Amerikaning 8 universitetida o‘zbek tili o‘qitiladi. Germaniyada-chi
Qo‘llanma dizaynida har bir sahifaning til o‘rganuvchida o‘zbek tili va madaniyati haqida muayyan taassurot qoldirishiga e’tibor qaratilgan.
Xorijliklarning o‘zbek tilini o‘rganishiga mo‘ljallangan darslik ishlab chiqildi
O‘zbekistonda chet elliklar uchun o‘zbek tilini o‘rganish imkonini beruvchi darslik ishlab chiqildi. «O‘zbekona» nomli darslikni chop etish ancha vaqtdan buyon dolzarb bo‘lgan va yechimini kutayotgan masala yechimiga qaratilgan bo‘lib, o‘zbek tilini xorijiy til sifatida o‘qitish bo‘yicha kam sonli qo‘llanmalar safini to‘ldirmoqda.
Darslik Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti doktoranti Gulruxsor Yergasheva va O‘zbek tili fakulteti talabalarining «MO‘TUL» jamoasi tomonidan ishlab chiqilgan.
Muallifga pedagogika fanlari nomzodi, dotsent Saodat Adilova ilmiy rahbarlik qilgan.
Universitet matbuot xizmati rahbari Mahliyo To‘raboyevaning Kun.uz’ga ma’lum qilishicha, «O‘zbekona» darsligi xorijiy tilni egallashning umumevropa kompetensiyalari tizimiga asosan A1 – boshlang‘ich darajani egallash imkonini beradi.
Darslik 9ta bo‘lim, 3ta nazorat bloki, audiolar va qo‘shimcha materiallar kabi qismlardan iborat.
«Kitobda shu paytgacha mavjud qo‘llanma va elektron resurslardan farqli ravishda mavzular tizimli va izchil yoritilgan, vositachi tildan foydalanilmagan. Bularning barchasi o‘rganuvchining til muhitiga tezroq kirib borishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, mashqlarning variativligi ta’minlangan, «oddiydan murakkabga» metodik prinsipiga amal qilingan.
Har bir sahifa, har bir mashqda milliylikni aks ettirishga harakat qilingan va umuminsoniy qadriyatlar singdirilgan.
Darslikda taklif etilayotgan audio materiallar sof autentik emas, balki o‘quv-autentik material hisoblanadi. Zero, A1 daraja uchun aynan shu turdagi autentik materialdan foydalanish maqsadga muvofiqdir», – deydi u.
Aytilishicha, kitob xorijiy til o‘qitishning o‘qib tushunish, tinglab tushunish, gapirish, yozish ko‘nikmalarini to‘laqonli qamrab olgan.
U orqali tilni o‘qituvchi bilan ham, mustaqil o‘rganish uchun ham keng imkoniyatlar yaratilgan. Masalan, har bir bo‘lim mantiqiy ketma-ketlikda berilgan 5 qismdan iborat.
O‘rganuvchi rasmlar orqali ham yangi mavzuni, mashq-topshiriqni bajarish yo‘lini tushuna oladi. Darslik so‘ngida sinov materiallari, audiolar, so‘zlashish uchun har bir mavzuga tegishli savollar hamda lug‘atning mavjudligi til o‘rganuvchiga ko‘plab qulayliklar yaratadi.
Qo‘llanma dizaynida har bir sahifaning til o‘rganuvchida o‘zbek tili va madaniyati haqida muayyan taassurot qoldirishiga e’tibor qaratilgan.
Amerikaning 8 universitetida o‘zbek tili o‘qitiladi. Germaniyada-chi?
O‘zbek tiliga Davlat tili maqomi berilganiga 29 yil bo‘ldi. Bugun o‘zbek tili ko‘pgina xorij davlatlarida ham o‘rgatiladi. U yerda o‘zbek tilidan o‘zbekistonlik o‘qituvchilar dars beradi. Shunday jahongashta, o‘zbek tilini dunyoga keng targ‘ib qilayotgan o‘qituvchilardan biri Samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti dekani, filologiya fanlari doktori, professor Jo‘liboy Eltazarovdir. Sana munosabati bilan O‘zA ustozni suhbatga chorladi.
