг оддийлиги ва оммавийлиги билан ажралиб туради”, — дейишдан бошқа сўз тополмаган. Ачинарлиси, асарнинг 1993 йилги янги нашрида М.Салье, М.Пороновскийлар тузган изоҳда Навоий, Бобурлар эҳтиром билан тилга олган, XV аср донишманди, авлиёси Хожа Аҳрор Валини “Ўрта Осиё дарвешчилигининг XV аср Самарқанди сиёсий ва маданий ҳаётида катта, салбий роль ўйнаган энг реакцион вакилларидан бири” деган тамом тескари гаплар ўтиб кетган ва нашр учун масъул бир гуруҳ мутахассислар эътиборидан четда қолган.

Таржималари, шарҳлари, талқинлари, бадиий ва илмий асарлари учун, нуқсонлари, кемтиклари, бошқа қусурларига қарамасдан, ғарб олимлари, мутахассисларидан биз, Бобур меросхўрлари, беҳад миннатдор бўлишимиз керак. Айниқса, асарни инглиз тилида икки марта — 1905, 1922 йилларда нашр этган, 60дан ортиқ луғат, йигирмага яқин жўғрофий манбалар, хариталарни ўрганиб, чоғиштириб, “Ройл Азиатик” журналида 100 дан зиёд мақола, маълумотлар чоп этган Аннета Сусанна Бевериж хонимнинг, шунингдек, француз Жан Луи бакс Громон, форс Абдураҳмон ибн Байрамхон, турк Рашид Раҳмати Орат ва бошқаларнинг катта хизматлари ҳар қанча таърифу таҳсинларга лойиқ. (Марҳум Ғайбуллоҳ ас-Салом билан бир радиосуҳбатимизда “Нафсиламбрни айтганда, Бобур, “Бобурнома” учун чеккан захматлари, беғараз хизматлари учун Аннета Сусанна Бевериж хоним номига юртимизда, лоақал Андижон шаҳрида бирор кўча аталса айни муддао бўларди”, деган бир фикрни айтган эдик).

Бу йил улуғ шоир, адиб, олим, давлат арбобимиз Мирзо Бобур таваллудига 520 йил тўлди. Буюк бобокалонимиз хотирасини ёдлаш, номини янада улуғлашнинг энг яхши йўлларидан бири — у ҳақда илмий, бадиий, публицистик асарлар, тадқиқотларни кўпроқ ёзиш ва нашр этишдир.

«Жаҳон адабиёти» журнали, 2003 йил, 2-сон

Boburnoma (2008 — tabdil) & Hasan Qudratullaev. “Boburnoma” asrori kaliti

Заҳириддин Бобур қайси жанрда ижод этмасин, уларнинг барчасида муаллиф таржимаи ҳоли, дунёқараши, умргузаронлик дафтарининг баёни, бир-бирини тўлдирувчи, “Бобурнома”да чала қолган фикр¬ларнинг изоҳи, яширин сирлари бошқа бир асарида янгича жило ва мукаммалликда, шоирона бадиий талқинда ифода этилганлигини кўрамиз.

Ҳасан Қудратуллаев
“БОБУРНОМА” АСРОРИ КАЛИТИ

Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” асарини адабиётшуносликда адиб бошидан ўтказган кунлар йилномаси сифатида баҳолашади. Аммо шоир — Бобур шеърияти муаллифнинг ички дунёсини бор шиддати билан ўқувчига етказувчи ноёб маънавий хазинадир. Бобур рубоийларида ҳам олам-жаҳон маъно ифодаланган.

Улар “Бобурнома” билан ҳамоҳанг, уни мазмунан тўлдиради. Агар Бобур даври, ундан олдинги шоирлар ижодида рубоий жанрида анъанавий ишқ, ошиқ ва маъшуқ, айрим ҳолларда ижтимоий масалалар қаламга олинган бўлса, Заҳириддин Бобур рубоийларида инсон ички кечинмаларининг ранго-ранг жилолари, унинг муаммолари теран акс этганини кўрамиз.

Заҳириддин Бобур табиатидаги ҳаётдан имкон қадар баҳраманд бўлиш, унинг гўзаллигини англаш ва нашидасини суриш одати кишини ҳайратга солади. 12 ёшидан от устидан тушмасдан бобоси Амир Темур салтанатини тиклаш учун кураш олиб борган, муҳорабаларда бўлган шахс баҳор нашидасидан ҳам баҳрамандлик бахтини туяди:

Хотирни баҳор фаслида гашт оладур,
Кўз нурини ранги лолаю дашт оладур.
Хуш улки, талаларда юруб сайр этса,
Бу фаслдаким латифу дилкаш таладур.

Шоир рубоийларининг ўзига хос хусусиятларидан бири — унда кичик сюжет, лирик қаҳрамон бор. Қуйидаги рубоийда лирик қаҳрамоннинг унчалик хуррам бўлмаган кайфиятини моҳир наққошдан ислоҳ этишини сўрагани, илтижоси мавжуд. Бир қараганда, бу тўрт мисра шеър осон мутолаа қилинадигандек, аммо муаллифнинг шу тўрт мисрага сюжет, теран фикрни жо этганига тасанно дейсан, киши:

Наққош, менинг ҳолима тадбир этгил,
Бир ёғлиғ аро кашида таҳрир этгил.
Ул сафҳада мен хаёл қилғон янглиғ,
Ул ёрға мушкилимни тақрир этгил.

