Darslik hamshiralik ishi
raning bilim, malaka va tajribasiga bog‘liqligini hisobga olgan holda,
Darslik hamshiralik ishi
O`zbekiston Respublikasi Davlat gerbi yuqordagi ko`rinishga ega: tog`lar, daryolar va so`l tomoni bug`doy boshoqlaridan, o`ng tomoni esa chanoqlari ochilgan g`o`za shoxlaridan iborat chambarga o`ralgan gullagan vodiy uzra quyosh zarrin nurlarini sochib turadi. Gerbning yuqori qismida Respublika hurligining ramzi sifatida sakkizburchak tasvirlangan bo`lib, uning ichki qismida yarim oy va yulduz tasvirlangan. Gerbning markazida baxt va erksevarlik ramzi – qanotlarini yozgan Humo qushi tasvirlangan. Gerbning pastki qismida O`zbekiston Respublikasi Davlat bayrog`ini ifoda etuvchi chambar lentasining bantida «O‘zbekiston» deb yozib qo`yilgan. O`zbekiston Respublikasi Davlat gerbining rangli ko`rinishida: Humo qushi va daryolar – kumush rangida; quyosh, boshoqlar, paxta chanoqlari va «O‘zbekiston» yozuvi – oltin rangida; g`o`za shoxlari va barglari, tog`lar va vodiy – yashil rangda; chanoqlardagi paxta – oq rangda; lenta – O`zbekiston Respublikasi Davlat bayrog`ining ranglarini aks ettiruvchi uch xil rangda; sakkizburchak – oltin zarhal bilan hoshiyalangan holda havo rangda; yarim oy va yulduzlar – oq rangida tasvirlangan.
O’zbekiston Respublikasining Davlat Bayrog’i
O’zbekiston Respublikasining Davlat Bayrog’i
“O’zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’i to’g’risida” gi qonun 1991 yil 18-noyabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari o’tkazilgan VII sessiyasida qabul qilingan. Davlat bayrog’i va uning ramzi bugungi O’zbekiston sarhadida qadimda mavjud bo’lgan davlatlar bilan tarixan bog’liqligini anglatadi hamda respublikaning milliy-madaniy an’analarini o’zida mujassamlashtiradi. Bayroqdagi moviy rang tiriklik mazmuni aks etgan mangu osmon va obihayot ramzi. Timsollar tilida bu – yaxshilikni, donishmandlikni, halollikni, shon-shuhrat va sadoqatni bildiradi. Binobarin, Amir Temur davlati bayrog’ining rangi ham moviy rangda edi. Bayroqdagi oq rang – muqaddas tinchlik ramzi bo’lib, u kun charog’onligi va koinot yoritkichlari bilan uyg’unlashib ketadi. Oq rang – poklik, beg’uborlik, soflikni, orzu va hayollar tozaligi, ichki go’zallikka intilishning timsoli. Yashil rang – tabiatning yangilanish ramzi. U ko’pgina xalqlarda navqironlik, umid va shodumonlik timsoli hisoblanadi. Qizil chiziqlar – vujudimizda jo’shib oqayotgan hayotiy qudrat irmoqlarini anglatadi. Navqiron yarim oy tasviri bizning tarixiy an’analarimiz bilan bog’liq. Ayni paytda u qo’lga kiritilgan mustaqilligimiz ramzi ham. Yulduzlar barcha uchun ruhoniy, ilohiy timsol sanalgan. O’zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’idagi 12 yulduz tasviri ham tarixiy an’analarimiz, qadimgi yilnomamizga bevosita aloqador. Bizning o’n ikki yulduzga bo’lgan e’tiborimiz O’zbekiston sarhadidagi qadimgi davlatlar ilmiy tafakkurida nujum ilmi taraqqiy etganligi bilan ham izohlanadi. Davlat bayrog’imizdagi 12 yulduz tasvirini o’zbek xalqi madaniyatining qadimiyligi, uning komillikka, o’z tuprog’ida saodatga intilishi ramzi sifatida tushunish lozim.