Foto: Getty Images
– Siz bir necha xorij oliy o‘quv yurtlarida o‘zbek tilidan saboq bergansiz. Bu jarayon qanday kechgani haqida so‘zlab bersangiz.
– Menga Germaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Turkiya va Amerika Qo‘shma Shtatlarida ishlash nasib etdi. Turkiya va Yaponiyada to‘rt yildan sakkiz yil faoliyat ko‘rsatdim. Xorijda o‘zbek tilini o‘rgatish oson emas. Faqat grammatikani o‘rgatish bilan ish bitmaydi. Tilni o‘rgatish jarayonida butun o‘zbek madaniyatini, tarixini, etnografiyasini, urf-odatlarini o‘rgatish kerak. Kompleks yondashish talab etiladi. Avval so‘zlashishni, yozishni o‘rgatasiz, keyin o‘zbek tilining sodda kursida darslar olib borasiz. Harfni tanitasiz, salomlashish, gaplashish… Shu tarzda sohalarni kengaytirib boraverasiz. Masalan, ta’lim, tarix, sog‘liqni saqlash, gigiyena, tabiat va hokazo. Talabaga o‘zbek tilida dunyoning lisoniy manzarasini ochishingiz kerak. U avval dunyoni o‘z ona tilisining “derazasi” orqali ko‘rayotgan bo‘lsa, endi dunyoning lisoniy manzarasiga o‘zbek tili ko‘zi bilan ham qaraydi. Har bir til uchun dunyoning lisoniy manzarasi bor. Har bir millat dunyoga o‘z mentaliteti, dunyoqarashi, mafkurasi, tabiati va jo‘g‘rofiyasidan kelib chiqib qaraydi. Til jamiyatga mana shunday millionlab ko‘zga ko‘rinmas ip bilan bog‘langan. Siz talabaga ana shu iplarni bir-bir yechib berishingiz kerak.
Xorijdagi ko‘plab universitetlarda o‘zbek tili tanlanma fan. Masalan, Berlin Xumboldt universitetida birinchi til turkcha, ikkinchi til o‘zbekcha. Osaka universitetida ham shunday. Bir kurs majburiy dars, ikkinchi kursdan ixtiyoriy, ya’ni tanlanma fan sifatida o‘qitiladi. Darsni yaxshi o‘ta olmasangiz, multimediadan foydalanmasangiz, qiziqish uyg‘ota olmasangiz, hammasi bekor. Yetti nafardan kam talaba sizni tinglasa, bu dars qoniqarsiz hisoblanadi. Natijada bir semestrdan keyin pattangizni qo‘lingizga tutqazib, qaytarib yuborishadi.
Shuning uchun chet elda o‘zbek tilini o‘rgatadigan o‘qituvchidan nihoyatda ko‘p narsa talab qilinadi. Xorijda til o‘rgatadigan o‘qituvchi o‘z ona tilidan tashqari, yana bir turkiy tilni yaxshi bilishi kerak. Masalan, qozoq, uyg‘ur va hokazo. Turkcha bilsa, nur ustiga nur. Bularning barchasi o‘zbek tilini ommalashtirish uchun.
– Chet davlatlarda o‘zbek tilini o‘rgatish tizimi qanday? Bu qay tarzda amalga oshiriladi?
– O‘zbek tili dunyoda negadir kam o‘rganilgan tillar jumlasiga kiradi va shular jumlasida o‘rgatiladi. Yaponiyadagi Osaka, Tokio chet tillar universiteti, Janubiy Koreyadagi Konkuk, Pusan, Berlindagi Xumboldt universitetlarida Osiyo-Afrika tillari ichida o‘rganiladi. Kam o‘rgatilgan, kam tarqalgan til sifatida qaraladi. Nega?
Necha ming yillik adabiy til an’anasiga, tarixga ega tilga bunday yondashuv biroz g‘ururga tegadi, albatta. Ammo, nachora. 130 yil davom etgan istibdod davrida o‘zbek xalqining tashqi dunyo bilan aloqasi uzilib qolgan, muloqot faqat rus tilida bo‘lgan. Sovet davrida Moskva, Leningrad (hozirgi Sankt-Peterburg) oliy o‘quv yurtlaridan boshqa yerda o‘zbek tili o‘qitilmagan.
