Dars tahlillari va ularni amaliyotga qo`llash

“Biling, ushbu zamon g‘amnokidirman,
Kuyib o‘rtanmish elning xokidurman.
Avazkim, nazm elin cholokidurman,
Boshin olmoqqa xonning pokidurman”.

Tanqid va tahlil: 5-6 sinf Adabiyot darsliklaridagi kamchiliklar xususida

Darslik yaratish mas’uliyatli va murakkab vazifa. Uni yaratishda olimona fikrlar bilan birga pedagogik mahorat, metodist qarashi ham juda-juda zarur. Uzluksiz ta’lim tizimi uchun yaratilgan darsliklar biri-ikkinchisini takrorlamasligi, aksincha mazmunan to‘ldirishi, o‘quvchi bilimini bosqichma-bosqich yuksaltirishga xizmat qilishi lozim. Shu nuqtai nazardan umumta’lim maktablari uchun yaratilgan “Adabiyot” darsliklarini tahlilqilishda davom etsak. (dastlabki 5-sinf “Adabiyot” darsligi tahliliga bag‘ishlangan maqola “Darakchi” gazetasining 2017 yil 27 aprel sonida bosilib chiqqan. Ushbu maqolani ta’lim tizimi va o‘qituvchi-murabbiylar nashri bo‘lgan “Ma’rifat” gazetasi sahifalarida ko‘rishni orzu qilgan edik. Maqola tahririyat stolida bir necha oy navbatini kutdi, lekin chop etilmadi).

Ayrim darsliklar avvalida O‘zbekiston Respublikasining davlat madhiyasi berilishi odatiy tusga kirgan. 5-sinf “Adabiyot” darsligida madhiya berilmagani holda 6-8-sinf darsliklarida mavjud. 7-9-sinf darsliklarida esa berilmagan. Bizningcha, davlat madhiyasi yoki har bir sinf darsligida berilishi kerak yoki faqat 5-sinfda berish bilan kifoyalanish kerak.

2013 yil “Ma’naviyat” nashriyotida chop etilgan S.Ahmedov, R.Qo‘chqorov, Sh.Rizayev hammuallifligidagi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun “Adabiyot” darslik-majmuasini varaqlar ekanmiz, besh sahifadan iborat kirish qismi bu yoshdagi o‘quvchi uchun ko‘plik qilmasmikan, degan mulohazaga bordik.

5-sinf “Adabiyot” darsligiga kiritilgan yozuvchi yoki shoir ijodi 6-sinfda davom ettirilsa, avvalgi sinfda berilgan ma’lumotlar to‘ldirilishi, boyitilishi lozim. Afsuski, 6-sinf darsligidagi ayrim ijodkorlarning tarjimai holi aynan takrorlangan yoki yangi ma’lumotlar bilan boyitilmagan. Hatto ayrim o‘rinlarda salmoqli hajmdagi matnlar, adib hayoti va ijodi yuzasidan berilayotgan savol-topshiriqlar ham hech bir o‘zgarishsiz keyingi sinf darsligiga ko‘chib o‘tgan. Buni Muqimiy, Hamid Olimjon, Erkin Vohidov, O‘tkir Hoshimov tarjimai holi misolida kuzatish mumkin. Fikrimizning isboti uchun bir-ikkita misol keltiramiz: “Muhammad Aminxo‘ja Mirzaxo‘ja o‘g‘li Muqimiy 1850-yilda Qo‘qon shahrida Bekvachcha mahallasida novvoy oilasida tug‘ilgan.

Muqimiy dastlab o‘z mahallasida mulla Abduhalil maktabida tahsil oladi. Shoirning ilm o‘rganishi va badiiy ijodga erta qiziqishida uning volidasi, qobiliyatli ayol Oyshabibi aytib bergan ko‘plab ertak va qo‘shiqlarning ta’siri kuchli bo‘lgan. Muqimiy dastlab Qo‘qondagi “Hokim oyim” madrasasida ta’lim oladi. 1872-1873 yillarda Buxoroga borib, u yerdagi “Mehtar anbar” madrasasida o‘qishni davom ettiradi. 1876 yilda o‘qishni tamomlab, Qo‘qonga qaytadi. Uylanadi. Shoir dastlab yer qurilishi mahkamasida mirzalik, so‘ngra Sirdaryo yoqasida joylashgan Oqjardagi paromda pattachilik qiladi. “ (1-qism, 91-92-betlar).