O’zbekiston Respublikasining Davlat Madhiyasi
O’zbekiston Respublikasining Davlat Madhiyasi
O`zbekiston Respublikasi Davlat madhiyasining matni va musiqasi O`zbekiston Respublikasining 1992 yil 10 dekabrdagi 768-XII-sonli “O’zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi to’g’risida”gi Qonuni bilan tasdiqlangan. O`zbekiston Respublikаsining Dаvlаt mаdhiyasi O`zbekiston Respublikаsi Dаvlаt suverenitetining rаmzidir. O`zbekiston Respublikаsining Dаvlаt mаdhiyasigа zo`r ehtirom bilаn qаrаsh O`zbekiston Respublikаsi hаr bir fuqаrosining vаtаnpаrvаrlik burchidir.
Mutal Burhonov musiqasi
Abdulla Oripov so’zi
Serquyosh hur o’lkam, elga baxt, najot,
Sen o’zing do’stlarga yo’ldosh, mehribon!
Yashnagay to abad ilmu fan, ijod,
Shuhrating porlasin toki bor jahon!
Naqarot:
Oltin bu vodiylar – jon O’zbekiston,
Ajdodlar mardona ruhi senga yor!
Ulug’ xalq qudrati jo’sh urgan zamon,
Olamni mahliyo aylagan diyor!
Bag’ri keng o’zbekning o’chmas iymoni,
Erkin, yosh avlodlar senga zo’r qanot!
Istiqlol mash’ali tinchlik posboni,
Xaqsevar, ona yurt, mangu bo’l obod!
Naqarot:
Oltin bu vodiylar – jon O’zbekiston,
Ajdodlar mardona ruhi senga yor!
Ulug’ xalq qudrati jo’sh urgan zamon,
Olamni mahliyo aylagan diyor!
L. yu. Yusupova, H. S. Burixodjayeva, sh. Shadiyeva kattalarda hamshiralik
lariga asosan bilimlarga ega bo‘lishlariga imkon beradi.
Taqrizchilar:
M.A.AHMEDOV – Toshkent tibbiyot Akademiyasining «Umumiy amaliyot
shifokori uchun jarrohlik kasalliklari» kafedrasi professori;
M.D. AHMEDOVA – tibbiyot fanlari doktori, professor, Toshkent tibbiyot
akademiyasi yuqumli kasalliklar va bolalar yuqumli
kasalliklari kaf. mudiri. O‘z R SSV EMYuKITI direktori;
G.F.RAHIMOVA – Chilonzor tibbiyot kolleji dekani, «Yuqumli kasal-
liklar» fani o‘qituvchisi;
D.N.MAHMUDOVA – 1-Respublika shifoxonasi bosh hamshirasi.
ISBN 978–9943–10‒751‒9
ISBN 978–9943–13‒522‒2
© «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2012.
© « IQTISOD-MOLIYA » nashriyoti, 2014.
O‘zbekiston Respublikasi tibbiyot va ta’lim sohasidagi islohotlar
o‘rta maxsus kasb-hunar kollejlari o‘qituvchilarining zimmasiga
ma’naviy barkamol va chuqur bilimga ega bo‘lgan yetuk mutaxassis
milliy kadrlarni tayyorlash vazifasini yukladi. Bu vazifalarni amalga
oshirish uchun darsliklarning tibbiyot sohasining zamonaviy
ma’lumotlari asosida tayyorlangan yangi avlodini yaratilishini talab
Ushbu darslikning asosiy maqsadi – intensiv davolashni
o‘tayotgan, teri kasalliklari va yuqumli kasalliklar bilan og‘rigan
bemorlarda hamshiralik parvarishini amalga oshirishda bemor
muammolarini hisobga olgan holda hamshira tashxisini aniqlab,
malakali yordam ko‘rsata oladigan har tomonlama barkamol
hamshiralarni yetishtirishdan iborat.
Bemor hayotini saqlab qolish va uning mehnat qobiliyatini
tiklash, asoratlar rivojlanishini oldini olish ko‘p jihatdan hamshi-
raning bilim, malaka va tajribasiga bog‘liqligini hisobga olgan holda,
mazkur darslik tibbiyot kollejlarining o‘quvchilari uchun yaratildi.