Istiqlol yillarida yurtimizda amalga oshirilgan islohotlar, o‘zbek madaniyati, tili, tarixini dunyoga tanitish bo‘yicha amalga oshirilgan ishlar o‘z mevasini berdi. Bugun Yaponiyaning 8 universitetida, Turkiyaning 18 (ilgari faqat Istanbul universitetida bo‘lgan), Amerikaning 8, Germaniyaning, adashmasam, 4 universitetida o‘zbek tili o‘qitiladi. Bular o‘zbek tilining dunyo hamjamiyatida obro‘si oshib, dunyo tilshunoslarining ona tilimizga qiziqishi ortib borayotganidan dalolat. Eng keyingi ochilgan o‘zbek tili va adabiyoti fakulteti Xitoydagi Millatlar universitetida. Bu yerda Toshkent davlat sharqshunoslik institutidan o‘qituvchilar borib dars berishadi. Millatlar universiteti o‘zbek guruhiga har ikki yilda bir marta 50 nafardan talaba qabul qiladi.
Eski o‘zbek tili o‘rta asrlarda butun Sharqning umumiy adabiy tili bo‘lgan. Alisher Navoiy yaratgan til Oltin O‘rda, Volga bo‘yi, Sibir xonligi, Qrim xonligi, umuman, Turkiyadan Mo‘g‘ulistongacha bo‘lgan o‘rta turk tili hisoblangan. Oltin O‘rda, Sibir, Qrim xonliklarining yorliqlariga, arxivlariga qarasangiz, barchasi eski o‘zbek tilida. Bu til shunaqa yoyg‘in, hammaga tushunarli edi. Ammo 130 yillik asorat bunga shu darajada katta ta’sir o‘tkazdiki, endi tilimizning qudratini qaytadan tiklash kerak.
– Buning uchun nima qilish kerak, deb o‘ylaysiz?
– Buning uchun, avvalo, O‘zbekistonda chet elliklar uchun o‘zbek tili kitobining mukammal variantlarini yaratish lozim. Masalan, Janubiy Koreyaga borib koreys tilini o‘rganaman, degan odamga 50 xil, Turkiyada turk tilini o‘rganish uchun yuzlab kitoblar, disklar yaratilgan. Afsuski, bizda xorijliklar uchun yaxshi kitoblar kam. O‘zbekcha-inglizcha, o‘zbekcha-fransuzcha, o‘zbekcha-nemischa va hokazo lug‘atlar 2000-3000 nusxada chop etilgan. Bu juda kam. O‘zbek tilini o‘rgatish uchun shunday ishlarni qilmasak, barchasi shunchaki shiorlardan iborat bo‘lib qoladi. Amaliy ishga o‘tish vaqti keldi. Tilimizning obro‘si uchun doim kurashishimiz lozim.
Samarqand davlat universitetida O‘zbekcha o‘rgatish markazi (O‘O‘MAR) tashkil etmoqchimiz. Bu Turkiyadagi TO‘MAR (Turkcha o‘rgatish markazi), Yaponiyadagi Nixongo til o‘rgatish markazi singari bo‘ladi. Xorijda til o‘rgatish markazlari tijoriy asosda qo‘yilgan. Bunday markazlarda har bir xorijlik, masalan, oyiga 100 dollardan to‘lab til o‘rganadi. Markaz sertifikatiga ega bo‘ladi va keyin ish boshlaydi. Biznes qiladimi, korxona ochadimi, talabalarga dars beradimi, avval rasmiy davlat tilini o‘rganadi. Mana, men 46 yoshimda Yaponiyaga bordim va to‘rt oyda 2,5 mingta iyeroglifni yod oldim. 46 yoshli odamga bu juda qiyin, lekin boshqa iloj yo‘q edi. Bu hamma davlatda shunday. Tilga hurmat shu tarzda paydo bo‘ladi. Biz ham shunday standartlarni joriy qilishimiz kerak. Chet elliklar uchun malakali o‘qituvchilarni, kitoblar, darslik va lug‘atlar tayyorlashimiz shart! Shu orqali o‘zbek tilining obro‘sini, nufuzini oshiramiz.