Бобурнинг Ҳиндистон мамлакатига юриши, аниқроғи, бу ўлкани ўз тасарруфига киритишга интилганини айрим адабиётшунослар Ватандан айрилиқ сифатида талқин этсалар, бошқалари саркарда Бобурнинг Амир Темур салтанатини қайта тиклаш учун қилинган юриши сифатида баҳолайдилар. Аслида, ҳар иккала фикрнинг ҳам асоси бўлса-да, иккинчиси устунлик қилади. “Бобурнома”да мазкур масалага анчагина ойдинлик киритувчи парча бор. У ҳам бўлса, Ҳиндистоннинг шимолий қисмини эгаллаган, Иброҳим Лўдий ва бошқа ҳинд саркардалари устидан ғалаба қозонган, аммо бу ўлканинг барча ҳудудларини ҳали эгаллашга улгурмаган Бобурнинг тўнғич ўғли Ҳумоюн мирзонинг элчиларига билдирган фикри мавжуд. «…Тенгри таолодин умидвормизким, ўшул яқинда Ҳиндустон вилояти қўлга киргай. Ҳавохоҳ ва яхши фарох ҳавсалаларимиздин Ҳиндустон вилоятиға қўюб, ўзумуз маврусий вилоятимизга борғаймиз(таъкид бизники — Ҳ.Қ.). Ва керакким, бори халқимиз бу юрушда, Ҳумоюнға йўлдош бўлуб, ихлос кўрсатгайлар», деб ёзади у.

Ушбу парчадан Бобурнинг ички кечинмалари, руҳий ҳолатини фақат насрий матн талаби билан ҳис этамиз. Бунда адиб ўзи шоҳ бўлса-да, яккаликка бардош ва чидам берганлиги, ўзини ғариб сезганлиги ҳақида умуман сўз юритмайди, балки буни Ватанга қайтиш орзуси орқали ифода этади, холос. Қуйидаги рубоий эса, айнан шоҳ, адиб Бобурнинг ички оламини ўзида мужассамлаган, “Бобурнома” матнини шу жиҳатдан тўлдирганлигини кўрамиз.

Ёд этмас эмиш кишини ғурбатта киши,
Шод этмас эмиш кўнгулни меҳнатта киши.
Кўнглум бу ғарибликда шод ўлмади, оҳ,
Ғурбатта севинмас эмиш, албатта, киши.

Заҳириддин Бобурнинг 47 йиллик умри тинимсиз муҳорабалар, қариндош-уруғлар, темурий шаҳзодалар ва бекларнинг бирин-кетин қилган хиёнатлари, фарзандларининг бевақт вафоти муҳитида ўтиб, умрининг охирларида турли касалликлар бу иродаси мустаҳкам кишининг ҳам руҳиятига таъсир этган. “Бобурнома”да биз муаллифнинг бундай машаққатларга нақадар бардош бергани, айрим ҳолатларда дарднинг зўрайиши кўзларига аччиқ ёш, танасига чидамсиз дардни келтириб чиқарганлигини кўрамиз. Муаллиф шу ҳолатлар тасвирини берар экан, насрий матндан кўнгли тўлмайди, ички туғёни, ҳасратларини тўла баён эта олмаганлигини сезиб, кўпинча ўз рубоий, ғазаллари билан, айрим ҳолларда бошқа буюк адиблар — Саъдий, Ҳофиз шеърлари билан насрий матнни бойитади. Айниқса, Бобур вафотидан икки йил олдин касаллик уни кўп ташвишга солади, руҳияти тушкунликка мойил бўлади. Ушбу ҳолат тасвирида ҳам “Бобурнома” матнини қувватлашга муаллиф ўз рубоийсини келтиради. Бунда рубоий унинг руҳиятини аниқ ифода этади. Касаллик пайтидаги тушкун кайфият, дард машаққати унинг жисмига нақадар ташвиш келтиргани аниқ бадиий ифода топгани билан муҳим: “Якшанба куни, муҳаррам ойининг ўн олтисида иситтим, титрадим, навбат-навбат бўлди. Йигирма беш-йигирма олти кунга тортти. Доруйи кор ичтим. Охир басит ярашти, уйқусизлиғ ва ташналиғдин бисёр ташвиш торттим. Бу мараз айёмида уч-тўрт рубоий айтилди. Ул жумладан бири будур:

Жисмимда иситма кунда маҳкам бўладур,
Кўздин ўчадур уйқу чу охшам бўладур.
Ҳар иккаласи— ғамим била сабримдек,
Борғон сори бу ортадур, ул кам бўладур.

Бу насрий парчада ҳам Бобурнинг “уйқусизлик ва ташналиғдин бисёр ташвиш торттим” деган жумласи келтирилған рубоийдаги иситманинг маҳкам бўлиши, кўздан уйқунинг қочиши билан мантиқий боғланиб муаллифнинг юксак ташбеҳи – ғам билан сабрнинг кураши, сабрнинг камайиши ва ғамнинг юксалиши жуда юксак бадиият билан ифодаланган. Бобурнинг ана шу ички туғёнини насрда ифодалаш мушкуллиги боис, у айтганидек, уч-тўрт рубоий ёзган ва биттасини “Бобурнома”да келтирган.