Darslikning I bo‘limida teri va tanosil kasalliklarining
etiologiyasi, klinikasi, davosi, oldini olish choralari, hamshiralik
parvarishi va laboratoriya tekshiruvlari keng yoritilgan. Shu bilan
birgalikda dermatologiya va venerologiya fanining qisqacha tarixini
bilish va o‘zlashtirish ahamiyatga molik vazifa sanalganligi sababli,
bu haqda ham ma’lumotlar berilgan. Terining yuqumli va tanosil
kasalliklar bilan kasallangan bemorlarga o‘z vaqtida tashxis qo‘yish
va uni davolashni takomillashtirib borish sog‘liqni saqlash tizimi va
muassasalari davolash hamda profilaktik faoliyatining asosiy vazifasi
hisoblanadi. Bunday ishlarni amaliyotga tatbiq etishda o‘rta
ma’lumotli tibbiyot hamshiralarning o‘rni benihoya kattadir.
Hamshiralar faqatgina shifokorga yordamchi bo‘libgina qolmasdan,
balki kasallikni birlamchi aniqlash jarayonida hamda hamshiralik
pavarishi muolajalarini bekamu ko‘st bajarishda ishtirok etishadi.
Darslikning II bo‘limida intensiv terapiya o‘tayotgan
bemorlarda hamshiralik parvarishiga oid ma’lumotlar to‘liq
yoritilgan bo‘lib, reanimatsiya va intensiv terapiya haqida tushuncha,
bo‘limlarning tuzilishi, jihozlanishi, vazifalari, intensiv terapiya
o‘tayotgan bemorlarning xususiyatlari, ularda hamshira parvarishi
xususiyatlari, terminal holatlar va yordam ko‘rsatish chora-
tadbirlarini o‘z ichiga oladi.
«Kattalarda hamshiralik parvarishi» fanining yana bir
«Yuqumli kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik
parvarishi» bo‘limida respublikamizda uchraydigan yoki O‘zbekiston
Respublikasining jahon davlatlari bilan madaniy-iqtisodiy
aloqalarining kengayishi, dunyoning ba’zi davlatlarida yuqumli
kasalliklar bo‘yicha noxush epidemik vaziyatning mavjudligi sababli
mamlakatimiz hududiga kirib kelishi mumkin bo‘lgan yuqumli
kasalliklarning etiologiyasi, epidemiologiyasi, klinik manzarasi,
davolash tamoyillari va asosan bemorga yo‘naltirilgan parvarishni
tashkil etish, olib borish, yuqumli kasalliklarning profilaktikasi
o‘rganiladi. Darslikning «Yuqumli kasalliklarda hamshiralik
parvarishi» bo‘limida hozirgi zamon yuqumli kasalliklar fani va
«Hamshiralik ishi»ni takomillashtirish loyihasi asosidagi dastur
yangiliklari o‘z aksini topgan. Undagi mavzularni yoritishda
mavzular bo‘yicha bemor holatini baholash, muammolarini aniqlash,
shoshilinch yordam ko‘rsatish va bemor parvarishini amalga
oshirishga alohida e’tibor qaratilgan. Yuqumli kasalliklar bilan
kurashish va ularning oldini olishda o‘rta tibbiyot hamshiralarining
ham o‘rni katta bo‘lib, bu ularning bilim va amaliy tayyorgarlik
darajasiga bevosita bog‘liq. O‘quvchilarni yuqumli kasalliklar
etiologiyasi, epidemiologiyasi, klinikasi, laboratoriya tashxisi, davosi
va profilaktikasining o‘ziga xos xususiyatlari bilan chuqur
tanishtirish bemorlarga o‘z vaqtida tibbiy xizmat ko‘rsatish sifatini
ham yaxshilaydi. O‘quvchilar ayrim yuqumli kasalliklar bilan
og‘rigan bemorlarni parvarish qilishda bemorga kasallikning o‘ziga
xos xususiyatlarini bilgan holda yondashishlari kerak.