Shu tarzda salkam bir yarim sahifalik 5-sinfda berilgan ma’lumotni o‘quvchi 6-sinfda takror o‘qishga majbur bo‘ladi.

Xuddi shu holatni Erkin Vohidov hayoti va ijodiga oid materiallar misolida ham ko‘rish mumkin: “Erkin Vohidov universitetni tugatgach, uzoq yillar nashriyotlarda ishladi, o‘zbek va jahon adabiyotining sara asarlarini chop qilishda faol ishtirok etdi. 1964-yilda yaratilgan “Nido” dostonidan so‘ng birin-ketin “Orzu chashmasi”, “Palatkada yozilgan doston”, “Quyosh maskani”, “Ruhlar isyoni” kabi ajoyib dostonlar yozdi. ” (1-qism, 133-135 betlar). Bir sahifadan ortiqroq hajmdagi ushbu ma’lumotlar ham 5-sinf darsligining 142-sahifasini to‘ldirib turibdi. Boz ustiga, shoir tarjimai holidan so‘ng berilgan “Erkin Vohidovning bolaligi haqida nimalarni bilasiz? Shoirning qanday to‘plamlari chop etilgan? Shoir she’riyatdan boshqa yana qanday janrlarda qalam tebratgan?” (1-qism, 135-bet) tarzidagi savollar ham ikkala sinfda aynan takrorlangan.

Buni texnik xato bilan xaspo‘shlab bo‘lmaydi. Bu o‘quvchi shaxsini mensimaslik ortidan kelgan bee’tiborlikning natijasidir. Muallif darslikdagi har bir mavzuni yoritish jarayonida o‘quvchini ko‘z oldiga keltirishi, o‘zini uning o‘rniga qo‘yib ko‘rishi lozim. Qolaversa, amaliyotchi fan o‘qituvchilari nega paytgacha jim turishgan, munosabat bildirishmagan?

Nazariy ma’lumotlarni taqdim etishda ham nomutanosibliklar ko‘zga tashlanadi. Xususan, 5-sinf darsligida masal janri yoritilgani holda 6-sinfda ham shu janrga qayta murojaat etiladi. Agar nazariy ma’lumot bir-birini to‘ldirib, yangi ma’lumot bilan boyitsa-ku, e’tiroz tug‘ilmagan bo‘lar edi. Ma’lumotni takrorlashdan chekinib, bu o‘rinda badiiy tasvir vositalari haqida ma’lumot berilganida, bizningcha, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Negaki, o‘quvchi darslikning bir necha o‘rnida badiiy tasvir vositalari bilan bog‘liq savol yoki e’tiroflarga duch keladi. Xususan, “Shum bola”dan olingan parcha (1-qism, 24-bet), “Tanobchilar” satirasi1-qism, (98-bet), Hamid Olimjonning “O‘zbekiston” she’ri (1-qism, 106-bet) tahlili jarayonida, Avaz O‘tar ijodi yuzasidan berilgan savol-topshiriqlarda (2-qism, 71-bet) o‘quvchida haqli savol tug‘iladi. Badiiy tasvir vositalari va ularning turlari haqida qisqa nazariy ma’lumot berish orqali o‘quvchiningsavoliga javob berish, mustaqil ravishda badiiy asarlardan shu san’atlarni topishga yo‘naltirish mumkin.

5-sinf “Adabiyot” darsligi kabi 6-sinf darsligida ham o‘quvchi uchun murakkab bo‘lgan jumlalar mavjud. Hamid Olimjon ijodi haqida gap borganda mana bunday shoirona ifodani o‘quvchi anglashga qiynalmasmikan: “Shoir lirik she’rlarining qamrovi keng, mavzulari rang-barang. Ammo bu she’riyatda shunday bir mavzu borki, u hammasidan oldinda, barchasidan ko‘ra ehtirosliroq, tuyg‘ular po‘rtanasi favvoradek otilib turadigan yuksak tog‘lardagi shaloladek sof, toza, jo‘shqin ifoda topgan bir mavzu – Vatan mavzusi, tug‘ilib o‘sgan diyorga muhabbat va minnatdorlik hislari”; “O‘zbekiston” she’ri Hamid Olimjon poeziyasining badiiyat, mahorat bobidagi eng ko‘rkam namunalaridandir. Unda o‘xshatish, qiyoslash, jonlantirish, mubolag‘a, qarshilantirish, tovushlar uyg‘unligini anglatuvchi alliteratsiya, poetik takror, ta’kid kabi bir qancha badiiy tasvir vositalaridan foydalanib, Hamid Olimjon O‘zbekistonning o‘ziga xos, betakror poetik timsolini yaratgan. ” (1-qism, 104-106-betlar) va hokazo. E’tibor qaratsak, ushbu jumlada badiiy tasvir vositalarining sakkizta turi sanalgan.

Holbuki, “O‘zbekiston” she’rining ilk satrlaridan o‘quvchida paydo bo‘ladigan poetik kayfiyat haqida so‘zlang”, “She’rda qiyos, qarshilantirish kabi poetik tasvir vositalariga murojaat etishning sababini izohlang”, “O‘zbekiston” she’rida yana qanday badiiy tasvir vositalari qo‘llangan?” (1-qism, 107-bet) kabi savollar berilgani holda biror o‘rinda ushbu badiiy tasvir vositalari haqida ma’lumot berilmagan. Natijada, o‘quvchi badiiy tasvir vositalari nima ekanligini bilmay, anglamay darslikni yakunlaydi.

5-sinf “Adabiyot” darsligi haqidagi mulohazalarimizda savol va topshiriqlar mavzuga, o‘quvchining yoshi va saviyasiga mos bo‘lishi kerakligini ta’kidlagan edik. Ushbu kamchilik 6-sinf darsligi uchun ham begona emas.

Kirish qismi uchun berilgan savol-topshiriqlar orasidagi “Yozuvchi Abdulla Qahhor “Adabiyot – atomdan kuchli, lekin uning kuchini o‘tin yorishga sarflamaslik kerak” degan edi. Shu gapni izohlab berishga urinib ko‘ring-chi”, (1-qism, 9-bet)degan savolga o‘quvchi javob topa olarmikan?

“Adabiy asar asosida yaratiladigan kinofilm yoki spektakllar o‘sha asar bilan bir xil bo‘lishi kerak, deb hisoblaysizmi? Kinofilm va qissaning o‘ziga xos hikoya yo‘sinini solishtirishga harakat qiling” (“Adabiyot” 1-qism, 25-bet) degan savol bilan 6-sinf o‘quvchisiga murojaat qilish qanchalar o‘rinli?

Shuningdek, savollardagi uslubiy xatolarni ham tuzatish zarurati bor. Erkin Vohidov ijodi xususida berilgan “To‘liq qasidani yoki uning biror parchasini yoddan ifodali o‘qing” (1-qism, 144-bet) tarzida berilgan savolni “Qasidani to‘liq holda yoki uning biror parchasini yoddan ifodali o‘qing” tarzida o‘zgartirish lozim.

“Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonini sarguzasht asarning mukammal namunasi desa bo‘ladi” (1-qism, 65-bet) degan fikr, bizningcha, munozarali. Bu asarni “Gulliverning sarguzashtlari”, “Robinzon Kruzo” bilan bir qatorga qo‘yish mumkinmi? Buyuk mutafakkir mazkur asarda sarguzasht asarlarga xos elementlardan unumli foydalanganini tan olgan holda dostonning bunday baholanishi unchalik to‘g‘ri emas, deb e’tirof etishga haqlimiz.

Jahon adabiyotidan tavsiya etilgan badiiy asarlar o‘quvchiga ma’naviy ozuqa berishi, tafakkur olamini kengaytirishi, uni o‘ziga rom eta olishi kerak. Janni Rodarining mustaqil o‘qish uchun berilgan “Telefonda aytilgan ertaklar” turkumidan berilgan “Qutbdagi gunafsha” ertagi o‘quvchiga qanday ma’naviy ozuqa berarkin, degan savol bilan o‘zimizga murojaat etaylik. Ertak yakuniga e’tibor bering: “Tongda hamma gunafshaning so‘lib qolganini ko‘ribdi, u ingichka tolasiga egilib, oppoq qor ustida rangsiz va jonsiz yotganmish. Agar uning oxirgi o‘y-fikrlarini so‘zda ifodalash mumkin bo‘lsa, biz, hoynaxoy quyidagi so‘zlarni eshitgan bo‘lardik: “Mana, men o‘lyapman. Lekin kimdir boshlash kerak edi-da. Qachonlardir bu yerda million-million gunafsha ochilib yotadi. Muzlar eriydi, orollar hosil bo‘ladi, ulardan bolalarning qo‘ng‘iroqday sho‘x kulgisi eshitilib turadi” (1-qism, 81-bet). Yakun go‘yo ko‘tarinki ruh bilan yakunlanyapti. Lekin buni o‘qigan bola uning zaminidagi tagma’noni ilg‘ay olmaydi, balki kelajakda tabiat qonuni, tabiiy muvozanat buzilar, ya’ni Shimoliy qutb muzlari erib, u yerda yangi hayot boshlanar ekan-da, degan xulosani chiqaradi.

“Bemor” hikoyasidan so‘ng nazariy ma’lumot sifatida berilgan “Badiiy asar tili haqida tushuncha” mavzusi o‘quvchi uchun murakkablik qiladi. Bu o‘rinda o‘quvchi uchun murakkab bo‘lgan ilmiy fikrlardan ko‘ra “Bemor” hikoyasida badiiy til imkoniyatlari qay darajada namoyon bo‘lgani misollar orqali sodda va aniq ifoda etilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Aksincha, mualliflar bir yarim sahifalik nazariy ma’lumotda “Abdulla Qahhor o‘zining mo‘’jazgina “Bemor” hikoyasi orqali biz bilan o‘tkazgan badiiy muloqoti o‘zining ta’sir kuchini yuz yillar davomida saqlab qolishi badiiy til naqadar qudratli hodisa ekanining yaqqol isbotidir” (1-qism, 117-bet), degan fikr bilan cheklanadilar.

Darslik-majmuaning 2-qismidagi “Xalq qo‘shiqlari” mavzusida tavsiya etilgan “Boychechak” qo‘shig‘ining tahlili ham izohtalab. Mualliflar fikricha, boychechak mehnatkash inson ramzidir. Qo‘shiq quyidagicha izohlanadi: Qo‘shiq matnidagi “boychechakni tutdilar, tut yog‘ochga osdilar” deyilishining ma’nosiga e’tibor beraylik.

Ma’lumki, xalqimizda tut daraxti muqaddas hisoblanadi. Xalq tut daraxti mevasini sevib iste’mol qiladi. Uning tanasidan taroq, bola uchun beshik yasashadi. Boychechak xalq orasida ramziy ahamiyatga ega bo‘lib, unda chuqur ma’no bor. Uni “tutadilar”, “Tut yog‘ochga osadilar” “qilich bilan chopadilar”, “baxmal bilan yopadilar”. Xalqda o‘z kuchi bilan qiynalib maqsadga erishsa, “Axir u qattiq yerdan qatalab chiqqan boychechakning o‘zi-da”, deyishadi. Bu ifodalarning barchasida boychechak mehnatkash inson ramzi ekaniga ishora qilinadi” (2-qism, 30-bet). Bu fikrlarni o‘qigan o‘quvchi boychechakning tut daraxtiga osilishi, qilich bilan chopilishi, baxmal bilan yopilishining sababini bilishga qiziqadi, lekin bunga ma’nili javob ololmaydi. Mualliflar qo‘shiq tahlilini folklorshunos olimlarning fikrlariga tayangan holda amalga oshirsalar, o‘quvchida ortiqcha savolga o‘rin qoldirmasalar, ayni muddao bo‘lar edi.

Darslikda tavsiya etilgan Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asaridagi “tanbih” so‘ziga izoh berish lozim edi. Chunki o‘quvchi bu so‘zning ma’nosini anglamasligi yoki tanbeh, ya’ni dakki ma’nosida tushunishi mumkin. Bu o‘rinda tanbih o‘git, pand-nasihat, eslatma ma’nolarida kelayotganini aniqlashtirish lozim.

“Hikmatli so‘zlar haqida tushuncha” mavzusi uchun berilgan savol va topshiriqlardagi “Hikmatli so‘z” va “aforizm” tushunchalarini izohlab bering” tarzidagi savolni ham mulohaza qilib ko‘rish kerak. Chunki bu savolga o‘quvchi mavzuda berilgan “hikmatli so‘zni ayrimlar grek tilidan o‘zlashgan “aforizm” deb ham qo‘llaydilar” degan javobdan boshqa fikr bera olmaydi. Darslik uchun tuzilgan savol ma’lum bir matn mazmunini qamrab olishi, eng muhimi, o‘quvchini fikrlatishi, mulohazaga chorlashi kerak. Zero, adabiyot darsliklarining vazifasi o‘quvchini fikrlatish, uning nutqini, badiiy didini o‘stirishdir.

Avaz O‘tar ijodidan berilgan quyidagi to‘rtlik darslikdan o‘rin olmasa ham uning ma’rifatparvarlikni targ‘ib qiluvchi she’rlari o‘quvchida shoir ijodi haqida muayyan xulosalar chiqarish imkonini beradi:

“Biling, ushbu zamon g‘amnokidirman,
Kuyib o‘rtanmish elning xokidurman.
Avazkim, nazm elin cholokidurman,
Boshin olmoqqa xonning pokidurman”.

Abayning “Nasihatlar” kitobidan berilgan pandlarni darslikda ancha-muncha ixchamlashtirgan holda mazmunan o‘quvchi uchun mos keladiganlarini saralagan holda berish joiz. Negaki, Abay nasihatlari adibning muayyan yoshdagi hayotiy tajribalari mahsuli sifatida 6-sinf o‘quvchisiga og‘irlik qiladi. Natijada hayotiy misollar bilan dalillanganmagan bu nasihatlarni o‘quvchi yuzaki qabul qiladi va tez yoddan chiqaradi. “Nasihatlar”dagi “Yettinchi so‘z”, “O‘n yettinchi so‘z”lar o‘quvchini qiziqtira olarmikan? “O‘n yettinchi so‘z” dagi Aql va G‘ayrat Yurakka, ya’ni ko‘ngilga bo‘ysunishi kerak degan fikr ham nisbiy va munozaralidir. Ko‘ngil istagi va amri bilan qilingan hamma ish ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi. “O‘ttiz yettinchi so‘z”dan o‘rin olgan “G‘ayratsiz jahl – tul, qayg‘usiz oshiq – tul, shogirdsiz olim – tul” (2-qism, 81-bet) nasihatini o‘quvchiga qanday tushuntiramiz? Qolaversa, shu qismdan o‘rin olgan 2-,3-,8,-9-,15-nasihatlarni ham o‘quvchi hazm qila olmaydi.

Bolani kitobxon qiladigan, uni kitoblar olami sari yo‘llaydigan asosiy omil darslik. Agar shoir yoki yozuvchi ijodidan berilgan namunalar bolani o‘ziga rom etsa, u albatta, ijodkorning boshqa asarlarini ham izlab topadi. “Rangin tuyg‘ular” bo‘limi Zulfiya ijodi bilan boshlanadi. Ammo shoira ijodidan berilgan she’rlar o‘quvchini shoira ijodidan uzoqlashtiradi. Holbuki, shoiraning o‘quvchi yoshiga mos asarlari ham bor edi. Berilgan she’rlar na o‘quvchi tuyg‘ulariga ta’sir qiladi, na she’rlar yuzasidan berilgan ilmiy tahlillar uni qoniqtiradi. Zulfiyaning “Nevara”, “Men o‘tgan umrga” she’rlarida murakkab va katta hayotiy yo‘lni bosib o‘tgan ayolning umr haqidagi falsafiy qarashlari bayon etilgan. Bu she’rlardagi tuyg‘ularni 12-13 yoshli o‘quvchiga majburlab singdirib bo‘ladimi?

Pirimqul Qodirovning “Avlodlar dovoni “romanidan berilgan 23 sahifalik “Nizomning tantiligi” hikoyasini “Yulduzli tunlar” romanidan Bobur shaxsiga hurmat uyg‘otuvchi va shu orqali o‘quvchida insoniylik tuyg‘ularini shakllantiruvchi parcha bilan almashtirish mumkin edi.

Darslikda ijodkor tarjimai holining batafsil xronikasini berish qanchalik to‘g‘ri? Ijodkor hayoti va ijodiga oid matnlarda sanalar, joy hamda asarlar nomi shu darajada ko‘pki, o‘quvchi emas, o‘qituvchi ham shoshib qoladi. Misol tariqasida Turob To‘la haqidagi ma’lumotni keltiramiz: “. yoshlar gazetasida adabiy xodim, O‘zbekiston Davlat radioeshittirish qo‘mitasida muharrir va suxandon, O‘zbekiston Davlat nashriyoti (O‘zdavnashr) muharriri, “O‘zbekfilm” kinostudiyasida ssenariy bo‘limi mudiri, Respublika Kinochilar uyushmasida kotib, Madaniyat vazirligi san’at ishlari boshqarmasi boshlig‘i, Hamza nomidagi teatr direktori, O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi huzuridagi Adabiyotni targ‘ib etish markazi rahbari” (1-qism, 27-bet) kabi. Bunday ma’lumotlar o‘quvchini chalg‘itadi, qolaversa, oliy o‘quv yurtiga kirish imtihonlariga tayyorlanayotgan abituriyentlar ham son-sanoqsiz va keraksiz ma’lumotlarni yod olishga qanchadan-qancha kuch sarflaydilar.

Har bir asardan keyin uning tahlilini berish ijobiy holat. Lekin tahlilda ham e’tibor qaratish lozim bo‘lgan jihatlar bor. Turob To‘laning 4 sahifalik hikoyasiga 5 betdan iborat izoh berilishi natijasida o‘quvchining fikrlashi uchun hojat qoldirilmaydi.

“Adabiyot” darsliklarini tahlil qilishdan maqsad katta mehnat va mashaqqatlar samarasi bo‘lgan kitobni yoki yuqori ilmiy salohiyatga ega bo‘lgan mualliflarni tanqid qilish emas. Aksincha, bu mutaxassis sifatidagi burchimiz va vazifamiz bo‘lib, yangi darsliklarni yaratish, qayta nashr etish jarayonida nazarda tutish uchun bildirilgan taklif-mulohazadir.

Suratlar manbasi: Google Images

Shahnoza Ergasheva,
filologiya fanlari nomzodi
Xurshida Hamroqulova,
filologiya fanlari nomzodi

Dars tahlillari va ularni amaliyotga qo`llash

Dars kuzatish va tahlil qilish orqali o’quvchilarning umumiy tayyorgarligi, bilim olishdagi faoliyati, o’quv faniga bo’lgan qiziqishi, diqqat bilan ishlashi, matn, xarita, jadval, asboblar bilan mustaqil ishlay bilishi, o’qituvchiga bo’lgan munosabati aniqlanadi. Shu bilan birga o’qituvchining faoliyati ham tahlil qilinadi. Chunonchi, o’qituvchining o’quv dasturi materiallarini bilish darajasi, yangi mavzuni tushuntirish jarayonida asosiy fikrni ajratib olishi, ilmiylik va soddalik, ko’rgazmalilik tamoyillariga rioya qilishi, dars maqsadini to’g`ri qo’yishi, dars jarayonini to’g`ri rejalashtirishi, darsda hamkorlikka erisha olishi, bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirishni nazorat etishi, o’quvchilar bilan yakka va jamoada ishlashni tashkil eta bilishi, dars mobaynida vaqtdan unumli foydalanishi va pedagogik muomala madaniyatini egallaganlik darajasi kabi jihatlar inobatga olinadi.

O’qituvchining darsini bir necha marta kuzatish va tahlil qilish, uning pedagogik mahorati, ish tizimi, o’quvchilarining o’zlashtirishi, bilim darajasi kabi sohaviy va kasbiy layoqati yuzasidan xulosa chiqarish imkonini beradi.

Ta’kidlash joizki, umumiy o’rta ta’lim maktab o’qituvchilarining darslarini tahlil qilishda ko’pincha kuzatuvchilar darsga yaxlit tizim sifatida qaramay ko’proq tashqi jihatlariga baho beradilar, darsning mazmun-mohiyati xususida yuzaki mulohaza yuritadilar. Shuningdek, dars tahlilida o’qituvchining ko’rsatmali qo’llanmadan foydalanishi, didaktik kartochkalar bilan ishlashi va hokazolar aytiladi-yu, ammo ulardan nima maqsadda, qaysi vaziyatda foydalanilgani, qanchalik samara berganligi, vaqt taqsimotiga to’g`ri amal qilinganligi, o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan-olmaganligi kabi masalalar to’g`risida fikr yuritilmaydi. Bundan tashqari yana bir jiddiy kamchilik o’qituvchining o’zini o’zi tahlil qilishiga e’tibor qaratmaslikdir. O’zini-o’zi tahlil qilish tamoyili o’qituvchining o’z faoliyatidagi yutuq va kamchiliklarini aniqlash va bartaraf etishga oid maqsadli yo’lni belgilab olishiga asos bo’ladi. O’qituvchilar aksariyat hollarda dars jarayonida quyidagi xato va kamchiliklarga yo’l qo’yadilar. Jumladan:

• dars maqsadi bilan o’quvchilarni tanishtirmaslik;
• interfaol metodlardan samarasiz foydalanish;
• dars jarayonida barcha o’quvchilarning ishtirokini ta’minlay olmaslik;
• o’quvchilar bilan yakka va jamoa tartibda ishlashga erisha olmaslik;
• o’quvchilarning mustaqil ishlashini ta’minlamaslik.
• o’quvchilar bajargan ishlarini vaqtida baholamaslik;
• o’qituvchi nutqining ravon ta’sirchan emasligi;
• mavzuni amaliyot bilan bog`lab tushuntirmaslik;
• mavzuni ilmiy va amaliy nuqtai nazardan tushuntirishga e’tibor bermaslik;
• sinf doskasi, darslik, o’quvchi daftari, qo’shimcha adabiyotlardan foydalanishning tizimli yo’lga qo’yilmaganligi;
• O’quvchilarga beriladigan savollarning muammoli tarzda tuzilmaganligi kabilar.

Darslar aniq maqsad asosida kuzatilishi va tahlil qilinishi lozim. Shundagina natijasi samarali bo’ladi va o’quv jarayoni yuzasidan aniq xulosa chiqarish imkonini beradi. Dars tahlilida tizimsizlik, aniq bir maqsadning yo’qligi, darsga tasodifan qatnashish, darsni chuqur tahlil qila olmaslik, o’qituvchiga amaliy yordam ko’rsata olmaslik esa darslar sifatining va saviyasining pasayib ketishiga olib keladi.

Darslarni tahlil qilish faqatgina metodik ahamiyatga ega bo’lmay, balki maktabda o’quv-tarbiya jarayoniga rahbarlik va nazoratning muhim shakllaridan biridir. O’qituvchi darsini kuzatish va tahlil qilish amaliyotining tizimli amalga oshirilishi darslarni qiyoslash va yo’l qo’yilgan xatolarning bartaraf etilganligini aniqlash imkoniyatini beradi. O’qituvchilarning o’zaro dars kuzatishi tajriba almashinuv jarayoni bo’lib, dars o’tayotgan o’qituvchi bor mahoratini ishga solib, yuqori ishchanlik bilan faoliyat ko’rsatsa, tahlil qiluvchi o’qituvchi esa taklif va mulohazalar berish orqali tajribasini boyitadi, metodik malakasini oshiradi.

Dars tahlili o’quv mashg`ulotini kuzatish, o’rganish shaklida olib boriladi. Shu o’rinda savol tug`iladi. O’qituvchining darsi kim tomonidan kuzatilishi lozim? Qanday maqsad bilan kuzatiladi va tahlil qilinadi? O’qituvchining darsi viloyat XTB, tuman, xalq ta’limi bo’limi, ta’lim muassasalari rahbarlari, xodimlari, metodistlar va o’qituvchilar tomonida kuzatiladi va tahlil qilinadi.

Buning uchun, eng avvalo, darsga kirishdan maqsad nimadan iborat ekanligini aniqlab olish zarur. Dars quyidagi maqsadda kuzatiladi va tahlil qilinadi:

• ta’lim va tarbiya jarayoni sifatini aniqlash;
• o’qituvchining pedagogik mahoratini oshirishga yordam berish;
• ilg`or ish usullari va metodlarini o’rganish va ommalashtirish;
• o’qituvchilarning o’zaro tajriba almashishi;
• o’quvchilarning bilimi va tarbiyalanganlik darajasini aniqlash;
• ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish;
• o’quvchilarning bilish faoliyatini o’rganish;
• dars jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xato va kamchiliklarning oldini olish, o’qituvchiga amaliy va metodik yordam ko’rsatish;
• ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchilar psixologik xususiyatlarini o’ziga xosligini e’tiborga olish;
• darsda o’quvchilarni faollashtirish va mavzuni o’zlashtirishlarini e’tiborga olinganligi.

Dars – o’quv jarayonining juda ko’p ta’lim-tarbiya qirralarini hal qiluvchi asos hisoblanadi. Shunga ko’ra darsni kuzatuvchi va tahlil qiluvchilardan maxsus tayyorgarlik ko’rish talab etiladi.