Бу мавзуда Бобур яратган рубоийларда яна нималар назарда тутилган, унинг касалликдан ранж тортган вужудида нималар содир бўлган? Бобурни безовта этган, азоб тортишига сабаб бўлган бу даврда яратилган рубоийларнинг барчаси юқоридаги “Бобурнома”да келтирилган парчанинг деталлари – иситма, уйқусизлик, ғам ва бошқаларнинг моҳиятини янада очишга, муаллиф ҳолатини батафсилроқ етказишга хизмат қилган. Масалан, мана бу рубоийда Бобур вужудини иситма тутиши – тана ҳарорати ўта юксак бўлгани таъкидланган. Бунда муаллиф мазкур дарддан фориғ бўлиш йўлини унинг аҳволидан хабар олган “ҳабиб” — дўстининг сўроғидан сўнг кўнглига енгиллик шабадаси кириб келганлигини билдирадики, “Бобурнома” матнида мавжуд эмас:

Жисмимда иситма тобидин оташдур,
Жонимға балоу ғусса бебаркашдур.
Кўп дард ила ғамдин манга нохушлуғ эди,
Сен сўрғали, эй ҳабиб, кўнглум хушдур.

Ёки мана бу рубоий ҳам ўша пайтда – Бобур жисмини дард исканжага солганда ёзган бўлиши мумкин. Зеро, муаллифнинг тушкун кайфиятини ифодаловчи “бетоблиғ”, “беоблиғ”, “бехоблиғ” каби сўзлар аввалги рубоийларда кўзга ташланмаганки, юқоридаги мавзуни бойитган.

Ўт солди кўнгулга ранжу бетоблиғим,
Сув қилди бу хаста жонни беоблиғим.
Бу иккаласи агарчи бор муҳлику саъб,
Лек ўлтурадур тонгғача бехоблиғим.

Дарҳақиқат, Заҳириддин Бобур “Бобурнома”нинг бир неча жойида унга касаллик ташвиш келтирганлигини ёзган. Назаримизда, юқоридаги парчада келтирилганидек, 25-26 кунлик беморлик унинг умри давомида бир марта содир бўлган. Иродаси мустаҳкам, барча қийинчиликларга тоб берган Бобурдек шахс ҳам бебақо умрнинг бу имтиҳони пайтида анчагина уқубат чеккан, гоҳида тушкунликка тушган. “Кўнглимда ўту, икки кўзимда сувдур” деб дил дардини баён этган шоир қуйидаги рубоийсида яна юқоридаги рубоийлар деталлари: уйқусизлик, фироқ, беқарорлик, беором оқшомлардан фойдаланиб “Бобурнома”даги мавзуни янада ёрқинроқ ифода этади, бойитади. Ўқувчи унинг хаста ҳолига даво топишни, кўзларига уйқу бахш этишни ўйлаб қолади:

Кўнглимда ўту, икки кўзумда сувдур,
Мен хастаға раҳм қилки, ҳолим будур.
Ғам кундузию фироқ шоми янглиғ,
Туну кун менга не қарору, не уйқудур.

Биз юқорида Бобур умрининг охирида тез-тез касалликка чалингани, азоб-уқубатлар кўргани ҳақида сўз юритдик. Унинг бошига бу савдолар асосан Ҳиндистон сафари пайтида, Бобур ва унинг лашкарлари учун мутлақо бегона “боди самум”— иссиқ шамолнинг таъсирида яшаш, Иброҳим Лўдий ва бошқа ҳинд лашкарбошилари билан муҳораба олиб бориш жараёнида тушган. Ана шундай шароитда Бобур томонидан не машаққатлар билан тўпланган лашкар, беку зобитларнинг бир қисми, ноқулай об-ҳаво боис, ўз подшоҳлари ҳукмига бўйсунмай, уни ташлаб кетишга ошиқадилар(“Хейли эл боди самумнинг таъсиридин ҳар замонда йиқилиб-йиқилиб, ўла кириштилар. Бу жиҳатлардин аксар беклар ва ўбдон-ўбдон йигитлар кўнгул солиб эдилар”.). Бобур уларга қанчадан-қанча инъомлар бериб, Ҳиндистонда қолишларини истаган бўлмасин, анчагина қисми Мовароуннаҳр ва Хуросонга қайтиб кетадилар.

Бобурга хасталик ҳолати, фарзандлари — Ҳумоюн, Комроннинг ноаҳиллиги боис салтанат тарқоқлигига асос бўлувчи муносабатлари, Ҳиндистонда давлатчиликнинг мустаҳкам асосини солиш орзуси заминида бу бош-бошдоқлик, итоатсизлик унинг режасини амалга оширишига халал беради, дунёнинг, одамларнинг хиёнати боис додга келади. Масалан, “Бобурнома”да муаллиф надомат билан қуйидаги сатрларни ёзгани фикримиз далилидир: “Бу ғарибдурким, кичик-киримдин бу навбат Кобулдин отланадурғонда, бир нечани янги бек қилилиб эди. Менинг чашмдоштим булардин мундоқ эдиким, мен ўтқа, сувга кирсам-чиқсам, бетаҳоший бизлар била киргайлар ва била чиққайлар. Мен ҳар сориға бўлсам, алар менинг сори бўлғайлар; йўқким: менинг хилофи мақсудим сўз айтқайлар, ҳар иш ва ҳар муҳимнингким, борининг кенгаш ва иттифоқи била ўзумузга жазм қилдук, кенгаштин қўпмасдан бурунроқ ул сўз ва муҳимдин қайтқайлар”.

Заҳириддин Бобурнинг бу ҳасрати, надомати, қўл остидаги кишиларнинг бир ёқадан бош чиқариб, унинг амр-фармонини бажармаслиги, итоатсизликдан ташқари, лашкар тарқоқлигига сабаб бўлувчи ҳаракатлари тартиббузарлик характерига молик эди. Бобурнинг бу фикри, қўл остидаги кишиларининг ноўрин хатти-ҳаракатлари, давлатдорликда юрт бошлиғига қарши бўлиш, юрт бирлигига соя солувчи ҳаракатлар бугунги кунда ҳам қораланадики, айрим кимсаларга ибрат дарси бўла олади.

Бобур мана бу рубоийни, балки, айнан шундай кайфиятда бўлган пайтида ёзгандир. Унда инсон зотидан озурдалик, киши руҳиятига соя солишга интилувчи кишиларнинг башарасини кўрасан, рубоий муаллифига ўша пайтда қанчалик мушкул бўлганлигини англайсан ҳам:

Даврон мени ўткарди сару сомондин,
Ойирди мени бир йўла хонумондин,
Гаҳ бошимға тож, гаҳ балойи таъна,
Неларки, бошимға келмади даврондин.

Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг ўғли Ҳумоюнга ёзган мактубида ажойиб сатрлар бор. У ҳам бўлса — давлатчиликда, мамлакатни бошқаришда юрт сардори ҳамиша атрофдаги беклар, ҳаётий тажрибага эга шахслар билан машварат қилиши, ёр-биродарларини ғанимат билиб, уларнинг суҳбати ва маслаҳатларини инобатга олишига эътибор қаратилганлигини кўрамиз. Бу сатрлар, тарбиявий аҳамиятидан ташқари, темурийлар салтанатида давлатни бошқариш, айниқса, подшоҳ бир қарорга келишда бамаслаҳат иш кўриши лозимлиги талқинида берилиши диққатга молик: “ Агар менинг ризоимни тиларсен, хилватнишинлиқни ва эл била кам ихтилотлиқни бартараф қилғил. Кунда икки навбат инингни ва бекларни ихтиёрлариға қўймай, қошингға чарлаб, ҳар маслаҳат бўлса кенгашиб, бу давлатхоҳларнинг иттифоқи била ҳар сўз — унга қарор бергайсан”.

Қуйидаги рубоийда Бобур эл билан бирга бўлиш, уларнинг қадрига етиш ва ҳамиша одам бир-бирига ғанимат ва азиз бўлганлиги боис, эҳтиромини бажо келтиришдек юксак фикрни билдирганки, юқоридаги қарашларини шоирона ифодалар билан тўлдирган:

Аҳбоб, йиғилмоқни фароғат тутунгиз!
Жамъиятингиз борини давлат тутунгиз!
Чун гардиши чарх будурур, Тенгри учун,
Бир-бирни неча куни ғанимат тутунгиз!

Заҳириддин Бобур қайси жанрда ижод этмасин, уларнинг барчасида муаллиф таржимаи ҳоли, дунёқараши, умргузаронлик дафтарининг баёни, бир-бирини тўлдирувчи, “Бобурнома”да чала қолган фикрларнинг изоҳи, яширин сирлари бошқа бир асарида янгича жило ва мукаммалликда, шоирона бадиий талқинда ифода этилганлигини кўрамиз. Биз Бобур рубоийларидаги мавзу бирлигини фақат “Бобурнома” билан чоғиштириб, айрим мисоллар таҳлили орқали кўриб чиқдик, холос. Бу масала алоҳида тадқиқот мавзуи, уни кенг миқёсда тадқиқ этиш Бобур шахсияти ва ижодини янада теранроқ англаш имконини беради.

Hasan Qudratullaev
“BOBURNOMA” ASRORI KALITI

Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarini adabiyotshunoslikda adib boshidan o’tkazgan kunlar yilnomasi sifatida baholashadi. Ammo shoir — Bobur she’riyati muallifning ichki dunyosini bor shiddati bilan o’quvchiga yetkazuvchi noyob ma’naviy xazinadir. Bobur ruboiylarida ham olam-jahon ma’no ifodalangan.

Ular “Boburnoma” bilan hamohang, uni mazmunan to’ldiradi. Agar Bobur davri, undan oldingi shoirlar ijodida ruboiy janrida an’anaviy ishq, oshiq va ma’shuq, ayrim hollarda ijtimoiy masalalar qalamga olingan bo’lsa, Zahiriddin Bobur ruboiylarida inson ichki kechinmalarining rango-rang jilolari, uning muammolari teran aks etganini ko’ramiz.

Zahiriddin Bobur tabiatidagi hayotdan imkon qadar bahramand bo’lish, uning go’zalligini anglash va nashidasini surish odati kishini hayratga soladi. 12 yoshidan ot ustidan tushmasdan bobosi Amir Temur saltanatini tiklash uchun kurash olib borgan, muhorabalarda bo’lgan shaxs bahor nashidasidan ham bahramandlik baxtini tuyadi:

Xotirni bahor faslida gasht oladur,
Ko’z nurini rangi lolayu dasht oladur.
Xush ulki, talalarda yurub sayr etsa,
Bu fasldakim latifu dilkash taladur.

Shoir ruboiylarining o’ziga xos xususiyatlaridan biri — unda kichik syujet, lirik qahramon bor. Quyidagi ruboiyda lirik qahramonning unchalik xurram bo’lmagan kayfiyatini mohir naqqoshdan isloh etishini so’ragani, iltijosi mavjud. Bir qaraganda, bu to’rt misra she’r oson mutolaa qilinadigandek, ammo muallifning shu to’rt misraga syujet, teran fikrni jo etganiga tasanno deysan, kishi:

Naqqosh, mening holima tadbir etgil,
Bir yog’lig’ aro kashida tahrir etgil.
Ul safhada men xayol qilg’on yanglig’,
Ul yorg’a mushkilimni taqrir etgil.

Boburning Hindiston mamlakatiga yurishi, aniqrog’i, bu o’lkani o’z tasarrufiga kiritishga intilganini ayrim adabiyotshunoslar Vatandan ayriliq sifatida talqin etsalar, boshqalari sarkarda Boburning Amir Temur saltanatini qayta tiklash uchun qilingan yurishi sifatida baholaydilar. Aslida, har ikkala fikrning ham asosi bo’lsa-da, ikkinchisi ustunlik qiladi. “Boburnoma”da mazkur masalaga anchagina oydinlik kirituvchi parcha bor. U ham bo’lsa, Hindistonning shimoliy qismini egallagan, Ibrohim Lo’diy va boshqa hind sarkardalari ustidan g’alaba qozongan, ammo bu o’lkaning barcha hududlarini hali egallashga ulgurmagan Boburning to’ng’ich o’g’li Humoyun mirzoning elchilariga bildirgan fikri mavjud. «…Tengri taolodin umidvormizkim, o’shul yaqinda Hinduston viloyati qo’lga kirgay. Havoxoh va yaxshi farox havsalalarimizdin Hinduston viloyatig’a qo’yub, o’zumuz mavrusiy viloyatimizga borg’aymiz(ta’kid bizniki — H.Q.). Va kerakkim, bori xalqimiz bu yurushda, Humoyung’a yo’ldosh bo’lub, ixlos ko’rsatgaylar», deb yozadi u.

Ushbu parchadan Boburning ichki kechinmalari, ruhiy holatini faqat nasriy matn talabi bilan his etamiz. Bunda adib o’zi shoh bo’lsa-da, yakkalikka bardosh va chidam berganligi, o’zini g’arib sezganligi haqida umuman so’z yuritmaydi, balki buni Vatanga qaytish orzusi orqali ifoda etadi, xolos. Quyidagi ruboiy esa, aynan shoh, adib Boburning ichki olamini o’zida mujassamlagan, “Boburnoma” matnini shu jihatdan to’ldirganligini ko’ramiz.

Yod etmas emish kishini g’urbatta kishi,
Shod etmas emish ko’ngulni mehnatta kishi.
Ko’nglum bu g’ariblikda shod o’lmadi, oh,
G’urbatta sevinmas emish, albatta, kishi.

Zahiriddin Boburning 47 yillik umri tinimsiz muhorabalar, qarindosh-urug’lar, temuriy shahzodalar va beklarning birin-ketin qilgan xiyonatlari, farzandlarining bevaqt vafoti muhitida o’tib, umrining oxirlarida turli kasalliklar bu irodasi mustahkam kishining ham ruhiyatiga ta’sir etgan. “Boburnoma”da biz muallifning bunday mashaqqatlarga naqadar bardosh bergani, ayrim holatlarda dardning zo’rayishi ko’zlariga achchiq yosh, tanasiga chidamsiz dardni keltirib chiqarganligini ko’ramiz. Muallif shu holatlar tasvirini berar ekan, nasriy matndan ko’ngli to’lmaydi, ichki tug’yoni, hasratlarini to’la bayon eta olmaganligini sezib, ko’pincha o’z ruboiy, g’azallari bilan, ayrim hollarda boshqa buyuk adiblar — Sa’diy, Hofiz she’rlari bilan nasriy matnni boyitadi. Ayniqsa, Bobur vafotidan ikki yil oldin kasallik uni ko’p tashvishga soladi, ruhiyati tushkunlikka moyil bo’ladi. Ushbu holat tasvirida ham “Boburnoma” matnini quvvatlashga muallif o’z ruboiysini keltiradi. Bunda ruboiy uning ruhiyatini aniq ifoda etadi. Kasallik paytidagi tushkun kayfiyat, dard mashaqqati uning jismiga naqadar tashvish keltirgani aniq badiiy ifoda topgani bilan muhim: “Yakshanba kuni, muharram oyining o’n oltisida isittim, titradim, nav¬bat-navbat bo’ldi. Yigirma besh-yigirma olti kunga tortti. Doruyi kor ichtim. Oxir basit yarashti, uyqusizlig’ va tashnalig’din bisyor tashvish torttim. Bu maraz ayyomida uch-to’rt ruboiy aytildi. Ul jumladan biri budur:

Jismimda isitma kunda mahkam bo’ladur,
Ko’zdin o’chadur uyqu chu oxsham bo’ladur.
Har ikkalasi— g’amim bila sabrimdek,
Borg’on sori bu ortadur, ul kam bo’ladur.

Bu nasriy parchada ham Boburning “uyqusizlik va tashnalig’din bisyor tashvish torttim” degan jumlasi keltirilg’an ruboiydagi isitmaning mahkam bo’lishi, ko’zdan uyquning qochishi bilan mantiqiy bog’lanib muallifning yuksak tashbehi – g’am bilan sabrning kurashi, sabrning kamayishi va g’amning yuksalishi juda yuksak badiiyat bilan ifodalangan. Boburning ana shu ichki tug’yonini nasrda ifodalash mushkulligi bois, u aytganidek, uch-to’rt ruboiy yozgan va bittasini “Boburnoma”da keltirgan.