Darslikdagi ma’lumotlar hozirgi zamon tibbiyot fani va amali-
yotidagi qo‘lga kiritilgan yutuqlar asosida yoritilgan. Darslikda
o‘quvchilarning auditoriyadan tashqari mustaqil bilim olshlarini
nazarda tutilgan holda mavzular bo‘yicha nazorat savollari, testlar
keltirilgan. Bu esa o‘quvchilarga o‘zlashtirilgan bilimni yanada
mustahkamlash va o‘z ustida mustaqil ishlashlari uchun imkon
TERI VA TANOSIL KASALLIKLARI BILAN OG‘RIGAN
BEMORLARDA HAMSHIRALIK PARVARISHI
Teri kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik
parvarishi xususiyatlari
Dermatologiya va venerologiya fanining qisqacha tarixi
So‘nggi yillarda butun dunyoda teri va tanosil kasalliklari ortib
borayotganligi ko‘pchilikni tashvishga solmoqda. Masalan, patogen
zamburug‘lar keltirib chiqaradigan, parazitlar, jinsiy yo‘l bilan
yuqadigan kasalliklar keskin ko‘payib bormoqda. Vaqt esa ushbu
kasalliklarning zamonaviy davo uslublarini yaratishni talab etayotir.
Dermatovenerologiya (yunon. Derma-teri) – teri va tanosil
kasalliklari haqidagi fandir. Teri va tanosil kasalliklari qadimdan
ma’lum. Masalan, yunon shifokori Gippokrat (eramizgacha bo‘lgan
460–377- yillar) teri kasalliklarini ma’lum bir tizimga solib, qo‘tir,
moxov, alopetsiya, uchuq va boshqa dermatozlar haqida ma’lumotlar
bergan. Vatandoshimiz Abu Ali ibn Sino o‘zining «Tib qonunlari»
asarida ekzema, qichima va qo‘tir kasalligining belgilari hamda
davolash usullarini yozib qoldirgan.
Dermatologiya fanining rivojlinishi XYI asrning ikkinchi
yarmida kimyo, biologiya fanlarida qilingan kashfiyotlar bilan uzviy
bog‘liqdir. Shifokorlar orasidan teri va tanosil kasalliklari bo‘yicha
mutaxassislar ajralib chiqdi. XYIII asrda teri tanosil kasalliklari
etiologiyasi, klinikasi, patogenezini o‘rganish avj oldi va ingliz,
fransuz, nemis dermatologiya maktablari paydo bo‘ldi.
Angliya dermatologiya maktabiga asos solgan olimlar Vilan
(1757–1812) teri, Bateman (1778–1821) tanosil kasalliklarini
o‘rganishda morfologik yo‘nalishni tanlashadi. Ular taklif etgan
dermatozlar tasnifi toshmalar (dog‘, tugun, pufakcha va boshqalar)
Fransuz dermatologiya maktabining asoschisi Alibert (1766–
1837) teridagi toshmalar, dermatozlarning kelib chiqishi va
kechishini organizmning umumiy o‘zgarishi bilan bog‘liq deb
hisoblagan. U shifokorlar uchun qo‘llanma, atlas yozgan va
dermatoz, sifilid atamalarini birinchi bo‘lib qo‘lladi. Olim yaratgan
maktab unga bir qancha mashhur dermatologlar (Biett, Bazen,
Devergiya, Vidal, Besniyer) ni yetkazib berdi.
Nemis dermatologiyasining asoschisi Xerba (1816–1880)teri
kasalliklarining patogenezini o‘rganishda Virchov (1821–1902)
tomonidan yaratilgan patologoanatomik konsepsiyani qo‘lladi. U
kasbga oid dermatozlarda teridagi patologik o‘zgarishlarni o‘rgandi.
Uning o‘quvchisi Kaposi (1837–1902)esa pigmentli kseroderma,
sarkoma, bolalarning varitselliform ekzemasi kabi dermatozlarni
birinchi bo‘lib ta’riflab berdi.