– O‘zbek tili nega aynan Amerika Qo‘shma Shtatlari, Germaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Turkiya, Xitoy kabi davlatlarda o‘rgatiladi? Bundan maqsad nima?
– O‘zbekiston bilan qaysi mamlakatning yaqin siyosiy, iqtisodiy diplomatik va strategik munosabatlari bo‘lsa, o‘sha davlatlarda o‘rganiladi. Har bir rivojlangan davlatning Markaziy Osiyo bilan manfaati bor. Markaziy Osiyo – javohirlar to‘la sandiq. Bunda O‘zbekiston markaziy o‘rin egallaydi. Qolaversa, atrofdagi beshta mamlakatda ham o‘zbek tili bemalol tushuniladi, keng qo‘llaniladi. Demak, davlatlararo manfaatlar ularning tillarini o‘rganishni ham taqozo etadi.
– Yurtimizda Davlat tiliga munosabat haqida nimalar deya olasiz?
– Hammasini ochiq aytish kerak. Nimaniki yashirsak, u gazak oladi. Bir haqiqat bor – “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonun qabul qilinganiga 29 yil bo‘ldi. Bu davr ichida biz o‘z tilimizni to‘laqonli davlat tiliga aylantira olmadik. O‘zbek tilini xohlagan odam o‘rganadi, xohlamagan o‘rganmaydi. Bunday holatda biz tilimiz orbo‘sini ko‘tara olmaymiz. Tilimizga bo‘lgan hurmatimiz haminqadar. Mana, masalan, Janubiy Koreya yoki AQShga ishga ketish uchun avval uning tilini, tarixini o‘rganib, imtihon topshirib, shu tilni biladi, degan sertifikatni olib, keyingina ketamiz. Ammo nega O‘zbekistonda yashab, O‘zbekiston fuqarosi bo‘la turib, o‘zbek tilini bilmaymiz? O‘rganishni istamaymiz? Vaholanki, butun dunyoda rasmiy davlat tili o‘rganilishga majbur! To‘g‘ri, Konstitutsiyamiz va “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonun fuqarolarning ona tilini erkin qo‘llashini cheklamagan. Ammo Davlat tiliga bo‘lgan hurmat bunday erkin va ixtiyoriy bo‘lmasligi kerak. Biz boqibeg‘amlik qildik. O‘zbekiston hududi o‘zbek tilining makonidir. Hech bir rivojlangan davlatda boshqa bir til davlat tili bilan barobar qo‘llanilmaydi.
Tilning sofligini saqlash uchun ham kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqilishi lozim. Tilni avvalo, o‘zimiz, har bir o‘zbek, O‘zbekiston fuqarosi hurmat qilishi kerak. Yaqinda Vazirlar Mahkamasi “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunning Toshkent shahridagi ijrosini nazorat qilish to‘g‘risida qaror chiqardi. Bu juda yaxshi. Buni Samarqandda va boshqa shaharlarda ham qo‘llash zarur.
– Yoshlarning so‘zlashuvida o‘zbek tiliga ruscha yoki boshqa tillarni aralashtirib so‘zlashiga qanday qaraysiz?
– Bu jamiyatimizdagi kamchiliklarning, biz kattalar yo‘l qo‘ygan xatolarning, tilga bepisandligimizning yoshlardagi aksi. Men ularni ayblay olmayman. Bu xatolarni biz qildik. Nega birorta yapon yapon tilini, birorta turk turk tilini buzib gapirmaydi? Boshqa davlatlarda ham shunday. Chunki ular o‘z ona tiliga topinish darajasida qaraydi. Biz ham tilga shunday munosabatda bo‘lishimiz kerak. Buning uchun maktablarda, oliy o‘quv yurtlarida ona tilini o‘qitish va targ‘ib qilish kuchayishi, qat’iylashishi, bir so‘z bilan aytganda, ona tilimiz kuchli himoya qilinishi zarur. Ommaviy axborot vositalarida ham til haqida chiqishlar faqat “Davlat tili haqida”gi qonun qabul qilingan kun arafasida emas, doimiy bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.