Bu mavzuda Bobur yaratgan ruboiylarda yana nimalar nazarda tutilgan, uning kasallikdan ranj tortgan vujudida nimalar sodir bo’lgan? Boburni bezovta etgan, azob tortishiga sabab bo’lgan bu davrda yaratilgan ruboiylarning barchasi yuqoridagi “Boburnoma”da keltirilgan parchaning detallari – isitma, uyqusizlik, g’am va boshqalarning mohiyatini yanada ochishga, muallif holatini batafsilroq yetkazishga xizmat qilgan. Masalan, mana bu ruboiyda Bobur vujudini isitma tutishi – tana harorati o’ta yuksak bo’lgani ta’kidlangan. Bunda muallif mazkur darddan forig’ bo’lish yo’lini uning ahvolidan xabar olgan “habib” — do’stining so’rog’idan so’ng ko’ngliga yengillik shabadasi kirib kelganligini bildiradiki, “Boburnoma” matnida mavjud emas:

Jismimda isitma tobidin otashdur,
Jonimg’a balou g’ussa bebarkashdur.
Ko’p dard ila g’amdin manga noxushlug’ edi,
Sen so’rg’ali, ey habib, ko’nglum xushdur.

Yoki mana bu ruboiy ham o’sha paytda – Bobur jismini dard iskanjaga solganda yozgan bo’lishi mumkin. Zero, muallifning tushkun kayfiyatini ifodalovchi “betoblig’”, “beoblig’”, “bexoblig’” kabi so’zlar avvalgi ruboiylarda ko’zga tashlanmaganki, yuqoridagi mavzuni boyitgan.

O’t soldi ko’ngulga ranju betoblig’im,
Suv qildi bu xasta jonni beoblig’im.
Bu ikkalasi agarchi bor muhliku sa’b,
Lek o’lturadur tongg’acha bexoblig’im.

Darhaqiqat, Zahiriddin Bobur “Boburnoma”ning bir necha joyida unga kasallik tashvish keltirganligini yozgan. Nazarimizda, yuqoridagi parchada keltirilganidek, 25-26 kunlik bemorlik uning umri davomida bir marta sodir bo’lgan. Irodasi mustahkam, barcha qiyinchiliklarga tob bergan Boburdek shaxs ham bebaqo umrning bu imtihoni paytida anchagina uqubat chekkan, gohida tushkunlikka tushgan. “Ko’nglimda o’tu, ikki ko’zimda suvdur” deb dil dardini bayon etgan shoir quyidagi ruboiysida yana yuqoridagi ruboiylar detallari: uyqusizlik, firoq, beqarorlik, beorom oqshomlardan foydalanib “Boburnoma”dagi mavzuni yanada yorqinroq ifoda etadi, boyitadi. O’quvchi uning xasta holiga davo topishni, ko’zlariga uyqu baxsh etishni o’ylab qoladi:

Ko’nglimda o’tu, ikki ko’zumda suvdur,
Men xastag’a rahm qilki, holim budur.
G’am kunduziyu firoq shomi yanglig’,
Tunu kun menga ne qaroru, ne uyqudur.

Biz yuqorida Bobur umrining oxirida tez-tez kasallikka chalingani, azob-uqubatlar ko’rgani haqida so’z yuritdik. Uning boshiga bu savdolar asosan Hindiston safari paytida, Bobur va uning lashkarlari uchun mutlaqo begona “bodi samum”— issiq shamolning ta’sirida yashash, Ibrohim Lo’diy va bosh¬qa hind lashkarboshilari bilan muhoraba olib borish jarayonida tushgan. Ana shunday sharoitda Bobur tomonidan ne mashaqqatlar bilan to’plangan lashkar, beku zobitlarning bir qismi, noqulay ob-havo bois, o’z podshohlari hukmiga bo’ysunmay, uni tashlab ketishga oshiqadilar(“Xeyli el bodi samumning ta’siridin har zamonda yiqilib-yiqilib, o’la kirishtilar. Bu jihatlardin aksar beklar va o’bdon-o’bdon yigitlar ko’ngul solib edilar”.). Bobur ularga qanchadan-qancha in’omlar berib, Hindistonda qolishlarini istagan bo’lmasin, anchagina qismi Movarounnahr va Xurosonga qaytib ketadilar.

Boburga xastalik holati, farzandlari — Humoyun, Komronning noahilligi bois saltanat tarqoqligiga asos bo’luvchi munosabatlari, Hindistonda davlatchilikning mustahkam asosini solish orzusi zaminida bu bosh-boshdoqlik, itoatsizlik uning rejasini amalga oshirishiga xalal beradi, dunyoning, odamlarning xiyonati bois dodga keladi. Masalan, “Boburnoma”da muallif nadomat bilan quyidagi satrlarni yozgani fikrimiz dalilidir: “Bu g’aribdurkim, kichik-kirimdin bu navbat Kobuldin otlanadurg’onda, bir nechani yangi bek qililib edi. Mening chashmdoshtim bulardin mundoq edikim, men o’tqa, suvga kirsam-chiqsam, betahoshiy bizlar bila kirgaylar va bila chiqqaylar. Men har sorig’a bo’lsam, alar mening sori bo’lg’aylar; yo’qkim: mening xilofi maqsudim so’z aytqaylar, har ish va har muhimningkim, borining kengash va ittifoqi bila o’zumuzga jazm qilduk, kengashtin qo’pmasdan burunroq ul so’z va muhimdin qaytqaylar”.