Rossiyada teri tanosil kasalliklariga asos solgan olimlardan
A.G.Polotebnev (1838–1907), A.L. Pospelov (1846–1919) o‘z ilmiy
izlanishlarida teridagi patologik o‘zgarishlar ichki a’zo, asab tizimi
xastaliklari, atrof-muhitning salbiy ta’siri oqibatida kelib chiqishini
tushintirishgan. A.G.Polotebnev tomonidan yaratilgan «Derma-
tologik tadqiqotlar» kitobi hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan
emas. A.G.Polotebnev rus dermatologiyasining otasi sanalsa,
V.M. Tarnovskiy (1837–1906) rus venerologiyasining asoschisi
hisoblanadi. Olimning 1863-yilda «Ayol va bolalarda venerik
kasalliklarni aniqlash» kitobi chop etildi. U zaxm bilan og‘rigan
bolalar va ayollarni davolash uchun Kalinkin kasalxonasida maxsus
bo‘lim ochdi hamda Peterburgda sifilidologiya va dermatologiya
Olimlardan T.P. Pavlov (1860–1932), S.T Pavlov (1897–1971),
P.V.Kojevnikov (1898–1969), N.S.Vedrov (1891–1949),
L.N.Mashkilleyson (1898–1964), A.I.Kartamishev (1897–1973),
N.S.Smelov (1898–1975), V.K. Skripkin va boshqalar derma-
tologiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdilar.
O‘zbekistonda ilk bor teri va tanosil kasalliklari kafedrasining
ochilishi 1920-yili Turkiston universiteti tashkil etilishi bilan bog‘liq.
1932-yilga kelib, Toshkentda teri va tanosil kasalliklari ilmiy-
tekshirish instituti ochildi. So‘zak, zaxm, terining zamburug‘li
kasalliklari, vitiligo kabi kasalliklarning tarqalishi, etiologiyasi,
patogenezi, tashxisi, davosi, oldini olish masalalari o‘rganildi. Teri
kasalliklarida ichki a’zolarining zararlanishi, kasbga aloqador teri
kasalliklari, dermatomikozlar qo‘zg‘atuvchilarining turini aniqlash
bo‘yicha ilmiy ishlar olib borildi. Respublikamizda bu sohada
olimlardan A.X Abdullayev, X.N. Xidirov, K.S. Sulaymonov,
M.M. Obidov, U.M Mirahmedov, A.Sh. Voisov, X.Sh. Shodiyev,
S.S. Aripov, K.A. Yo‘ldoshev, X.K. Shodiyev va A.B.Rahmatovlar
ilmiy tadqiqot va amaliy ishlar olib borishgan. Ularning teri va tanosil
kasalliklarini keskin kamaytirishda xizmatlari kattadir.
Teri anatomiyasi va fiziologiyasi
Odam terisi uch qavatdan – epidermis, o‘rta qavat – asl teri
qavati va teri osti yog‘ qavati (kletchatka)dan tarkib topgan.
1. Epidermisning o‘zi bazal qavat, tikansimon, donador,
yaltiroq, muguz qavatdan iborat. Bazal qavat yoki embrion qavati –
past tomondan derma bilan chegaralanib turadi va yirik, yaxshi
bo‘yaladigan oval yadroli bir qator silindrik hujayralardan tashkil
topgan. Yadrolari xromatinga boy, sitoplazmasi bazofil xususiyatiga
ega. Hujayralar oraliqlarida hujayralararo kanallar bo‘lib, ularda
to‘qima suyuqligi harakat qiladi. Bu qavat hujayralari asosiy yoki
o‘suvchi qavat ham deyiladi. Asosiy qavat hujayralari melanin
pigmentining donalari hisoblanadi. Melanin donalari yadroning ustki
qismida va uning yon tomonlarida joylashadi hamda terining barcha
yuzasida bir xil miqdorda bo‘ladi. Terining rangi pigment
donalarining miqdori va rangiga bog‘liq. Melanin pigmenti
organizmni quyosh nurining zararli ta’siridan saqlab turadi. Melanin
pigmenti yetishmasa, terida har xil kattalikdagi gipopigmentli yoki
depigmentlangan dog‘lar, masalan, vitiligo (pes) kasalligi paydo
Tikansimon qavat – bu qavat bazal qavat ustida joylashgan
bo‘lib, kubsimon hujayralardan iborat. Kubsimon hujayralar 5-8
Tikansimon qavat hujayralari protoplazma o‘siqchalari bilan bir-
biriga tutashgan bo‘ladi. Epidermis hujayralari shu qavat hisobiga
19–20 kun ichida yangilanib boradi va hech qanday chegarasiz
keyingi donador qavat boshlanadi.