Zahiriddin Boburning bu hasrati, nadomati, qo’l ostidagi kishilarning bir yoqadan bosh chiqarib, uning amr-farmonini bajarmasligi, itoatsizlikdan tashqari, lashkar tarqoqligiga sabab bo’luvchi harakatlari tartibbuzarlik xarakteriga molik edi. Boburning bu fikri, qo’l ostidagi kishilarining noo’rin xatti-harakatlari, davlatdorlikda yurt boshlig’iga qarshi bo’lish, yurt birligiga soya soluvchi harakatlar bugungi kunda ham qoralanadiki, ayrim kimsalarga ibrat darsi bo’la oladi.

Bobur mana bu ruboiyni, balki, aynan shunday kayfiyatda bo’lgan paytida yozgandir. Unda inson zotidan ozurdalik, kishi ruhiyatiga soya solishga intiluvchi kishilarning basharasini ko’rasan, ruboiy muallifiga o’sha paytda qanchalik mushkul bo’lganligini anglaysan ham:

Davron meni o’tkardi saru somondin,
Oyirdi meni bir yo’la xonumondin,
Gah boshimg’a toj, gah baloyi ta’na,
Nelarki, boshimg’a kelmadi davrondin.

Zahiriddin Muhammad Boburning o’g’li Humoyunga yozgan maktubida ajoyib satrlar bor. U ham bo’lsa — davlatchilikda, mamlakatni boshqarishda yurt sardori hamisha atrofdagi beklar, hayotiy tajribaga ega shaxslar bilan mashvarat qilishi, yor-birodarlarini g’animat bilib, ularning suhbati va maslahatlarini inobatga olishiga e’tibor qaratilganligini ko’ramiz. Bu satrlar, tarbiyaviy ahamiyatidan tash¬qari, temuriylar saltanatida davlatni boshqarish, ayniqsa, podshoh bir qarorga kelishda bamaslahat ish ko’rishi lozimligi talqinida berilishi diqqatga molik: “ Agar mening rizoimni tilarsen, xilvatnishinliqni va el bila kam ixtilotliqni bartaraf qilg’il. Kunda ikki navbat iningni va beklarni ixtiyorlarig’a qo’ymay, qoshingg’a charlab, har maslahat bo’lsa kengashib, bu davlatxohlarning ittifoqi bila har so’z — unga qaror bergaysan”.

Quyidagi ruboiyda Bobur el bilan birga bo’lish, ularning qadriga yetish va hamisha odam bir-biriga g’animat va aziz bo’lganligi bois, ehtiromini bajo keltirishdek yuksak fikrni bildirganki, yuqoridagi qarashlarini shoirona ifodalar bilan to’ldirgan:

Ahbob, yig’ilmoqni farog’at tutungiz!
Jam’iyatingiz borini davlat tutungiz!
Chun gardishi charx budurur, Tengri uchun,
Bir-birni necha kuni g’animat tutungiz!

Zahiriddin Bobur qaysi janrda ijod etmasin, ularning barchasida muallif tarjimai holi, dunyoqarashi, umrguzaronlik daftarining bayoni, bir-birini to’ldiruvchi, “Boburnoma”da chala qolgan fikrlarning izohi, yashirin sirlari boshqa bir asarida yangicha jilo va mukammallikda, shoirona badiiy talqinda ifoda etilganligini ko’ramiz. Biz Bobur ruboiylaridagi mavzu birligini faqat “Boburnoma” bilan chog’ishtirib, ayrim misollar tahlili orqali ko’rib chiqdik, xolos. Bu masala alohida tadqiqot mavzui, uni keng miqyosda tadqiq etish Bobur shaxsiyati va ijodini yanada teranroq anglash imkonini beradi.

Boburnoma kitobi

Saytimizdagi elektron kitoblarni 3 usulda o’qish mumkin: kitobxon mobil ilovasi, kitobxon windows dasturi yoki onlayn sayt orqali

Kitobni qanday sotib olish mumkin?

Ketma-ketlik bo‘yicha tavsiya: saytda qanday ro’yxatdan o’tish, saytdagi shaxsiy hisobni qanday to’ldirish mumkin, kerak bo’lgan kitob uchun qanday to’lovni amalga oshirish

Siz muallifmisiz?

Hurmatli mualliflar: Saytimizda asarlaringiz joylashtirilishini (yoki saytdan o‘chirilishini) istasangiz biz bilan shartnoma tuzish uchun bog‘lanishingizni so‘raymiz.

Savol-javoblar

Agar men O‘zbekistonda bo’lmasam, qanday qilib kitob sotib olishim mumkin?
Nima uchun PDF formatini yuklab ololmayman?
Internetsiz kitobni qanday o‘qish mumkin?
va boshqa savollaringizga bizning javoblarimiz.

Boburnoma

Ko‘rganlar, jami:
Nashr yili:
ISBN raqami:

Kitob mahsulotlarining xarakteristikalari, yetkazib berish shartlari, tashqi ko’rinishi va rangi haqidagi ma’lumotlar faqat ma’lumot uchun mo’ljallangan va joylashtirilgan paytda mavjud bo’lgan eng so’nggi ma’lumotlarga asoslanadi.

Elektron kitob
E’tibor bering “Sotib olingan kitoblar qanday o’qiladi?” bo’limi bilan tanishib chiqing!

Buyurtma berish uchun, avtorizatsiyadan o’ting

Do‘stlarizga tavsiya eting

• Annotatsiya
• Mundarija
• Kitobidan parcha
• Fikr va mulohazalar

Бобурнома — ўзбек намунавий адабиётидаги бебаҳо асарлардан. Унда Ўрта Осиё, Афғонистон, Ҳиндистон ва Эрон халқлари тарихи, жуғрофиясига оид қимматли маълумотлар бор. Ўша давр ўзбек адабий тилининг ёрқин намунаси эканлиги эса янада мухимроқдир.

• Нашр ҳақида. (Порсо Шамсиев)
• Саккиз юз тўқсон тўққизинчи йил воқеалари (1493)
• Вақоеи санаи тисъа миа (1494-1495)
• Вақоеи санаи иҳдо ва тисъа миа (1495-1496)
• Вақоеи санаи исно ва тисъа миа(/496-1497)
• Вақоеи санаи салоса ва тисъа миа (1497-1498)
• Вақоеи санаи арбаа ва тисъа миа (1498-1499)
• Вақоеи санаи хамса ва тисъа миа (1499-1500)
• Вақоеи санаи ситта ва тисъа миа (1500-1501)
• Вақоеи санаи сабъ ва тисъа миа (1501-1502)
• Вақоеи санаи самон ва тисъа миа (1502-1503)
• Вақоеи санаи тисъа ва тисъа миа (1503-1504)
• Вақоеи санаи иҳдо ашара ва тисъа миа (1505-1506)
• Вақоеи санаи исно ашара ва тисъа миа (1506-1507)
• Вақоеи санаи салоса ашара ва тисъа миа (1507-1508)
• Вақоеи санаи арбаа ашара ва тисъа миа (1508-1509)
• Вақоеи бисту панчум (1519-1520)
• Вақоеи санаи ситта ва ишрина ва тисъа миа (1519)
• Вақоеи санаи исно ва салосина ва тисъа миа (1525)
• Вақоеи санаи салоса ва салосина ва тисъа миа (1526)
• Вакоеи санаи арбаа ва салосина ва тисъа миа (1527)
• Вақоеи санаи хамса ва салосина ва тисъа миа (1528)
• Вақоеи санаи ситта ва салосина ва тисъа миа (1529)
• Таржималар

САККИЗ ЮЗ ТЎҚСОН ТЎҚҚИЗИНЧИ ЙИЛ ВОҚЕАЛАРИ

Тангри таолонинг инояти билан ва ҳазрати он Сарвари коинотнинг шафоати билан ва чақорёри босафоларнинг ҳиммати билан сешанба куни рамазом ойининг бешида тарих саккиз юз тўқсон тўққузда Фарғона вилоятида ўн икки ёшта подшох, бўлдум.

Фарғона вилояти бешинчи иқлимдиндур. Маъмуранинг кано- расида воқе бўлубтур. Шарқи Кошғар, ғарби Самарқанд, жануби Бадахшоннинг сарқади тоғлар, шимолида агарчи бурун шақрлар бор экандур, мисли: Олмолиқ ва Олмоту ва Янги ким, кутубларда Тарозкент битирлар, мўғул ва ўзбек жиҳатдин бу тарихда бузулубтур, асло маъмура қолмабдур. Мухтасар вилояттур, ошлиқ ва меваси фаровон. Гирдогирди тоғ воқе бўлубтур. Ғарбий тарафидаким. Самарқанд ва Хўжанд бўлғай, тоғ йўқтур. Ушбу жонибтин ўзга ҳеч жонибтин қиш ёғий кела олмас. Сайҳун дарёсиким, Хўжанд суйиға машҳурдур, шарқ ва шимолий тарафидин келиб, бу вилоятнинг ичи бирла ўтуб, ғарб сори оқар, Хўжанднинг шимоли Фанокатнинг жануби тарафидииким, ҳоло Шоҳрухияға машҳурдур, ўтуб яна шимолға майл қилиб, Туркистон сори борур. Туркистондин хейли қуйироқ бу дарё тамом қумға сингар, ҳеч дарёға қотилмас.

Етти пора қасабаси бор; беши Сайқун суйининг жануб тарафида, икки шимоли жонибида. Жанубий тарафидаги қасабалар бир Андижондурким, васатта воқе бўлубтур, Фарғона вилоятининг пойтахтидур. Ошлиғи вофир, меваси фаровон, қовун ва узуми яхши бўлур. Қовун маҳалида полиз бошида қовун сотмоқ расм эмас. Андижоннинг ношпотисидан яхшироқ ношпоти бўлмас. Мовароуннаҳрда Самарқанд ва Неш қўрғонидин сўнгра мундин улуғроқ қўрғон йўқтур. Уч дарвозаси бор. Арки жануб тарафида воқе бўлубтур. Тўққуз тарнов сув кирар. Бу ажабтурким, бир ердин ҳам чиқмас. Қалъанинг гирдо-гирди хандакнинг тош ёни сангрезалик шоҳроҳ тушубтур. Қалъанинг гирдо- гирди тамом маҳаллоттур. Бу маҳалла била қадъаға фосила ушбу хандақ ёқасидоғи шоҳруҳтур. Ови қуши доғи кўп бўлур, қирғовули беҳад семиз бўлур. Андоқ ривоят қилдиларким, бир қирғовулни ускунасини тўрт киши еб тугата олмайдур. Эли туркдур. Шаҳр ва бозорисида турки билмас киши йўқтур. Элининг лафзи қалам била росттур.

Ани учунким, Мир Алишер Навоийнинг мусаннафоти бовужудким Ҳирийда нашъу намо топибтур, бу тил биладур.

Элининг орасида ҳусн хейли бордур. Юсуф Хожаким мусиқида машҳурдур. Андижонийдур. Ҳавосининг уфунати бор. Кузлар эл безгак кўп бўлур.