Donador qavat. Bu qavatning donador deyilishiga sabab,
hujayralari o‘z sitoplazmasida ishqorits anilin bo‘yoqlari bilan yaxshi
bo‘yaladigan keratogialin moddasidan tashkil topgan donachalar
tutishidir. Donador hujayralar 2–3 qavatdan iborat, duksimon shaklga
ega. Shu qavatda hujayralar shoxlanishi (muguzlanishi)ning birinchi
davri boshlanadi. Mana shu qavat tufayli terining rangi xira tusli
bo‘ladi. Epidermisning pastki uchta qavati, ya’ni bazal, tikansimon
va donador qavatlar yig‘indisi Mal’pigi qavati ham deyiladi.
Yaltiroq qavat – bu qavat donador qavat ustida joylashgan
bo‘lib, uni muguz qavatdan ajratib turadi;
1–3 qator yassi hujayralardan tashkil topgan. Bu hujayralarda
yadro bo‘lmaydi, protoplazmasida esa eleidin degan oqsil modda
bo‘ladi, u epidermis hujayralari shoxlanishining keyingi bosqichi
Muguz (shox) qavati 5–6 qator yadrosiz hujayralardan tashkil
topgan, qo‘l va oyoq kaftlarida esa bu hujayralar 10–15 qator bo‘ladi.
Muguz qavat yuzasida plastinkalar unchalik zich turmaydi va asta-
sekin ko‘chib boradi (po‘st tashlaydi). Ba’zi teri kasalliklari (ixtioz,
qizil volchanka, qizil yassi temiratki va boshqalar)da shox qatlami
qalinlashadi, ya’ni giperkeratoz kuzatiladi; boshqa dermatozlarda
(psoriaz, ekzema va boshqalar)da, aksincha, shoxlanish hodisasi
noto‘g‘ri boradi, izdan chiqadi, parakeratoz deb ham aytiladi.
Epidermis bilan derma orasidagi chegara notekis to‘lqinsimon
chiziqqa o‘xshagan bo‘ladi, chunki epidermis uchi dumaloqlashgan
tortmalar ko‘rinishida dermaga chuqur kirib boradi, ular orasida
terining biriktiruvchi to‘qimasi – derma xaltumlari bo‘ladi,
so‘rg‘ichlar (papillae) deb shular aytiladi.
2. Derma – terining biriktiruvchi to‘qimadan iborat bo‘limi.
Kollagen, elastik va argirofil tolalardan, qon tomirlari hamda limfa
tomirlari, muskullar, nervlar va hujayra elementlaridan tashkil
topgan. Dermada aniq ajralmay turadigan ikki qavat so‘rg‘ichsimon
qavat (pars papillaris) va to‘rsimon qavat (pars reticularis) bo‘ladi.
So‘rg‘ichsimon qavat deganda epidermisdan to yuza tomirlarining
to‘r qismigacha bo‘lgan joy tushuniladi. So‘rg‘ichning kattaligi har
xil, qo‘l va oyoq kaftlarida, ayollarda sut bezi sohasida ancha uzun
(200–300 mk) bo‘lsa, yuz, peshona terisida juda qisqa (25–30mk)
bo‘ladi. Dermaning kollagen tolalari bir-biri bilan chatishib ketgan
Bu tanishuv parchasidir. Asarning to‘liq versiyasi
Бу танишув парчасидир. Асарнинг тўлиқ версияси
Это был ознакомительный отрывок. Полную версию можно найти на сайте
Katalog: kxpv
kxpv -> SH. T. Otaboyev, T. I. Iskandarov
kxpv -> S. dadayev, G. Abduraxmanova
Do’stlaringiz bilan baham:
Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling