JAMSHID JABBOROV ->

muayyan guruhlarga birlashishini ifodalaydi; – to`rtinchidan, huquq tizimini tashkil etuvchi yuridik normalar va ular birlashgan guruhlarning o`zaro farqlanishini ko`rsatadi; – beshinchidan, ijtimoiy munosabatlarning xususiyati va o`ziga xosligi yuridik normalarning ham ma’lum darajada ixtisoslashuviga sabab bo`ladi. “Tizimlar nazariyasi” ga ko`ra, har qanday tizimning tarkibiy tuzilishi muayyan qoidalar va mezonlar asosida tashkil topadi. Biron-bir tizimni chuqurroq anglash uchun tizim asosida yotadigan ushbu mezonlarni aniqlash lozim. Bu huquq tizimini o`rganish uchun ham zarur bo`lib, uning natijasida huquqning nimalarga asoslanib «qurilganligi», huquq normalarining jamlanishi va guruhlarga bo`linishi asosida nima yotganligini bilib olamiz. Shu maqsadda adabiyotlarda qator yondashuvlardan foydalaniladi. Genetik yondashuv asosida birlamchi va ikkilamchi (hosila) mezonlar ajratiladi. Huquqqa nisbatan avvalo, inson birlamchi mezon bo`lib hisoblanadi. Shu ma’noda huquqqa nisbatan turli yo`llar bilan shakllangan ijtimoiy va ijtimoiysiyosiy tuzilmalar, eng avvalo, davlat va jamiyat ikkilamchi mezon bo`lib hisoblanadi. Tarixiy yondashuvga asosan esa huquqning tizim sifatida shakllanishining butun rivojlanish yo`lini kuzatib tahlil etish mumkin, bu jarayonda eng muhim mezon sifatida huquqning shakli (manbai) oldingi o`ringa chiqadi. Huquq shakllarini tahlil etish orqali biz u yoki bu huquq tizimi uchun xos bo`lgan tizim hosil qiluvchi mezonlarni aniqlashimiz mumkin. Tarixiy yondashuv huquq tizimining genetik aloqalarini ochib berishi bilan bir qatorda, tarixiy rivojlanish jarayonida huquq tizimida bo`lgan jo`shqin o`zgarishlarni ham kuzatish mumkin. Bu avvalo insonning o`zining individ sifatida va turli ijtimoiy-siyosiy tuzilmalar a’zosi sifatida rivojlanishi bilan bog’liq. Bundan tashqari, huquq tizimiga turli diniy, etnik, g’oyaviy omillar va ularning o`zaro nisbati ta’siri ham namoyon bo`lgan. Huquq tizimiga tizimli-tuzilmaviy yondashuv uning ichki tuzilishida huquq normalarining ma’lum tartibda joylashganligini ko`rsatadi. Huquq tizimida joylashgan normalarning tartibga solinganligi, o`zaro muvofiqligi va aloqadorligi hamda ayni paytda, farqlanishi ijtimoiy munosabatlarning ham xuddi shunday tuzilmaviy xususiyati va ularni huquqiy tartibga solishga bog’liqligi bilan belgilanadi. Huquqning tizimliligi bir necha darajalarni o`z ichiga oladi. Ulardan birinchisi o`z ichki tuzilishi va aloqalariga ega bo`lgan huquq normasidir. Shu aloqadorlik tufayli u aniq huquqiy munosabatlarni tartibga soladi. Shu bilan bir qatorda, aynan bir munosabat bir necha normalar bilan tartibga solinadi va bu ularni huquq tizimliligining ikkinchi pog’onasi hisoblangan huquq institutiga birlashtirishga asos bo`ladi. Bu birlashuv huquq normasining tashqi aloqalari natijasi sifatida amalga oshadi. Uchinchi, huquq tizimliligining ancha yuqori darajasi bo`lib, huquqning tarmoqlarga bo`linishi hisoblanadi. Huquq tizimidagi tarkibiy tuzilmalar o`zining tashkiliy qurilishi va aloqalarining murakkabligi bilan bir-biridan farq qiladi (masalan, gorizantal, vertikal, matritsali va to`g’ri yo`nalishli aloqalar va hokazo). Taraqqiyotning hozirgi holatiga mos keladigan tasnifga ko`ra, huquq tizimi – huquq normalari, huquq institutlari va huquq tarmoqlari (sohalari)dan iborat. Huquq normasi huquq tizimining birlamchi elementi bo`lib, u davlat 73

davlat va huquq nazariyasi

Odilqoriev X.T., Berdiyarov SH.N., Xojanazarov I.E. Serjantlar tarkibini tayyorlash bo`yicha oliy kurslari uchun Yuridik tayyorgarlik kursining “Davlat va huquq nazariyasi” bo`limi bo`yicha o`quv-metodik qo`llanma. – O`zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2011. – 130 b. ȻȻɄ 67ɹ73 Ɉ- 44

Taqrizchilar: yuridik fanlar doktori, dotsent M.A. Axmadshaeva yuridik fanlar nomzodi, dotsent N.P. Azizov.

O`quv-metodik qo`llanma yuridik tayyorgarlik kursi bo`yicha o`quv dasturining davlat va huquq nazariyasi bo`limining mavzulariga monand bo`lib, ichki ishlar organlari xizmatlari uchun serjantlar tarkibini tayyorlashda davlat va huquq nazariyasi bo`yicha nazariy bilimlarini shakllantirishga mo`ljallangan.

O`zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2011.

K I R I SH Ma’lumki, davlat va huquq nazariyasi yuridik fanlar tizimida etakchi o`rinlarni egallab keladi. Shu bois unga mamlakatimiz va xo`rijiy yuridik adabiyotda katta e’tibor beriladi. Davlat va huquq nazariyasi davlat hamda huquqning vujudga kelishi, rivojlanishi va namoyon bo`lishining eng umumiy qonuniyatlarini ochadi, ularni ilmiy talqin etadi, ilmiy ta’rif va tavsifini yaratadi. Davlat va huquq to`g’risida nazariy bilimga ega bo`lish bu ikki hodisaning mohiyati va mazmunini, rivojlanish qonuniyatlarini, ularga ta’sir qiluvchi omillarni to`g’ri talqin qila bilish huquqni muhofaza etuvchi idoralarga mutaxassislarni tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Chunki, fuqarolik, ma’muriy, jinoiy, moliya, mehnat huquqi kabi huquq sohalarining maqsadi, mazmun – mohiyatini bilish uchun davlat va huquq nazariyasi fani fundamental asos bo`lib, davlat va huquqning tushunchasi, rivojlanishi va ularning faoliyat qilish tamoyillariga oid nazariy masalalarni o`rgatadi. Davlat va huquq nazariyasi huquqshunoslikning nihoyatda boy, serqirra, shu bilan birga murakkab, sirli olamiga kirishning kaliti bo`lib xizmat qiladi. Huquqiy tafakkur, siyosiy va huquqiy dunyoqarash, ong hamda yuridik madaniyatni shakllantirish, jamiyatdagi davlat – huquqiy voqeliklar xususida muntazam tizimli bilimlar hosil qilish – mazkur o`quv kursining asosiy vazifasidir. O`rganish hamda tadqiqot doirasiga “davlat”, “huquq”, “qonun”, “demokratiya”, “hokimiyat”, “siyosat” kabi jozibali, murakkab hodisalarni qamrab oluvchi ushbu kurs huquqshunoslikning o`ziga xos qomusi sifatida maydonga chiqadi. Davlat va huquq nazariyasi davlat va huquqqa tegishli hodisa va jarayonlarining muhim, zaruriy va eng umumiy tomonlarini o`rganish orqali jamiyat taraqqiyotining ob’ektiv qonuniyatlarini tushuntirib berish, ijtimoiy hayot maqsadlarini aniqlash va ijtimoiy munosabatlarni davlat va huquq vositasida tartibga solish mexanizmlarini ochish, ularning rivojlanish istiqbollarini ko`rsatib berish masalalarini qamrab oladi. Bugungi o`zbek jamiyati o`zi uchun huquqiy davlat, inson huquqlari va shaxs erkinligi, demokratik fuqarolik jamiyati, siyosiy hurfikrlilik (plyuralizm), hokimiyatlar taqsimlanishi, qonun ustuvorligi, mustaqil sud hokimiyati kabi fundamental tushunchalarni qayta kashf etmoqda. Tan olish lozimki, jamiyat ijtimoiy – siyosiy va ma’naviy hayotini zamonaviy ma’rifiy tamoyillar asosida isloh etishda davlat va huquq benihoya katta rol’ o`ynaydi. Shu bois davlat tuzilishi, demokratik siyosiy tizimning mavjud bo`lishi, huquqiy munosabatlar oqilona tizimini tashkil etilishi ko`p jihatdan mamlakatimizdagi davlat – huquqiy institutlarning faoliyatiga bog’liqdir. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy islohotlar mustahkam huquqiy zaminga tayangan va qat’iy davlat – siyosiy ta’minlanish mexanizmlariga ega bo`lgan taqdirdagina samarali bo`lishi isbot talab etilmaydigan aksiomadir. “Mustahkam huquqiy negiz bo`lgandagina, – deydi I. A. Karimov, – o`zini oqlamagan eski tizimni to`la ishonch bilan qayta

qurish, madaniy bozor iqtisodiyotiga ega bo`lgan yangi jamiyat qurish mumkin”1. Ayni vaqtda, davlatning faol tashkilotchilik va ijobiy bunyodkorlik roliga ham alohida urg’u beriladi. “Davlat butun xalqning manfaatlarini ko`zlab, islohotlar jarayonining tashabbuskorli bo`lishi, iqtisodiy taraqqiyotning etakchi yo`nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren davlatimizning ijtimoiy – siyosiy hayotida tub o`zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqish va izchil ro`yobga chiqarishi kerak”2. Mazkur o`quv-metodik qo`llanmani yaratishda mualliflar jamoasi nafaqat mustaqillik yillarida to`plangan davlat – huquqiy tajribamizga, konstitutsiyaviy tamoyillar va nazariy bilimlarga, balki umuminsoniy hamda milliy ma’naviy qadriyatlarga, hozirgi zamonda dunyoda mavjud davlatchilik va huquqshunoslik kontseptsiyalariga, shuningdek xalqimizning asrlar osha shakllanib kelayotgan boy huquqiy merosiga qat’iy tayandi. Bugungi kunda Prezident I.A. Karimov tabiri bilan aytganda “. yurtimizda huquqiy davlat asoslarini yanada takomillashtirish va aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish biz uchun hal qiluvchi vazifa bo`lib qolmoqda” 3. Davlat va huquq nazariyasi milliy istiqlol mafkurasi mohiyatidan kelib chiqqan holda kursantlarning huquqiy ongini va yuksak huquqiy madaniyatini shakllantirishga, ular faoliyatida qonun ustuvorligi, qonunga hurmat va unga itoatkorlik ko`nikmalarini hosil qilishga xizmat qiladi. Mazkur o`quv-metodik qo`llanma serjantlar tarkibini tayyorlash bo`yicha oliy kurslari kursantlari uchun mo`ljallangan dastur asosida yozildi. O`quv-metodik qo`llanmada mavzular mantiqiy ketma-ketlikka amal qilingan itarzda joylashtirilgan. Mavzular, unda o`rganiladigan masalalarni kengroq yoritishga qaratilgan bo`lib, bu o`quvchilarga tegishli va zarur bilimlarni chuqurroq o`zlashtirish imkonini beradi.

Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. ȼɚɬɚɧ ɫɚɠɞɚɝɨԟ ɤɚɛɢ ɦɭԕɚɞɞɚɫɞɢɪ. Ɍ.3. – Ɍ., 1996, 192 – ɛɟɬ. Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. ȸɲɚ ɚɫɚɪɞɚ, 178 – ɛɟɬ. 3 Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. Ɇɚɦɥɚɤɚɬɢɦɢɡɞɚ ɞɟɦɨɤɪɚɬɢɤ ɢɫɥɨԟɚɬɥɚɪɧɢ ɹɧɚɞɚ ɱɭԕɭɪɥɚɲɬɢɪɢɲ ɜɚ ɮɭԕɚɪɨɥɢɤ ɠɚɦɢɹɬɢɧɢ ɪɢɜɨɠɥɚɧɬɢɪɢɲ ɤɨɧɰɟɩɰɢɹɫɢ. Ɍ.: ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ. 2010. íȻ. 16. 2

1-MAZU: DAVLAT TUSHUNCHASI, SHAKLLARI, FUNKTSIYALARI, APPARATI Reja: O`quv mashg’ulot rejasi: 1. Davlat tushunchasi, belgilari va shakllari. 2. Davlat funktsiyalari va ularning turlari. 3. Davlat mexanizmi (apparati), uning belgilari va printsiplari. 1. Davlat tushunchasi, belgilari va shakllari Davlatning mohiyatini tushunishda uch xil yondashuv mavjud: umumijtimoiy, sinfiy va siyosiy-huquqiy. Umumijtimoiy yondashuvga ko`ra, davlat – jamiyatning umumiy ishlarini boshqaradigan, uning rivojlanishini ta’minlaydigan, xilma-xil guruh va toifalarning manfaatlarini muhofaza etadigan, ijtimoiy kelishuv va muvozanatni saqlaydigan tashkilot. Sinfiy yondashuvga ko`ra, davlat – iqtisodiy jihatdan hukmron sinfning manfaatini himoya qiluvchi, majburlov apparatiga ega bo`lgan siyosiy tashkilot. Siyosiy-huquqiy yondashuvga ko`ra, davlat – ijtimoiy guruhlar o`rtasidagi munosabatlarni muvofiqlashtirib turuvchi, hamma uchun majburiy bo`lgan huquqiy normalar chiqaruvchi, jamiyatda yalpi huquqiy tartibotni ta’minlovchi siyosiy tashkilot. Albatta, uchala yondashuvda ham muayyan asos bor. Yanglishuv bir nazariy qarash boshqalaridan ustun qo`yilib, mutlaqlashtirilganda boshlanadi. Davlat — suverenitetga, boshqaruvning hamda fuqarolar huquq va erkinliklarini himoya qilishning maxsus apparatiga ega bo`lgan, shuningdek, huquq normalari (qoidalari)ni yaratishga qodir bo`lgan ommaviy hokimiyatning siyosiy-hududiy tashkilot. Davlat — butun mamlakat miqyosidagi hokimiyatning maxsus boshqaruv va majburlov apparatiga ega bo`lgan, barcha uchun majburiy qonunlar chiqaradigan va suverenitetga ega bo`lgan yagona siyosiy tashkilot. Davlat — jamiyat siyosiy tizimining odamlar, guruh, sinf va tashkilotlarning hamkorlikdagi faoliyatini va o`zaro munosabatini tashkil etuvchi, yunaltiruvchi va nazorat qiluvchi asosiy institut. Davlat — hokimiyatning bosh instituti. Hokimiyat davlat orqali o`z siyosatini amalga oshiradi. «Hokimiyat», «davlat» va «siyosat» tushunchalari bir-biriga juda yaqin bo`lib, bir-birlarini taqozo etadi. Hokimiyat — o`zga kishilar xulq-atvori (irodasi) va faoliyatini butun jamiyat yoki alohida ijtimoiy guruhlar (shaxslar) irodasiga bo`ysundirish qobiliyati. Siyosat esa yunoncha «rolis» so`zidan olingan bo`lib, «davlat ishlari», «davlatni boshqarish san’ati» degan ma’noni anglatadi. 6

«Siyosat» hozirgi zamonda boshqaruv bobida oqilona qaror qabul qilish san’ati va qobiliyati, degan ma’noni bildiradi. Davlat – majburlov choralarini qo`llashda qonuniy huquqqa ega bo`lgan, tashkiliy rasmiylashgan hokimiyatni amalga oshiruvchi ijtimoiy qatlam tomonidan o`rnatilgan yuridik tartib amal qiladigan muayyan hududda yashaydigan aholi tomonidan ta’sis etiladigan siyosiy tashkilot. Davlat va huquq hodisalari murakkab, uzoq tadrijiy taraqqiyot yo`lini bosib o`tgan. Davlat va huquqning vujudga kelishi va rivojlanishi jarayonini tushuntiruvchi turli-tuman nazariyalar mavjud. Davlat va huquq hodisalarining vujudga kelishi va taraqqiyotini turli tarzda talqin etilishi, quyidagilar bilan belgilanadi: birinchidan, davlat va huquqning vujudga kelishi jarayonining o`zi murakkab va serqirraligi; ikkinchidan, tadqiqotchilarning tafakkuri, e’tiqodi, manfaatlari va boshqa sub’ektiv omillar bilan bog’liqligi; uchinchidan, u yoki bu nuqtai nazarga tayangan holda davlat va huquqning dastlabki vujudga kelishi to`g’risidagi masalani buzib ko`rsatishlarning mavjudligi; to`rtinchidan, davlat va huquqning vujudga kelishidan keyin o`tgan vaqtning uzoqligi, faktik materiallarning saqlanib qolmaganligi.1 Davlat va huquqning vujudga kelishi jarayonini o`rganish faqat nazariy ahamiyatga ega bo`lmasdan, shu bilan birga siyosiy-amaliy ahamiyatga ham egadir. Bu davlat va huquqning ijtimoiy tabiatini, mohiyatini, ularning xususiyatlari va belgilarini chuqurroq tushunishga xizmat qiladi. Ularga xos bo`lgan barcha funktsiyalarni aniq belgilab olishga, ularning jamiyat hayotidagi o`rni va ahamiyatini yanada aniqlab olishga yordam beradi. Qadimda vujudga kelgan davlatlarning har biri o`ziga xos tarzda takrorlanmas jarayonni bosib o`tgan. Shunday bo`lishiga qaramasdan, olimlar davlatlarning vujudga kelishida ko`p takrorlanadigan jihatlarni umumlashtirish asosida turli ta’limotlarni ilgari surganlar. Eng ko`p sub’ektiv fikr aynan davlat va huquqning kelib chiqish jarayonini talqin etishda yo`l qo`yiladi. Rus olimi G.F.Shershenevich, davlat va huquqning vujudga kelishini tushuntiruvchi ko`plab ta’limotlar mavjudligining sababini tushuntiradi. Uning fikricha, alohida olimlar uchun, davlat haqiqatda qanday paydo bo`lganligining ahamiyati yo`q, aksincha, oldindan kelib qo`yilgan fikrni asoslash uchun lozim bo`lgan davlatning vujudga kelish yo`lini qanday topish mumkinligi muhimdir. Taniqli davlatshunos L.Gumplovich ushbu holatga e’tibor qaratib, quyidagilarni ta’kidlaydi: agarda davlat tushunchasi, odatda siyosiy tendentsiyalarni ifodalash, siyosiy dasturlarni tasvirlash va siyosiy maqsadga erishish uchun bayroq sifatida xizmat qilgan bo`lsa, davlatning vujudga kelishi to`g’risidagi tarixiy masalada ham xuddi shunday buzilishlarga yo`l qo`yilgan. Ko`p hollarda «oliy g’oya»lar yo`lida u buzilgan holda talqin etilgan. Davlatning vujudga kelishi to`g’risidagi sof masala muayyan g’oya ustida qurildi, ma’lum ehtiyojlardan kelib chiqib izohlandi, boshqacha qilib aytganda, muayyan amaliy va axloqiy motivlardan kelib chiqib tushuntirildi Ularning talqinicha, axloq va inson 1

Ɉɛɳɚɹ ɬɟɨɪɢɹ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ ɢ ɩɪɚɜɚ. Ⱥɤɚɞɟɦɢɱɟɫɤɢɣ ɤɭɪɫ ɜ 2-ɯ ɬɨɦɚɯ. Ɉɬɜ. ɪɟɞ. ɩɪɨɮ. Ɇ.ɇ.Ɇɚɪɱɟɧɤɨ. – Ɍɨɦ 1. Ɍɟɨɪɢɹ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ. – Ɇ.: ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨ «Ɂɟɪɰɚɥɨ», 2000. – ɋ.30.

qadr-qimmatini saqlab turish uchun davlatning haqiqiy, tabiiy kelib chiqishini yashirish, buning o`rniga ko`plar uchun maqbul bo`lgan biror-bir qonuniy va insonparvar ta’limotni taqdim etish lozimdir. Huquqshunoslik adabiyotlarida davlat va huquqning vujudga kelishi jarayonining o`zi turli-tuman ekanligi ta’kidlanadi. Bunda bir tomondan, davlat va huquqning jamiyat hayotida ilk paydo bo`lish jarayonini farqlash talab qilinadi. Bu-jamiyatda hukm surgan davlat va huquqqacha bo`lgan hodisa, institut va muassasalarning emirilishi asosida davlat va huquq hodisalari, institutlari va muassasalarining shakllanish jarayonini ajratish lozim. Ikkinchi tomondan, oldin amal qilgan lekin qandaydir sabablarga ko`ra ijtimoiy-siyosiy sahnadan ketgan davlat-huquq hodisalari, institulari va muassasalari negizida yangi davlat-huquqiy hodisalari, institutlari va muassasalarining shakllanishi va rivojlanishi jarayonini farqlash kerak.1 Huquqshunoslik adabiyotlarida Qadimgi Gretsiya, Misr, Rim va boshqa davlatlarda ilk davlat-huquqiy tizimlari jamiyatning qullarga va quldorlarga bo`linishi negizida vujudga kelganligi, O`rta Osiyo va Rossiyada esa tom ma’noda quldorchilik tuzumi mavjud bo`lmaganligi, ularda umumiy er egaligiga asoslangan davlat va huquq shakllanganligi e’tirof etiladi. “Davlat, – deydi mashhur rus olimi N.M.Korkunov, – erkin kishilarning ijtimoiy ittifoqi bo`lib, muayyan vakolatlar (majburlov) yordamida ta’minlanadigan osoyishta tartibotdir”2. Shunga o`xshash fikr G. Grotsiy asarlarida ham uchraydi. U davlatni “huquqqa rioya etish va umummanfaati yo`lida tuzilgan erkin kishilarning mukammal ittifoqi”3, deb ta’riflaydi. J.Lokkning talqinida: “davlat demokratiya yoki boshqaruvning u yoki bu shakli emas, balki lotincha «civitas» so`zi bilan ifodalanadigan har qanday mustaqil uyushmadir, ushbu so`zga “davlat” (“commbwealth”) so`zi mos keladi”4. Nemis falsafasining yorqin namoyandasi Immanuil Kant ham davlatning mohiyati borasida tahlil yuritib, shunday deb yozadi: “Davlat o`zi joylashgan erning xuddi o`zidek mulk emas, balki kishilarning o`zi xo`jayinlik qilib, o`zini o`zi boshqaradigan jamiyatdir”5. Mutafakkir boshqa bir asarida “Davlat huquqiy qonunlar himoyasida bo`lgan ko`pchilik odamlarning birlashmasidir”6, deydi. Davlatning mohiyatini tushunish bobida frantsuz mutafakkir Jan Boden o`z o`tmishdoshlari va zamondoshlaridan ancha ilgarilab ketdi. U davlatni “suveren hokimiyat orqali ko`plab oilalar va ularga tegishli narsalar ustidan adolatli hukmronlik vositasi” sifatida tushunishni ilgari suradi. Davlat, – deydi J. Boden – suveren hokimiyatning odamlar ustidan amalga oshiradigan rahbarligidir. Uning ta’biricha, suverenitet davlatning doimiy va mutlaq hokimiyatidir. Suverenitet g’oyasini T. Gobbs ham yoqlab chiqadi. Uning talqini quyidagicha: “Odamlarni qo`rquvda ushlab, ular harakatini ezgulikka 1

Ɉɛɳɚɹ ɬɟɨɪɢɹ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ ɢ ɩɪɚɜɚ. Ⱥɤɚɞɟɦɢɱɟɫɤɢɣ ɤɭɪɫ ɜ 2-ɯ ɬɨɦɚɯ. Ɉɬɜ. ɪɟɞ. ɩɪɨɮ. Ɇ.ɇ.Ɇɚɪɱɟɧɤɨ. – Ɍɨɦ 1. Ɍɟɨɪɢɹ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ. – Ɇ.: ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨ «Ɂɟɪɰɚɥɨ», 2000. – ɋ.30. 2 Ʉɨɪɤɭɧɨɜ ɇ.Ɇ. Ɋɭɫɫɤɨɟ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɟɧɧɨɟ ɩɪɚɜɨ. Ɍ.1. – ɋɉɛ., 1904. – ɋ.27. 3 Ƚɪɨɰɢɣ Ƚ. “Ɉ ɩɪɚɜɟ ɜɨɣɧɵ ɢ ɦɢɪɚ”. – Ɇ., 1956. – ɋ.74. 4 Ʌɨɤɤ Ⱦɠ. ɋɨɱɢɧɟɧɢɹ ɜ 3-ɯ ɬɨɦɚɯ. Ɍ.3. – Ɇ., 1956. – ɋ.388. 5 Ʉɚɧɬ ɂ. ɋɨɱɢɧɟɧɢɹ ɜ 6 – ɬɢ ɬɨɦɚɯ. Ɍ.4. – Ɇ., 1965. – ɋ.383. 6 ȸɲɚ ɠɨɣɞɚ, 270 – ɛɟɬ.

yo`naltirishga faqat barcha imtiyoz va kuchlarni bir odam yoki bir necha kishilik jamoa izmida jamlash orqaligina erishish mumkin. Agar ko`pchilik odamlarning birlashuvi (va boshqarilishi) shu tariqa ro`y bersa, bu davlat deb ataladi. “Suverenitetning sohibi aynan davlatning o`zidir, uning zimmasiga tinchlikosoyishtalik va xavfsizlikni ta’minlash yuklatiladi”1. Rossiyalik davlatshunos olim F. Kokoshkin davlat hokimiyatining majburlovga tayanganligini inkor etib, quyidagi mulohazani bildiradi: “Davlat ma’lum toifa insonlarning jamoasi emas, balki kishilar o`rtasidagi munosabatdir, ularning umumiy turmush kechirish shakli, ular o`rtasidagi muayyan ruhiy aloqadorlikdir”2. Davlat va uning mohiyati masalasiga Ivan Il’inning qarashlari ham g’oyat qiziqarli. “Uzoq tajriba, og’ir mashaqqatlardan aziyat chekkan insoniyat uyushgan majburlov tartibidan tashqaridagi hayotni sinab ko`rib, o`rta asrlarning xususiy huquqiy tizimi va ijtimoiy-huquqiy besaranjomliklarini boshdan kechirib, insoniyat nihoyat endilikda erkin va ixtiyoriy ittifoqqa asoslangan hayotni yakka hukmronlikka, majburlovga tayangan davlatdagi hayot bilan birga qo`shish mumkinligiga ishonch hosil qildi. Davlatning majburlov kuchi va uning serqirra va xilma-xil faoliyati to`g’ri tashkil etilgan taqdirda, insonning erkin ma’naviy hayotiga tazyiq o`tkazmay, balki uning uchun qulay sharoitlar yaratib beriladi»3. Yuqoridagi fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkin: «Davlat – huquq asosida uyushgan, yagona hudud ustidan hukmronlik qilish va yagona hokimiyatga bo`ysunish asosida birlashgan odamlarning umumiy ittifoqidir»4. «Davlat» iborasining to`la ma’nosi quyidagi ijtimoiy hodisalarning uyg’unligi va bir butunligida namoyon bo`ladi: a) hokimiyat va bo`ysunish munosabatlarining mavjudligi; b) hokimiyat majburlov choralarini qo`llashda tanho (suveren) huquqqa ega bo`lishi; v) yuridik mazmun va tartibning mavjudligi; g) boshqaruv va u tufayli nisbiy barqarorlikning ta’minlanishi; d) tashkiliy uyushganlik. Shunday qilib, davlat – jamiyatdan mustaqil tuzilma emas, balki muayyan makon va zamonda mavjud huquqiy tartibga solinadigan ijtimoiy xulq-atvorning aniq shakli. Davlat – sezgi organlari yordamida aniqlash mumkin bo`lgan moddiy hodisa emas, balki jamiyat a’zolarining yuridik jihatdan tartibga solingan o`zaro bo`ysunish va boshqarilishini ifodalaydigan aloqalarini nazarda tutuvchi ijtimoiy voqelik. Davlat to`g’risida so`z yuritganda, biz vakolatli organlar tomonidan odamlar o`rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning huquqiy tartibga solinishini nazarda tutamiz. Demak, davlat odamlar xulq-atvorini qat’i huquqiy normalar yordamida majburiy tartibga solishdan iborat funktsiyani bajaruvchi murakkab ijtimoiy hodisadir. Davlat va huquqning paydo bo`lishi haqidagi nazariyalar va ularning tavsifi. Davlat va huquqning vujudga kelishi ko`p jihatdan insonlarning turmush tarzi, dunyoqarashi va ehtiyojlari tizimining shakllanishiga bevosita ta’sir ko`rsatgan 1

Ԕɚɪɚɧɝ: Ƚɨɛɛɫ Ɍ. ɋɨɱɢɧɟɧɢɹ Ɍ.2. – Ɇ., 1992. ɋ.133. Ʉɨɤɨɲɤɢɧ Ɏ.Ɏ. Ɋɭɫɫɤɨɟ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɟɧɧɨɟ ɩɪɚɜɨ. – Ɇ., 1908. ɋ.3-4. 3 ɂɥɶɢɧ ɂ. ɋɨɛɪ. ɫɨɱ. ɜ 10-ɬɢ ɬɨɦɚɯ. – Ɇ., 1994. – ɋ. 111. 4 ȸɲɚ ɠɨɣɞɚ. 2

tabiiy shart-sharoitlar, iqlim, tuproq, suv, hududning suv havzalariga yaqin yoki uzoqligiga bog’liq bo`lgan. Shu bilan birga har bir avlod o`tmish ajdodlardan boy meros olish bilan birga, kelajak avlodlarga muayyan saboq qoldiradi. Shu orqali kelajak ijtimoiy hayotning rivojlanishiga katta ta’sir ko`rsatadi. 1) Diniy nazariya. Diniy (teologik) nazariya (yunoncha theos – xudo, logos – tushuncha, ta’limot, xudo to`g’risidagi ta’limotni anglatadi. Diniy ta’limotlar davlat va huquqning vujudga kelishi to`g’risidagi ilk ta’limotlardir. Davlatchilik va huquq shakllanishi bilan, uni diniy, ilohiy tarzda tushunish yuzaga kelgan. Avreliy Avgustin (354-430), al’-Mavardi (974-1058), Ibn Rushd (1126-1198), Foma Akvinskiy (1225-1274), Ibn Xaldun (1332-1406) kabi mutafakkirlar hamda yahudiylik, xristianlik va islom dini vakillari tomonidan davlat va huquqning kelib chiqishi diniy asosda tushuntiriladi. Qadimgi afsonalarda davlat va huquqning ilohiy tarzda kelib chiqishi ta’kidlanadi. Qadimgi Misr manbalariga ko`ra, azaldan hokimiyat odamlar orasida yashagan xudolarga tegishli hisoblangan. Ularning orasida bittasi eng qudratli bo`lgan. Vaqt o`tishi bilan hokimiyat insonlar qo`liga o`tgan. Qadimgi Bobil va Hind muqaddas kitoblarida hukmdor hokimiyatining manbai xudolar hisoblanib, ular erdagi ishlar va inson taqdirini hal etganlar. 2) Tabiiy huquq nazariya. Ilmiy adabiyotda juda keng tarqalgan tabiiy huquq nazariyasi qadim zamonlarda vujudga kelgan nazariyalardan biri hisoblanadi. Tabiiy huquq nazariyasining paydo bo`lishi va uning rivojlanishi Qadimgi Yunon, Rim va Xitoy mutafakkirlari faoliyati va ijodi bilan bog’liq. Mazkur nazariyaning alohida qoidalari miloddan avvalgi V-IV asrlarda Qadimgi Yunonistonda faoliyat yuritgan sofistlar tomonidan rivojlantirilgan. Sofistlarning fikricha, insonlar paydo bo`lishlari bilan hech qanday qoidaga rioya qilmasdan yashaganlar, ammo keyinchalik o`zlarining xavfsizliklarini ta’minlash, o`zaro birlashib yashash uchun turli xil qoidalarni ishlab chiqishga majbur bo`lganlar. Qadimgi yunon faylasuflari Suqrot, Aflotun va Arastularning nuqtai nazariga ko`ra hamma qonunlar ham insonlar tomonidan qat’iy ravishda yaratilgan emas. Insonlar tomonidan yaratilgan qonunlardan tashqari «insonlar qalbida joylashgan ilohiy qonunlar ham mavjud». Boshqacha qilib aytganda, inson irodasiga bog’liq ravishda yaratilgan qonunlar, ya’ni davlat tomonidan chiqarilgan qonunlardan tashqari, inson xohish irodasiga bog’liq bo`lmagan qonunlar ham mavjud bo`lib, ular tabiiy huquqdan iboratdir. Bu qonunlar asosida boqiy, ajralmas ilohiy tartib hukmron bo`lib, ular nafaqat insonlar o`rtasidagi munosabatlarni, balki «butun dunyoni yaratilishini tartibga soladi». 3) Patriarxal nazariya. Davlatning vujudga kelishi to`g’risidagi nazariyalardan biri – patriarxal nazariya hisoblanadi. Patriarxal nazariyasining vujudga kelishi Konfutsiy (er.av. YI-Y asrlar), Arastu (er.av. 384-322 y.y.), Fil’mer (XYII asr) nomlari bilan bog’liq. Patriarxal nazariyasiga ko`ra, davlat tabiiy taraqqiyot mahsulidir. Qadimgi afsonalarda urug’ va qabilaning hokimiyati ajdodlar hokimiyatidan kelib chiqishi asoslangan. Konfutsiy qadimgi Xitoy ana’nalari asosida imperatorni «Osmon o`g’li», Osmon irodasini amalga oshiruvchi deb bilib, imperatorni oila boshlig’iga, davlatni 10

esa katta oilaga o`xshatadi. Hukmdor hokimiyati otaning oiladagi hokimiyati kabidir. Davlatni boshqarish oilani boshqarish kabi yaxshilik, ezgulik qoidalarga asoslanadi. Bunda kattalar kichiklarni izzat qilishi, kichiklar esa kattalarga hurmat bilan munosabatda bo`lishi lozim. Davlatda hokimiyat (imperator ota boshchiligidagi «kattalar» va «kichiklar» (tobe’lar) o`rtasida bunday oilaviy munosabatlarni o`rnatish uchun oilada ham yaxshi tartib amal qilishi lozim. 4) Shartnoma nazariyasi. Shartnoma nazariyasining alohida elementlari oltin davr faylasuflari tomonidan ilgari surilgan bo`lsada, ammo u o`zini hozirgi ko`rinishini shartnoma nazariyasi sifatida o`rnini XVII-XVIII asrlarda egalladi. Shartnoma nazariyasi tabiiy huquq nazariyasi birga yuzaga keldi va mazkur nazariya negizida rivojlandi. Shartnoma nazariyasida asosiy e’tibor davlat va davlatning vujudga kelishi masalalariga qaratiladi. Shartnoma nazariyasi tarafdorlari o`z asarlarida davlat va huquqning vujudga kelishi, siyosiy hokimiyat va inson siyosiy erkinliginingg nisbati, ommaviy hokimiyatni amalga oshirishda inson irodasining daxlsizligi masalasini yoritganlar. Qadimgi Xitoy mutafakkiri Mo-Tszɵ (er.av. 479-400) insonlarning 5) Zo`ravonlik nazariyasi. Davlat va huquqning kelib chiqishi to`g’risidagi g’arbda tarqalgan nazariyalardan biri zo`ravonlik nazariyasidir. Mazkur nazariyaning eng ko`zga ko`ringan tarafdorlari bo`lib, nemis faylasufi va iqtisodchisi E. Dyuring (1833-1921), Avstriya jamiyatshunosi va davlatshunosi L.Gumplovich (1838-1909), K.Kautskiy (1854-1939) va boshqalardir. Zo`ravonlik nazariyasining asosida davlat va huquqni kelib chiqishining bosh sababi – bosqinchilik, zo`ravonlik va bir qabilani ikkinchi qabila tomonidan zulmga duchor etish, degan g’oya yotadi. 6) Tarixiy materialistik nazariya. Davlatning vujudga kelishi to`g’risidagi tarixiy materialistik nazariya asoschilari K.Marks (1818-1883 y.y.), F.Engel’s (1820-1895 y.y.) va V.I.Lenin (1870-1924 y.y.) hisoblanadi. Unga ko`ra, davlat hokimiyatning muayyan taraqqiyot bosqichida, bir-biriga qarama-qarshi sinflarning vujudga kelishi, hukmron sinflarning eziluvchi sinflar ustidan o`rnatilgan hokimiyatini saqlab qolish maqsadida mulk egalari tomonidan o`rnatilgan. Kishilik jamiyati taraqqiyotida shunday davrlar bo`lganki, unda davlat mavjud bo`lmagan. Insonlar teng ravishda mehnat bilan shug’ullanganlar, umumiy mulkdan ulush olganlar. 7) Organik nazariya. Davlatning vujudga kelishi to`g’risidagi organik nazariyada davlat tirik organizmga qiyoslanadi. Organik nazariya tarafdorlari bo`lib, Aflotun, T.Gobbs (1588-1679 y.y.), J.J.Russo (1712-1778 y.y.) va boshqalar hisoblanadi. Unga ko`ra, jamiyat va davlat o`zaro bog’liq bo`lgan organizmlar yig’indisidir. Davlat hokimiyati va uning organlari tirik mavjudotning organlari kabi muayyan bir vazifani bajarish uchun yaralgan. 8) Psixologik nazariya. Psixologik nazariya tarafdorlari jamiyat va davlatni insonlarning ruhiy uyushmasi sifatida ham talqin etadilar. Unga ko`ra, huquqning negizi bo`lib individual ong hisoblanadi. Davlat hokimiyati biror bir kishining irodasi emas, balki fuqarolarning davlatga bog’liqligi to`g’risidagi ruhiy 11

tasavvurlaridan kelib chiquvchi kuchdir. Davlat mustaqil majburlov hokimiyatiga ega bo`lgan ijtimoiy uyushma kabi, huquqni amalga oshirish vositasi sifatida vujudga keladi. Davlatning belgilari Yurisprudentsiyada davlat belgilari masalasi huquqshunos olimlarning doimiy tadqiqot ob’ekti bo`lib kelgan. Zero davlat jamiyatning siyosiy tizimiga kiruvchi boshqa tashkilotlardan o`ziga xos bir qator belgilari bilan farq qiladi. Olimlarning davlat belgilari xususidagi fikrmulohazalari, dunyoqarashlari va yondoshuvlari turlichadir. «Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi» nomli asar muallifiF.Engel’s davlatning asosiy belgilari siftida aholining hududiy bo`linishi, ommaviy-siyosiy hokimiyat hamda soliqlar tizimining joriy etilishini ko`rsatib o`tgan. G. F. Shershenevich ham shunga o`xshash uch belgi: «a) odamlarning birlashuvi; b) ular ustidan hukmronlik qiluvchi hokimiyat; v) shu hokimiyat ta’sir doirasidagi hudud»ni sanab o`tgan. Z. M. Islomov o`z asarlarida davlatning umume’tirof etilgan belgilari sifatida fuqarolik, suveren hokimiyat, yuridik kuchga ega bo`lgan qonunlar, davlat funktsiyasini bajarish uchun lozim bo`lgan moddiy vositalar, mamlakatda qonuniylik va huquqiy-tartibotni o`rnatuvchi huquqni muhofaza qiluvchi organlar (sud, prokuratura, politsiya va h.k), hududiy yaxlitlikni ta’minlovchi qurolli kuchlarni sanab o`tadi1. Ba’zi ilmiy adabiyot va darsliklarda davlatning asosiy belgilari sifatida davlat suvereniteti, davlatning nomi, bayrog’i, gerbi, poytaxti va konstitutsiyasining mavjudligi ham qayd etilgan. Biroq bunday fikrlarni quvvatlab bo`lmaydi. Davlat bayrog’i, gerbi, madhiyasi belgi-xususiyat emas, balki davlatning ramzlaridir. Davlatning nomi uning mavjudligi va mohiyatini belgilaydigan omil emas. Davlatning poytaxti ham o`zgarib turishi mumkin. Va nihoyat, konstitutsiya ham davlatning mavjudlik sharti emas. Masalan, Buyuk Britaniyaning Konstitutsiyasi yo`q, ammo u davlatlik sifatlarini yo`qotmaydi. Konstitutsiyalar paydo bo`lgunga qadar ham davlatlar mavjud bo`lgan. Davlat belgilari xususida huquqshunos olimlarning fikr va mulohazalari, yondoshuvlari turli-tumanligi fanni boyitishga va bu sohadagi bilimlarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Zero, fandagi ilmiy yangiliklar o`zaro ilmiy bahs va munozaralar natijasida shakllanadi. Davlatning asosiy belgilari, uning jamiyatdagi turli nodavlat tashkilotlar, ijtimoiy-siyosiy tizimning boshqa qismlaridan farqlarini ochishga imkon beruvchi jihatlari mavjud. Davlatning belgilari sifatida kishilik jamiyati uyushgan davlat tashkilotining barqaror, qat’i umurtqasini ifodalovchi jihatlari maydonga chiqadi. Ular jamiyat rivoji bilan hamohang tarzda mazmunan boyib boradi, eski funktsiyalar barham topib, yangi idoraviy tuzilmalar va funktsiyalar vujudga kelaveradi. Davlatni boshqa jamoat tashkilotlaridan ajratib turuvchi asosiy belgilari hudud, fuqarolar, ommaviy hokimiyat, yagona soliq tizimi kabilar bo`lib, mazkur 1

Ԕɚɪɚɧɝ: ɂɫɥɨɦɨɜ Ɂ. Ɇ. Ⱦɚɜɥɚɬ ɜɚ ԟɭԕɭԕ ɧɚɡɚɪɢɹɫɢ. – Ɍ., 2007, 180 – 181-ɛ; Ⱦɚɜɥɚɬ ɜɚ ԟɭԕɭԕ ɧɚɡɚɪɢɹɫɢ // ɩɪɨɮɟɫɫɨɪɥɚɪ ɏ.Ȼ.Ȼɨɛɨɟɜ ɜɚ Ԟ.Ɍ. Ɉɞɢɥԕɨɪɢɟɜɥɚɪɧɢɧɝ ɭɦɭɦɢɣ ɬɚԟɪɢɪɢɞɚ. –Ɍ., 2000. 76-ɛ.

belgilarsiz davlat muayyan mavjudlik kasb eta olmaydi. Aholining hududiy uyushishi va shu xudud chegaralarida ommaviy hokimiyatning amalga oshirilishi. Davlat tuzumigacha bo`lgan kishilik jamiyatida individning u yoki bu uruqqa mansubligi qon-qarindoshlik asosida aniqlanardi. Buning ustiga, qat’i belgilangan hududiga ega bo`lmagan urug’ jamoasi u erdan-bu erga ko`chib yurardi. Davlatga uyushgan jamiyatda aholining urug’chilik asosida uyushishi o`z ahamiyatini yuqotdi. Uning o`rnini hududiy asosda uyushish printsipi egalladi. Davlat qat’i chegaralangan hududga ega bo`lib, uning suveren hokimiyati shu hududga tatbiq etiladi, unda yashaydigan aholi esa yuzaga kelgan davlatning fuqarosiga aylanadi. Shunday qilib, yangi huquqiy institut – fuqarolik tobeligi paydo bo`ladigan davlatning makondagi sarhadlari suveren hudud hisoblanadi. Ko`rinib turibdiki, «Davlat – jamiyatning siyosiy-hududiy tashkilotidir. Davlat hududi – muayyan davlat suvereniteti ostida bo`lgan, tarixiy voqelik, xalqaro bitimlarga muvofiq o`rnatiladigan va mustahkamlanadigan hududdir»1. Davlat hududi – uning yurisdiktsiyasi tarqaladigan makon. Davlat o`zining tegishli hududida suveren hokimiyatini amalga oshiradi va ularni boshqa davlatlar va ayrim shaxslarning hujumidan himoya qilish huquqiga ega. Muayyan davlatning tegishli qonunlari faqat o`sha davlatning belgilangan hududida amal qiladi, boshqa davlatlar esa undan mustasno hisoblanadi. Zero, qonunlarni makonda amal qilishi printsipining mohiyati va mazmuni ham shundadir. Davlatning ma’lum hududga egalik qilishi birinchi belgisidir. Davlat hududi er, er osti boyliklari, havo bo`shlig’i va hududiy suvlarni o`z ichiga oladi va u «qattiq er»gagina bog’lanishi mumkin emas. Davlat hududida istiqomat qiluvchi va uning hokimiyatiga bo`ysunuvchi odamlar uning fuqarolari hisoblanadi. Fuqarolar xalq vakili, jamiyat a’zolari sifatida umumiy madaniy jihatlari va tarixiy ongiga ko`ra davlatga mansublik tuyg’usiga ega bo`lgan, nisbatan keng ijtimoiy guruh tarzida tavsiflanishi mumkin. Fuqarolik – o`zaro huquq va majburiyatlar hamda javobgarlikning mavjudligida ifodalanadigan, davlat hududida yashovchi shaxslarning davlat bilan barqaror huquqiy aloqasi tushuniladi. Bu shaxsning muayyan davlat ixtiyorida bo`lishi, mamlakat ichida ham, uning tashqarisida ham davlatga mansub ekanligida namoyon bo`ladi. Ushbu mansublik huquqiy hujjatlar (pasport) yordamida tasdiqlanadi. Fuqarolik deganda insonni siyosiy-huquqiy tomondan davlat hududida va uning tashqarisida himoyalanishi, qonuniy muhofazalanishi tushuniladi. Davlatning yana bir muhim belgisi – ommaviy-siyosiy hokimiyatning ta’sis etilganligi. Ya’ni, siyosiy elita va jamiyatning qolgan qismi o`rtasida mavjud hukmronlik va bo`ysunish (hokimlik va tobelik) munosabatlarining mavjudligi. Jamiyatda hokimiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy kabi turlaridan farqli o`laroq davlat hokimiyati alohida mavqega ega. Davlat hokimiyati faqat ma’lum hududgagina tatbiq etiladi. Ibtidoiy jamoa tuzumidagi ijtimoiy hokimiyat esa 1

Ԕɚɪɚɧɝ: Ɋɚɹɧɨɜ Ɏ.Ɇ. ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɬɟɨɪɢɢ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ ɢ ɩɪɚɜɚ (ɸɪɢɫɩɪɭɞɟɧɰɢɢ). – Ɇ., «ɉɪɚɜɨ ɢ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɨ». 2003. – ɋ. 112.

hududga bog’liq bo`lmay, faqat urug’, qabila a’zolarigagina tatbiq etilar edi. Bu davlatning butun jamiyatni muayyan yo`sinda boshqarish va majburlash qobiliyatini anglatadi. Ommaviy-siyosiy hokimiyat irodasiga u ta’sir etuvchi hududdagi barcha itoat qilishi shart bo`ladi. Ommaviy-siyosiy hokimiyat jamiyatning rivoji va ravnaqi manfaatlaridan kelib chiqib, uni boshqarishni amalga oshiradi. Ommaviy-siyosiy hokimiyat maxsus davlat apparati timsolida moddiylashadi, institutsiyalashadi. Uning ijtimoiyligi, ommaviyligi shundaki, davlat hokimiyati butun jamiyatga daxldor, davlat butun jamiyat (xalq) irodasini ifodalab, uning nomidan ish yurita oladi. Ommaviy-siyosiy hokimiyat apparati, odatda, jamiyat hamda xalq manfaatiga xizmat qilishga safarbar etilgan. Ushbu apparatga qonun chiqaruvchi idora, hukumat, moliya organlari, boshqaruv organlari, sud idoralari, huquqni muhofaza etuvchi idoralar, qurolli kuchlarni boshqarish apparati, turma va jazoni ijro etish muassasalari kabilar kiradi. Davlat apparati davlat majburlovini qo`llashda mutlaq huquqqa ega. Davlatning muhim xususiyatlaridan biri uning suverenitetga egaligidir. Suverenitet – mamlakat ichkarisida va undan tashqarida (xalqaro maydonda) davlat hokimiyatining oliyligi, ustunligidir. Suveren hokimiyat – bu oliy, mustaqil, bo`linmas, umumiy va uzviy, ya’ni ajralmas, begonalashtirib bo`lmas hokimiyatdir. Davlat hokimiyatining suverenligi – uning mamlakat hududidagi barcha tashkilotlar, muassasalar, uyushmalar, partiyalardan ustunligi va ulardan mustaqilligidir. Davlat suvereniteti quyidagilarda ifodalanadi: – ichki va tashqi siyosat masalalarida mustaqil qaror qabul qila olishi; – davlat hokimiyatining mamlakat butun hududiga tatbiq etilishi va davlat organlarining barcha aholi uchun umumiy majburiy qarorlar qabul qilishi; – boshqa ijtimoiy-tashkiliy hokimiyatlar (partiyalar, jamoat birlashmalari, diniy tashkilotlar va boshqalar) ning qarorlarini bekor qila olishi. Davlat shaklining tarkibiy elementlari Davlat shakli uch tushunchani: davlat boshqaruv shakli, davlat tuzilishi shakli va siyosiy rejimni o`z ichiga oladi. Davlat boshqaruv shakli davlat hokimiyati va boshqaruvi idoralarining shakllantirilishi va tashkil etilishi tartibi, ularning o`zaro hamda aholi bilan aloqadorligidir. Bu tushuncha orqali mamlakatda kim hukmron va u hokimiyatni qanday boshqaradi, degan savollarga javob olinadi. Boshqaruv shakliga qarab davlatlarning monarxiya va respublika shakllari farqlanadi. Davlat tuzilishi shakli orqali davlatning hududiy tarkibi, markaziy va mahalliy hokimiyat idoralarining o`zaro munosabati (nisbati) ifodalanadi. Davlatlar tuzilishi shakliga ko`ra, oddiy (unitar) va murakkab (federativ, konfederativ) turlarga ajratiladi. Siyosiy (davlat – huquqiy) rejim davlat hokimiyatini amalga oshirish usullari (metodlari) va vositalari yig’indisidir. Davlat hokimiyatini amalga oshirish usul va vositalari toifasiga ko`ra demokratik va avtoritar siyosiy rejimlar farqlanadi. Lekin shuni ta’kidlash joizki, bular hozircha davlat shaklini tushunishga 14

bo`lgan umumiy yondashuv, ilk tanishuvdir. Uni batafsilroq tushunish uchun davlat shaklini tashkil etuvchi har uch jihatni diqqat bilan o`rganish, ularning o`zaro bog’liqligi, o`zaro ta’sirini kuzatish hamda nazariy, siyosiy-huquqiy tafakkur yuz yillar davomida davlatni o`rganar ekan, davlat shaklining aynan shunday mazmunini nega alohida ajratib ko`rsatganligini tushunishga harakat qilish lozim. Davlat shaklini bunday tushunishning shunchaki tarkib topmaganligi va ayrim olimlarning hozir ham unga qo`shilmasliklarini qayd etib o`tish joiz. Uzoq vaqt davomida davlat shakli boshqaruv shakli va davlat tuzilishi shaklidan (biz keltirgan tarkibdan dastlabki ikkitasidan) iborat deb hisoblab kelingan. Keyinchalik unga siyosiy idora usuli qo`shilgan. «Davlat shakli» va «siyosiy idora usuli» o`rtasiga tenglik alomatini qo`yuvchilar ham, bunga asos ham bo`lgan. Buni keyinroq «siyosiy (davlat) idora usuli» tushunchasini batafsil ko`rib chiqish vaqtida mufassal izohlab o`tamiz. Shunga qaramay, hozirgi kunda davlat hokimiyati tashkiloti uch qism – boshqaruv, davlat (siyosiy) tuzilishi hamda davlat (siyosiy) idora usuli – birligidan tashkil topadi, degan fikr keng tarqalgan. Davlatning mohiyatini tushunishda davlat boshqaruvi shakli alohida ahamiyatga ega. Boshqaruv shakli davlat hokimiyatini tashkil etish tartibi va mazmunini anglatadi. Davlat boshqaruvi shakli insoniyatni qadimdan qiziqtirib kelgan. Bunda davlatni kim boshqaradi, davlat qanday boshqariladi degan masalalarga va uning boshqarish shakllariga Aflotun, Arastu, Forobiy, Montesk’yo, Lokk, Russo va boshqa mutafakkirlar o`z asarlarida alohida e’tibor qaratganlar. Boshqaruv shakli deganda, oliy davlat hokimiyati, uning idoralari aholi bilan o`zaro munosabati, aholining ushbu idoralarni shakllantirishda ishtirok etish darajasi tushuniladi. Boshqaruv shakliga ko`ra, davlatlar monarxiya va respublikaga bo`linadi. “Monarxiya” yunoncha so`zdan olingan bo`lib («monos» – bir, «arhe» – hokimiyat), yakka hukmronlik, yakka hokimiyatchilik degan ma’noni anglatadi. Monarxiyaning quyidagi belgilari mavjud: – monarx davlatni shaxsiylashtiradi; – monarx tashqi va ichki siyosatda davlat boshlig’i hisoblanadi; – monarx davlatni o`zi yakka boshqaradi; – monarx hokimiyati muqaddas va daxlsiz deb e’lon qilinadi; – hokimiyatni o`rnatish va qabul qilishning alohida tartibi mavjud; – monarx o`z boshqaruv faoliyati natijasi uchun yuridik jihatdan javobgar bo`lmaydi. Monarxiya oliy hokimiyat xalq tomonidan saylab qo`yilgan organlarga emas, balki meros tariqasida egallagan podsho-hukmdorga tegishli bo`ladi. Monarxiya boshqaruv shakliga asoslangan davlatlarda mamlakat boshliqlari imperator, xon, podsho, sulton, qirol, qirolicha, amir, shoh va boshqa shu kabi nomlar bilan ataladi. Monarx davlatni tanho hokimlik asosida boshqaradi. Albatta, bu davlatning barcha ishlarini uning bir o`zi hal etar ekan, degan ma’noni bildirmaydi. Monarxiyaning uch turi mavjud: mutlaq monarxiya, cheklangan monarxiya va noan’anaviy monarxiya. Davlat hokimiyati boshqa bironta idora vakolatlari bilan yoki qonunlar 15

asosida cheklanmagan holda amalga oshirilsa, bunday monarxiya mutlaq monarxiya deyiladi. Mutlaq monarxiya boshqaruv shaklida davlat boshlig’i hokimiyatdan muddatsiz, ya’ni umrbod foydalanadi, taxtni meros yoki qarindoshlik tsenzi bo`yicha egallaydi hamda o`z xatti-harakatlari uchun qonun yoki biror davlat organi oldida javobgar bo`lmaydi, balki faqat xudo oldida mas’uliyatning mavjudligida namoyon bo`ladi. Cheklangan monarxiyada mutlaq monarxiyadan farqli ravishda monarx hokimiyatining vakolatlari konstitutsiya va qonun asosida yoki davlatning bironbir vakolatli idorasi tomonidan cheklangan bo`ladi. Cheklangan monarxiya, o`z navbatida, dualistik va parlamentar turlarga bo`linadi. Dualistik monarxiya davlatlariga Saudiya Arabistoni, Quvayt, Nepal kabi davlatlar kiradi. Dualistik monarxiyalar XIX asrning oxiri XX asr boshlarida (burjua-demokratik inqiloblar davrida), ya’ni hukmdorlar mutlaq monarxiya shaklida boshqaruvni ushlab tura olmagan, burjaziya esa hali kuchga to`lmagan davrda keng tarqalgan edi. Parlamentar monarxiyada hokimiyat hukmdor bilan birga davlat hokimiyatining oliy organlari – parlament, hukumat va boshqa organlar o`rtasida taqsimlangan bo`ladi. Parlament xalq tomonidan ko`ppartiyaviylik asosida saylash yo`li bilan shakllantiriladi. Hukumatni parlamentda ko`pchilik o`rin egallagan partiya tuzadi, xuddi parlamentar respublikada bo`lganidek, saylov natijalariga ko`ra hukumat parlament oldida hisob beradi. Eng ko`p deputatlik mandatiga ega bo`lgan partiya rahbari huqumatga boshchilik qiladi. Hozirgi vaqtda Evropaning qator davlatlari parlamentar monarxiya shaklida faoliyat yuritmoqda. Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Ispaniya, Bel’giya, Gollandiya, Daniya, Norvegiya va boshqalar shular jumlasidandir. Davlat boshqaruvining respublika shaklida davlat hokimiyati va boshqaruvning oliy organlari bevosita xalq tomonidan yoki xalq saylagan organlar tomonidan saylab qo`yish yo`li bilan tuziladi va uning vakolati muayyan muddatga belgilanadi. «Respublika» lot. respublika – «jamoa ishi», «xalq ishi», davlat degan ma’noni anglatadi. Respublikaning asosiy belgilari – hokimiyat oliy organlarining saylab qo`yilishi, hokimiyat vakolatlarining taqsimlanishi, qonunlarning bajarilishini nazorat qiluvchi organ – sudlarning mavjudligi, fuqarolarning davlat ishlarini boshqarishda bevosita va bilvosita ishtirok etishi. Jamiyat taraqqiyoti tarixida respublika shaklidagi davlat boshqaruvining bir necha ko`rinishlari ma’lum. Afina davlatida (mil. av. V – IV asrlar) boshqaruvning demokratik respublika shakli mavjud bo`lgan. Unda afinalik erkin fuqarolarning qulga aylanishiga yo`l qo`yilmasdi. Bu respublikada ijtimoiy raqobat, qulga egalik qilishning maxsus tartibi, jamoa qulchiligi mavjud edi. Shuningdek, Afinada davlat boshqaruvining birmuncha samarali tizimi faoliyat ko`rsatgan. Sparta (mil. av. V – IV asrlar) va Rim davlatlari (mil. av. V – II asrlar) aristokratik respublikalar bo`lgan. Ular davlat sifatida aksariyat aholining aristokratiya, nufuzli kiborlar qismining manfaatlarini ifodalagan. Shuningdek, shahar-respublikalar ham mavjud bo`lib, ularda fuqarolarning erkinliklari va 16

xususiy mulk munosabatlarining erkinligi tan olingan. Shahar-respublikalar Florentsiya, Venetsiya – Italiyada; Novgorod, Pskov – Rossiyada va Germaniya, Frantsiya, Angliyada ham bo`lgan. Respublika hozirgi dunyoda keng tarqalgan davlat boshqaruv shakli bo`lib, uning ikki ko`rinishi mavjud: 1) prezidentlik respublikasi; 2) parlamentar respublika. Prezidentlik boshqaruv shaklida «kuchli prezident» qoidasiga asoslaniladi. Prezident hukumat boshlig’i hisoblanib, uni tuzadi va hukumat prezident oldida hisobot beradi. Prezident ham rasman, ham amalda davlat boshlig’i hisoblanib, maxsus tartibda xalq yoki saylovchilar hay’ati tomonidan saylanadi, shu bois u parlamentdan mustaqil holda faoliyat yuritadi. Prezident mustaqil holda normativ va normativ bo`lmagan hujjatlar qabul qilish hamda parlament qabul qilgan qonunlarga veto qo`yish huquqiga ega. Davlat boshlig’i keng vakolatlarga va mamlakatda hokimiyatni amalga oshirishda muhim nufuzga ega bo`lib, shaxsan o`zi yoxud parlament roziligi bilan hukumat a’zolarini tayinlaydi hamda vazifasidan ozod qiladi, shuningdek ba’zi hollarda parlamentni ham tarqatib yuborish huquqiga ega. Prezident ijroiya hokimiyat rahbari bo`lsa-da, ayni vaqtning o`zida millatning yaxlitligi ramzi hisoblanadi. Prezident mamlakatda oliy bosh qo`mondon vazifasini ham amalga oshiradi. Masalan, Rossiya, Frantsiya, O`zbekiston Respublikasi va boshqa qator davlatlarda prezident bevosita xalq tomonidan saylanadi. Saylovlar tegishli qonunlar asosida amalga oshiriladi. Parlamentar respublikaning mohiyati shundan iboratki, parlament oliy davlat hokimiyat organlari orasida muhim mavqega ega bo`lib, hukumatni tuzishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Hukumat parlament oldida hisobdordir. Hukumatni parlament saylovlarida eng ko`p o`rin egallagan partiya tuzadi. Davlatning amaldagi rahbari hukumat boshlig’i – bosh vazir bo`lib, u qoidaga ko`ra saylovlarda g’olib chiqqan partiya yo`lboshchisi hisoblanadi. Parlament davlat hokimiyati organlari tizimida eng muhimidir. Hukumat o`z vazifalarini qonun chiqaruvchilarning aksariyati qo`llab-quvvatlasagina bajarishi mumkin, bunday ishonchdan mahrum bo`lgan taqdirda, u iste’foga chiqadi. Parlamentar respublikalarda prezidentlik lavozimi ko`zda tutilgan bo`lsa-da, odatda, u katta mavqega ega bo`lmaydi. Ushbu boshqaruv shaklida «kuchli parlament» qoidasi amalda bo`lib, parlament keng doiradagi vakolatlarga ega bo`ladi. Germaniya, Avstriya, Italiya, Hindiston, Turkiya kabi davlatlar parlamentar respublika shaklidagi davlatlar qatoriga kiradi. Davlatning tuzilish shakli deganda, muayyan davlatning siyosiy, ma’muriy, hududiy tuzilishi va uning oliy organlari bilan mahalliy organlari o`rtasidagi aloqalar e’tirof etiladi. Davlatning tuzilish shakli ikkiga bo`linadi: oddiy (unitar) va murakkab (federativ va konfederativ). Oddiy (unitar) davlat tuzilishida mamlakat ma’muriy-hududiy qismlarga (viloyatlar, shtatlar, okruglar, grafliklar, tumanlarga) bo`linib, u yagona oliy organ, yagona boshqaruv organlari tizimiga, faqat bitta umumdavlat konstitutsiyasiga, 17

yagona fuqarolikka, muayyan yaxlit hudud, davlat chegarasi, yagona armiya, yagona pul birligi va qonunchilik tizimiga ega bo`ladi. Bunda har bir ma’muriyhududiy birlik davlat tuzilmasi maqomiga ega bo`ladi. Unitar davlatlar (lotincha «unitas» so`zidan olingan bo`lib – “yagona”, “bir butun” degan ma’noni anglatadi) oddiy tuzilishga ega yaxlit davlat bo`lib, to`la siyosiy birlik ekanligi bilan farqlanib turadi. Unitar davlatlar hududida boshqa mustaqil davlatlar, mamlakat tarkibida davlat belgilariga ega alohida hududiy tuzilmalar, ya’ni, “davlat ichidagi davlatlar” bo`lmaydi. Unitar davlatlar tarkibidagi ma’muriy-hududiy bo`linmalar faqat mahalliy masalalarni hal etish huquqiga ega, markaziy yagona davlat hokimiyati mamlakatning butun hududiga o`z ta’sirini, yurisdiktsiyasini tanho o`tkazadi. Barcha ma’muriy hududlar uchun yagona qonunchilik tizimi, moliya-kredit va soliq siyosati amal qiladi. Unitar davlatlarga Daniya, Norvegiya, Shvetsiya, Frantsiya, Italiya, Ukraina kabi oddiy tarkibiy tuzilishga ega davlatlar misol bo`la oladi. Unitar davlatlarning alohida turi bo`lib, avtonom hududli unitar davlatlar hisoblanadi. Ularda yagona hudud tarkibida avtonom tuzilmalar bo`ladi. Avtonom hududli unitar davlatlarga Xitoy (o`z tarkibida bir qator avtonomiyalarga ega – Tibet, Ichki Mo`g’uliston, Gonkong va hokazo), Ispaniya (Basklar viloyati), Ukraina (Qrim avtonom respublikasi), Daniya (Farer orollari va Grenlandiya) misol bo`ladi. Federativ davlat (lotincha so`zidan olinib, “ittifoq bilan mustahkamlash” ma’nosini anglatadi) murakkab davlat demakdir. Federativ davlat – teng huquqli respublikalar, shtatlar, kontonlar va boshqa davlat tuzilmalarining ixtiyoriy birlashuvi asosida tashkil topadi. Tarixda yirik davlatlar vujudga keliishining ikki yo`li bo`lgan. Har ikki yo`l bir necha yoki ko`pchilik alohida davlatlarning birlashuvidan boshlanadi. Birinchi yo`l muayyan iqtisodiy, siyosiy yoki harbiy maqsadlarga erishish maqsadida shartnomaviy birlashuv (federatsiya yo`li); ikkinchisi – unitar davlatga iqtisodiy va madaniy chatishib ketadigan siyosiy qo`shilish yo`li. Federatsiya tushunchasi haqida ko`pchilikning tasavvuri va tushunchasi noxolis yoki mavhum bo`lib, ayrimlarning fikricha, federatsiyaga birlashish go`yoki, federatsiya tarkibidagi mavqei yuqori bo`lgan davlatga qaram bo`lib qolishni nazarda tutadi. Aslida, federatsiya turli tarixiy davrlarda bir necha kichik davlatlarning tashqi xavfdan mudofaalanish maqsadida birlashuvi natijasida yuzaga kelgan. Amerika Qo`shma Shtatlari bir necha mustaqil shtatlarning 1775 yilda Angliya mustamlakasiga qarshi kurashishda strategik maqsadlarda yagona federatsiyaga birlashganligi asosida tashkil topgan. Federativ davlatning belgilari quyidagilardan iborat: Birinchidan, uning hududi sub’ektlar hududi yig’indisidan iborat bo`ladi. Ikkinchidan, oliy qonun chiqaruvi, ijro etuvchi va sud hokimiyati federatsiya va sub’ektlar miqyosida ikki pog’onali bo`ladi. Federatsiya va uning sub’ektlarining vakolatlari federatsiya konstitutsiyasida belgilab qo`yiladi. Uchinchidan, ikki fuqarolik mavjud bo`lib, u har bir fuqaroning bir vaqtning o`zida ham federativ 18

davlat fuqarosi, ham federatsiya sub’ekti fuqarosi ekanligini bildiradi. To`rtinchidan, federatsiyaning oliy qonun chiqaruvchi (vakillik) idorasi ikki palatali tuzilishga ega: quyi palata butun mamlakatning manfaatini, yuqori palata federatsiya sub’ektlari manfaatlarini ifoda etadi. Beshinchidan, markaziy hukumatga bo`ysunuvchi yagona qurolli kuchlar, politsiya, xavfsizlik xizmatlari, bojxona tizimi mavjud bo`ladi. Oltinchidan, federatsiyaning sub’ektlari davlat belgilariga – o`z konstitutsiyasiga, oliy davlat hokimiyat organlariga (sub’ekt boshlig’i, parlament, hukumat), o`z ramzlariga ega bo`ladi. Davlat tuzilish shaklining yana bir turi – bu konfederatsiyadir. Konfederatsiya bir necha davlatlarning ayrim muhim sohalar, ya’ni iqtisodiy, siyosiy, mudofaa masalalari bo`yicha tuzgan ittifoqidir. Konfederatsiyada yagona davlat hududi, yagona fuqarolik bo`lmaydi. Konfederatsiya bu to`la mustaqil davlatlarning ayrim sohalar bo`yicha tuzadigan ko`ngilli ittifoqidir. Konfederatsiya davlat tuzilish shakli hisoblanib, u shartnoma yoki bitim asosida tuziladi hamda muvaqqat xarakterga ega bo`ladi. Ular keyinchalik asosiy maqsadga erishganidan so`ng tarqalib ketishi yoki tuzilgan ittifoqni mustahkamlab federatsiyaga o`tishi, yoxud qo`shilib unitar davlat bo`lib ketishi ham mumkin. Konfederatsiyaning federatsiyadan farqi shuki, federatsiya alohida davlatlarning yagona davlatga birlashish borasidagi ittifoqi bo`lsa, konfederatsiya mustaqil davlatlarning cheklangan sohalardagi ittifoqidir, ya’ni konfederatsiya sub’ektlari birlashish jarayonida o`z mustaqilligini saqlab qoladi, federatsiya sub’ektlari esa o`z suverenitetini federatsiya idoralari ixtiyoriga topshiradilar. Shuningdek, federatsiya qat’i ravishda konstitutsiya asosida birlashsa, konfederatsiya taraflarning o`zaro kelishuviga binoan shartnoma yoki bitim asosida birlashadi. Konfederatsiyaning o`ziga xos belgilari quyidagilardan iborat: 1) konfederatsiya muayyan maqsadga erishish uchun birlashgan mustaqil davlatlarning ittifoqi; 2) barqaror bo`lmagan siyosiy tuzilma; 3) yagona hududning bo`lmasligi; 4) yagona fuqarolikning o`rnatilmasligi; 5) konfederatsiya sub’ektlari undan erkin chiqib ketishi mumkinligi; 6) konfederatsiya sub’ektlarining qonunchilik hujjatlarini qo`llamaslik huquqiga egaligi; 7) konfederatsiya vakolatiga cheklangan doiradagi masalalarni hal etish kirishi; 8) konfederatsiya byudjeti uning a’zolari ixtiyoriy badallaridan tashkil topishi. Hozirgi vaqtda Evropaning 15 ta davlatini birlashtirgan Evropa ittifoqi davlatlarining hamdo`stligi konfederatsiyasi mavjud. Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi konfederatsiya emas. “Siyosiy rejim” tushunchasi keng va tor ma’noda qo`llaniladi. Keng ma’nodagi yondashuvda siyosiy rejim barcha siyosiy hayot, umuman jamiyat siyosiy tizimi hodisalarining namoyon bo`lishi va tartibi tushuniladi. Tor ma’nodagi yondashuvda esa siyosiy rejim faqat davlat hayoti, davlat hokimiyatini ro`yobga chiqarish bilan bog’liq hodisalar va usullarning namoyon bo`lishi tarzida 19

talqin etiladi. Siyosiy rejim – davlat hokimiyatini amalga oshirishda foydalaniladigan tartib va usullar yig’indisi. Davlat hokimiyati har bir mamlakatda o`ziga xos xususiyatga ega, shu bois siyosiy rejim ham turlicha qaror topadi va namoyon bo`ladi. Muayyan davlatning siyosiy rejimi mohiyati va mazmuni o`ziga xos mezonlar, ya’ni, davlat hokimiyatining aholi bilan munosabati qaysi yo`llar va qanday usullar orqali amalga oshirilishi, siyosiy sohada turli kuchlarning o`zaro munosabatlari, jamoat tashkilotlarining jamiyat siyosiy tizimidagi mavqei qay darajadaligi bilan belgilanadi. Shuningdek, davlat o`z hokimiyatini amalga oshirish jarayonida aholining manfatlari uchun xizmat qilishiga qarab siyosiy rejim nodemokratik va demokratik turlarga bo`linadi. Nodemokratik rejim yuridik fanda g’ayridemokratik, aksildemokratik va antidemokratik kabi iboralar tarzida qo`llaniladi. Demoratik rejimdan farqli o`laroq, nodemoratik rejim demokratiyaga xos printsip va qoidalarni tan olmaydi, aksincha ularni inkor etadi. Davlatning siyosiy rejimi tarkibida nodemokratik rejimning o`ziga xos turlari mavjud bo`lib, ular totalitar, fashistik va avtokratik shakllarda namoyon bo`ladi. Totalitar rejim usuliga fashistik davlatlar va «shaxsga sig’inish» davridagi sotsialistik davlat misol bo`ladi. Ushbu rejim ko`ppartiyaviylik tizimini rad etgan holda, faqat bir hukmron partiyaning mavjudligiga yo`l qo`yadi va mazkur partiya jamiyatning etakchi kuchi deb e’lon qilinadi, uning qoidalari muqaddas aqidalardek qabul qilinadi. Hukmron partiya davlat boshqaruvini jilovlab turadi hamda partiya va davlat organlarining o`zaro qo`shilib ketishi sodir bo`ladi. Fashistik idora usuli totalitar rejimning avj olgan shakllaridan biri bo`lib, u millatchilik mafkurasi bir millatning boshqalardan afzalligi to`g’risidagi tasavvurlarga tayanadi. Insonlarning huquq va majburiyatlari qaysi millatga mansubligiga bog’liq bo`ladi, shuningdek bu rejim amal qiladigan davlatlarda tsenzlar asosan shaxsning millati va irqiga qarab belgilanadi. Ushbu rejim odamlar qonun va sud oldida teng bo`lishi mumkin emas degan aqidaga tayanadi, faqat bir millatni oliy irqqa mansub deb e’lon qiladi va u barcha imtiyozlarga ega bo`lishi mumkin, deb hisoblanadi. Bunday hollarda inson va uning shaxsiga nisbatan agressiv kayfiyat xukmron bo`ladi. Jamiyatda uzluksiz ravishda ijtimoiy ixtiloflar, ommaning qashshoqlashuvi yuz beradi. Avtoritar siyosiy rejim mamlakatda fuqarolarning huquq va erkinliklarining cheklanganligi, bekor qilinganligi yoki umuman yo`qligi bilan ajralib turadi. Bu kabi siyosiy rejimga asoslangan davlatlarda davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyati cheklangan, tugatilgan yoki umuman taqiqlangan bo`ladi hamda davlat hokimiyati ustidan xalq nazoratining yo`qligi, ularning yashirin usullar bilan shakllantirilishi namoyon bo`ladi. Avtoritar siyosiy rejimning o`ziga xos xususiyati shundaki, butun hokimiyat yagona shaxs (bir organ yoki bir necha shaxs) qo`lida to`planib, davlat hokimiyatini amalga oshirishda ma’muriy-buyruqbozlik, ba’zan terrorchilik (o`zboshimchalik, zo`ravonlik) usullari qo`llaniladi hamda taraqqiyparvar siyosiy partiyalar va jamoat birlashmalari faoliyati taqiqlanadi, cheklanadi yoki tarqatib 20

yuboriladi. Ushbu rejimda siyosiy monizm – ya’ni yakka mafkuraning ustunligi, uning davlat mafkurasi darajasiga ko`tarilganligi, fuqarolik jamiyatining mavjud emasligi, uning institutlarining cheklanganligi, ijtimoiy manfaatlarni ifodalash imkoniyatlarining taqiqlanganligi avj oladi. Demokratik siyosiy rejim. Demokratiya (yunoncha demokratia «demos – xalq, kratos – hokimiyat» – «xalq hokimiyati») siyosiy rejimi barcha insonlarning tengligi va erkinligini tan olishga, aholini turli jamoat tashkilotlariga birlashtirish, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini xalq ishtirokida saylash, davlat hokimiyatining taqsimlanishi va xalqning davlatni boshqarishda ishtirok etishiga asoslanganligida aks etadi. Demokratik davlat o`z fuqarolarining huquq va erkinliklarini rasmiy ravishda konstitutsiya va qonunlarda e’lon qiladi, ayni paytda, ularning iqtisodiy zaminini ta’minlaydi hamda kafolatlaydi. Demokratik tartib ikki shaklda amalga oshiriladi: vakillik demokratiyasi va bevosita demokratiya. Vakillik demokratiyasida xalq o`zi saylagan deputatlari orqali davlat ahamiyatiga molik iqtisodiy, siyosiy va huquqiy masalalarni muhokama qilish, hal etish haqida qaror qabul qilish va davlatni idora etishda qatnashish imkoniyatiga ega bo`ladi. Bevosita demokratiyada davlatni idora etishda xalqning bevosita ishtiroki ta’minlanadi, ya’ni davlat ahamiyatiga ega bo`lgan masalalarni hal etishda umumxalq ovoziga qo`yish (referendum) ni amalga oshirish mumkin. 2. Davlat funktsiyasi tushunchasi va tasnifi “Davlat funktsiyalari” atamasi davlatning ijtimoiy vazifalari namoyon bo`ladigan faoliyatining asosiy, eng muhim yo`nalishlarini belgilash uchun qo`llaniladi. Bunday faoliyat yo`nalishlarining eng asosiy maqsadi jamiyatning barqaror turmush tarzini ta’minlashdan iboratdir. Davlat funktsiyalarida davlatning mohiyati, ijtimoiy rivojlanishi va, eng avvalo, mamlakat aholisining turli-tuman manfaatlarini qondirish bilan bog’liq asosiy masalalarni hal etishdagi aniq roli o`z ifodasini topadi. Huquqshunos olimlar V. M. Korel’skiy va V. D. Perevalov «davlat funktsiyasi – davlatning asosiy harakat yo`nalishi va undan kelib chiqadigan maqsad va vazifalar» dir1, – deb ta’riflasa, N. I. Matuzov va A. V. Mal’kolar «davlat funktsiyalari – davlatning tashqi va ichki faoliyatiga xos asosiy yo`nalishlar bo`lib, ushbu yo`nalishlar davlatning sinfiy va umuminsoniy mohiyati asosida o`z aksini topadi va muayyanlashadi»2, deb qayd etadilar. Z. M. Islamov davlat funktsiyalari – faoliyat yo`nalishi, biroq hech qachon faoliyatining o`zi emas, deb ta’kidlaydi3. Biroq, oxirgi mulohaza nazariy jihatdan baxslidir. Shunday qilib, yuridik adabiyotlarda “davlat funktsiyasi” tushunchasiga 1

Ɍɟɨɪɢɹ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ ɢ ɩɪɚɜɚ // ɉɨɞ ɪɟɞ. ȼ.Ɇ.Ʉɨɪɟɥɶɫɤɨɝɨ ɢ ȼ.Ⱦ.ɉɟɪɟɜɚɥɨɜɚ – Ɇ.: ɂɧɮɪɚ – ɇ – ɧɨɪɦɚ, 2001 – ɋ.146. 2 Ɇɚɬɭɡɨɜ ɇ.ɂ., Ɇɚɥɶɤɨ Ⱥ.ȼ. Ɍɟɨɪɢɹ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ ɢ ɩɪɚɜɚ. ɍɱɟɛɧɢɤ. – Ɇ.: ɘɪɢɫɬɶ, 2004. – ɋ.48-66. 3 ɂɫɥɚɦɨɜ Ɂ.Ɇ. Ɉɛɳɟɫɬɜɨ. Ƚɨɫɭɞɚɪɫɬɜɨ. ɉɪɚɜɨ. (ɜɨɩɪɨɫɵ ɬɟɨɪɢɢ). – Ɍ., 2001. – ɋ.223.

oid yagona bir fikr hozirga shakllangani yo`q. Ammo tadqiqotchilarning barchasi davlat funktsiyasi davlatning mohiyati, ijtimoiy maqsadi, vazifalarini belgilab beradi, degan fikrda yakdildirlar. Davlat funktsiyalari taraqqiyotning u yoki bu bosqichida jamiyat oldida turgan asosiy vazifalarga qarab belgilanadi va bu vazifalarni ro`yobga chiqarishning vositasi sifatida namoyon bo`ladi. Davlat vazifalarining mazmuni esa turli xil ichki va tashqi omillardan kelib chiqqan holda belgilanadi. Masalan, mamlakat iqtisodiy hayotidagi tanglik hodisalari davlatning, uning barcha organlarining kuchg’ayratini iqtisodiy vazifalarni hal qilishga jalb etishni talab qiladi. Jinoyatchilikning o`sishi esa, davlatni jinoyatchilikka qarshi kurashni kuchaytirish, jinoyatchilikni keltirib chiqarayotgan sabablar va shart-sharoitlarni aniqlash hamda ularga barham berish yuzasidan o`z vaqtida jiddiy amaliy chora-tadbirlar ko`rishga majbur etadi. Tashqaridan bo`ladigan tajovuz davlat mexanizmini mamlakat aholisini tajovuzni bartaraf etishga tayyorlash uchun safarbar qiladi. Mamlakatimiz davlat va huquq nazariyasi fani rivojlanishining hozirgi bosqichida davlat faoliyatiga uning funktsiyalari nuqtai nazaridan yondashuv kengaya borib, davlatning ijtimoiy vazifasi va binobarin, zimmasidagi barcha vazifalarini teranroq tushunishga olib kelmoqda. Mustaqillik sharoitida jamiyat hayotida yuzaga kelgan hozirgi yangi shart-sharoitlar davlat funktsiyalari mazmuniga jiddiy ta’sir ko`rsatmoqda. Masalaga funktsional yondashuv turli xalqlarda davlatning turli ko`rinish va shakllarda yuzaga kelishi, rivojlanishi, almashishi, barham topishi, ya’ni davlatchilik shakllanishi va evolyutsiyasining uzoq tarixiy jarayonini yanada chuqurroq o`rganish imkonini beradi. Ayni davlatchilik tushunchasi jamiyatning davlat bo`lib uyushganligiga, mazkur jamiyat o`zining davlat bilan hamoxang tarixiy rivojlanishida bosib o`tadigan turli bosqichlarga, va eng asosiysi, davlat bajaradigan turli funktsiyalarga izoh beradi. Boshqacha aytganda, faqatgina statik va dinamik tavsif umumiy holda davlat kabi murakkab ijtimoiy institutning tabiatini chuqur anglashga imkon yaratadi. Davlat funktsiyalari quyidagi umumiy jihatlar bilan ta’riflanadi: 1. Davlat har bir funktsiyasining mazmuni bir yo`nalishdagi davlat faoliyatidan tarkib topadi. Davlat faoliyatining o`xshash tomonlari ular qaysi ijtimoiy munosabatlarga daxldor bo`lsa, ana shu munosabatlarning xususiyatidan kelib chiqqan holda bitta funktsiyaga birlashtiriladi. 2. Muayyan faoliyat uchun maxsus tuzilgan ko`p sonli davlat organlarining (masalan, moliya vazirligi, xalq ta’limi vazirligi, prokuratura organlarining) funktsiyalaridan farqli o`laroq, davlat funktsiyalari uning faoliyatini butunlay qamrab oladi. Biroq, bu hol muayyan davlat funktsiyalarini amalga oshiruvchi ayrim organlarning ahamiyatini kamaytirmaydi, chunki mazkur organlar ba’zida davlatning asosiy vazifalarini hal qilishda etakchi rol’ o`ynaydi. Davlat funktsiyalarini uning ayrim organlari funktsiyalaridan farqlash lozim. Agar davlat funktsiyalari u amalga oshiradigan faoliyatning asosiy, ijtimoiy ahamiyatga molik, butun davlat apparatining ishi bo`ysundirilgan yo`nalishlariga javob bersa, ayrim davlat organlarining funktsiyalari hamisha ham davlatning ijtimoiy vazifalari va mohiyatini ifoda etavermaydi. 22

3. Davlat funktsiyalari kompleks, umumiy tusga ega. Ularda davlatning ichki va tashqi faoliyatidagi hal qiluvchi, hayotiy muhim yo`nalishlarga qaratilgan sa’yharakatlari qamrab olinadi. 4. Davlat funktsiyalarini maxsus vakolatli organlar yoki turli davlat organlarining tarkibiy tuzilmalari tomonidan amalga oshiriladigan davlat faoliyatidan farqlash ham zarur. Masalan, jinoyat ishlarini tergov qilish, bojxona nazoratini amalga oshirish davlat faoliyatining turlari jumlasiga kiradi. 5. Davlat funktsiyalari bu funktsiyalarni ro`yobga chiqarishning shakllari va uslublari bilan aynan bir narsa emas. Huquq ijodkorligi, ijroiya-farmoyish berish va huquqni muhofaza qilish faoliyati – hozirgi zamon davlati funktsiyalarini amalga oshirishning asosiy huquqiy shakllari hisoblanadi. Davlat taraqqiyotning u yoki bu bosqichida o`z oldida turgan vazifalarga muvofiq ishontirish, rag’batlantirish yoki majbur etishning turli vositalaridan foydalanishi mumkin. Davlatning aniq funktsiyasi esa davlat hokimiyatini amalga oshirishning mazmuni, shakli va uslublari davlat faoliyatining muayyan yo`nalishi bilan uzviy bog’liqdir. Davlat funktsiyalarini o`rganish, bu sohadagi ilmiy bilimdan amaliyotda foydalanish davlat nazariyasi fani to`plagan davlat-huquqiy munosabatlarga doir jami materiallarni tartibga solishni taqozo etadi. Buning uchun yuqorida ta’kidlanganidek, davlat-huquqiy hodisalar hamda jarayonlarni bilishda ilmiy tasniflash uslubidan foydalaniladi. Zero ushbu uslubdan foydalanilmasa, davlathuquqiy hodisalar hamda jarayonlarni har tomonlama tartibga solish va taqqoslash mushkul. Davlat funktsiyalarini o`rganishda ham tasniflash uslubidan samarali foydalaniladi. U yoki bu funktsiyalarni muayyan bir turkumga, guruhga kiritish imkonini beruvchi tasniflash mezonlari, ya’ni belgilari (ularning yig’indisi) turli xususiyatga ega. Masalan, davlat faoliyatining ob’ektlari va sohalari, hududiy ko`lamlari, ijtimoiy munosabatlarga davlat tomonidan ta’sir ko`rsatish usuli, vazifalarning mazmuni bir-biridan farq qiladi. Darhaqiqat, ilmiy va amaliy maqsadlarda davlat funktsiyalari turli mezonlar bo`yicha tasniflanishi mumkin. Davlat funktsiyalari amal qilish vaqti bo`yicha doimiy va vaqtinchalik funktsiyalarga bo`linadi. Doimiy funktsiyalar davlat amal qilishining barcha bosqichlarida ro`yobga chiqariladi. Vaqtinchalik funktsiyalar ijtimoiy taraqqiyotning o`ziga xos shart-sharoitlari bois kelib chiqadi va bunday ehtiyojga o`rin qolmaganidan keyin barham topadi. Siyosiy yo`nalish (ichki va tashqi siyosat) sohalari bo`yicha davlat funktsiyalari ichki va tashqi funktsiyalarga bo`linadi. Ichki funktsiyalar davlatning mamlakat ichidagi faoliyatini, muayyan jamiyat hayotidagi etakchilik rolini anglatadi. Tashqi funktsiyalar esa, mamlakat tashqarisida olib boriladigan faoliyatni anglatadi, unda boshqa davlatlar bilan o`zaro munosabatlarda davlatning roli namoyon bo`ladi. Har qanday davlatning ichki va tashqi funktsiyalari bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir, chunki, boshqa davlatlar bilan o`zaro munosabatlar yo`lini belgilovchi tashqi siyosat ham ko`p jihatdan muayyan davlat amal qilishining ichki shart-sharoitlariga bog’liq bo`ladi. Ijtimoiy hayot sohalari bo`yicha davlat funktsiyalari iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hamda ma’naviy sohada amalga oshiriladigan funktsiyalarga bo`linishi mumkin. Davlat funktsiyalarini asosiy va asosiy bo`lmagan funktsiyalarga ajratish 23

lozim, degan fikr ham mavjud. Albatta, bunday ajratish shartli tusga ega bo`ladi, sababi, bu borada aniq mezonlar hali ilmiy tarzda belgilanmagan. Muayyan davlatning har bir funktsiyasi shu davlat uchun ob’ektiv zaruratdir. Davlat faoliyatining barcha turlari teng darajada muhim, biroq bu fikr, turli bosqichlarda birinchi navbatda e’tibor qaratilishi lozim bo`lgan ustuvor yo`nalishlarni belgilab olish imkoniyatini istisno qilmaydi, albatta. Mana shu ustuvor yo`nalishlar davlatning asosiy faoliyat yo`nalishlariga aylanadi. Hokimiyatlar taqsimlanishi printsipini mezonlar jumlasiga kiritish va ushbu printsip asosida davlat funktsiyalarini tasniflash mumkin. Bunda funktsiyalar tegishincha qonun chiqarish (qonun ijodkorligi), boshqaruv, huquqni muhofaza qilish (shu jumladan, sudlov) va axborot funktsiyalariga bo`linadi. Bunday tasniflashning o`ziga xos xususiyati shundaki, u davlat hokimiyatini ro`yobga chiqarish jarayonini, hokimiyatlar taqsimlanishi printsipini ifodalaydi. Bu qonunchilik (vakillik), ijro etish, sud hokimiyati tarmoqlari faoliyati bilan bog’liq rasmiy tasniflashdir. Shunday bo`lsa-da, ushbu tasnifdan ilmiy va amaliy maqsadlarda tez-tez foydalaniladi. “To`rtinchi hokimiyat” deb ataluvchi ommaviy axborot vositalari faoliyatini ko`rsatuvchi axborot tarqatish vazifasiga alohida e’tibor qaratish lozim. Bu funktsiya ham o`zining mazmuni, tuzilishi, ta’minlash usullari va vositalariga ega. Ushbu funktsiyaning o`ziga xos xususiyati quyidagilardan iborat: aholini aniq maqsadga yo`naltirilgan axborot bilan ta’minlash, ijtimoiy ongga axborot orqali ta’sir ko`rsatish va axborot uzatishning boshqa usullaridan iborat bo`lib, hokimiyat barcha tarmoqlarining, butun davlatning amal qilishi va faoliyat ko`rsatishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratadi. Umuman olganda, aytish joizki, davlat funktsiyalari – davlatning yaxlit, siyosiy, institutsional, hududiy jihatdan yagona faoliyatidir. Shuning uchun davlat nazariyasida davlat funktsiyalarini ichki va tashqi funktsiyalarga ajratish, ya’ni davlatning jamiyatga (davlatning o`zi ham jamiyatning alohida tashkiloti hisoblanadi) munosabati bo`yicha (ichki funktsiyalar) va davlat shaklida tashkil topgan boshqa jamiyatlarga, boshqa davlatlarga nisbatan munosabati (tashqi funktsiyalar) bo`yicha faoliyatini aniqlash funktsiyalarni taqsimlashning g’oyat keng tarqalgan va e’tirof etilgan usulidir. 3. Davlat apparati organlari va ularning tasniflanish mezonlari Hozirgi kunda davlatshunos olimlar davlat apparatining, eng avvalo, fuqarolar va ular uyushmalarining turli ehtiyoj va manfaatlarini mutanosiblashtirish mexanizmi deb hisoblaydilar. Bunday fikrning to`g’riligi davlat mexanizmining o`ziga xos umumiy belgilarini tahlil etish jarayonida yaqqol ko`zga tashlanadi. Davlat mexanizmi quyidagi asoslarga ko`ra faoliyat yuritadi: Davlat mexanizmining yagonaligi. Davlat mexanizmi – davlat organlari va muassasalarining yaxlit ierarxik tizmidir. Uning yaxlitligi avvalo, davlat hokimiyati va uning irodasi yagonaligi bilan, davlat organlari va muassasalari faoliyati tamoyillari, vazifalari va maqsadlarining yagonaligi bilan ta’minlanadi. 24

Davlat organlari o`zaro farq qilishiga qaramay, bir butunning qismlari hisoblanadi va o`zaro chambarchas bog’liq. Masalan, parlament va hukumat turli vakolatlarga ega, har xil mazmundagi ishlarni bajaradi, lekin har ikkisi ham birgalikda yagona davlat hokimiyatini amalga oshiradi, ya’ni ikkalasining faoliyati ham fuqarolarning munosib hayot kechirishi uchun shart-sharoit yaratib berishdan iborat. Ular bir-biri bilan o`zaro bog’liq va aloqadorlikda faoliyat yuritadi. Maqsad va vazifalarning umumiyligi. Barcha davlat organlari umumiy maqsad va vazifalarni bajaradi, ya’ni davlat funktsiyasini amalga oshirish uchun yagona tizimga birlashadi. Asosiy maqsad – jamiyat va xalq manfaatini qondirish. Demokratiya sharoitida davlat va davlat organlari xalq irodasini ifoda etadi, uning manfaatlari uchun xizmat qiladi. Asosiy qonunimizda belgilanganidek, davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida mas’uldirlar. Konstitutsiyaning 7-moddasida belgilab qo`yilganidek, «O`zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko`zlab va O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi». Ierarxik tizimga asoslanganligi. Davlat mexanizmi (apparati) piramida shaklida tuzilgan bo`lib, unda yuqori turuvchi organlar quyi turuvchi organlarga nisbatan ko`proq huquqiy vakolatlarga ega bo`ladi va ularning faoliyatiga ta’sir ko`rsata oladi, quyi turuvchi organlar esa yuqori turuvchi organlarning qarorlarini bajarishga majburdirlar. Masalan, Vazirlar Mahkamasining qarorini vazirliklar va davlat qo`mitalari, joylardagi mahalliy organlar, hokimliklar bajarishi majburiy hisoblanadi. Majburlov apparatining mavjudligi. Davlat organlari, xususan, qonun chiqaruvchi organ qonun qabul qilish va uni kuchga kiritish usuli bilan, ijro etuvchi organlar boshqaruv, majburlov va rag’batlantirish usullari bilan, sudlar, prokuratura va huquqni muhofaza etuvchi organlar majburlov va ishontirish usuli bilan huquqiy normalarni tatbiq etadilar. Huquqni muhofaza qilish organlari huquq normalarini amaliyotga joriy etishda asosan ishontirish va majburlash usullaridan foydalangan holda ish yuritadilar. Taassufki, jamiyatdagi barcha fuqarolar ham davlat tomonidan qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlardagi qoidalarga so`zsiz rioya qilavermaydilar, chunki insonlarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyati bir xilda shakllanmaydi. Shu bois fuqarolar davlat tomonidan o`rnatilgan qoidalarga o`z xohishlariga ko`ra rioya etmaydigan bo`lsa, davlat o`zining majburlov kuchi orqali qonunlarning bajarilishini ta’minlaydi. Bular: prokuratura, ichki ishlar organlari, bojxona, milliy xavfsizlik xizmati, jinoiy jazoni ijro etish muassasalari, moliya organlari, armiya va boshqalar. Boshqaruv faoliyati bilan shug’ullanuvchi maxsus shaxslar guruhining mavjudligi. Davlat organlarida faoliyat yurituvchi shaxslar, faqat boshqaruv ishlari bilan shug’ullanadilar, ular ishlab chiqarish va moddiy ne’matlar yaratish jarayonida ishtirok etmaydilar. Biroq, ushbu toifadagi shaxslar davlat va jamiyat manfaatlari uchun faoliyat ko`rsatadilar. Masalan, sud’ya sudlov jarayonida huquqbuzarlik sodir etgan biror-bir yaqin tanishining ishi bo`yicha, u shaxsga nisbatan qonuniy chora ko`rish jarayonida, o`zining shaxsiy manfaatlaridan emas, 25

balki davlat va jamiyat manfaatlaridan kelib chiqqan holda, ob’ektiv ravishda qonunga asosan hukm chiqaradi. Hokimiyat vakolatlariga ega bo`lgan davlat organlari ichki tuzilishining mavjudligi. Davlat mexanizmining bir me’yorda ishlashini ta’minlash maqsadida davlat organlari, davlat muassasalari va davlat tashkilotlari birgalikda faoliyat yuritadi va o`z navbatida, ular ichki tarkibiy tuzilishiga ko`ra bir-biridan farq qiladi. Davlat organlari – davlat funktsiyalarini amalga oshirishda hokimiyat vakolatiga ega bo`lgan davlat mexanizmining asosiy bo`g’ini. Masalan, prokuratura, sud, ichki ishlar organlari va boshqalar hokimiyat vakolatiga ega bo`lgan davlat organlaridir. Davlat tashkilotlari – bevosita ishlab chiqarish hamda ta’minot bilan shug’ullanuvchi davlat idorasi hisoblanib, davlat uchun strategik ahamiyatga ega bo`lgan funktsiyalarni bajaradi. Mazkur tashkilotlarning asosiy qismini davlat o`z monopoliyasida qoldiradi. Metro, tramvay, trolleybus, elektr energiyasi tarmog’ini boshqarish, aloqa tizimi shular jumlasidandir. Davlat muassasalari – davlat organlari kabi hokimiyat vakolatiga ega bo`lmay, davlatning oldida turgan umumijtimoiy vazifalarni bajaruvchi idoralar, masalan, kasalxonalar, maorif, teatr va boshqalar. Ushbu muassasalar hokimiyat vakolatiga ega bo`lmasa-da, lekin jamiyat oldida turgan ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan muhim vazifalarni bajaradilar. Davlat mexanizmining dastlabki va eng muhim tarkibiy elementi davlat organidir. Davlat organi — davlat funktsiyalarini bajarishda qatnashuvchi va buning uchun tegishli hokimiyat vakolatlariga ega bo`lgan davlat mexanizmining bo`g’inidir. Davlat organlari bevosita davlat funktsiyalarini amalga oshirishga qaratilgan, o`zaro bog’liqliq va nisbiy mustaqil bo`lgan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sudlov organlari (tashkiliy tuzilmalar)ning hamkorlikda faoliyat yurituvchi yagona tizimidir. Mazkur organlar davlati apparatining bir qismi hisoblanib, davlat funktsiyasini amalga oshiruvchi ma’lum davlat hokimiyati vakolatlariga ega bo`lgan, bajarilishi majburiy huquqiy hujjatlar chiqaradigan, ma’lum tartibda tashkil etilgan idoralardir. Davlat organlari tuzilishi jihatidan alohida va mustaqil tashkilot ekanligi, doimiy personallar – davlat xizmatchilarining mavjudligi, faoliyatining moddiy-moliyaviy jihatdan barqaror ta’minlanganligi bilan ajralib turadi. Davlat organlarining belgilari quyidagilardan iborat: Operativ boshqaruvda bo`lgan ommaviy mulkka ega va byudjet tomonidan moliyalashtiriladi. Davlat organlari o`z vakolatini amalga oshirish uchun moddiy mablag’ bilan ta’minlanadi. Shuningdek, moliyaviy qimmatliklar, bankdagi hisob raqami, byudjet hisobidan moliyalanish manbaiga ega bo`lishi shular jumlasidandir. Masalan, barcha vazirliklar o`zining bankdagi shaxsiy hisob raqamiga ega hamda tegishli davlat xizmatchilariga maosh to`lash, ularning xizmat faoliyati uchun zarur texnik vositalar va boshqa jihozlar sotib olish uchun davlat byudjetidan doimiy ravishda moliyaviy mablag’lar ajratiladi. 26

Davlat nomidan muayyan sohada uning vazifa va funktsiyalarini amalga oshiradi. Davlat organlari jamiyat hayotining turli sohalarida faoliyat yuritadi. Jumladan, davlatdagi huquqiy tartibotni ta’minlash sohasini Ichki ishlar vazirligi, prokuratura organlari amalga oshirsa, davlatning tashqi funktsiyalarini Tashqi ishlar vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi, mamlakat mudofasini esa Mudofaa vazirligi, Milliy xavfsizlik xizmati va boshqa organlar amalga oshiradi. Hokimiyat vakolatlariga egaligi. Davlat organlari muayyan hokimiyat vakolatlariga egaligi bilan boshqa davlat muassasalari va tashkilotlaridan farq qiladi. Davlat organlari ishontirish va majburlash usullaridan foydalangan holda qonun va boshqa normativ – huquqiy hujjatlar ijrosini ta’minlaydilar. Davlat tashkilotlari va muassasalari esa bu kabi hokimiyat vakolatlariga ega emas. Tarkibiy tuzilishga egaligi. Davlat organlari xizmat turlari va tarkibiy miqdoriga ko`ra muayyan tuzilishga ega. Masalan, ijro etuvchi hokimiyat organlari vazirlik va davlat qo`mitalaridan iborat; vazirlik (qo`mita) tarkibi esa bosh boshqarma, boshqarmalar, bo`lim, bo`linmalar tarzida tashkil etiladi. Masalan, Adliya vazirligida Qonunchilik bosh boshqarmasi, Ichki ishlar vazirligida Tergov bosh boshqarmasi, Jinoyat qidiruv bosh boshqarmasi va boshqa tuzilmalar mavjud. Hududiy faoliyat miqyosiga egaligi. O`zbekiston Respublikasi markaziy davlat organlarining faoliyat ko`lami butun O`zbekiston hududini qamrab oladi, mahalliy davlat organlarining faoliyati esa faqatgina tegishli viloyat, shahar, tuman hududi miqyosida amalga oshiriladi. Qonun vositasida tashkil etiladi. O`zbekiston Respublikasida barcha davlat organlari qonun yo`li bilan tashkil etiladi va tegishli qonunlarda belgilab qo`yilgan tartib hamda vakolatlar asosida faoliyat yuritadi. O`zbekiston Respublikasida noqonuniy tashkilotlar tuzish qat’iyan man etiladi. Davlatimiz Asosiy qonunining 57-moddasida quyidagilar ta’kidlangan: Konstitutsiyaviy tuzumni zo`rlik bilan o`zgartirishni maqsad qilib qo`yuvchi, respublikaning suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi, urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ’ib qiluvchi, xalqning sog’lig’i va ma’naviyatiga tajovuz qiluvchi, shuningdek harbiylashtirilgan birlashmalarning, milliy va diniy ruhdagi siyosiy partiyalarning hamda jamoat birlashmalarining tuzilishi va faoliyati taqiqlanadi. Maxfiy jamiyatlar va uyushmalar tuzish qat’iyan man qilinadi. Davlat organlarining turlari. Davlat organlari xilma – xil bo`lib, ular turli vazifa va funktsiyalarni amalga oshiradi. Ular faoliyati mazmuni va mezonlariga ko`ra turlicha tasniflanadi: Davlat faoliyatini amalga oshirish shakli bo`yicha: vakillik, ijroiya, sud organlari va prokuratura organlariga ajratiladi. Davlat organlarini tasniflashning dastlabki asosi – ularning konstitutsiyaviy bo`linishidir. Yagona davlat hokimiyati Konstitutsiyada belgilangan xalq hokimiyatchiligi va demokratizm printsiplari asosida tarkibiy-funktsional belgiga ko`ra alohida organlarga bo`linadi. Vakillik organlari. O`zbekiston Respublikasida markaziy va mahalliy vakillik organlari mavjud. O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi respublikada qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiruvchi davlatning oliy vakillik organidir. Ikki palatali Oliy Majlis (Qonunchilik palatasi va Senat) O`zbekiston Respublikasining 27

Konstitutsiyasiga muvofiq o`z vakolatiga kiradigan har qanday masalani o`z muhokamasiga qabul qilish va hal etish huquqiga ega. Qoraqalpog’iston Respublikasi, Toshkent shahar, viloyat va tumanlardagi Xalq deputatlari kengashlari mahalliy davlat hokimiyati organlari hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig’i va Konstitutsiyaning kafili hisoblanadi. U davlat hokimiyati organlarining faoliyatini muvofiqlashtirib turadi hamda ularning hamkorligini ta’minlaydi. Prezident O`zbekiston Respublikasining suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligini muhofaza etish choralarini ko`radi; fuqarolarning huquq va erkinliklari ta’minlanishining kafili bo`ladi; mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda O`zbekiston Respublikasi nomidan ish ko`radi; vazirliklar, davlat qo`mitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzadi va tugatadi; O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini parlament tasdig’iga kiritadi, Bosh vazirning taqdimiga binoan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi a’zolarini tasdiqlaydi va lavozimlaridan ozod qiladi; O`zbekiston Respublikasining qonunlarini imzolaydi, qonunchilik tashabbusi va veto huquqlaridan foydalanadi; O`zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari Oliy Bosh qo`mondoni hisoblanadi; Konstitutsiyaviy sud bilan bamaslahat qabul qilinadigan qaror asosida parlamentni yoki uning palatalaridan birini tarqatib yuborishi mumkin; Konstitutsiya va qonunlarda nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Ijroiya organlar. Vazirlar Mahkamasi – iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy sohalarning samarali faoliyat ko`rsatishiga, O`zbekiston Respublikasining qonunlari va Oliy Majlisning hamda uning palatalarining qarorlarini ijro etilishini, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilingan farmon, farmoyish va qarorlar bajarilishini ta’minlovchi ijro organi. Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonunchilik hujjatlariga muvofiq O`zbekiston Respublikasining butun hududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo`lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. O`zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiyaning 89-moddasi va 93-moddasiga asoslangan holda Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qilishga, Vazirlar Mahkamasi vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilishga, shuningdek Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlarini, O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri farmoyishlarini bekor qilishga haqli. Vazirlar Mahkamasi o`z faoliyatida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida javobgardir. Ijro etuvchi organlar vazirliklar va davlat qo`mitalaridan iborat tarzda tarkib topadi. Sud hokimiyati organlari O`zbekiston Respublikasida besh yil muddatga saylanadigan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O`zbekiston Respublikasining Oliy sudi, O`zbekiston Respublikasining Oliy xo`jalik sudi, Qoraqolpog’iston Respublikasi Oliy sudi, Qoraqalpog’iston Respublikasi xo`jalik sudidan, shu muddatga tayinlanadigan fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha tumanlararo, tuman, shahar sudlari, harbiy va xo`jalik sudlaridan iborat. Favqulodda sudlar 28

tuzishga yo`l qo`yilmaydi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi – barcha normativ-huquqiy hujjatlarning Konstitutsiyaga mosligini nazorat qiladi. U siyosat va huquq sohalaridagi mutaxassislar orasidan Konstitutsiyaviy sud raisi, rais o`rinbosari va sud’yalaridan, shu jumladan Qoraqalpog’iston Respublikasi vakilidan iborat tarkibda saylanadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi fuqarolik, jinoiy va ma’muriy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organidir. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Qoraqalpog’iston Respublikasi Oliy sudlari, viloyat, shahar, tumanlararo, tuman sudlari va harbiy sudlarning faoliyati ustidan nazorat olib boradi. Oliy sud tomonidan qabul qilingan hujjatlar qat’i va bajarilishi barcha uchun majburiydir. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudlari – mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar hamda tadbirkorlar o`rtasidagi, iqtisodiyot va uni boshqarish jarayonida vujudga keladigan xo`jalik nizolarini hal etish masalasi bilan shug’ullanadilar. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Qoraqalpog’iston Respublikasi xo`jalik sudi, viloyatlar xo`jalik sudlari ustidan nazoratni amalga oshiradi. Xo`jalik sudlari tumanlar miqyosida tashkil etilmaydi. Prokuratura organlari. O`zbekiston Respublikasi hududida qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishi ustidan nazoratni O`zbekiston Respublikasining Bosh prokurori va unga bo`ysunuvchi prokurorlar amalga oshiradi. O`zbekiston Respublikasining Bosh prokurori va unga bo`sunuvchi prokurorlar barcha vazirliklar, davlat qo`mitalari, idoralar, davlat nazorati idoralari, hokimlar, shuningdek, kimning tasarufida bo`lishidan va mulkchilik shaklidan qat’i nazar, muassasalar, harbiy qismlar, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar, fuqarolarning qonunlarni aniq va bir xilda ijro etishlari ustidan nazoratni amalga oshiradilar. Yuqoridan quyiga qarab bo`ysunuviga (ierarxiyaga) ko`ra: markaziy va mahalliy davlat organlari. O`zbekiston Respublikasida davlat organlari pog’onama-pog’ona bo`ysunish tamoyili asosida tashkil etilgan bo`lib, mahalliy organlar markaziy organlarning itoatida bo`ladi. Markaziy davlat organlari chiqargan normativ-huquqiy hujjatlar mahalliy davlat organlari uchun majburiy xususiyatga ega. Shuningdek, mahalliy davlat organlari tomonidan qabul qilingan huquqiy hujjatlar markaziy davlat organlari tomonidan bekor qilinishi mumkin. Masalan, Vazirlar Mahkamasining barcha qaror va farmoyishlari mamlakatning barcha viloyatlari, Toshkent shahri hokimlari uchun majburiy xususiyat kasb etadi, viloyat, Toshkent shahar hokimining qarori faqatgina u rahbarlik qilayotgan viloyat (shahar) hududida amal qiladi va bu qarorni yuqori turuvchi organ rahbari Bosh vazir yoki Prezident bekor qilish huquqiga ega. Vakolat muddatiga ko`ra: doimiy va vaqtinchalik davlat organlari. Doimiy organlar – faoliyat muddati cheklanmagan, doimiy faoliyat olib boruvchi davlat organlari. O`zbekiston Respublikasidagi huquqni muhofaza qiluvchi organlarini doimiy faoliyat olib boruvchi organlar sifatida ko`rsatish mumkin. Masalan, prokuratura, ichki ishlar, soliq, bojxona organlari va boshqalar. Vaqtichalik organlar – jamiyat oldida turgan biron – bir muhim vazifani 29

muayyan muddat davomida amalga oshiruvchi va mazkur ishlar yakun topishi bilan o`z faoliyatini to`xtatuvchi organlar hisoblanadi. Masalan, turli xil tabiiy ofatlar yuz berganda yoki ommaviy tartibsizliklar yuzaga kelganda davlat tomonidan ushbu xavfni bartaraf etish bo`yicha Hukumat komissiyasi yoki «operativ shtab» tashkil etiladi. Mazkur komissiya yoki operativ shtab yuzaga kelgan muammolarni bartaraf etish bo`yicha muayyan muddat davomida faoliyat yuritadi. Shakllanish manbaiga ko`ra: Birlamchi va ikkilamchi davlat organlari. Birlamchi davlat organlari – xalq tomonidan to`g’ridan – to`g’ri saylash yo`li bilan tashkil etiladigan organlar. O`zbekiston Respublikasida Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati (qisman) saylash yo`li bilan tashkil etiladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti ham xalq tomonidan saylanadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, Oliy sudi va Oliy xo`jalik sudining raislari va sud’yalari Senat tomonidan saylanadi. Ikkilamchi davlat organlari — xalq tomonidan saylangan, tashkil etilgan yoki shaxslar tomonidan shakllantiriladigan davlat organlari. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi xalq saylagan Prezident va Oliy Majlis tomonidan shakllantiriladi. Vazirliklar va davlat qo`mitalari Prezident tomonidan tashkil etiladi. Vakolatni amalga oshirish tartibiga ko`ra, kollegial organlar va yakka tartibda vakolatni amalga oshiruvchi organlar. Kollegial organlar — o`z ish faoliyatini jamoaviy tarzda, ya’ni kollegial asosda tashkil etadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida qonunlar deputatlarning jamoaviy muhokamasi va umumiy ovozi asosida qabul qilinadi. Mahalliy Xalq deputatlari kengashlari ham kollegial tarzda faoliyat yuritadi. Yakka tartibda faoliyat yurituvchi davlat organlari — mazkur organ rahbarlari xizmat faoliyatida muayyan bir ish yuzasidan jamoa bilan maslahatlashuv yoki muhokama qilish shaklidan ma’lum bir ma’noda mustaqil bo`ladi va o`zi yakka holda qaror qabul qiladi. Bunga Prezident, Bosh vazir, Bosh prokuror, hokim va boshqalarni misol tarzida ko`rsatib o`tish mumkin. Ta’kidlash joizki, yakka tartibda qaror qabul qilish va ish yuritish faqat katta vakolat, huquqgina emas, balki ulkan mas’uliyat hamdir. Hokimiyatning taqsimlanishi – demokratik huquqiy davlatning zaruriy shartidir. Mazkur printsipning qo`llanilishi hokimiyatning suiiste’mol qilinishiga to`siq qo`yadi, fuqarolarni mansabdor shaxslarning tazyiqidan himoya qiladi, davlat idoralari faoliyatining samarali bo`lishiga shart-sharoit yaratadi. Hokimiyatlar taqsimlanishi nazariyasining vujudga kelishi uzoq o`tmishga borib taqaladi. Ammo uning mustaqil va bir butun siyosiy-huquqiy ta’limot sifatida shakllanishi XVII–XVIII asrdagi burjua inqiloblari davriga to`g’ri keldi. Davlat organlari faoliyatining (vakolatlarining) chegaralanishi g’oyasi eng umumiy ko`rinishda antik davr donishmandlari – Platon, Aristotel’, Polibiy, Likurg va boshqalar tomonidan ifoda etilgan. Hokimiyatlar taqsimlanishi nazariyasi «klassik» shaklining an’anaviy asoschilari Jon Lokk va Sharl’ Lui Montesk’edir. Hokimiyatlarning qonun 30

chiqaruvchi, ijro etuvchi va federal turlarga bo`linishi, Lokkning fikricha, inson huquqlarini ta’minlashning eng muhim vositalaridan biridir. Bunda «barcha qonun chiqaruvchi hokimiyatga itoat etadi, chunki u qonunlarni o`rnata oladigan eng oliy organdir». Lokk sud hokimiyatini alohida e’tirof etmagan, sababi uni ijroiya hokimiyatning tarkibiy qismi deb hisoblagan. Bu borada buyuk frantsuz tarixchisi va faylasufi Sharl’ Montesk’yoning xizmatlarini alohida ta’kidlash lozim. U «hokimiyatlar taqsimlanishi» deb nom olgan bir butun tugal ta’limotni yaratgan. Olimning xulosasiga ko`ra, adolatli qurilgan davlatda hokimiyat yagona emas, balki, aksincha, bir-biriga tobe bo`lmagan uchta hokimiyat – qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati bo`lishi shart. Ularning har qanday ko`rinishda biron-bir organ yoki shaxs qo`lida mujassamlanishi umumiy manfaatlarga putur etkazadi, suiiste’molliklarga olib keladi va shaxsning siyosiy erkinligi bilan aslo kelishmaydi. Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning bir qo`lda birlashtirilishi qonunning ustun bo`lishiga zarar etkazadi, bordi-yu, sud’yalar faqat sudlov bilan mashg’ul bo`lmay, qonun yaratish ishi bilan shug’ullansalar, u holda insonlar hayoti nohaqlik qurboniga aylanishi mumkin. O`z o`tmishdoshlari singari Montesk’e ham boshqaruvning samarali bo`lishi uchun davlat faoliyati sohasida odilona «mehnat taqsimoti» zarur, deb ta’kidlagan. U uchta hokimiyatning har biri o`z faoliyatining xususiyatiga muvofiq, alohida mustaqil organ tomonidan amalga oshirilgani ma’qul, degan. Ayni vaqtda, donishmand davlat organlari tizimi, ular o`rtasidagi aloqalar tabiati, o`zboshimchalikni cheklash va inson erkinligini ta’minlash maqsadida ularning o`zaro hamkorligi hamda bir-birini «tiyib turish» munosabatlarini tahlil qilishda davom etgan. Bu o`rinda hokimiyatlar mustaqilligi va ularni amalga oshiruvchi organlarning mustaqilligi, bir-birining faoliyatiga aralashmasligi o`ta muhimdir. Montesk’e ta’limotida alohida o`rin tutadigan g’oya – hokimiyatlarning muvozanati, tengligi hamda ularning «o`zaro tiyib turish va qarama-qarshi ta’sir etish sistemasi» haqidagi g’oyadir. Yuqorida zikr etilgan hokimiyatlar o`rtasida shunday munosabat o`rnatilmog’i lozimki, bunda ularning har biri davlat vazifalarini mustaqil o`tash bilan birgalikda, o`z huquqiy vositalari yordamida birbirlarini muvozanatda ushlab turadilar, hokimiyat vakolatlarini birgina muassasa tomonidan qonunsiz ravishda tortib olinishi (uzurpatsiya qilinishi)ni bartaraf etadilar. Masalan, qonun doirasida ishlashi lozim bo`lgan ijro etuvchi hokimiyat, ayni paytda, qonun chiqaruvchi kengashning faoliyatini chegaralab turishi talab etiladi, aks holda parlament o`zining mutlaq hokimligini o`rnatishi mumkin. Shu sababli ham ijro hokimiyatining boshlig’i qonunlarni imzolashda «veto» (ya’ni, vaqtincha rad etish) huquqidan foydalanadi, qonunchilik tashabbusi huquqiga ega bo`ladi. O`z navbatida, qonun chiqaruvchi organ qonunlarning ijro etuvchi organ tomonidan qanday bajarilayotganligi ustidan nazorat qilish vakolatlariga ega, hukumat esa parlamentga hisob berishga majbur. Hokimiyatning turli tarmoqlari o`rtasida o`zaro munosabat masalasiga chuqurroq kirib borar ekanmiz, unda Montesk’ening qarashlari Lokkning 31

g’oyalaridan farq qilishini ko`ramiz. Hokimiyatlarning uzviy aloqadorligini tan olish bilan birga, Lokk qonun chiqaruvchi hokimiyat ijro etuvchi hokimiyatdan ustun turishini ta’kidlaydi. Montesk’e esa ularning to`la tengligi, mustaqilligi, hatto alohidaligini yoqlab chiqadi. Bundan hokimiyatlar mutlaqo cheklanmagan degan ma’no chiqmaydi. Aksincha, hech bir hokimiyat idorasi boshqasining vakolatlari doirasiga aralashmaydi. Har bir hokimiyat o`z himoyasi nuqtai nazaridan o`zga hokimiyatni nazorat qiladi, cheklab turadi, vakolatlaridan chetga chiqishga yo`l qo`ymaydi. Bunda hokimiyatlarni ta’minlashning tartibi, vositalari (mexanizmi) vujudga keltiriladi. Hokimiyatlarning eng maqbul taqsimlanishi “o`zaro tiyib turish va qaramaqarshi ta’sir etish sistemasi» yordamida ta’minlanadi. Mazkur sistema biron-bir hokimiyat organining mutlaq avtoritar mavqega ega bo`lishiga, huquqni va konstitutsiyani poymol etishiga yo`l qo`ymaydi. Montesk’yo kashf etgan «o`zaro tiyib turish va qarama-qarshi ta’sir etish sistemasi», ya’ni hokimiyat tarmoqlarini muvozanatda ushlash va hatto, qaramaqarshi qo`yish sistemasi davlat organlarining samarali hamkorlik qilishiga sharoit yarata olmaydi, – deb yozadi rus olimi A. Barnashov. Montesk’yoning sxemasi «uch hokimiyat» orasida birining ustun bo`lishini inkor etadi. Bu ta’limot, avvalo, hokimiyatlar taqsimlanishiga tashkiliy-huquqiy yondashuvni anglatadi. Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar 1. Davlat tushunchasiga ta’rif bering? 2. Davlatning paydo bo`lish nazariyasi haqida nimalarni bilasiz? 3. Tabiiy huquq nazariyasi deganda nimani tushunasiz? 4. Huquqiy davlatning belgilarini sanab bering? 5. Davlat shakli deganda nimani tushunasiz? 6. Davlatning tuzulish shaklining qanday turlari mavjud? 7. Monarxiyaning qanday belgilari mavjud? 8. Cheklangan monarxiya bilan cheklanmagan monarxiyaning farqi? 9. Davlatning boshqarish shakli deganda nimani tushunasiz? 10. Prezidentlik, parlamentar hamda aralash respublikalarning o`xshash va farqli tomonlari nimalardan iborat? 11. Davlatning tuzilish shakli tushunchasi va turlarini aytib bering? 12. Siyosiy rejim va uning turlari? 13. Davlat funktsiyasi va ularning tasniflanishi? 14. Davlat mexanizmi (apparati), uning belgilari? Test savollari 1. “Davlat hududi” qachon paydo bo`lgan? 1. Davlat paydo bulmasdan oldin paydo bo`lgan 2. Insoniyat vujudga kelishi bilan bir vaqtda vujudga kelgan 3. Erning paydo bo`lishi bilan hudud mavjud bo`lgan 4. Davlat paydo bo`lgandan keyin paydo bo`lgan 5. Davlat paydo bo`lishi bilan bir vaqtda hudud paydo bo`lgan 32

2. Eng qadimgi odamlarning uyushmasi nima deb nomlangan? 1. Urug’chilik tuzumi davri 2. Ibtidoiy odamlar to`dasi 3. Ibtidoiy urug’chilik tuzumi davri 4. Qabilalar ittifoqi tuzumi davri 5. Ibtidoiy jamoat tuzumi davri 3. Davlatning paydo bo`lishi hakida diniy nazariya vakillarining fikri? 1. Davlatni boylar yaratgan, chunki shu vaqtda davlat iqtisodiy jihatdan hukmron sinfni manfaatini uchun xizmat qilgan 2. Davlatni hech kim yaratmagan, balki u o`z o`zidan tabiiy ravishda paydo bo`lgan 3. Davlatni insonlar xudodan tilab olishgan 4. Davlat xudoning amri bilan yaralgan bo`lib, u xudoning erdagi vakili orqali boshqariladi 4. Dunyoda davlat va huquqning paydo bo`lishi to`g’risida qanday ta’limotlar mavjud? 1. Islomiy ta’limoti 2. Sotsialistik va kapitalistik ta’limot 3. Ijtimoiy va iqtisodiy ta’limotlar 4. Sharq va G’arb ta’limoti 5. Diniy va dunyoviy ta’limotlar 5. Davlat va huquq nazariyasi fanining metodlari nima? 1. Davlat va huquq nazariyasi fanining asosiy funktsiyalarini ifodalashga xizmat qiladi 2. Davlat va huquq hodisalarini o`rganishga yordam beruvchi usul va vositalar yig’indisi 3. Davlat va huquqning kategoriyalari, tushunchalarini qamrab oladi 4. Boshqa ijtimoiy va huquqiy fanlar bilan uzviy aloqadorlikni ifodalaydi 5. Hamma javoblar to`g’ri 6. Davlat va huquq nazariyasi metodlari qaysi turlarga bo`linadi? 1. Maxsus 2. Umumiy 3. Xususiy ilmiy 4. Umumilmiy 5. Barcha javoblar to`g’ri 7. Quyidagilardan qaysi biri davlat va huquq nazariyasining funktsiyasiga kirmaydi? 1. Bashorat qilish funktsiyasi 2. Siyosiy funktsiya 3. Iqtisodiy funktsiya 4. Evristik funktsiya 5. Mafkuraviy 8. Yuridik fanlar sohalari nimalarni o`rganadi? 1. Faqat davlat va huquq qonuniyatlarini o`rganadi 2. Huquq institutlarini amaliy masalalarni o`rganadi 33

3. Faqat huquq sohalarini texnik jihatlarini o`rganadi 4. Huquq sohalarini normativ, yuridik mazmunini o`rganadi 5. Davlat va huquqni nazariy jihatlarini o`rganadi 9. Davlat va huquq nazariyasi quyidagi qaysi ijtimoiy fanlar bilan uzviy bog’liqlikda? 1. Tarix 2. Sotsiologiya 3. Mantiq 4. Falsafa 5. Barcha javoblar to`g’ri 10. Davlat va huquq nazariyasining predmetini nima tashkil qiladi? 1. Har hil shakldagi siyosiy munosabatlarini o`rganish 2. Faqatgina davlatni vujudga kelish tarixini o`rganish 3. jamiyat va shaxslar o`rtasidagi ruhiy munosabatlarni o`rganish 4. Davlat va huquqning paydo bo`lishi va rivojlanishining asosiy qonuniyatlarini nazariy jixatdan o`rganish 5. Huquqning falsafiy qonuniyatlarini o`rganish 11. Davlat va huquq nazariyasi qanday fanlar jumlasiga kiradi? 1. Xalqaro huquqiy fanlar 2. Maxsus huquqiy fanlar 3. Tarixiy-nazariy huquqiy fanlar 4. Amaliy yuridik fanlar 5. Tabiiy huquqiy fanlar 12. Amaliy yuridik fanlar ko`rsatilgan variantni aniqlang? 1. Ma’muriy faoliyat 2. Sud tibbiyoti 3. Ma’muriy huquq 4. Kriminologiya 5. Jinoyat huquqi 13. Quyidagilardan qaysi birida tarixiy-nazariy yuridik fanlar ko`rsatilgan? 1. Sud psixiatriyasi 2. Davlat va huquq nazariyasi va tarixi 3. Jinoyat huquqi 4. Yuridik psixologiya 5. Fuqarolik huquqi 14. Davlat va huquq nazariyasi fan sifatida nimani o`rganadi? 1. Huquq falsafasi qonuniyatlarini 2. Bu huquq va tarix qonuniyatlarini o`rganuvchi fundamental fan 3. Bu davlat va huquqning paydo bo`lishi va inqirozga uchrashi sabablarini tarixiy jihatdan o`rganuvchi yuridik fan 4. Bu davlat va huquqning paydo bo`lishi, rivojlanishi va taraqqiy etishi qonuniyatlarini nazariy jihatdan o`rganuvchi fan 5. Siyosat masalalarni o`rganuvchi fan 15. Metodologiya so`zining ma’nosi qanday izohlanadi? 34

1. Fanni qiyosiy tarzda o`rganish 2. O`rganish va bilishning bir shakli 3. Fan to`g’risidagi ta’limot 4. Fanni o`rganish yo`li, usuli haqidagi ta’limot 5. Barcha javoblar to`g’ri 16. Davlat va huquq nazariyasi qaysi guruhlarga bo`linadi? 1. Huquqiy davlat nazariyasi va fuqarolik jamiyati nazariyasi 2. Yuridik javobgarlik nazariyasi va huquqni sharhlash nazariyasi 3. Qonunlar nazariyasi va davlatchilik nazariyasi 4. Davlat nazariyasi va huquq nazariyasi 5. Ijtimoiy normalar nazariyasi va huquqiy munosabatlar nazariyasi 17. Quyidagilardan qaysi biri ijtimoiy fanlar qatoriga kiradi? 1. Matematika, geografiya va fizika 2. Ximiya, biologiya, zoologiya 3. Matematika, ximiya, siyosatshunoslik 4. Fizika, kriminalistika, tarix 5. Falsafa, mantiq, siyosatshunoslik 18. Davlat va huquq nazariyasi fanining asosiy printsiplari? 1. Tarixiylik printsipi 2. Mantiqiylik printsipi 3. Barcha javoblar to`g’ri 4. Ob’ektivlik printsipi 5. Muntazamlilik printsipi 19. Quyidagilardan qaysi biri huquqshunoslik fanlari uchun metodologik ahamiyatiga ega? 1. Falsafa 2. Xalqaro huquq 3. Jinoyat huquqi 4. Jinoyat protsessi 5. Davlat va huquq nazariyasi 20. Davlat va huquq nazariyasi yuridik fanlar uchun qanday fan hisoblanadi? 1. Rahbariy 2. Boshqaruvchi 3. Umumlashtiruvchi 4. Yordamchi 5. Metodologik

2.1-MAVZU: HUQUQ TUShUNChASI, NORMALARI, MANBALARI, TIZIMI. HUQUQIY MUNOSABATLAR O`quv mashg’ulot rejasi: 1. Huquq tushunchasi, belgilari va uning manbalari. 2. Huquq printsiplari va uning funktsiyalari. 3. Huquq normasi tushunchasi va uning tuzilishi. 1. Huquq tushunchasi, belgilari va uning manbalari. Huquq – davlat tomonidan o`rnatiladigan va qo`riqlanadigan, mamlakat aholisining umumiy va shaxsiy manfaatlarini ifodalovchi va ijtimoiy munosabatlarni davlat tomonidan tartibga solish vositasi sifatida amal qiluvchi umummajburiy xulq-atvor qoidalari tizimidir. Huquq murakkab ijtimoiy-huquqiy hodisa bo`lib, turli-tuman nuqtai nazardan talqin etiladi. Eng mashhur yondashuvlarni umumlashtirib, huquq-erkin va teng sub’ektlar o`rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning tarixan shakllangan, undan chetga chiqish davlat majburlovi vositalari bilan bartaraf etilishi mumkin bo`lgan tartibning normativ ifodasi, degan xulosaga kelish mumkin. Huquqning davlat bilan uzviy aloqasiga asoslanib (ma’lumki, davlat hokimiyat-majburlov vositalari yordamida huquqni amalga oshirishni ta’minlaydi), ko`pincha huquqni davlat yaratadi, degan xulosaga kelinadi. Bunga ayrim normalarni davlat rasman tasdiqlashi va hatto o`z qonun ijodkorligi faoliyatida qabul qilishi ham turtki beradi. Bu holda huquqni davlat tomonidan qabul qilingan yoki tasdiqlangan va uning majburlov kuchi bilan ta’minlangan yuridik normalar majmui sifatida ta’riflash uchun asos paydo bo`ladi. Huquq-murakkab, serqirra va ko`p ma’noli hodisa. Birinchidan, umumijtimoiy ma’nodagi huquq (ma’naviy huquq, xalqlar huquqi va sh.k.), ikkinchidan, maxsus yuridik ma’nodagi, davlat bilan bog’liq yuridik vosita sifatidagi huquq farqlanadi. Huquq (sof yuridik ma’noda) – ijtimoiy manfaatlarni ifodalovchi, davlat tomonidan o`rnatiladigan hamda ta’minlanadigan va ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan umummajburiy yuridik normalar tizimi. Huquq nafaqat eng muhim, balki o`ta murakkab ijtimoiy hodisalar qatoriga kiradi. Rim yuristlari huquqning ma’nosini tushunish va uning jamiyat hayotidagi o`rnini aniqlashga harakat qilib, huquq mazmuni faqat bir belgi yoki xususiyat bilan cheklanmasligiga e’tiborni qaratgan edilar. Ulardan biri – Pavel huquq bir necha ma’noda qo`llanilishini qayd etgan: birinchisi – huquq «hamisha odilona va oqilona bo`lgan narsa»ni anglatadi – bu tabiiy huquq; ikkinchisi – huquq «muayyan davlatda hammaga yoki ko`pchilikka foydali bo`lgan narsa» ma’nosida keladi – bu fuqarolik (tsivil) huquqi. Tabiiy huquq qoidalari hozirgi zamon huquqshunoslik nazariyasi va amaliyotida o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Bu qoidalar ko`pgina davlatlarning konstitutsiyaviy qonunchiligida o`z aksini topgan. Masalan, O`zbekiston 36

Respublikasining Konstitutsiyasida «yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqi» ekanligi bevosita ko`rsatilgan (24-modda). Shu tariqa mazkur huquq davlat yoki boshqa organ tomonidan in’om etilmasligi, balki hech kimga bog’liq bo`lmagan tabiiy sabablarga ko`ra mavjud bo`lishi ta’kidlangan. Huquqning mohiyati va mazmuni haqidagi tasavvurlarning shakllanishiga, shuningdek uning ta’rifiga boshqa omillar ham katta ta’sir ko`rsatadi. Bunda huquqning jamiyat va davlat hayotidagi o`rni va ijtimoiy vazifasi bilan bog’liq omillar muhim ahamiyatga ega bo`ladi. Ijtimoiy jihatdan huquq hech qachon mavhum bo`lmasligi umumiy tan olingan talabdir. «Umuman» huquq mavjud emas, u doimo aniq va konkretdir. Bu tabiiy bir holdir, chunki huquq azaldan ayrim sinf, millat yoki odamlar guruhi faoliyati natijasi sifatida vujudga kelmaydi va maydonga chiqmaydi, balki butun jamiyat hayoti mahsuli va uning tabiiy rivojlanishi natijasi hisoblanadi. Huquq – yuksak ijtimoiy qadriyat va butun insoniyat madaniyatining ko`rsatkichi. Bunga BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1948 yil 10 dekabrda qabul qilgan Inson huquqlari umum jahon deklaratsiyasi, 1966 yil 16 dekabrda qabul qilingan Fuqarolik va siyosiy huquqlar to`g’risidagi xalqaro pakt kabi davrimizning ulkan umuminsoniy ahamiyatga molik xalqaro hujjatlari ishonch hosil qilish imkonini beradi. Huquq butun jamiyat yoki, hech bo`lmasa, uning katta qismining manfaatlarini aks ettiruvchi qoidalar nafaqat xalqaro-huquqiy hujjatlarda, balki ayrim davlatlar tomonidan qabul qilinuvchi hujjatlar, chunonchi: konstitutsiyalar, qonunlar, ba’zi qonun osti hujjatlarida ham ifodalanadi. Amalda har bir davlat konstitutsiyasida butun jamiyat manfaatlariga tegishli talablar va qoidalar aks etadi. Masalan, O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, hammaning qonun oldida tengligi (18-modda), har kimning yashash huquqi (24-modda), erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi (25-modda), mehnat qilish, dam olish, malakali tibbiy xizmatdan foydalanish, ta’lim olish kabi huquqlari mustahkamlab qo`yilgan. Yuqorida aytilganlardan ko`rinib turibdiki, yuridik adabiyotlarda huquq tushunchasini ta’riflashga nisbatan yagona yondashuv mavjud emas. Huquq haqidagi fikr-mulohazalar xilma-xilligi u haqda aniq tasavvurning shakllanish jarayoniga ta’sir ko`rsatuvchi ko`plab omillar mavjudligidan kelib chiqadi. Huquq ta’riflarining ko`pligiga ijobiy hodisa sifatida qarash kerak, chunki u huquqqa asrlar osha nazar tashlash, uni nafaqat turg’un holatda, balki (dinamikada) rivojlanish holatida ham ko`rish imkonini beradi. Biroq, bu hodisa kamchiliklardan ham xoli emas. Asosiy kamchilik ta’riflardagi farqlar tug’diradigan qiyinchiliklar, huquqni bilish va undan amalda foydalanishda yagona, izchil jarayonning yo`qligi bilan bog’liq. Huquq tushunchasiga ta’riflar ko`pligidan kelib chiquvchi qiyinchiliklarni bartaraf etishning bir necha yo`llari mavjud. Shunday yo`llardan biri huquq tushunchasining turli zamonlarda taklif qilingan ayrim ta’riflari asosida «barcha zamonlar» va «hayotning barcha holatlari» uchun yaroqli bo`lgan umumiy ta’rifni ishlab chiqishdan iborat, ya’ni huquqning eng muhim belgilari va jihatlarini 37

aniqlash va ko`rib chiqish lozim. Bu erda, eng avvalo, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish vositasi sifatidagi huquqning belgilari to`g’risida so`z yuritilmoqda. Huquqqa turli yondashuvlarning tahlili uning quyidagi muhim xususiyatlari va belgilarini qayd etish imkonini beradi: 1. Huquq – normalar yoki xulq-atvor qoidalari tizimi. Boshqa har qanday tizim singari, u ham bir tartibli, o`zaro uzviy bog’langan va o`zaro ta’sirga kirishuvchi qismlardan tashkil topadi. Tizimning ayrim tarkibiy qismlari o`rtasida yuzaga keluvchi aloqalar yagona maqsadlarga erishishga qaratilishi lozim. Har qanday normalar (xulq-atvor qoidalari) tizimi zamirida ob’ektiv va sub’ektiv omillar yotadi. Ob’ektiv omillar orasida muayyan mamlakatda huquqiy normalar tizimi vujudga kelishi va faoliyat ko`rsatishiga imkoniyat yaratuvchi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, mafkuraviy va boshqa omillar alohida o`rin egallaydi. Ayrim normalar ham, ularning tizimi ham amalda o`z-o`zidan, muayyan shaxslarning xohishi yoki ko`rsatmasiga binoan vujudga kelmaydi, ular jamiyat va davlat hayotining ob’ektiv ehtiyojlari ta’sirida vujuda keladi. Normalar tizimining vujudga kelish va faoliyat ko`rsatish jarayoni ob’ektiv omillar bilan bir qatorda sub’ektiv omillar ham mavjud bo`lishini nazarda tutadi. Bu erda muayyan mamlakatda ilmiy asoslangan huquqiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish, qonunchilik ishlari rejalarini tayyorlash va bajarish, davlat organlarining huquq ijodkorligi, huquqni qo`llash va huquqni muhofaza qilish faoliyati jarayonida yuristlarning faol ishtiroki to`g’risida ham gap bormoqda. 2. Huquq – davlat tomonidan o`rnatilgan yoki ma’qullangan normalar tizimi. Jahonda turli ijtimoiy normalar tizimlari juda ham ko`p. Biroq, faqat huquqiy normalar tizimigina davlat tomonidan yaratiladi. Huquq normalarini o`rnatar ekan, davlat bevosita o`z vakolatli organlari orqali ish ko`radi. Huquqiy normalar tizimining davlat tomonidan o`rnatilganligi va ma’qullanganligi ularning davlatga to`la bog’liqligini va unga bo`ysunishini anglatadimi? Bu masalaga ikki xil yondashuv mavjud. Birinchi yondashuvga ko`ra, huquq normalariga «davlat talablari» sifatida qaraladi. Bunda davlat huquq manbai sifatida ta’riflanadi. Davlat hokimiyati huquqqa tobe emas, balki undan ustun bo`lib qoladi. Shunday qilib, davlatga birlamchi, huquqqa – ikkilamchi hodisa sifatida qaraladi. Ikkinchi yondashuvga ko`ra, davlat, davlat hokimiyati huquqiy xususiyat kasb etadi. Davlat hokimiyati zamirida fakt emas, balki huquq yotishi kerak. Davlat, garchi u huquqiy hujjatlar qabul qilsa-da, huquqning manbai bo`lishi mumkin emas. Chunki, davlat hokimiyatining o`zi huquqdan kelib chiqadi, ya’ni uning vakolatlari huquq vositasida rasmiylashtiriladi. Davlat huquqdan emas, balki huquq davlatdan ustun turadi, uni muvozanatga soladi va chegaralaydi. Bundan tashqari, davlat va huquq o`zaro munosabatlari xususiyatiga nisbatan boshqacha yondashuvlar ham mavjud. Bu yondashuvlar murakkabligi, har xilligi va ziddiyatliligiga qaramay, ularning aksariyati huquq normalari davlatning huquq ijodkorligi faoliyati bilan belgilanadi, davlat tomonidan qabul qilinadi yoki tasdiqlanadi, degan asosiy fikrga asoslanadi. 3. Huquq – umummajburiy xususiyatga ega normalar yoki xulq-atvor qoidalari tizimi. Umummajburiylik (ya’ni, normativlik) huquq normalarida 38

ifodalangan talablar jamiyatning barcha a’zolari tomonidan bajarilishi shartligini anglatadi. U huquq normasi bilan birga yuzaga keladi, u bilan birga rivojlanadi va huquq normasi ifodalangan hujjat bekor qilinishi bilan bir vaqtda barham topadi. Umummajburiylik nafaqat oddiy fuqarolar, mansabdor shaxslar, turli nodavlat organlari va tashkilotlari, balki davlatning o`ziga nisbatan ham tatbiq etiladi. Basharti, huquqiy davlat, agar u og’izda emas, balki amalda ma’rifatli va huquqiy bo`lsa, u muqarrar tarzda o`zini va o`z organlarini huquq normalari talablarining umummajburiyligi bilan cheklaydi, o`z faoliyatini qonun talablariga qat’i muvofiq tarzda tashkil etadi va bu talablar ular ifodalangan normalar bilan birga belgilangan tartibda o`zgartirilmagunicha yoki bekor qilinmagunicha ularga rioya qiladi. 4. Huquq davlat tomonidan muhofaza qilinadi va ta’minlanadi. Huquq normalarida ifodalangan talablar buzilgan hollarda davlat majburlovi qo`llaniladi. Davlat o`zi qabul qilgan yoki tasdiqlagan hujjatlarga befarqlik bilan qaray olmaydi, u mazkur hujjatlarni amalga oshirishga katta kuch-g’ayrat sarf-laydi, ularni muhofaza qiladi va bajarilishini kafolatlaydi. Bunda keng qo`llaniladigan usullardan biri – ishontirish, ikkinchisi – davlatning jismoniy va ruhiy majburlovi hisoblanadi. Jismoniy majburlov deganda, huquq bilan nazarda tutiladigan, huquqiy tartibotni saqlash uchun jismoniy kuch va vositalar qo`llanishidan iborat bo`lgan zaruriy chora-tadbirlar tushuniladi. Ruhiy majburlov deganda, shaxs bo`ysunmagan holda qo`llanishi qonun bilan nazarda tutilgan choralarga yo`liqishdan qo`rqish birinchi o`rinda turadi. Aynan qo`rquv fuqarolarni o`z xulqatvorini huquq qonun talablariga moslashtirishga ruhan majbur etadi. Davlat ishontirish va majburlovdan huquq normalarining qo`llanilishini ta’minlash uchungina foydalanadi. Boshqa barcha hollarda undan foydalanishning ehtimol tutilgan imkoniyatigina muttasil saqlanadi. Huquqning vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanishini anglash ko`p jihatdan qadimgi grek va rim faylasuflari hamda huquqshunoslari nomi bilan bog’liq. Pifagor, Geraklit, Demokrit, sofistlar, Suqrot, Aflotun, Arastu, Polibiy, Tsitseron kabi qadimgi grek va rim faylasuflari ilk bora huquqni dunyoviy tushuntirishga, ularni falsafiy, ilmiy-amaliy, tarixiy-siyosiy nuqtai nazardan tadqiq etishga kirishganlar va ko`p jixatdan bunga muvaffaq ham bo`lganlar. Buni esa, ular ilgari surgan xamda chuqur falsafiy, tarixiy, siyosiy, huquqiy asoslab berilgan ta’limotlarning muhim qirralari, oradan 2000-2500 yil o`tganiga qaramasdan, bugungi kunda ham o`z dolzarbligini yo`qotmaganligi isbotlab turibdi. Qadimgi grek siyosiy-huquqiy ta’limotlari, davlatchilikning asta-sekinlik bilan qad ko`tarishi, insonlarning tabaqkalarga – ozod va qullarga bo`linishi sharoitida yuzaga chiqishiga qaramasdan, erkinlik g’oyasi sifatida vujudga keldi va shakllandi. Erkinlik qadimgi grek siyosiy-huquqiy nazariyasi va amaliyotining oliy qadriyati, bosh maqsadi va asosiy o`rganish predmetidir. Albatta, u davrda erkinlik, tom ma’nodagi erkinlik bo`lmay, jamiyatning tabaqalarga bo`linishiga asoslangan erkinlik hisoblangan. Qadimgi Rim huquqshunosi Ul’pian huquqni – (yustitia) haq, haqiqat, ya’ni har kimga o`ziga tegishli bo`lgan huquqni berishga qaratilgan doimiy va uzluksiz iroda sifatida tushuntiradi. Huquqiy adolatning umumiy tushunchasidan, u quyidagi huquqiy qoidalarni keltirib chiqaradi: vijdonli (to`g’ri so`z) bo`lish, 39

boshqa kishiga zarar etkazmaslik, har kimga o`ziga tegishli bo`lganini berish. Shundan kelib chiqib, u yurisprudentsiyani «ilohiy va insoniy ishlarni anglash, adolat va adolatsizlikni bilish» sifatida tavsiflaydi. Shunday qilib, Qadimgi Gretsiyada yurisprudentsiyaning falsa-fiy, tarixiy, siyosiy negizlariga jiddiy e’tibor berilgan bo`lsa, Rimda uning ilmiy-nazariy, amaliy-texnikaviy qirralariga alohida urg’u berilgan. Kishilik jamiyati xamda uning ajralmas tarkibiy qismlari bo`lgan huquq va davlatning keyingi rivojlanishi, yurisprudentsiyaning taraqqiyotiga ham katta ta’sir ko`rsatdi. G’arbiy Evropada bir necha asrlar hukm surgan diniy mutaassiblikning liberalizm g’oyalari bilan almashishi bunga turtki bo`lib xizmat qildi. Akademik V.S. Nersesyants ta’kidlab o`tganidek, huquqiy ta’limotlar va yurisprudentsiya tarixi ikki shakldagi huquqni tushunish va huquqqa bo`lgan yondashuvlarning kurashidan iborat. Huquqni bunday tushunish va yondashuvni shartli ravishda yuridik (jus – huquq so`zidan olingan, huquq va qonunni farqlashdan kelib chiqadigan) hamda legistik (Lex – qonun so`zidan olingan, huquq va qonunni aynanlashtirishdan kelib chiqadigan) shakllarga bo`lish mumkin. Bunda ularning har ikkisi yoki birining u yoki bu xususiyatlarini o`zida mujassam etgan ko`plab oraliq shakllarning mavjudligi istisno etilmaydi.1 Tilga olingan ikki shakldagi huquqni tushunishda ikki xildagi: huquqiy va legistik yurisprudentsiya kontseptsiyalari mos keladi. Bular: birinchisi, huquq va qonunni (pozitiv huquqni) bir-biridan farqlashga xamda huquqni yuridik tushunishga asoslanuvchi yurisprudentsiya, bu tegishli tarzda davlatning yuridik tushunchasini xam o`zida qamrab oladi; ikkinchisi, huquq va qonunni (pozitiv huquqni) aynanlashtiruvchi va qonunni legistik tushunishga, o`zida davlatning legistik tushunchasini ham qamrab olishga asoslanuvchi yurisprudentsiyadir. Huquqqa legistik yondashuv yuridik pozitivizm, normativizm kabi ko`rinishlarga ega. Ushbu yondashuvni ingliz mutafakkirlari T. Gobbs, J.Ostin, Germaniyada R.Iering, G.Kel’zen, Rossiyada G.F.Shershenevich va boshqalar asoslab bergan. Nomlari kayd etib o`tilgan mutafakkirlar turli tarixiy davrlarda yashab o`tgan bo`lishlariga qaramay, ular ilgari surayotgan quyidagi holatlar ularni o`zaro yaqinlashtiradi: a) huquq – davlat hokimiyatining mahsuli, hukmdorning buyrug’i, talabi va h.k.; b) davlat huquq bilan bog’liq bo`lmagan; v) davlat hokimiyati huquq ostida emas, balki undan ustun turadi; g) vujudga kelish nuqtai nazaridan davlat birlamchi, huquq esa ikkilamchidir va h.k. Huquqka legistik yondashuv huquqni o`rganishda ham o`ziga xos tarzda yo`l tutadi. U huquqni falsafiy talqinlardan, his-tuyg’u, orzu-istaklar va boshqalardan xoli tarzda tadqiq etish lozimligini uqtiradi. Jumladan, nemis huquqshunosi R.Iering davlat va huquq hodisalarini bilish metodologiyasida tavsiflash, tasnif va faktlar talqiniga alohida e’tibor qaratib, huquqiy hodisalarni tarixiy, tuzilish hamda funktsional jihatdan ko`rib chiqish lozimligini uqtiradi. Huquq shakli (manbai) tushunchasi va mazmuni –huquqning manbai deganda, umumiy ma’noda huquqning ifoda etilish shakli tushuniladi. Ԕɚɪɚɧɝ: ɇɟɪɫɟɫɹɧɰ ȼ. ɋ. ɂɡ ɢɫɬɨɪɢɢ ɩɪɚɜɨɜɵɯ ɭɱɟɧɢɣ: ɞɜɚ ɬɢɩɚ ɩɪɚɜɨɩɨ-ɧɢɦɚɧɢɹ //ɉɨɥɢɬɢɱɟɫɤɢɟ ɢ ɩɪɚɜɨɜɵɟ ɭɱɟɧɢɹ: ɩɪɨɛɥɟɦɵ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɢ ɩɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɹ. – Ɇ., 1978; ɒɭ ɦɭɚɥɥɢɮ. ɉɪɚɜɨ ɢ ɡɚɤɨɧ. – Ɇ., 1983.

Huquqshunoslikda «huquq shakli» va «huquq manbai» kabi o`xshash tushunchalar mavjud va ularning har biri o`ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ushbu tushunchalarning o`zaro nisbati hususida bahs yuritar ekanmiz, avvalambor, ularning etimologiyasiga e’tibor qaratish hamda o`zaro aloqadorligi va farqini aniqlab olish lozim. Yuridik adabiyotda ba’zan huquq shakli va manbai sinonim tushunchalar sifatida talqin etilsa, boshqa hollarda mazkur tushunchalarning birbiridan keskin farq qilishi bayon etiladi. Huquq shakli – davlat bilan huquq o`rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi. Unda huquqning tashqi ifodalanishi tushuniladi. Huquq manbai deyilganda, huquq normasining paydo bo`lishi va amal qilishiga imkon beruvchi zamin (rezervuar) tushuniladi. Taniqli rus huquqshunosi G.F. Shershenovich Huquq shakli – ma’lum ma’noda huquqni o`zida aks ettiruvchi, uning oldingi vaqtda chiqarilgan manbai, ya’ni asosi deb ta’riflagan. Huquq tushunchasida maxsus huquqiy mazmunni emas, balki uning mavjud bo`lishining ichki shaklini ham tushunmoq lozim. Agar huquqning mazmuni bo`lib, umumiy yurish-turish qoidalari yig’indisi tushunilsa, uning ichki shakli har bir alohida huquq normasining tashkil topish usullari va barcha huquq normalarining bir tizimga birlashishini anglatadi. Huquqning tashqi shakli yoki manbai esa, davlat irodasini o`ziga xos tarzda rasmiylashtirish, shakllantirish usullari yig’indisidir. Huquq manbai tushunchasini uning tashqi ifodalash shakli nuqtai nazaridan tahlil qilinganda, normalar hokimiyat tepasida turgan xalq yoki ma’lum bir siyosiy kuchning irodasini qonun darajasiga ko`taruvchi vosita sifatida tushuniladi. Jamiyatning moddiy shart-sharoiti, huquqni yaratadigan kuch sifatida maydonga chiqadi. Shakl doimo mazmunga ega bo`lishi kerak, aks holda o`z qadr-qimmatini yo`qotadi. Yuridik adabiyotda keltirib o`tilishicha, huquq shakllari quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi: u fuqarolar irodasini normativ tarzda mustahkamlashi zarur; mavjud ijtimoiy-iqtisodiy bazis bilan belgilanadi; xalq manfaatlariga xizmat qiluvchi siyosiy hokimiyatni ta’minlashi zarur; manfaatlarni ifodalashning eng demokratik shakli sifatida qonunlar ahamiyatini tasdiqlashi lozim. Har qanday ijtimoiy hodisa kabi huquq ham ma’lum shaklda o`z ifodasini topadi. Huquq shaklini tahlil etish xalq irodasini qonun darajasiga qanday usullar bilan ko`tarilganligini anglashga ko`maklashadi. Huquq shakli, davlat irodasining hamma uchun majburiylik usuliga qarab belgilanadi. Shunga qarab, huquqning to`rtta tarixiy shakli mavjud: huquqiy odat, yuridik pretsedent, normativ-huquqiy akt va normativ shartnoma. Huquq shakllari(manbalari)ning turlari – jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar ahloq, odat, an’ana, rasm-rusm va huquq kabi turli xil normalar asosida tartibga solinadi. Odat normalari asosida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish alohida ahamiyat kasb etadi. Odat – doimiy takrorlanishi natijasida kishilar ongida shakllangan xulq-atvor qoidasi. Jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi manbalar tizimida odat va huquqiy odatni farqlash lozim. Kundalik turmushdagi barcha odatiy qoidalar ham huquqiy odat sifatida shakllanavermaydi. Ma’lumki, ibtidoiy jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda odat normalaridan keng foydalanilgan va davrlar o`tishi bilan odat o`z o`rnini huquqqa 41

bo`shatib bera boshladi. Bu davrni shartli ravishda uch bosqichga bo`lish mumkin: birinchi bosqich – odatning mutlaq hukmronlik davri. Bu davrda jamiyatdagi barcha ijtimoiy munosabatlar odat orqali tartibga solingan, ya’ni bu davrda huquq umuman bo`lmagan, chunki bunda huquqni yuzaga keltiruvchi davlat ham bo`lmagan. ikkinchi boskich – odat va huquqning birgalikda amal qilgan davri. Bu davr-da davlat paydo bo`lib, asta-sekinlik bilan huquq normalari vujudga kela boshlagan, ya’ni huquq o`z-o`zidan, paydo bo`lib, zudlik bilan odat asosida tartibga solinayotgan ijtimoiy munosabatlarni qamrab olgan emas, aksincha bosqichmabosqich, asta-sekinlik bilan odat o`rniga, davlat tomonidan yaratilgan huquq normalari kela boshlagan. uchinchi bosqich – huquqning mutlaq hukmronlik davri. Bu davrda odat o`z o`rnini davlat tomonidan yaratilgan huquqqa bo`shatib bergan va hozirga qadar huquq to`la hukmronlik qilmoqda. Hozirgi vaqtda odat faqat huquq etarli tarzda tartibga sola olmayotgan bo`shliqlarni to`ldirish maqsadida qo`llanilmoqda. Har qanday odat ham huquqiy odatga aylana olmaydi, balki u ma’lum bir guruh, sinf yoki butun jamiyatning manfaatlariga mos kelgan taqdirdagina, ijtimoiy foydali va davlat tomonidan qo`llab-quvvatlangan (ma’qullangan) holdagina huquqiy odat bo`lishi mumkin. Huquqiy odat, boshqa ijtimoiy normalardan o`zining davlat tomonidan tasdiqlangani, bajarilishining majburiyligi va davlatning majburlov kuchi bilan ta’minlanishi bilan ajralib turadi. Odat o`tmish bilan bugungi kunni bog’lab turadi. Jamiyatda shunday odatlar borki, davlat ularni qo`llab-quvvatlaydi va rag’batlantiradi. Masalan, ommaviy hashar tadbirlari, navro`z bayrami va boshqalar. Odat insonlar o`rtasida bir xil holatning ketma-ket takrorlanishi natijasida shakllanadi. Odatning davlat tomonidan ma’qullanishigina unga rasmiy, yuridik ahamiyat baxsh etadi, shunda u umummajburiy talabga aylanadi va u davlatning kuchiga tayanadi. Huquqiy odat huquqning tarixan tarkib topgan dastlabki manbai bo`lib, davlat paydo bo`lguniga qadar insonlar o`rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solgan. Huquqiy odat – uzoq davr mobaynida amalda bo`lishi natijasida shakllangan va davlat tomonidan umummajburiy qoida sifatida tan olingan yurish-turish qoidasidir. Mamlakatimiz misolida oladigan bo`lsak, O`zbekistonning mustaqillikkacha bo`lgan davrida «Navro`z», «Qurbon hayiti», «Ro`za hayiti» kabi diniy bayramlar odat tarzida, ayrim hollarda yashirin ravishda o`tkazilar edi. O`zbekiston mustaqilligini qo`lga kiritgach, yo`qotilgan milliy va ma’naviy qadriyatlarni tiklash maqsadida Respublika Prezidentining tashabbusi bilan «Navro`z», «Qurbon hayiti» va «Ro`za hayiti» kabi milliy qadriyatlarimizni rasmiy ravishda bayram sifatida e’tirof etib, shu kunlarni dam olish kunlari, deb e’lon qildi va mehnat qonunchiligida dam olish kunlari sifatida belgilab qo`yildi. Mamlakatimizdagi ayrim odat qoidalari, nafaqat huquqiy odatga, balki ummummajburiy bo`lgan xulq42

atvor qoidasiga aylantirildi. Huquq manbalari tizimida huquqiy odatning roli va o`rni turli davlatlarda turlicha bo`lgan. Masalan, Angliyada huquqiy odat o`z kuchi bilan saqlanmasligi, balki davlatning kuchi bilan qo`llab-quvvatlab turilganligi haqida shubhaga o`rin yo`q. Huquqshunos olimlar o`rtasida huquqiy odatni davlat hokimiyatiga asoslanmasligi xususida alohida qarash mavjud, ular o`z fikrlarini quyidagi omillar bilan isbotlashga harakat qiladilar. Ularning fikricha, huquqiy odat davlat paydo bo`lmasdan oldin ham bo`lgan, chunki ibtidoiy jamiyat davrida ham odamlar va jamoalar o`rtasidagi ayrim ijtimoiy munosabatlar huquqiy odatga asoslangan holda tartibga solingan. Masalan, bir shaxsning qabilada o`rnatilgan tartib-qoidani buzishi, uni qabila oldida izza qilishga sabab bo`lgan. U og’ir qilmish sodir etgan taqdirda esa qabiladan haydab yuborilgan. Umuman, ko`rinib turibdiki, odat hukmron bo`lgan vaqtlarda davlatning majburlov kuchisiz ham ijtimoiy munosabatlar tartibga solingan. Huquqiy odat quyidagi xususiyatlarga ega: birinchidan, mahalliy ahamiyatga molik, chunki huquqiy odat uncha ko`p bo`lmagan bir guruh odamlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni tartibga soladi, ya’ni ma’lum bir urug’ yoki qabila irodasini o`zida ifoda etadi; ikkinchidan, huquqiy odat, qisman din bilan bog’liq bo`lib, ko`pgina munosabatlarni tartibga solishda dinga asoslanadi va tayanadi. Jumladan, o`z otasini urgan farzand nafaqat qonun bilan jazolanadi, balki uning qilmishi bir vaqtda og’ir gunoh sanalib, xudoning qattiq qahriga uchrashiga sabab bo`lishi e’tirof etiladi. Huquqiy odat huquq manbai sifatida jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda hozirga zamon davlatlarida unchalik katta o`ringa ega emas va ayni vaqtda o`zining ijtimoiy ahamiyatini yo`qotgan. Huquqiy odat hozirgi vaqtda, asosan er, meros, nikoh va oilaviy munosabatlarni tartibga solishda Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining ayrim davlatlarida qisman qo`llanilmoqda. Tarixdan shu narsa ma’lumki, huquq shakllarining roli sud amaliyotiga borib taqaladi. Yuridik pretsedent huquq shakli (manbai) sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Hozirgi davrda dunyoning anglosakson huquqiy tizimiga asoslanuvchi davlatlarida yuridik pretsedentning huquq manbai sifatida o`rni beqiyosdir. Ammo Evropa qonunchiligi va roman-german huquqiy tizimiga mansub davlatlar sud amaliyotini huquq shakli sifatida tan olmaydilar. «Pretsedent» – lotincha so`zidan olingan bo`lib, «ilgarida bo`luvchi», «oldinda boruvchi» degan ma’noni anglatadi. Yuridik pretsedent deb, ma’muriy yoki sud organining muayyan ish bo`yicha chiqarilgan yozma yoki og’zaki qarorini, kelgusida xuddi shunga o`xshash ishlarni ko`rib chiqishda asos sifatida qo`llanishiga aytiladi. Yuridik pretsedent turlari shartli ravishda ma’muriy pretsedent va sud pretsedentiga bo`linadi. Ma’muriy pretsedent – ma’muriyatning jamiyatni boshqaruv sohasidagi ayrim ishlar yuzasidan qabul qilgan qarorini, kelgusida xuddi shunga o`xshash 43

ishga asos sifatida qo`llashi uchun xizmat qilishi tushuniladi. Sud pretsedenti – sud organining biror-bir ish yuzasidan qabul qilgan qarorini, kelgusida xuddi shunga o`xshash ishga nisbatan namuna tarzida qo`llashiga aytiladi. Huquqshunoslik umumiy ma’noda huquqiy pretsedent sifatida talqin etilsada, uning tarkibidagi sud yoki ma’muriy pretsedentlar bir-biridan keskin farq qiladi. Albatta, huquqning pretsedent shakli sifatida sud yoki ma’muriy organlar yangi huquqiy normalar yaratish huquqiga ega bo`lishi mumkin. Bunday hollarda huquq o`zining murakkabligi bilan farq qiladi. Bundan tashqari, bu erda mansabdor shaxsning suii’stemollik qilishi ehtimoli saqlanib qoladi. An’anaga ko`ra sud qarorlari pretsedent sifatida quyidagicha bo`lishi mumkin: birinchisi, qonun va odat normalari to`g’ri kelmay qolgan taqdirda yangidan huquq normalari yaratiladi, bu inglizlarda original precedent deb nomlanadi, ushbu pretsedent normalari ijtimoiy munosabatlardagi yangi holatlarni tartibga soluvchi manba bo`lib xizmat qiladi. Bunda sud’yalar qonunchilikdagi mavjud bo`shliqni to`ldirish maqsadida huquq normasini yaratadilar. Roman-german huquq tizimiga mansub davlatlarda esa sud’yalar huquq ijodkorligi vakolatiga ega bo`lmay, faqatgina huquqni qo`llash bilan shug’ullanadilar. ikkinchisi, original (asl) normalarning ma’nosini tushuntirib beruvchi pretsedent ingliz tilida declaratoruo precedent deb nomlanib, u mavjud holatlarni tartibga soluvchi, asoslantiruvchi manba bo`lib, muayyan ish bo`yicha sudning oldin qabul qilingan hukmiga asoslangan holda boshqa ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish uchun avvalgisini namuna, etalon sifatida qo`llaydi. Ikkinchi holatda so`z yangi norma haqida bormoqda. Nima uchun sud qarori pretsedent sifatida normaga aylanishi mumkin? Chunki, hayotda huquqdan tashqari pretsedent ham katta rol’ o`ynaydi. Haqiqatdan ham, kishilar doimo hayotiy tajribaga asoslanadilar. Bu holat musulmon huquqidagi asosiy manbalardan biri – Hadisi sharifni eslatadi. Shunday qilib, sud qarorlari xususiy ishga taalluqli bo`lib, ikki yoqlama ahamiyatga ega bo`lishi mumkin: birinchidan, sud faoliyati natijasida ma’lum bir hodisani hal qilish mumkin; ikkinchidan, bu sud qarori kelgusida bo`ladigan hodisalarga ham xuddi shu qarorni namuna sifatida ishlatish imkonini beradi. Ikkinchi holda sud qarori huquq normasi bo`lib xizmat qiladi, chunki u oldingi qabul qilingan qarorga (pretsedentga) asoslanadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, sud amaliyoti, ya’ni sud pretsedenti huquq shakli xisoblanadigan mamlakat Angliyadir, shu bois yuridik pretsedent bir vaqtda ingliz odat huquqi deb ham nomlanadi. Angliyada to`plamda yozilgan sud pretsedentiga asoslanish xuddi qonun moddasiga asoslangandek yuridik ahamiyatga ega. Bunga o`xshash holatlarni Evropa qit’asida uchratmaymiz. Masalan, Frantsiya huquqshunosligida, frantsuz yuristlari sud amaliyotini huquq normasi sifatida hech qachon tan olmagan. Ularning fikricha, sudning obro`si qanchalik baland, uning qarori qanchalik to`liq bo`lmasin, u hech qachon hamma fuqarolar uchun majburiy bo`lgan qoidalarni yarata olmaydi. Shunisi e’tiborga molikki, roman-german huquq nazariyotchilari huquqning 44

pretsedent shaklini hech qachon tan olmaganlar, chunki ular sud va ma’muriy organlar huquqni ijod qilishlari emas, balki uni qo`llash faoliyati bilan shug’ullanishlari lozim, deb hisoblaydilar. Anglo-sakson huquqiy tizimiga kiruvchi davlatlarda sud’yalar tomonidan shakllantirilgan va sud pretsedentlarida ifodalangan normalar huquqning asosiy manbai bo`lib xizmat qiladi. Huquq ijodkorlik faoliyatining bevosita mahsuli – turli-tuman normativhuquqiy hujjatlardir. Bunday hujjatlar huquq ijodkorligi sub’ektlarining yuridik normalarini ifodalaydi. O`zbekiston Respublikasida huquqni ifodalashning (bayon etishning) asosiy manbai, shakli normativ-huquqiy hujjatlar hisoblanadi. Normativ-huquqiy hujjatlar davlat tomonidan o`rnatiladigan yoki ma’qullanadigan huquqiy hujjatlarning alohida rasmiy turidir. Normativ-huquqiy hujjat deganda, davlat vakolatli organlarining ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan umummajburiy tusdagi qoidalarni o`rnatuvchi, o`zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi huquq ijodkorlik hujjati tushuniladi. Huquqning normativ hujjat shakli demokratik huquqiy jamiyat sharoitida mamlakat xo`jalik, siyosiy, madaniy va ma’naviy hayotiga davlat yo`li bilan rahbarlik qilishning eng maqbul shaklidir. Normativ-huquqiy hujjatlar o`zining quyidagi uch xususiyati bilan ijtimoiy normalarning boshqa turlaridan ajralib turadi: 1) normativ-huquqiy hujjatlar vakolatli davlat organlari tomonidan yaratilib, barcha uchun umumiy majburiy qoidalarni o`rnatadi, o`zgartiradi (takomillashtiradi) yoki bekor qiladi; 2) ularda huquqiy qoidaning mazmuni, ya’ni huquqiy munosabat ishtirokchilarining xuquq va burchlari ifoda etiladi; 3) normativ-huquqiy hujjatlarda mustahkamlangan qoidalar bajarilmagan yoki buzilgan takdirda muayyan huquqiy oqibatlar kelib chiqadi, qoida bo`yicha, davlatning majburlov kuchi ishga solinadi. Yuridik ustqurma murakkab va serqirra bo`lganligi sababli normativ-huquqiy hujjatlar turli mezonlar bo`yicha turkumlanishi (tasnif qilinishi) mumkin. Bunday mezonlar quyidagilar bo`lishi mumkin: huquqiy tartibga solish predmeti yoki tartibga solinayotgan ijtimoiy munosabatlarning turi; huquq ijod etuvchi sub’ekt; huquqiy hujjatning yuridik kuchi; huquqiy hujjat amal qiladigan hudud; huquqiy-normativ hujjatning yuridik nomlanishi. Normativ-huquqiy hujjatlarni turkumlash usullari, uslublari va yo`llari ham turlichadir. Turkumlashning juda keng tarqalgan ilmiy usullari sifatida quyidagilarni ko`rsatish mumkin: alifboli-predmetli ko`rsatkichlar; ierarxiyaga (pog’onali mutanosiblikka) asoslangan turkumlash, u oddiy va o`nliklar bo`yicha bo`linishi mumkin. Normativ-huquqiy hujjatlar ularni chiqaradigan davlat organlarining mavqei, hujjatlarning yuridik kuchiga ko`ra quyidagi turkumlarga bo`linadi: – qonunlar (Konstitutsiya va joriy qonunlar); – Prezident farmonlari, qaror va farmoyishlari; 45

– Hukumat qaror va farmoyishlari; – davlat va xo`jalik boshqaruv organlarining qaror, buyruq va yo`riqnomalari; – mahalliy vakillik va ijroiya organlarining qarorlari va farmoyishlari. Ushbu turkumlashda keltirilgan normativ-huquqiy hujjatlarning har biriga alohida-alohida to`xtalib, ularning xususiyatlari, o`zaro munosabatlari va farqlarini ko`rsatib o`tamiz. Qonun – normativ-huquqiy hujjatlar tizimida qonunlar asosiy o`rin egallaydi. Qonun huquqning eng muhim shakli bo`lib, unda huquqning hamma sifatlari mujassamlashadi. Albatta, «qonun» iborasi serqirra va ma’nodordir. Bu o`rinda so`z yuridik qonunlar xususida bormoqda. Qonun davlat oliy vakillik organlarining eng yuqori yuridik kuchga ega bo`lgan aktidir. Konstitutsiya (Asosiy qonun) qonunlar orasida asosiy o`rin egallaydi. Unda jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy asoslari, siyosiy tizimi mustahkamlanadi, shuningdek davlat hokimiyati va boshqaruv mexanizmi, fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari belgilab beriladi. Konstitutsiya jamiyatning huquqiy tizimini, butun qonunchilikning o`zagi va yuridik zaminini tashkil etadi. Joriy qonunlarning barchasi konstitutsiya qoidalari va printsiplari asosida hamda ularning ijrosi manfaati yo`lida chiqariladi. Qonun oliy yuridik kuchga ega. Bu sifat quyidagilarda namoyon bo`ladi: í qonunni uni qabul qilgan oliy vakillik organidan boshqa hech kim o`zgartira olmaydi, bekor qila olmaydi yoki yangisini o`rnata olmaydi; í boshqa barcha normativ-huquqiy hujjatlar qonunga qat’iy muvofiq holda qabul qilinadi va amalga oshiriladi; í biron-bir qonunosti normativ-huquqiy hujjat qonunga zid bo`lsa, u qonunga muvofiq holga keltiriladi yoki bekor qilinadi; í qonun oliy yuridik kuchga ega bo`lgan hujjat bo`lganligi sababli uni qabul qilgan organdan boshqa hech kim qo`shimcha tarzda tasdiqlashi va harakatdan to`xtatab ko`yishi mumkin emas. Qonun davlat nuqtai nazaridan eng muhim deb hisoblangan ijtimoiy munosabatlarni mustaxkamlash, rivojlantirish va tartibga solish vositasidir. Unda mazkur munosabatlardagi qonunlarning normativ majburiy xarakteri va siyosiy-huquqiy me’yori o`z ifodasini topadi. Qonunlar faqat siyosatning ifodasi, siyosiy chora bo`lib qolmay, beqiyos ijodiy va tarbiyaviy vazifani bajaruvchi katta ma’naviy boylik hamdir. O`zbekistonda qonun huquqning asosiy shakli bo`lib, u davlat oliy hokimiyat vakillik organi tomonidan maxsus belgalangan tartibda qabul qilinadi. U davlat muayyan holatlar (munosabatlar)ga tatbiq qilish uchun chiqaradigan, aynan o`xshash turdagi holatlarga takror-takror qo`llaniladigan, barcha fuqarolar, mansabdor shaxslar, davlat organlari, korxona, muassasa va tashkilotlar tomonidan bajarilishi majburiy bo`lgan umumiy qoidalarni o`z ichiga oluvchi normativhuquqiy hujjatdir. Respublika qonunlarida yangilanayotgan ijtimoiy tuzumimizning, huquqiy davlat barpo etishning eng muhim printsiplari, rivojlanishimizning yo`nalishlari va dasturiy vazifalari o`z aksini topadi. Bunday muhim printsiplar, avvalo, O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida mustahkamlangan. Masalan, davlat suvereniteti printsipi, xalq hokimiyatchiligi printsipi, inson huquqlarining ustuvorligi printsipi, 46

qonuniylik printsipi, demokratizm printsipi, davlat bilan shaxsning o`zaro burchdorligi printsipi, Konstitutsiya va qonunning oliyligi printsipi, hokimiyatlar taqsimpanishi printsipi, ijtimoiy adolat printsipi, qonun va sud oldida barchaning tengligi printsipi, aybsizlik prezumptsiyasi, fuqarolarning mahalliy o`zini o`zi boshqarish printsipi va boshqalar. Shunday qilib, qonun ijtimoiy taraqqiyot qonuniyatlarining yuridik shakldagi tavsifini o`zida aks ettirgan va eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi, bevosita xalq irodasini ifodalovchi, belgilangan tartibda davlat hokimiyatining oliy vakillik organi tomonidan yoki referendum yo`li bilan qabul qilinadigan va oliy yuridik kuchga ega bo`lgan normativ hujjatdir. Qonunning yuridik xususiyatlari ichida uning normativligi alohida ahamiyat kasb etadi. Normativlik qonunning muhim belgisi va xususiyati hisoblanadi. Huquqiy hujjatlarning boshqa shakllari ham normativ bo`lishi mumkin, biroq ular qonunchalik qat’iy kuchga ega bo`lmay, tezkor ijro etiluvchi yoki huquqni muhofaza etuvchi bo`lishi mumkin. Qonunning normativ hujjat ekanligi quyidagi ikki jihat bilan xarakterlanadi. Qonunning normativligi deganda, uning barcha uchun umumiy-majburiy qoida, davlat talabining ifodasi ekanligani ham tushunish lozim. Boshqacha aytganda, qonunning normativligi undagi bir xil qoidaning barcha uchun norma, me’yor, mezon darajasiga ko`tarilishidadir. Qonunda mustahkamlangan qoida hamma o`xshash hollarda bir xil talab sifatida takror-takror amal qilaveradi. Har qanday huquq amalda bir-biriga teng bo`lmagan har xil odamlarga bir xildagi masshtabni tatbiq qilishdir. Bu erda “Norma” – lotincha “norma” so`zidan olingan bo`lib, me’yor, qoida, aniq ko`rsatma, namuna, o`lcham demakdir. Uning umumiy va mavhum tabiati ham ana shunda. Normativlik esa muayyan harakat, faoliyat va munosabatning faqat norma talabi asosida amalga oshirilishidir. Qonunning normativligi unda ifodalangan davlat irodasining qat’iyligi, ustunligi va oliyligi bilan chambarchas bog’liqdir. Aynan shu irodaning imperativ (bo`ysundiruvchi) mazmuni qonun vositasi bilan umumiy yurish-turish va xulq-atvor mezonlarini belgilaydi. Demak, qonunning normativligi: 1) uning davlat hokimiyat mazmunidagi oliy irodani ifoda etishida; 2) eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilganligi va bunday tartibga solishning qat’iy chegarasini belgilashida; 3) hamma uchun bir xil umummajburiy harakat qoidasini o`rnatishida va lozim bo`lganda, davlat majburlov kuchi bilan ta’minlanganligida; 4) maxsus vakolatli davlat organi tomonidan alohida belgilangan tamoyil asosida yaratilishidadir. 2. Huquq printsiplari va uning funktsiyalari Xuquq printsiplari, hech mubolag’asiz, uning mohiyatini ifodalovchi asosiy mexanizmlardan birini, tag zamin o`zagi (sinch – umurtqasi)ni tashkil etadi. Ular butun xuquqiy materiyani í g’oyalar, normalar va munosabatlarni qamrab olib, jami huquqiy hayotga muayyan mantiq, mazmun-ma’no, sobitqadamlik, ichki mutanosiblik xamda uyg’unlik bahsh etadi. Yanada teranroq. ta’rif beradigan bo`lsak huquq printsiplarida, bamisoli, huquq rivojining butun dunyoviy tajribasi, insoniyat ma’rifiy taraqqiyotining hosilasi o`zining mujassam ifodasini topadi. Printsiplar 47

huquq shakllanishida yo`nalish beruvchi mo`ljal, mezon vazifasini o`taydi. Hukuq printsiplari huquqning shakllanish jarayoni, rivojlanishi va harakatlanishining rahbariy g’oyasi, ibtido qoidasi, etakchi mezoni sifatida maydonga chikadi. Avvalo qonunda, huquqiy normalarda o`z tasdig’ini topadigan huquq printsiplari jamiyatning butun siyosiy-huquqiy xayotiga, mamlakat ijtimoiy tizimiga tulaligicha singib ketadi. Ular nafaqat huquqding moxiyatini, balki uning mazmunini tavsiflaydi, nafaqat uning ichki tuzilishi, statik xolatini, balki hukukni qo`llash jarayonini, huquq faoliyatining dinamikasini aks ettiradi. Huquq printsiplari normativ aktlarni tayyorlashning butun jarayoniga, ularni qabul qilish va chiqarishga, huquqiy talablarga rioya etish kafolatlari o`rnatilishiga nihoyatda katta ta’sir ko`rsatadi. Huquq printsiplari o`ziga xos tayanch tuzilma (konstruktsiya) bo`lib, unga nafakat huquq normalari, institutlari yoki tarmoklari, balki butun huquq tizimi asoslanadi. Mazkur rahbariy tamoyillar davlat idoralarining butun huquq ijodkorligi, huquqni qo`llash va huquqni muhofaza qilish faoliyati uchun yo`naltiruvchi mash’al bo`lib xizmat qiladi. Ularga rioya etish darajasiga huquqiy tizimning barkarorligi va samaraliligi bevosita bog’liq. Huquq printsiplari umummajburiy tusga ega bo`lganligi sababli ular turli huquq tarmoqlari va institutlari, normalari va huquqiy munosabatlar o`rtasidagi, ob’ektiv hamda sub’ektiv huquq o`rtasidagi ichki birlikni, uyg’unlikni va o`zaro aloqadorlikni ta’minlashga ko`maklashadi. O`z mohiyati, tabiati jihatidan huquq printsiplari tasodifiy emas, balki jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy tizimi tomonidan ob’ektiv tarzda belgilanadi. Bundan tashqari, ular mazmuniga mamlakatda mavjud davlat va huquq hukmron siyosiy va davlat rejimi, jamiyat siyosiy tizimining qurilish xamda amal kilish tamoyillari o`z ta’sirini o`tkazadi. Yuqoridagi fikr kundek ravshan, uni isbotlab o`tirishning xojati ham yo`q. Zero, aytaylik feodal huquqning tuzilish va harakatlanish printsiplari kuldorchilik huquqi yoki hozirgi zamonaviy huquq printsiplaridan tubdan farq kiladi. Shuningdeq rim huquqiga asoslangan bugungi kunimizdagi roman-german huquqining printsiplari islom dini arkonlariga asoslangan musulmon huquqi printsiplaridan farqlanishi barchaga ayondir. Huquq printsiplari, odatda, bevosita qonun hujjatlarida (konstitutsiya va joriy qonunlarning muqaddimasida, moddalarida) mustahkamlanadi; ba’zan huquq normalarining mazmunidan kelib chiqadi. Masalan, O`zbekistan Respublikasi Konstitutsiyasining muqaddimasida inson huquqlari va davlat suvereniteti g’oyalariga sodiqlik printsipi, xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan qoidalari ustunligini tan olish printsipi o`z aksini topgan. Shuningdek Konstitutsiyamizning bir kator moddalarida o`ta muhim boshqa huquqiy printsiplar mustahkamlangan. Ulardan ba’zilarini eslab o`tamiz: «davlat organlari va mansabdor shaxslarning jamiyat va fuqarolar oldida mas’ulligi» (2modda), «halk hokimiyatchiligi» (7-modda), «davlat hokimiyatining taksimlanishi» (11-modda), «siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlar xilmaxilligi» (12-modda), «Konstitutsiya va qonun ustuvorligi» (15 va 16-mod-dalar), «fuqarolarning qonun oldida tengligi» (18-modda) va xokazo. Xorijiy davlatlar tajribasi ham aynan shunday. Misol uchun Shvetsiya 48

Konstitutsiyasining 1-moddasiga muvofiq: «Shvetsiyada butun davlat hokimiyati halkdan kelib chiqadi. Shved halkining boshqaruvi fikrlarni erkin shakllantirish hamda umumiy va teng saylov huquqiga asoslanadi. Boshkdruv davlat tuzumi vositasi bilan, vakillik va parlament tizimi, va kommunal o`zini o`zi boshkarish orqali amalga oshiriladi». Adolat va erkinlik huquq binosining tamal toshlaridir. Barcha printsiplar orasida ular alohida muhim o`rin tutadi. Adolat va erkinlik printsipi ko`pgina nufuzli halqaro normativ-huquqiy hujjatlarda, mamlakat ichki konunchiligida o`z tasdig’ini topgan. Fikrimizning dalili sifatida 1948 yilda qabul kilingan «Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi»ni, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Fuqarolik kodeksi, Mehnat kodeksi va boshqa qonunlarni keltirish mumkin. Huquq printsiplarini mazmuni, namoyon bo`lish jabhasi va xususiyatlariga qarab turli mezonlar asosida tasniflash mumkin. Masalan, huquqning tipi va harakatlanish ko`lamiga qarab quldorchilik, feodal, burjua va sotsialistik huquq printsiplari haqida gapirish mumkin. Shuningdek, huquq printsiplari o`z tabiatiga ko`ra ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, ahloqiy, diniy va maxsus-yuridik turlarga bo`linadi. Huquqshunoslikka oid adabiyotlarda umumiy va maxsus, sohaviy va tarmokdararo printsiplar to`g’risida fikr mulohazalar mavjud. Umumiy huquqiy printsiplar butun huquqiy tizim zaminida turishi bilan harakterlanadi. Bu printsiplar tahlili orqali u yoki bu mamlakat huquqiy tizimining mazmun moxiyati, tabiati, o`ziga xos xususiyatlari, xarakatlanish sifatlari hakida xulosa chiqarish mumkin. Bunday huquqiy printsiplar qatoriga kuyidagilar kiradi: 1) Huquqni shakllantirish va amalga oshirishda demokratizm printsipi. Mazkur printsip huquqni yaratish sohasida halqning, bevosita halq vakillari bo`lmish deputatlarning, jamoat birlashmalari va nodavlat tashkilotlar, siyosiy partiyalarning, fuqarolarning huquqiy siyosatni shakllantirish va qonunchilikni takomillashtirishda keng ishtiroki orqali namoyon bo`ladi. Huquqni amalga oshirish jabhasida demokratizm tamoyili huquqni qo`llovchi va hukukni muhofaza qiluvchi idoralarni tashkil etish va faoliyat yuritish tartibida, dastavval odil sudlovni amalga oshirish jarayonida, ularning fuqarolarga yaqinligida, aholi uchun yuridik yordamning realligi darajasida o`z aksini topadi. Hukumat qarorlari xalq tomonidan qanchalik nazorat kilinishi, oddiy fuqarolar davlatni boshqarishda qanchalik ishtirok etishidir. Ana shu uch sohada haqiqiy siljishlar bo`lmas ekan, demokratiya haqidagi hamma gap so`zlar yo xalkda xushomad qilish yoki oddiy siyosiy o`yin bo`lib qolaveradi»2. 2) Qonuniylik printsipi. Hukuq ijodkorligi jarayoni sub’ektlari tomonidan normativ-huquqiy aktlar loyihasini tayyorlash, muhokama etish, kabul qilish va nashr etish qonunlar, avvalo, Konstitutsiya asosida amalga oshiriladi. Qonuniylik tamoyilining asosiy ma’nosi shundaki, qonun chiqaruvchi idora-parlamentning ham, huquq ijod etuvchi boshqa idoralarning ham faoliyati qonun asosida qat’iy amalga oshirilishi lozim. Sudlov jarayoni hamda huquqni amalga oshirishda ish ko`radigan barcha davlat idoralari va mansabdor shaxslar faoliyati ham batamom qonunga mos ravishda bo`lishi talab etiladi. Mazkur faoliyatda qonuniylik printsipi barcha mutasaddi idoralar, 49

mansabdor shaxslar hamda fuqarolar xatti-harakatida qonunga itoat etish, uning talabiga og’ishmay rioya qilishda namoyon bo`ladi. Qonuniylik umumiylik va yagonalik sifatlari bilan xarakterlanadi. Qonunga itoat etish barcha sub’ektlar uchun umumiy talabdir. Ayni vaqtda, qonundagi qar bir qoida huquqiy munosabatning barcha ishtirokchilari uchun yagona talab sifatida maydonga chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, qonun ustuvor va butun mamlakat xududida yagonadir. U bir xilda tushunilishi va bir xilda bajarilishi lozim. 3) Insonparvarlik printsipi. Buning ma’nosi shundaki, huquq jamiyat – inson davlat o`rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash va tartibga solishda adolat, insonni sevish, shaxsni e’zozlash va uning sha’nini qadrlash, unga hayot kechirish uchun munosib shart-sharoitlar yaratib berish nuqtai nazaridan kelib chiqadi. Huquqning insonparvarligi qonunchilik hujjatlarida mustahkamlangan iqtisodiy hamda ijtimoiy tuzum shaxs uchun qulay shart-sharoitlar, imtiyozlar yaratishini nazarda tutadi. Huquqda shaxsni tahqirlovchi, qiynovchi, unga nis-batan noinsoniy munosabatni mustahkamlovchi qoidalar bo`lishi mumkin emas. Mamlakatda vujudga keltirilgan kafolatlar tizimi fuqarolarni g’ayrihuquqiy xatti-xarakatlardan hamda ularning oqibatlaridan himoya qilishi kerak. Albatta, fuqarolar hukuq va erkinliklarining to`la kafolati faqat demokratik huquqiy davlat sharoitidagina bo`lishi mumkin. O`zbekistonda insonparvar huquqning shakllanishi mustaqillik davlat suverenitetining qo`lga kiritilishi hamda mustahkamlanishi davri bilan chambarchas bog’likdir. Xususan, O`zbekiston Konstitutsiyasida: oila jamiyat va davlat muhofazasidadir (63-modda). Ota-onalar o`z farzandlarini voyaga etgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar. Davlat va jamiyat etim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan maxrum bo`lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va o`kitishni ta’minlaydi (64modda). Voyaga etgan, mehnatga layoqatli farzandlar o`z ota-onalari haqida g’amxo`rlik qilishga majburdirlar (66-modda), – deb ta’kid-langanligida naqadar insonparvarlik g’oyalari mujassamdir. Bunday insonparvarlik bilan yo`g’rilgan huquqiy qoidalarni Oila kodeksida, Mehnat kodeksida, «Fuqarolar sog’lig’ini saqlash to`g’risida», «Fuqarolarning pensiya ta’minoti to`g’risida»gi va boshqa qonunlarimizda ko`plab uchratish mumkin. 4) Fuqarolarning qonun oldida tengligi printsipi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasiga muvofiq O`zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo`lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chikishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavkeidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar. Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilab kuyiladi hamda ijtimoiy adolat printsiplariga mos bo`lishi shart. Mazkur printsip quyidagi jihatlar bilan tavsiflanadi. Birinchidan, davlatda barcha fuqarolar teng xolat va maqomga egaligi. Davlat o`z qonunlari bilan fuqarolarga bir xildagi sharoit va teng imkoniyatlar yaratib beradi. Hamma bir xildagi huquq va majburiyatlarga ega. Biroq, ulardan foydalanish amalda turlicha bo`ladi. Masalan, birov oliy o`quv yurtiga kiradi, ikkinchi fuqaro esa bu huquqdan foydalanmaydi. Ikkinchidan, bu printsip umumfuqaroviy huquqlarning tengligida ifodalanadi. Bu huquqlar, avvalo, Konstitutsiyada va boshqa qonunlarda mustahkamlanadi. Bu-lar fuqarolarning saylov huquqi va saylanish huquqi, mehnat qilish huquqi, bilim olish huquqi, meditsina yordamidan foydalanish huquqi, turar 50

joyga, xususiy mulkka ega bo`lish huquqi va xokazolardir. Uchinchidan, bu printsip fuqarolarning qonun oldida birdek, mas’ulligida ifodalanadi. Qonunni buzgan har bir fuqaro, har bir mansabdor shaxs (shu jumladan, yuridik shaxs) o`z qilmishi uchun javob berishi shart. 5) Davlat va shaxsning o`zaro mas’ulligi printsipi. Davlat bilan shaxs bir-birlari bilan muayyan huquq va majburiyatlar orqali bog’liq bo`lishlari lozim. Bu demokratik siyosiy tizim va adolatli davlat boshkaruvining muhim talablaridan biridir. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ana shu talab o`z ifodasini topgan: «O`zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga nisbatan bo`lgan huquqlari va burchlari bilan O`zaro bog’likdirlar. Fuqaroning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo`yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo`yishga hech kim hakli emas» (19modda). Ayni vaktda, davlat idoralari va mansabdor shaxslar jamiyat va fukarolar oldida mas’uldirlar. O`z navbatida, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga qat’iy itoat etishlari, jamiyat manfaatlariga muvofiq ish tutishlari, boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilishlari, qonun bilan belgilangan soliqlarni to`lashlari lozim. Fuqarolar o`z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur etkazmasliklari shart (Konstitutsiyaning 20-moddasi). Basharti, bir tomondan, davlat, davlat idoralari va mansabdor shaxslar, ik-kinchi tomondan, fuqarolar o`z zimmalaridagi qonuniy majburiyatlarini buzsalar, tegishli yuridik javobgarlik kelib chiqadi. Bunday xollarda fuqaro davlat oldida, davlat esa (o`z mansabdor shaxslari va idoralari orqali) fuqaro oldida qonunda belgilangan majburiyatlarni o`taydi. Mazkur yuridik munosabat hamda aloqadorlik huquqiy davlat barpo etishning zaruriy shartidir. Ta’bir joiz bo`lsa, bu erda gap «davlat suvereniteti» va «shaxs suvereniteti» ning o`zaro dialektik aloqadorligi, bog’liqligi xususida bormokda. Umumiy huquqiy printsiplar qatoriga, shuningdeq ijtimoiy adolat, teng huquqliliq huquq va majburiyatlar borligi, huquqning ustuvorligi kabilar kiradi. Maxsus-yuridik printsiplar aslida huquqiy tilda ifodalangan ijtimoiy printsiplardir. Odatda, ilmiy adabiyotlarda maxsus-yuridik printsiplar toifasiga quyidagilar kiritiladi: 1) huquq normalarining butun mamlakat aholisi uchun umumiy-majburiyligi hamda ularning boshqa ijtimoiy normalardan ustuvorligi; 2) amaldagi ob’ektiv huquqni tashkil etuvchi normalarning ziddiyatsizligi va qonunning boshka normativ-huquqiy aktlardan ustunligi; 3) huquqning ommaviy va xususiy huquqqa, nisbatan mustaqil huquq sohalari hamda institutlariga bo`linishi; 4) ob’ektiv va sub’ektiv huquq o`rtasida, huquq normasi va huquqiy munosabat o`rtasida, huquq bilan huquqning qo`llanishi o`rtasida mutanosiblik nisbatining mavjudligi printsipi; 5) ijtimoiy erkinliq qonun va sud oldida tenglik teng huquqlilik printsipi; 6) qonunda mustahkamlangan huquq va erkinliklarning yuridik kafolatlanganligi; 7) teng yuridik mezon (mikyos)larda ifodalangan xulq-atvorning adolatliligi hamda 51

yuridik javobgarlikning sodir etilgan huquq buzilishiga mutanosibligi; 8) yuridik javobgarlikning faqat aybli huquqda xilof xatti-harakat (yoki harakatsizlik) uchungina qo`llanishi va ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda ko`rilib, uning aybi isbotlanmaguncha u aybdor hisoblanmasligi; aybsizlik prezumptsiyasi printsipi (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasi); 9) yangi yoki nisbatan og’irroq. yuridik javobgarlikni o`rnatayotgan qonunning orqaga qaytish kuchiga ega emasligi printsipi; jazolash tizimini insonparvarlashtirish. Tarmoqlararo huquqiy printsiplar ikki yoki undan ortiq huquq tarmokdari doirasida amal qiladigan printsiplardir. Ko`pincha bunday prinpiplar bir-biriga yaqin turuvchi huquq sohalarini qamrab oladi (masalan, konstitutsiyaviy va ma’muriy huquq soxalari; jinoyat-protsessual va fuqarolik-protsessual huquqi sohalari uchun umumiy bo`ladigan printsiplar). Aytaylik moddiy javobgarlik printsipi mehnat huquqi, fuqarolik huquqi, oila huquqi sohalarida qo`llaniladigan tamoyil. Faqat ayb uchun javobgarlik printsipi esa Jinoyat kodeksida hamda Ma’muriy javobgarlik to`g’risidagi kodeksda, bevosita ulardagi moddalarda aks ettirilgan. Aybsizlik prezumptsiyasi printsipi ham tarmoqlararo xarakterga ega. U jinoyat huquqi, ma’muriy xukuq jinoyat-protsessual huquqi va boshqa tarmoqlarda qo`llaniladi. Sohaviy huquqiy printsiplar faqat bitta konkret huquq sohasi doirasida harakatlanadi. Masalan, er huquqi uchun «erga egalik qilish shakllarining ko`pligi va ularning tengliga» printsipi, «erning fuqarolik muomalasida bo`lish» printsipi, «er ustidan davlat boshqaruvini amalga oshirish» printsipi, «erda mustaqil xo`jalik yuritish va erdan foydalanuvchi sub’ektlarning tengligi» printsipi, «erdan maqsadga muvofiq foydalanish, erdan foydalanganlik uchun haq to`lanishi» printsipi va xokazolar. Yana bir misol. Xo`jalik-protsessual (arbitraj-protsessual) huquqda quyidagi printsiplar rahbariy rol’ o`ynaydi: sud’yalarning saylab qo`yilishi, ularning mustakilligi va faqat qonunga buysunishi printsipi, ishlarni ko`rishda kollegiallik va yakkaboshchilikning qo`shib olib borilishi printsipi, ishlarni ko`rishda oshkoralik printsipi, ishda qatnashayotgan taraflarning tengligi printsipi, nizolarni ko`rishda bahslashish, og’zakilik va bevositalik printsiplari. Har bir huquq sohasi umumiy va tarmoqlararo printsiplarga tayanishdan tashqari faqat o`zigagina xos printsiplarga ham asoslanadi. Bu printsiplarning barchasi birgalikda nafaqat huquq sohasi uchun, balki butun huquq tizimining tuzilishi va xarakatlanishiga zamin bo`lib xizmat qiladi. Huquqning moxiyati va ijtimoiy vazifasi uning funktsiyalarida namoyon buladi. Huquq funktsiyalari – ijtimoiy munosabatlarga yuridik ta’sir etishning asosiy yunalishlari bo`lib, ularning mazmuni huquqning mohiyati va jamiyat hayotidagi ijtimoiy vazifasi bilan belgalanadi. Hukuq avvalo, jamiyat hayotining turli jabhalariga – iqtisodiyotga, siyosatga, ijtimoiy sohaga, madaniy-ma’naviy munosabatlarga ta’sir etadi va shu tariqa iqtisodiy, siyosiy va tarbiyaviy mazmundagi umumijtimoiy funktsiyalarni bajaradi. Huquq funktsiyalari quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi: birinchidan, xukuq funktsiyalari huquqning moxiyatidan kelib chikadi va uning jamiyatdagi vazifasi bilan belgila-nadi. Funktsiya – huquq moxiyatining 52

ijtimoiy munosabat-lar mazmunida ifodalanishi (yoritilishi)dir; ikkinchidan, huquq funktsiyalari – ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etishning shunday yo`nalishlariki, ularni amalga oshirish ehtiyoji huquqning ijtimoiy xodisa sifatida mavjudligi zaruriyatidan kelib chikadi; uchinchidan, funktsiyalar huquqning eng muhim, jiddiy sifatlarini ifoda etadi va jamiyat rivojining hozirgi bosqichida huquq oldida turgan tub vazifalarni bajarishga yo`naltiriladi; to`rtinchidan, huquq funktsiyalari uning ijtimoiy munosabatlar muayyan turini tartibga soluvchi faol xarakatining yo`nalishini aks ettiradi. Shu bois huquq funktsiyalarining muhim belgilaridan biri uning dinamizmi, harakatlanishi, ta’sir etishidir; beshinchidan, huquq funktsiyalari doimiylik xususiyatiga ega, bu ularning uzluksizligi, uzoq muddat harakatlanishini anglatadi. Sof yuridik nuqtai nazardan huquq funktsiyalarini ikki turga ajratish mumkin: regulyativ (tartibga soluvchi) va negativ (qo`riqlovchi) funktsiyalar. Huquqning regulyativ funktsiyasi jamiyat a’zolari yurish-turishi va hulqatvorining ijobiy, barchaga maqbul qoidalarini o`rnatishdan, ijtimoiy munosabatlarni yuridik tashkillashtirishdan, insonlar o`rtasidagi ijtimoiy aloqalarni uyg’unlashtirish va barqarorlashtirishdan iborat. Bu funktsiya doirasida huquqiy ta’sirning yana ikki yunalishi haqida gapirish mumkin: regulyativ-statik va regulyativ-dinamik huquqiy funktsiyalar. Huquqning regulyativ-statik ya’ni tartibga soluvchi-statik funktsiyasi deganda, huquqning ijtimoiy munosabatlarga, ular mavjud xolatini, erishilgan darajasini mustahkamlashga, barqarorlashtirishga qaratilgan ta’sir etishi tushuniladi. Ijtimoiy munosabatlarning u yoki bu huquqiy institutlar shaklida mustahkamlanishi huquqiy tartibga solish maqsadlaridan biridir. Ushbu funktsiya turli sub’ektlarning huquqiy maqomini belgilashda, masalan, inson va fuqaroning asosiy huquq va erkinliklarini mustahkamlashda, davlat idoralari va mansabdor shaxslarning vakolatlarini belgilashda, jismoniy va yuridik shaxslarning huquqdorligini belgilashda namoyon bo`ladi. Huquqling mazkur funktsiyasida uning tabiati nihoyatda yaqqol aks etadi. Zero, fuqarolar va tashkilotlarga huquqiy vakolatlar beriladi, ular shu vakolatlar doirasida erkin, o`zlari istagancha faoliyat yuritadilar. Bu chegara qanchalik kengaysa, insonlar shunchalik erkin harakat kiladilar. Tartibga soluvchi – statik funktsiya vakolat beruvchi va man etuvchi normalar orqali amalga oshadi, shu bois ular asosida tarkib topadigan munosabatlar passiv huquqiy munosabatlar toifasini tashkil etadi. Bunday xolatlarda huquq sub’ektlari o`zlari tashabbus ko`rsatib huquqiy faollik qilishlari mumkin. Huquqning regulyativ-dinamik ya’ni tartibga soluvchi – dinamik funktsiyasi deganda, huquqning ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etib, ularning kelgusidagi rivojlanishini, o`zgarish hamda takomillashuvini belgilab berishi tushuniladi. Bu erda huquq ijtimoiy munosabatlarning taraqqiyotini, harakatlanishi (dinamikasi)ni rasmiylashtiradi. Mazkur funktsiya majburiyat yuklovchi normalar vositasida amalga oshiriladi. Masalan, qonunchilikda fuqarolar zimmasiga qator majburiyatlar yuklatiladi: soliqlarni to`lash, harbiy burchni ado etish, mehnat 53

intizomiga rioya qilish, shartnoma bo`yicha majburiyatlarni bajarish va xokazolar. Tartibga soluvchi-dinamik funktsiya faol toifadagi huquqiy munosabatlar shaklida ro`yobga chiqadi. Bular fukarolik, mehnat, ma’muriy, moliya va boshqa huquq sohalari institutlarida o`z aksini topadi. Huquqning regulyativ funktsiyasini amalga oshirishda keng tarqalgan usullar quyidagilardir: – huquq normalari vositasida fuqarolarning huquqiy muomala layokatini belgilash; – fuqarolarning huquqiy maqomini belgilash (mustahkamlash) va o`zgartirish; – davlat idoralarining huquq va majburiyatlarini hamda mansabdor shaxslarning vakolatlarini belgilash; – yuridik shaxslarning huquqiy xolatini mustahkamlash; – huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi, o`zgartiruvchi va bekor qiluvchi yuridik faktlarni belgilash; – huquq. sub’ektlari o`rtasida konkret huquqiy aloqani o`rnatish (tartibga soluvchi huquqiy munosabatlar); – konkret ijtimoiy munosabatlarga tatbiqan huquqiy tartibga solishning oqilona tipini belgilash. Yuqorida sanab o`tilgan xususiyatlardan kelib chiqib, huquqning regulyativ funktsiyasini shunday ta’riflash mumkin. Huquqning regulyativ (tartibga soluvchi) funktsiyasi huquqning ijtimoiy vazifasi bilan belgilangan bo`lib, u xulq-atvorning ijobiy qoidasini o`rnatishda, jamiyat, davlat va fuqarolar manfaatlariga oid munosabatlarni mustahkamlash va rivojlantirishga ko`maklashish maqsadida huquq sohiblariga sub’ektiv huquqdar berish va yuridik majburiyatlarni yuklashda namoyon bo`ladi. Ijtimoiy munosabatlarni qo`riqlash zaruriyati har doim mavjud bo`lgan va bundan keyin ham bo`ladi. Huquq hamisha ijtimoiy munosabatlarni muhofaza etish vositasi bo`lib kelgan. Huquqiy ta’sirning bu yo`nalishi huquqning qo`riqlovchi funktsiyasini tashkil etadi. Huquqning qo`riqlovchi funktsiyasi – uning ijtimoiy vazifasi bilan belgilangan huquqiy ta’sir etish yo`nalishi bo`lib, u umumiy ahamiyatga molik o`ta muhim iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va boshqa ijtimoiy munosabatlarni muhofaza etishga, ularning daxlsizligini ta’minlashga yo`naltiriladi va shu bilan birga, jamiyatga yot, zararli munosabatlarni siqib chikarishga qara-tiladi. Qo`riklovchi funktsiyaning xususiyatlari quyidagilardan iborat: birinchidan, u huquqni kishilar xulq-atvoriga ta’sir etishning alohida vositasi sifatida ta’riflaydi. Xukuq bu vazifani jazo qo`llash, taqiqlar o`rnatish va yuridik javobgarlikni amalga oshirish bilan qo`rqitib, insonlar irodasiga ta’sir o`tkazish orqali bajaradi; ikkinchidan, unda davlat huquqiy qoidalar vositasida qanday ijtimoiy qadriyatlarni o`z himoyasiga olganligi to`g’risida ijtimoiy munosabat sub’ektlariga axborot etkaziladi; uchinchidan, u jamiyatning siyosiy va huquqiy madaniyati darajasining, huquqdagi insonparvarlik asoslarining ko`rsatkichidir. Huquqning qo`riqlovchi funktsiyasiga xos xususiyatlar uni davlatning 54

huquqni muhofaza etish faoliyati bilan qiyoslaganda aniqroq namoyon bo`ladi. Tegishli davlat idoralari huquq sohiblari tomonidan qonun talablari so`zsiz qat’iy bajarilishini ta’minlaydi, jamiyatda qonuniylik muxitini vujudga keltiradilar. Bu xukuq buzilishi faktini aniklash, ularni tergov qilish va aybdorlarni javobgarlikka tortish bilan ta’minlanadi. Shunday qilib, huquqning qo`riqlovchi funktsiyasi huquqning bevosita harakatlanishi bo`lsa, davlatning huquqni muhofaza etish faoliyati huquq talablariga rioya kilishning moddiy kafolatidir. Bunda maxsus idoralar (IIV organlari, prokuratura, sud)ning hukuqni qo`riqlashga qaratilgan faoliyati maydonga chiqadi. Bundan tashqari, qo`riqlovchi funktsiya ijtimoiy munosabatlarni ximoyalashga yunaltirilgandir. 3. Huquq normasi tushunchasi va uning tuzilishi Davlat-huquqiy ta’limot va amaliyot huquqiy norma va uning ta’rifi borasida ko`plab ilmiy talqinlar yaratgan. Huquqiy tizimning biron-bir elementi huquq normasi bilan bog’lanmagan holda izohlanishi mumkin emas. Shu bois huquqiy normalar yig’indisi huquqiy tizimning o`zagini, markaziy elementini tashkil etadi. Yuridik normalarni tadqiq etishga akademik Sh. Z. O`razaev, professorlar M. H. Xakimov, V. K. Babaev, M. I. Baytin, P. E. Nedbaylo, A. S. Pigolkin, A. F. Shebanov va boshqalar barakali hissa qo`shganlar. Adabiyotlarda huquq normasi, odatda, lozim bo`lgan xatti-harakat qoidasi yoki shunday xulq-atvor, faoliyatning o`lchovi sifatida ta’rif qilinadi. Huquq ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etuvchi vosita sifatida doimo, muayyan xulq-atvor, xatti-harakat qoidasi sifatida namoyon bo`ladi. U analogik (bir-biriga o`xshash) vaziyatlarda huquq sub’ektlari tomonidan takror-takror qo`llanishga mo`ljallangan. Huquq normasi huquq tizimining boshlang’ich, birlamchi tarkibiy elementi hisoblanadi. Ma’lumki, ob’ektiv huquq o`z ichki tuzilishiga egadir. Huquq tizimi yaxlit bir vujud sifatida o`z tarkibiga huquq tarmoqlari, huquq institutlari va huquq normalarini qamrab oladi. Bordi-yu, huquqni, huquq tizimini bir bino deb qaraydigan bo`lsak, huquq normasi uning dastlabki tamal toshi sifatida, yoki bir jonli organizmning eng kichik birlamchi hujayrasi sifatida namoyon bo`ladi. Demak, mantiq nuqtai nazaridan butun huquq mazmuniga xos bo`lgan asosiy sifat va belgilar har bir alohida olingan huquq normasida jamlangan bo`ladi. Huquq normasi ifoda etadigan formal-yuridik belgilar quyidagilardan iborat: a) huquq normasining bevosita davlat bilan aloqasi (bog’liqligi), ya’ni, huquq normasi davlat tomonidan o`rnatiladi yoki ma’qullanadi; u hokimiyat tepasida turgan siyosiy kuchlarning amri-irodasini ifodalaydi; b) huquq normasi davlat irodasini ifodalaydi (mujassamlashtiradi); v) huquq normasi umummajburiy bo`lib, vakolat beruvchi, majburiyat yuklovchi mazmunga ega; g) huquq normasida ifodalangan qoida qat’iy rasmiy aniqligi bilan tavsiflanadi; d) huquq normasi uzoq muddat qo`llanishga mo`ljallangan; e) huquqiy normalar o`zaro mutanosib va ierarxik bo`ysunish tarzida mavjud bo`ladi; j) huquq normasi davlat tomonidan muhofazalanadi; z) huquq normasining qoidasi buzilgan taqdirda davlat majburlovi qo`llaniladi; i) normativ hujjatlar va boshqa huquq manbalarida ifoda (bayon) etiladi. Ayni paytda, huquq normasi yaxlit bir tizimning dastlabki bo`lagi sifatida 55

o`ziga xos jihatlarga ham ega bo`ladi. Huquq normasining mohiyatini teran anglash uchun uning etimologiyasiga e’tibor qaratish lozim. «Norma» so`zi «qoida», «aniq ko`rsatma», «namuna», «o`lchov» ma’nolarini anglatadi. Darhaqiqat, har bir norma o`zida biron-bir xattiharakat, xulq-atvor qoidasini, muayyan yurish-turish modelini ifodalaydi, Masalan, O`zbekiston Respubliasi Konstitutsiyasining 44-moddasiga binoan, «Har bir shaxsga o`z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g’ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi». Bu huquqiy normada fuqarolarning muhim konstitutsiyaviy huquqi bo`lmish sudga himoya so`rab murojaat qilishga oid qoida mustahkamlagan. Shunday qilib, huquq normasi – barcha huquq sub’ektlari uchun majburiy bo`lgan, davlat tomonidan o`rnatilgan yoki ma’qullangan, ijtimoiy munosabat qatnashchilarining huquq va majburiyatlarini o`zida ifodalagan xatti-harakat qoidasi, xulq-atvor mezonidir. Huquq normasida jamiyatning, xalq hayotining moddiy shart-sharoitlari bilan belgilanadigan erki, ifodasi, manfaatlari ifodalanadi. Huquq normasi shaxslarning bir-biri bilan bo`ladigan o`zaro munosabatlarida qanday xatti-harakat modeliga, namunasiga rioya etishlari lozimligini, ya’ni qaysi harakatlarni sodir etish mumkin yoki qanday xatti-harakatlarni sodir etmaslik kerakligini ko`rsatadi. Shu ma’noda huquq normasi xulq-atvorning huquqiy mezoni sifatida maydonga chiqadi. Uning tartibga soluvchi vosita sifatidagi ahamiyati shundaki, muayyan huquq sub’ekti (xususan shaxs, organ, muassasa) o`z harakatida huquq normasida mustahkamlangan qoidaga rioya etadi yoki boshqa huquq sub’ektidan huquq normasida belgilangan tegishli xatti-harakatni sodir etishni talab qiladi. Basharti, belgilangan huquqiy qoida bajarilmasa, huquqbuzarga nisbatan davlat ta’sir chorasi qo`llaniladi. Huquq sub’ekti huquq normasida belgilangan xatti-harakat me’yoriga rioya qilgan holatda huquq normasi xatti-harakat o`lchovi, faoliyat mezoni sifatida namoyon bo`ladi. Huquq normasida belgilangan qoida buzilganida esa, u huquq sub’ektining harakatiga baho berish vositasi sifatida namoyon bo`ladi. Huquq ijtimoiy munosabatlarni qat’iy tartibga solish salohiyati tufayli katta tarbiyaviy ahamiyatga ega, shu bois huquq normasi huquq buzilishi hollarining oldini olishga xizmat qiladi. Chunki huquq sub’ekti tomonidan qonunda belgilangan huquqiy xatti-harakat qoidasini buzish, muqarrar ravishda unga nisbatan ta’sir chorasining qo`llanishiga olib keladi. Huquq normasi – ijtimoiy normalarning alohida turidir, u boshqa ijtimoiy normalardan (masalan, ahloqiy, diniy, korporativ normalardan) bir qator jihatlari bilan ajralib turadi. Avvalambor, huquq normasi umumiy xususiyatga ega. U ijtimoiy munosabat qatnashchilarining barchasiga, ularning xohish-istagiga bog’liq bo`lmagan holda tegishli bo`ladi. Ya’ni, ijtimoiy munosabatlarning ma’lum bir toifasiga, turiga tegishlidir (masalan, bitimlar tuzish, pensiyaga chiqish tartibi, nikohdan o`tish va hokazo). Huquqiy normaning umumiy xarakterga ega ekanligi, avvalambor, shunda ko`rinadiki, huquqiy normada ko`zda tutilgan analogik holatlar yuzaga kelaverar 56

ekan, bu norma ham qo`llanilaveradi va aslo kuchini yo`qotmaydi. Boshqacha aytganda, go`yo normadagi holatlar o`zining yuzaga kelishini «kutib yotadi». Masalan, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 179-moddasida mustahkamlangan «soxta tadbirkorlik, ya’ni ustavida ko`rsatilgan faoliyatni amalga oshirish maqsadini ko`zlamasdan ssudalar, kreditlar olish, foydani (daromadni) soliqlardan yashirish (soliqlarni kamaytirish) yoki boshqacha mulkiy manfaat ko`rish maqsadida korxonalar va boshqa tadbirkorlik tuzilmalari tuzish» dan iborat xatti-harakatning sodir etilishi – ushbu moddaning «harakat» ga kelishiga, qo`llanishiga olib keladi. Huquqiy normaning yana bir muhim jihati, uning davlat erki-irodasini, hokimona amrining ifoda etishida ko`rinadi. Shu bois, huquq normasi – muayyan munosabatlar ifodasi yoki muayyan harakat sodir etishni maslahat beruvchi tavsiyanoma bo`lmay, balki, shu normada ko`rsatilgan holatlar yuzaga kelganda qanday harakat qilish lozimligini belgilovchi hokimiyat amridir. Har qanday huquq normasi vakolatli davlat organi tomonidan o`rnatiladi yoki ma’qullanadi, shu bois u davlat amri-irodasini ifodalaydi, umummajburiy qoida tariqasida amal qiladi. Mabodo huquq normasida belgilangan xatti-harakat qoidasi bajarilmasa, uning bajarilishini ta’minlovchi davlatning majburlov choralari harakatga keladi. Masalan, huquq sub’ekti tomonidan qonunga xilof harakatlar sodir etilishi tegishli yuridik javobgarlikka olib keladi, demak huquq normasi davlatning majburlov kuchiga tayanadi. Davlatning amr-irodasi – huquq normasi huquq sub’ektiga muayyan huquqlarni bergan taqdirda ham saqlanib qoladi, chunki u huquq sub’ektining huquqlari kafili sifatida namoyon bo`ladi. Huquq normasi mazmunan va ijtimoiy ahamiyatiga ko`ra davlat amri-irodasini ifodalagani uchun uning bu belgisi, o`z navbatida, huquqiy normaning ifodalanish shakliga qat’iy talab qo`yadi. Shu sababli, huquqiy normalar shaklan aniqlikka ega bo`ladi. Huquqiy norma qonunlarda, shu kabi boshqa rasmiy normativ-huquqiy hujjatlarda mustahkamlanadi, zero, huquq normasini to`g’ri tushunish va o`rinli qo`llash uchun, u albatta puxta ishlangan, aniq va ixcham shaklda ifodalangan bo`lishi kerak. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi ijtimoiy normalar ichida huquq normasi o`zining aynan shu jihati, ya’ni shaklan aniq qoida ekanligi bilan ajralib turadi. Huquq normasi qo`yidagi o`ziga xos belgilarga ega: Birinchidan, jamiyat, shaxs yoki ijtimoiy guruh uchun qadr-qimmatli bo`lgan eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Bunda, birinchi navbatda normadagi, adolat va erkinlik g’oyalari bilan belgilanadigan ijtimoiy munosabatlar idrok etish va qonuniy mustahkamlash predmeti bo`ladi. Zararli, noxush ijtimoiy xulq – atvor ham huquqiy norma ta’siriga tushadi, lekin o`z-o`zidan emas, balki nizoli vaziyatlarni tartibga solish vositasi orqali aks etadi. Yuridik normalarda ijtimoiy vokelik, uning yo`nalishlari va rivojlanish istiqbollarini aks ettirishning murakkabligi, xatto nobop normalar qabul qilishga olib kelishi mumkin. Huquqda ijtimoiy voqelikni aks ettirish sub’ektiv bo`lib, davlatning huquq ijodkorligi bilan shug’ullanuvchi organlari faoliyati ilmiylik printsiplariga har doim ham asoslanavermasligi bois xato normalarning paydo 57

bo`lishiga sabab bo`ladi. Huquqiy normalarda aks ettiriladigan ijtimoiy munosabatlarning muhimligi darajasi normaning qonunchilik ierarxiyasida egallaydigan o`rnini belgilaydi. Eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalar yuridik kuchi jihatdan katta ahamiyatga ega bo`lgan normativ-huquqiy hujjatlar – konstitutsiyalarda, konstitutsiyaviy qonunlarda ifodalanadi. Ikkinchidan, huquq normasi tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning modeli sifatida namoyon bo`ladi. Modellashtirish – bu ongda ijtimoiy reallikning andozasini in’ikos etish, vujudga keltirish yo`li bilan tabiiy va ijtimoiy hodisalarni idroq etish jarayonidir. Qonun chiqaruvchi organ “ongida” shakllantirilgan ijobiy xulq-atvorning namunaviy variantlari, ijtimoiy hodisalar haqidagi tasavvurlar modeli shaklida ifodalanadi. Modelni ifodalash vositalari turli-tuman: tabiiy til vositasi, formulalar, konstruktsiyalar, raqamlar va hokazolardir. Huquqiy norma faqat xulq-atvor emas, balki ijtimoiy munosabatlarning holati, ularning xususiyatlari, ob’ektiv va sub’ektiv tarkiblarini ham modellashtiradi. Bunda u huquqiy holat va tushunchalar, huquqiy tartibga solish chegaralari, usullari, printsiplari haqida, huquqqa muvofiqlik va huquqqa zidlik, huquqiylik va nohuquqiylik haqida axborot etkazadi. Ijtimoiy munosabatlarning modeli sifatida normativ-huquqiy hujjatda mustahkamlangan yuridik normalar ijtimoiy voqealikning yaxlit manzarasini aks ettiradi. Shuning uchun ham har qanday mamlakat va davrning qonunchilik yodgorliklarini o`rganish – shu davr davlati, jamiyati va hayoti, turmushi va huquqi haqida ancha ishonchli axborot beradi. Huquq normasi o`zidagi mavjud axborot va ijtimoiy munosabatlarni modellashtirishda alohida ahamiyat kasb etishi tufayli ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish imkoniyatiga ega. U ijtimoiy munosabatlarni aks ettirganligi bois unga muayyan mazmun va ifodalash shakli xos bo`ladi. Uchinchidan, ijtimoiy jarayonlar, holatlar va aloqalarning takrorlanishi tufayli huquq normasi ularning tipikligini aks ettiradi hamda mustahkamlaydi. Odatda, tip jihatidan mansublik mavjud munosabatlarga xos bo`ladi, lekin u yangidan shakllanayotgan, kelgusida takrorlanib turishi ehtimol tutilgan ijtimoiy aloqalarga ham taalluqli bo`lishi mumkin. Tipiklashtirish – murakkab tafakkur jarayoni bo`lib, umumlashtirish, holatlarining muhim belgilarini aniqlash va ahamiyatsiz belgilarni bo`rttirmaslikni nazarda tutadi. Huquqiy normaga nisbatan esa tipiklashtirish muayyan vaziyatlardagi huquqiy hodisa yoki inson xatti-harakatidagi muhim jihatlarni ajratib ko`rsatishda ifodalanadi. Bu huquqiy holatlarda (shaxsning individual belgilaridan tortib, uning ayrim fe’l-atvorigacha) muayyanlikdan abstraktsiyalashishga o`tish jarayonidir. Shu tufayli “erkinlik qonunlarda alohida shaxs o`zboshimchaligiga bog’liq bo`lmagan, nomuayyan, nazariy mavjudlik kasb etadi”1. Tipiklashtirish tufayli huquqiy tushuncha o`ziga xos ma’lum belgilariga ega bo`ladi, xulq-atvor qoidasi esa ijtimoiy munosabatlar bilan aloqani uzmagan holda 1

Ɇɚɪɤɫ Ʉ., ɗɧɝɟɥɶɫ Ɏ. Ⱥɫɚɪɥɚɪ, Ɍ.1, 63-ɛ.

o`zining tartibga soluvchi ta’siri bilan cheksiz miqdordagi shaxslarni qamrab olish xususiyatiga ega. Shu ma’noda yuridik norma uchun mazmunining aniqligi va egasining mavjudligi xosdir. Huquq normalari mazmunini tipiklashtirish shunga olib keladiki, bunda ular turli shaxslar uchun teng masshtab, me’yor sifatida namoyon bo`ladi. Bu huquqning barqarorlik xususiyatini ham belgilab beradi. Ijtimoiy munosabatlar ancha uzoq muddat mavjud bo`lgandagina, ularga xos umumiy va barqaror belgilar tipik ma’no kasb etadi. Bu barqarorlik huquq normasida mustahkamlanib, ularga doimiylik, izchillik baxsh etadi. Huquqiy normalar modellashtirayotgan ijtimoiy munosabatlar notipik bo`lib qolgan taqdirdagina o`zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin. To`rtinchidan, huquq normalari umummajburiy xususiyatga ega. Huquq normasining bu xususiyati unga og’ishmay rioya qilish va ijro etish hamda inson xulq-atvoriga davlat, jamiyat va ijtimoiy guruhlar tomonidan ma’lum munosabat bildirilishini ko`zda tutadi. Agar xulq-atvor yuridik norma talabalarga muvofiq kelsa, munosabat ijobiy bo`lishi mumkin yoki norma talablari buziladigan bo`lsa, salbiy aks ta’sir yuz berishi mumkin. Huquqiy normaga, umuman huquqqa rioya qilish va uni ijro etish ichki va tashqi omillar bilan ta’minlanadi. Shunday qilib, huquq normasi – davlat tomonidan o`rnatilgan yoki ma’qullangan, bajarilishi hamma uchun umummajburiy bo`lgan va aniq shaklda ifodalangan xatti-harakat, yurish-turish qoidasidir. Huquq normalarining tuzilishi – Huquq normasi o`z ichki tuzilishiga ega, ya’ni huquq normasi mazmunan o`zaro bir-biri bilan bog’liq bir necha tarkibiy qismlardan iborat. Ta’kidlash joizki, adabiyotlarda huquqiy normaning tuzilishi masalasida turlicha yondashuvlar mavjud. Xulq-atvor normalarining tarkibi haqidagi masala anchadan beri huquqshunoslarning e’tiborini jalb qilib kelmoqda. Huquqiy normaning uch elementdan (gipoteza, dispozitsiya, sanktsiya) iboratligi haqidagi fikrlar huquqshunoslikda keng tarqalgan. Huquqiy normada, avvalambor, norma qo`llaniladigan sharoitga oid qoida bor, so`ngra xulq-atvor qoidasining o`zi bayon qilinadi, oxirida esa ushbu qoidani bajarmaganlik uchun kelib chiqadigan yuridik oqibat nazarda tutiladi. Ijtimoiy munosabatlarning ayrim turlarini tartibga soluvchi huquq normalarining «ixtisoslashganligini» hisobga olgan holda, ko`pchilik mualliflar yuridik norma tarkibidan ikki elementni ajratib ko`rsatadilar: regulyativ normalarda – gipoteza va dispozitsiya; qo`riqlovchi normalarda – gipoteza (dispozitsiya) va sanktsiya. So`zma-so`z ifodalaganda bu odatda shunday bo`ladi. Ushbu masala haqidagi bahslarning mohiyatini chuqurlashtirib o`tirmay, ta’kidlash joizki, yuridik normaning uch elementli strukturasi – uning mantiqiy-yuridik ifodasidir. U nazariy fikrlash vositasida shakllantiriladi va o`zining timsolida ushbu formulani ifodalaydi: «Agar. bo`lsa, unda. aks holda esa. bo`ladi». Mantiqiy yuridik tizimni qayta tiklash uchun, mantiq talab va qoidalaridan tashqari yana qonunchilikni hamda yuridik texnikani, huquqiy aloqalar tizimini yaxshi bilish zarur. U yoki bu vaziyatda xatti-harakatning ma’lum bir qolipini belgilovchi huquq normalari, ya’ni xulq-atvor qoidalari, o`zining mantiqiy yuridik tarkibiga ko`ra, gipoteza, dispozitsiya va sanktsiyaga ega. 59

Shunday qilib, huquqiy norma quyidagi uch element (qism)dan iborat: 1) gipoteza; 2) dispozitsiya; 3) sanktsiya. Gipoteza – huquq normasining dastlabki tarkibiy elementi bo`lib, u ushbu huquqiy normaning qanday sharoitlarda harakatga kelishi va uning dispozitsiyasi qanday sharoitlarda amalga oshishini belgilovchi hayotiy shart-sharoit va mavjud vaziyatni ko`rsatadi, ya’ni huquq normasida belgilangan xatti-harakat qanday sharoitlarda bajarilishi mumkin va lozimligini bildiradi. Gipotezada huquq normasida belgilangan qoida qay sharoitda va qay holatda hamda kim tomonidan amalga oshirilishi ko`rsatiladi. Gipoteza huquqiy normaning bir qismi bo`lib, unda dispozitsiyada ko`rsatilgan qoidaning kuchga kirishi uchun zarur bo`lgan aniq hayotiy holatlar (voqea, harakat, hodisalar) o`z ifodasini topadi. Masalan, fuqarolik huquqi normasi fuqarolarning muomala layoqati qaysi holda to`la vujudga kelishini ko`rsatadi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 22moddasida «Fuqaroning to`liq muomala layoqati u voyaga etgach, ya’ni 18 yoshga etgach, to`la hajmda vujudga keladi», degan qoida mustahkamlangan. Yana bir misol: O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 66-moddasida «Voyaga etgan, mehnatga layoqatli farzandlar o`z ota-onalari haqida g’amxo`rlik qilishga majburdirlar», deb qayd etilgan. Birinchi misolda qonunlarning «voyaga etgan», ikkinchi misolda esa «voyaga etgan, mehnatga layoqatli farzandlar» deyilgan qismi ushbu huquq normalarining gipotezasidir, ya’ni «Qachon? Qay holatlarda qo`llaniladi?» degan savolga javob ifodalangan. Normaning gipotezasida mustahkamlangan abstrakt ifodalangan har bir vaziyat xulq-atvor qoidasiga «hayotbaxsh» ta’sir etib, uni alohida darajaga ko`taradi. Boshqacha aytganda, gipoteza yuridik normani harakatga keltirish sharti va omilidir. Huquq normasining tarkibiy tuzilishi elementi sifatida gipoteza oddiy, murakkab va al’ternativ (muqobil) turlarga bo`linadi. Agar gipotezada biron-bir holatning mavjudligi yoki mavjud emasligi ko`rsatilishi yuridik normaning harakati bilan bog’liq bo`lsa, u holda bunday gipoteza oddiy gipoteza deb ataladi. Masalan, «Fuqarolik to`g’risida» gi qonunda bayon etilganidek, «Bola, agar uning ota-onasi u tug’ilishi paytida O`zbekiston fuqarolari bo`lgan bo`lsalar (gipoteza), bola qaerda tug’ilishidan qat’i nazar, O`zbekiston fuqarosi bo`ladi». Agar gipoteza huquq normasining harakatini bir vaqtning o`zida ikki yoki undan ko`proq holatlarning bor-yo`qligiga bog’liq qilib qo`ysa, u murakkab gipoteza deb ataladi. Yuqorida fuqarolik to`g’risidagi qonunda bayon qilingan gipoteza aynan shundaydir: «O`zbekiston hududida tug’ilgan bola (birinchi holat), fuqarolikka ega bo`lgan shaxslardan tug’ilgan bo`lsa (ikkinchi holat), u O`zbekiston fuqarosi bo`ladi». Yuridik normaning harakati qonunda sanab o`tilgan bir necha holatlardan biriga (u yoki bunisiga) bog’liq bo`lsa, unda al’ternativ gipoteza deyiladi. Dispozitsiya – huquq normasining navbatdagi tarkibiy elementi bo`lib, unda huquq sub’ektlarining huquq va majburiyatlari belgilanadi va ularning bo`lishi mumkin bo`lgan xatti-harakatlari variantlari ko`rsatiladi. Masalan, Jinoyat kodeksida belgilangan tartibni buzib chet elga chiqish yoki O`zbekiston 60

Respublikasiga kirish yohud chegaradan noqonuniy o`tganlik uchun javobgarlik belgilangan. Bu huquq normasining dispozitsiyasi – hukumatning ruxsatisiz yoki qalbaki hujjatlardan foydalanib yoki buning uchun belgilangan chegara punkti orqali o`tmay, davlat chegarasidan noqonuniy o`tishning taqiqlanganligidir. Dispozitsiya shu xulq-atvor qoidasining o`zi, yuridik normaning o`zagi, mag’zidir. Ammo, huquq normasi faqat birgina dispozitsiyaning o`zidan iborat bo`la olmaydi. Faqat gipoteza va sanktsiya birlikda dispozitsiya atrofida jamlangandagina dispozitsiya hayotiy kuchga ega bo`ladi va o`zining tartibga soluvchi xususiyatlarini namoyon qiladi. Dispozitsiya – bu huquqiy xatti-harakat modelidir. Dispozitsiyada huquq normasining gipotezasida ko`rsatilgan holatlar mavjud bo`lganda huquq sub’ektlari rioya etishlari lozim bo`lgan qoida ifodalanadi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 66 – moddasiga muvofiq, “voyaga etgan, mehnatga layoqatli farzandlar o`z ota-onalari haqida g’amxo`rlik qilishga majburdirlar” –bunda, gipotezada ko`rsatilgan holatlar, ya’ni farzandlarning voyaga etishi va mehnatga layoqatli bo`lishi hollarining mavjudligi dispozitsiyaning amal qilishiga sharoit tug’diradi, ya’ni farzandlarda o`z otaonalariga g’amxo`rlik qilish majburiyatini vujudga keltiradi. Bajarilishi shart bo`lgan yoki aksincha, man etilgan xulq-atvor qoidalarini bayon qilishning to`laligi bo`yicha dispozitsiyalar oddiy, tavsif etuvchi, blanket va havola etuvchi dispozitsiyalarga bo`linadi. Oddiy dispozitsiyada xatti-harakat tavsiflab berilmaydi, balki barchaga ma’lum tushuncha, ibora, (masalan, Jinoyat kodeksining 97-moddasi «qasddan odam o`ldirish») yordamida ta’riflanadi. Bu kabi dispozitsiyalarda izoh va sharh talab etilmaydi, ammo ular qonunchiligimizda juda kam uchraydi. Tavsif etuvchi dispozitsiya – huquqbuzarlik belgilarining to`liq bayonini o`z ichiga oladi (masalan, JK ning 169-moddasi: o`g’rilik – o`zgalar mulkini yashirin ravishda egallab olish (qonunda, garchand bu mantiqan o`rinli bo`lmasa-da, talontoroj qilish, deb yozilgan). Bunda norma dispozitsiyasi hammaga tushunarli bo`lishi uchun ma’lum bir ma’noda, qisqa shaklda izoh beriladi. Blanket dispozitsiya huquqbuzarlikning belgilarini aniqlash uchun shu qonunda yoki qonunchilikning boshqa sohalari normalarida belgilangan tegishli qoidalarga havola qiladi. Masalan, Jinoyat kodeksida yong’in xavfsizligi, texnika xavfsizligi, sanoat sanitariyasi yoki mehnatni muhofaza qilishning boshqa qoidalarini buzganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Bu qoidalarning mazmuni Jinoyat kodeksida emas, balki JKning moddalarini qo`llashda murojaat qilish zarur bo`lgan boshqa normativ hujjatlarda ochib beriladi. “Blanket” so`zi “blank” iborasi asosida vujudga kelgan bo`lib, asl ma’nosi blank tarzidagi norma mazmunini boshqa huquqiy qoida vositasida to`ldirish lozimligini anglatadi. Yuqorida keltirilganidek, “texnika xavfsizligi qoidalarini buzganlik” ka doir javobgarlikni belgilash uchun Vazirlar Mahkamasi tomonidan alohida tasdiqlangan “Texnika xavfsizligi qoidalari” degan hujjatni olib, uning qaysi qoidasi kodeks normasiga qay darajada muvofiq kelishini aniqlab, ya’ni shu qoida mazmuni bilan Jinoyat kodeksining blanket normasi to`ldirilishi kerak bo`ladi. Undan so`ng aybning hajmi va jazoning miqdori hal etilishi mumkin. Havola etuvchi dispozitsiya deganda, huquqbuzarlik belgilariga ega 61

bo`lmagan, balki o`sha qonunning boshqa normasiga (masalan, JK ning 110-m. «Qiynash») yoki boshqa huquqiy hujjatga murojaat etishni nazarda tutuvchi dispozitsiya havola etuvchi dispozitsiya sifatida tushuniladi. Sanktsiya – yuridik normaning uchinchi tarkibiy elementi bo`lib, u huquqiy norma buzilgan yoki majburiyat bajarilmagan yoxud talab etilgan xatti-harakat sodir etilmagan holda huquqni buzgan shaxsga nisbatan qo`llaniladigan davlat ta’sir chorasidir. Sanktsiyaning bunday ta’rifini, odatda, yuridik fan, davlat va huquq nazariyasi beradi. Faylasuflar, shuningdek, sotsiologlar sanktsiya deganda, faqatgina salbiy (tanbex, jazo) oqibatlarnigina emas, balki ijobiy (rag’batlantirish, quvvatlash) oqibatlarni (shuningdek, insonning ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan xulq-atvoridan kelib chiqadigan ijobiy oqibatlarni) ham tushunadilar. Sanktsiya huquq normasining bir qismi bo`lib, unda dispozitsiyada ko`rsatilgan talablarni bajarmaganlik uchun berilishi mumkin bo`lgan jazo yoki tavsiya etilgan harakatni sodir etganlik uchun rag’batlantirishning turi va o`lchovi ifodalangan bo`ladi. Sanktsiya – yuridik normaning mantiqiy yaqunlovchi qismidir. Unda jamiyat, davlat, shaxsning huquqiy normani buzuvchilarga nisbatan salbiy munosabati ifodalanadi. Huquqiy norma sanktsiyasi – umumlashma tushuncha. Huquqbuzar uchun bo`ladigan nojo`ya oqibatlarning tabiatiga bog’liq ravishda u qo`yidagilarni nazarda tutishi mumkin: a) javobgarlik choralari (ozodlikdan mahrum qilish, jarima, moddiy zararni undirish); bu turdagi sanktsiyalar javobgarlikka tortuvchi yoxud jazovlovchi sanktsiyalar deb ataladi; b) ogohlantirish ta’sir choralari (ushlab keltirish, mulkini hisobga olish, jinoyat sodir etishda gumon qilib ushlash, davlat xokimiyatining akti yohud ma’muriy aktlarni bekor qilish, majburiy davolash, o`zboshimchalik bilan qurilgan binolarni buzib tashlash va hokazo); v) muhofaza choralari (ishchi va xizmatchilarni agar ular ilgari qonunsiz ishdan bo`shatilgan bo`lsalar, avvalgi ish joyiga qayta tiklash, aliment undirish va hokazo), ko`rsatilgan choralarni tayinlash, ya’ni shaxsga etkazilgan zararni bartaraf etish va uning buzilgan huquqlarini tiklashga qaratilgan (bu choralar javobgarlik choralaridan farq qilib, huquqbuzar tomonidan unga tegishli bo`lgan va ilgari ijro qilinmagan majburiyatlarning bajarilishini nazarda tutadi); g) sub’ektga nisbatan uning o`z xulq-atvori oqibatida kelib chiqadigan nohush oqibatlar (kasalxona rejimini buzish natijasida bemorning vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqasini yo`qotishi yoxud bu hol uzrli sababsiz yuz berishi va hokazo). Huquqiy normalarning sanktsiyalarini huquqbuzar uchun nohush bo`lgan oqibatlarning hajmi va miqdoridan kelib chiqib tasniflash maqsadga muvofiqdir, bunda sanktsiyalar uch guruhga ajratiladi: 1) mutlaq aniq sanktsiyalar, ularda nohush oqibatlarning miqdori aniq ko`rsatilgan (xodimni xizmat burchini bajarishdan ozod etish, ishdan bo`shatish, jarimaning aniq miqdori va hokazo) bo`ladi; 2) nisbiy aniq sanktsiyalar, bularda nohush oqibatlar chegarasining eng 62

ozidan eng ko`pigacha yohud faqat eng ko`pigacha ko`rsatiladi. Avvalo, bular Jinoyat kodeksining «falon yildan . falon yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi» yoki «. yilgacha muddatga ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi» shaklidagi sanktsiyalaridir; 3) al’ternativ sanktsiyalar, ularda «yoki», «yoxud» birlashtiruvchi-ayiruvchi bog’lovchilar orqali bir necha nohush oqibatlar (jazolar) ko`rsatilib, sanab o`tiladi va huquqni qo`llovchi sub’ekt ulardan faqat bittasini – hal etilayotgan holat uchun eng maqsadga muvofiq bo`ladiganini tanlaydi. Bunday sanktsiya quyidagicha ifodalanishi mumkin: «. yilgacha ozodlikdan mahrum etish yoki ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki olti oygacha qamoq bilan jazolanadi». Shunday qilib, huquq normasining tarkibiy qismlari quyidagilarni o`rnatadi: Gipoteza – dispozitsiyada ko`rsatilgan qoidaning kim va qachon, qaysi sharoitda bajarishi lozimligini ko`rsatadi; dispozitsiya esa – bajarilishi lozim bo`lgan qoida nimadan iboratligini ko`rsatadi, u huquqiy munosabat ishtirokchilarining sub’ektiv huquqlari va majburiyatlarining mazmunini aks ettiradi; sanktsiya esa huquq normasi talabini bajarmaslik oqibatlarini ko`rsatadi. Ta’kidlash joizki, huquqiy normalarning hammasida ham uning uch elementi birgalikda kelavermaydi. Aksariyat konstitutsiyaviy normalar gipoteza va dispozitsiyadangina iborat. Konstitutsiyaviy normalarning sanktsiyasi boshqa qonunchilik hujjatlarida, tegishli kodekslarda mustahkamlangan bo`ladi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 24-moddasida «Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. Inson hayotiga suiqasd qilish eng og’ir jinoyatdir», degan mazmundagi huquqiy qoida mustahkamlangan. Bu normada insonni hayotdan mahrum etganlik uchun qanday jazo berilishi ko`rsatilmagan. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 97-moddasida qasddan odam o`ldirganlik uchun o`n yildan o`n besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi belgilangan. Ayni paytda, Jinoyat va Ma’muriy javobgarlik to`g’risidagi kodekslarning maxsus qismi, ya’ni huquqbuzarliklar ko`rsatilgan qismida joylashgan moddalar asosan dispozitsiya va sanktsiyadan iborat (Jinoyat kodeksi va Ma’muriy javobgarlik to`g’risidagi kodeksning maxsus qismi normalariga qarang), ularning gipotezasi mazkur kodekslarning umumiy qismida, ayrim hollarda boshqa qonunchilik hujjatlarida mustahkamlangan bo`ladi. Masalan, JKning 97-moddasida ko`rsatilgan jinoyatning sub’ekti jinoyat qonunchiligida belgilangan yoshga etgan, aqli raso, mazkur jinoyatni qasddan sodir etgan shaxs bo`lishi mumkin. Bu qoidalar JK ning Umumiy qismida ko`rsatib o`tilgan. Shunday qilib, huquq normasining strukturasi – bu uning o`zaro mazmunan uzviy bog’liq tarkibiy qismlardan iborat bo`lgan ichki tuzilishidir. Huquq normalarining ilmiy va o`quv adabiyotida turlicha tasniflari va guruhlanishlari mavjud. Tasniflash deganda, mantiqan o`rganilayotgan ob’ektlarni turlar bo`yicha ma’lum bir umumiy mezonlar asosida guruhlarga ajratish tushuniladi. Tasniflashning to`g’ri va to`laroq bo`lishi, avvalo, unga asos qilib olingan mezonning boshqa barcha belgilarini qayd etuvchi uning eng ahamiyatli jihatiga bog’liqdir. Yuridik normalarni tasniflashning to`rtta mezoni mavjud: 1) ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish funktsiyalari; 2) huquqiy 63

tartibga solish predmeti; 3) huquqiy tartibga solish metodi; 4) normani ifodalash shakli. Huquq normalarini, ularda mustahkamlangan qoidalar xususiyatiga qarab quyidagicha tasniflash mumkin: Huquq va vakolat beruvchi normalar – ya’ni, huquq sub’ektiga qanday harakatlarni sodir etish mumkinligini ko`rsatuvchi normalar. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 31-moddasiga binoan, «hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan diniga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburiy singdirishga yo`l qo`yilmaydi». Majburiyat yuklovchi normalar – ya’ni, qanday harakatlarni sodir etish lozimligini ko`rsatuvchi normalar. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50-moddasiga binoan, «Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishga majburdirlar». Man qiluvchi normalar – ya’ni, huquq sub’ektiga muayyan xatti-harakatlarni sodir etishini man qiluvchi normalar. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 57-moddasida «maxfiy jamiyatlar va uyushmalar tuzish taqiqlanadi», deb ko`rsatilagan va bu qoida man etish xarakteriga ega. Rag’batlantiruvchi normalar – huquqiy munosabatlar sub’ektlari davlat va jamiyat manfaatiga foyda keltiradigan xatti-harakat variantlari uchun rag’bat, imtiyoz belgilovchi normalar. Bunda o`zining yuridik va ijtimoiy burchiga vijdonan, sidqidildan yondashgan va yaxshi natijalarga erishgan shaxslar uchun rag’batlantirish choralari belgilanadi. Rag’batlantiruvchi normalar kishilarni yuqori samara bilan mehnat qilish, ijodiy va ijtimoiy faollikka undovchi qoidalardir (masalan, Davlat mukofotlari to`g’risidagi qonun, ilg’orlarni taqdirlash qoidalari va hokazo). Tavsiya etuvchi normalar – xatti-harakat va xulq-atvorning eng maqsadga muvofiq, davlat nuqtai nazaridan e’tiborli bo`lgan variantini belgilaydi. Tavsiya etuvchi normalar, odatda, nodavlat jamoat tashkilotlari, hissadorlik jamiyatlari, davlat korxonalari va ilmiy muassasalarga yo`naltirilgan bo`ladi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlari rivojlanib borgani sayin davlat xo`jalik va hissadorlik uyushmalarining ishlariga kamroq aralashib, ularga beradigan huquqiy tavsiyalarining salmog’i ham kamayib boradi. Avval imperativ xususiyatga ega bo`lgan ko`plab normalar tobora tavsiyaviy mazmun kasb etadi. Bulardan tashqari, huquq normalarini boshqa qator mezonlar asosida tasniflash mumkin. Bunda, eng avvalo, huquq normalari huquq tarmoqlari bo`yicha bo`linadi va bunday guruhlash huquq normalarini bir tizimga keltirish va zarur hollarda kodifikatsiya qilish uchun muhimdir. Huquqiy tizimdagi o`rni va ahamiyati bo`yicha huquq normalarini ta’sis e’tuvchi, qo`riqlovchi, deklarativ, definitiv, kollizion va ta’minlovchi normalarga bo`lish mumkin. Ta’sis etuvchi normalar jamiyat ijtimoiy-siyosiy tuzumining asosini, inson huquq va erkinliklarini, siyosiy va huquqiy tizimning asosini mustahkamlaydi. Masalan, O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga ko`ra, «O`zbekiston – suveren demokratik respublika, davlatning «O`zbekiston», «O`zbekiston Respublikasi» degan nomlari bir ma’noni anglatadi. Bunda qonunning matnida 64

davlatning nomlanishi ta’sis etilgan. Tartibga soluvchi normalar ijtimoiy munosabat ishtirokchilari o`rtasidagi munosabatlarni huquqiy tartibga soladi. Uning asosiy xususiyati shundaki, u ijozat beruvchi va majburlovchi xususiyatga ega, shunga muvofiq, u ijtimoiy munosabatlarning ishtirokchilari uchun davlat tomonidan qo`riqlanadigan va kafolatlanadigan o`zaro sub’ektiv huquqlar hamda yuridik majburiyatlar o`rnatadi. U yoki bu ijtimoiy munosabatni huquqiy norma qoidalari orqali maqsadli tartibga solish natijasida bu munosabat huquqiy xarakter kasb etadi, uning ishtirokchilari esa mazkur huquqiy munosabatning sub’ektlariga aylanadilar. Qo`riqlovchi normalar huquq normalari tizimida o`ziga xos ahamiyatga ega bo`lib, asosan jamoat tartibini saqlash funktsiyasini bajarishga qaratiladi va ular jamiyatda o`rnatilgan talablar buzilgan taqdirda yuzaga keladi. Deklarativ normalar axborot berish, bayonot berish vazifasini bajaradi va qoidaga ko`ra, ushbu normalar dasturiy ahamiyat kasb etadi. Mazkur toifadagi normalar ijtimoiy munosabat ishtirokchilariga muayyan huquqlar berish yoki majburiyatlar yuklashdan cheklangan holda, faqatgina ma’lumot berish bilan kifoyalanadi, xolos. Definitiv ta’rif normalar ham bo`lib, ular huquqiy kategoriya va tushunchalarning tavsifini o`zida mujassamlashtiradi. Bulardan masalan, jinoyat qonunida – jinoyat ta’rifi, ma’muriy qonunda – ma’muriy huquqbuzarlik harakati ta’rifi, fuqarolik qonunida – bitimlarning ayrim turlari ta’rifi va xokazolarni ko`rsatish mumkin. Definitiv normalar qonunchilikdagi biron-bir normaning mazmunini tushuntirib berishga qaratilgan bo`ladi. Definitiv normalar huquqiy kategoriya va tushunchalarning tavsifini o`zida mujassamlashtiradi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiniing 34-moddasida retsidiv jinoyatning mohiyati, ta’rifi ochib berilgan. Definitiv normalar, asosan evristik, yo`nalish beruvchi funktsiyalarni bajaradi. Huquq normalarini huquqiy tartibga solish predmeti bo`yicha (huquq sohalari bo`yicha): konstitutsiyaviy, ma’muriy, moliyaviy, er, fuqarolik, mehnat, jinoyat huquqi va boshqa soha normalariga bo`lish mumkin. Ma’lum bir ijtimoiy munosabatlarning sifat jihatidan bir xilligi va nisbiy mustaqilligi ularni tartibga soluvchi huquqiy normalarning maxsusligi va ma’lum darajada o`ziga xosligining shartidir, bular jamlangan holda muayyan huquq sohasini tashkil etadi. Huquq normalarini moddiy va protsessual huquq normalariga ajratish ham keng tarqalgan. Huquq sub’ektlarining huquq va majburiyatlari mazmunini aniqlab beruvchi normalar moddiy huquq normalari guruhiga qo`shiladi. Moddiy huquq normalari huquq sub’ektlarining huquq va burchlari, ularning huquqiy holati, huquqiy tartibga solish doirasini mustahkamlaydi. Boshqacha aytganda, ular huquq sub’ektiga unga qanday huquq berilishi va undan nima talab qilinishini ko`rsatib beradi. Huquqlarni amalga oshirish va majburiyatlarni bajarish, ijro etishning tartibini, buzilgan huquqni tiklash jarayonini belgilovchi normalarni esa protsessual normalar deyiladi. Masalan, Fuqarolik kodeksida fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari mustahkamlangan bo`lsa (ya’ni, moddiy normalar), buzilgan huquqni tiklash, etkazilgan zararni qoplashga 65

oid normalar (ya’ni, protsessual normalar) Fuqarolik – protsessual kodeksida mustahkamlangan bo`ladi. Protsessual huquqiy normalar tashkiliy munosabatlarni tartibga soladi, hamda sof tashkiliy, rasmiy, boshqaruv xususiyatiga ega. Ular doimo moddiy huquq normalari tartibi, shakllari va tatbiq qilish usullarini belgilaydi. Protsessual normalar ikkilamchi xususiyat kasb etadi. Protsessual huquqiy normalar hamma vaqt ham alohida sohalarda jamlanavermaydi. Bu hol sodir bo`lgan taqdirda ham, u huquq sohasining ma’lum bir rivojlanish bosqichida bo`ladi, ya’ni muvaqqat bo`ladi. Protsessual normalar o`ziga xos huquqiy kompleksni hosil qilib, huquq sohasining ma’lum bir bo`linishi tashkil etilishidan vujudga keladi. Huquq normalarida xatti-harakatni shakllantirishning mavhumligiga qarab, abstrakt (mavhum, umumiy) va kazuistik (nisbatan konkret) normalar farqlanadi. Muayyan bir munosabat turini yaxlit holda tartibga soladigan normalar abstrakt (mavhum) normalar hisoblanadi. Bir munosabat turining muayyan bir qismini tartibga soladigan normalarni esa kazuistik normalar, deb yuritiladi. Masalan, Konstitutsiyaning «Asosiy printsiplar» deb nomlangan 1-bo`limi normalari abstrakt, umumiy tabiatga ega, Bu bo`limda O`zbekiston Respublikasi ijtimoiy va siyosiy tuzumining asoslari umumiy tarzda mustahkamlangan. Keyingi bo`limlarda esa asosiy qoidalar yanada aniqroq ifodalanib, ularga batafsil to`xtalib o`tilgan: masalan, inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari (2-bo`lim), davlat hokimiyatining tashkil etilishi (5bo`lim) va hokazo. Huquq normalari, shuningdek, asosiy (dastlabki) va hosila normalarga bo`linadi, birinchisida umumiy xarakterga ega bo`lgan qoidalar mustahkamlansa, (masalan, qonun normalari), ikkinchisida esa, umumiy qoidalarni rivojlantiruvchi, aniqlashtiruvchi normalar mustahkamlanadi (masalan, qonunosti normativ hujjatlarning normalari qonun normalarini aniqlashtiradi, konkretlashtiradi). Huquq normalari amal qilish hududiga qarab, umumiy amal qiluvchi, mahalliy miqyosda amal qiluvchi va lokal normalarga bo`linadi. Bunda birinchisi butun mamlakat hududida amal qilsa (masalan, Konstitutsiya normalari), ikkinchisi – ma’lum hududlarda amal qilishi mumkin, masalan, ekologik talafot hududlarida, baland tog’li sharoitda, cho`l zonasida, radiaktiv xavf mavjud zonalarda, uchinchisi – muayyan soha vakillarining faoliyatini huquqiy tartibga soluvchi normalar (masalan, sog’liqni saqlash, ichki ishlar vazirligi tizimi bilan bog’liq) va hokazo. Huquq normalari sub’ektlariga qarab, umumiy va maxsus normalarga bo`linadi, bunda birinchisi hamma huquq sub’ektlari uchun taalluqqli bo`lsa, ikkinchisi esa, aholining muayyan guruhi uchun, yoki aniq belgilangan doiradagi sub’ektlar, jumladan pensionerlar, nogironlar, soliq idorasi xodimlariga taalluqli bo`ladi. Umumiy va maxsus huquq normalari bir-biridan umumiylik darajasi va harakat doirasi bilan farq qiladi. Umumiy normalar odatda u yoki bu huquq sohasining barcha huquqiy institutlarini (jinoyat huquqining shartli hukm qilish haqidagi, hukm ijrosini kechiktirish, fuqarolik huquqining da’vo muddati, shartnomalar haqidagi institutlari va xokazolarni o`z ichiga oladi. Bu normalar 66

huquq sohasining umumiy qismiga jamlanadi va tarmoq ob’ektlarini tartibga soladi. Ulardan farq qilib maxsus normalar u yoki bu huquq sohasi manbalarining institutlariga tegishli bo`lib, ijtimoiy munosabatlarning xususiyatlarini hisobga olgan holda ularning ma’lum bir turini tartibga soladi. Maxsus normalar umumiy ko`rsatmalarni batafsil holga keltiradi, ularni amalda tadbiq etishning zamon va makondagi shartlarini muayyanlashtiradi, shaxsning xulq-atvoriga huquqiy ta’sir etishga qaratilgan bo`ladi. Shu tufayli, ular huquqning umumiy normalari beto`xtov va izchil tatbiq etilishini ta’minlaydi. Maxsus normalar yig’indisi u yoki bu huquqiy sohaning maxsus qismini tashkil etadi. Maxsus normalarga quyidagilar misol bo`ladi: oldi-sotdi, xadya, pudrat, kapital qurilish va fuqorolik huquqining boshqa bitimlari haqidagi normalar; jinoyat huquqida – bezorilik, bosqinchilik, o`g’rilik va hokazo jinoyat tarkiblari uchun belgilangan javobgarlik haqidagi normalar. Huquqiy tartibga solish uslubiga qarab, huquq normalarini imperativ va dispozitiv normalar guruhiga bo`lish mumkin. Imperativ normalar davlat amri xususiyatiga ega bo`lib, xatti-harakat sub’ektiga belgilangan harakat modelidan chetga chiqishni man etadi, masalan, ko`pgina jinoiy-huquqiy va ma’muriyhuquqiy normalar shunday mazmundadir. Imperativ normalar qat’iy-majburiy ahamiyatga ega bo`lib, hokimiyat munosabatlarini, ya’ni bo`ysunish va itoat etish bilan bog’liq munosabatlarni tartibga soladi (masalan, JKning Maxsus qismi normalari imperativ ahamiyaga ega). Dispozitiv normalar imperativ normalardan farqli o`laroq, munosabat qatnashchilariga o`z xatti-harakatlari variantlari, sub’ektiv huquq va majburiyatlar hajmi to`g’risida kelishib olish imkonini ifodalaydi. Dispozotiv normalar – xulq-atvor varianti haqida ko`rsatma berish bilan birga sub’ektlarga qonuniy vositalar doirasidagi munosabatlarni o`z xohishicha tartibga solish imkonini beradi. Bunday keng huquqiy mustaqillikning (munosabat qatnashchilariga beriladigan) mohiyati shundaki, bunda tomonlarga o`zaro huquq va majburiyatlar haqida kelishib olish imkoni beriladi, u holat yuz bermagan taqdirda, ma’lum bir majburiy xulq-atvor qoidasi qo`llaniladi. Bu dispozitiv normalar bayon qilinishining o`ziga xosligini ham shart qilib qo`yadi. Bu turdagi ma’lum bir xulq-atvor qoidasining bayoni, odatda, quyidagi so`zlar bilan «agar boshqa qonunda yo shartnomada ko`zda tutilmagan, belgilanmagan bo`lsa. », deb ifodalanadi. Shunday qilib, huquq sub’ektlarining mustaqilligi o`z xohishiga ko`ra ish ko`rishga oid ularga berilgan imkoniyatda namoyon bo`ladi. Dispozitiv normalar huquqning ko`pgina sohalarida mavjud. Masalan, mehnat huquqida o`rnatilgan normaga ko`ra: agar mehnat shartnomasi tugaganidan keyin ham mehnat munosabatlari davom etayotgan va tomonlardan birortasi uni to`xtatishni talab qilmagan bo`lsa, bu holda shartnoma harakati noma’lum muddatga uzaytirilgan hisoblanadi. Dispozitiv normalar ko`proq fuqarolik huquqiga hosdir, chunki bu sohani huquqiy tartibga solish uslubi sub’ektlarning tengligi tamoyiliga asoslanadi. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida biron-bir munosabat bir emas, balki bir necha huquqiy normalar ta’siri ob’ekti bo`lib qolishi mumkin va bu vaziyatda o`sha normalarning qaysi biri bilan ushbu 67

munosabatni tartibga solish masalasi ziddiyatli bo`lib qoladi. Bu holatni hal etish uchun tanlangan normalar – kollizion normalar, ya’ni bir-biriga qarama-qarshi normalar hisoblanadi. Shu bois kollizion normalar «hakam – norma» deb yuritiladi. Masalan, bironta munosabat qonun normasi va hukumat qarori bilan turlicha tartibga solinadigan bo`lsa, u holda ushbu munosabat yuridik kuchi yuqori bo`lgan norma, ya’ni qonun normasi bilan tartibga solinadi. Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar 1. Huquq tushunchasiga ta’rif bering? 2. Huquqning belgilarini aytib bering? 3. Huquq shallari (manbalari) deganda deganda nimani tushunasiz? 4. Huquqiy odat nima? 5. Ma’muriy pretsedent bilan sud pretsedent tushunchalarining birbiridan farqi va o`xshash tomonlarini izohlab bering? 6. Normativ-huquqiy aktlarning qanday turlarini bilasiz? 7. Huquq printsiplari ularning mazmuni deganda nimani tushunasiz? 8. Huquq funktsiyalari tushunchasini yoritib bering? 9. Huquq funktsiyalarining qanday turlari mavjud? 10. Huquqning normasi deganda nimani tushunasiz? 11. Huquq normasining qanday turlari bor? 12. Gipoteza, dispozitsiya va sanktsiya ushbu tushunchalarning birbiriga o`xshash va farqli tomonlari aytib bering? Test savollari 1. Quyidagilardan qaysi biri huquq to`g’risidagi nazariyalarga kirmaydi? 1. Shartnomaviy huquq nazariyasi 2. Normativ huquq nazariyasi 3. Tabiiy huquq nazariyasi 4. Marksistik huquq nazariyasi 2. Huquqning asosiy vazifasini ko`rsating? 1. Faqat tarbiyalovchi va cheklovchi vazifalari 2. Tartibga soluvchi, qo`riqlovchi va rag’barlantiruvchi 3. Tavsiya etuvchi va rag’batlantiruvchi vazifalari 4. Ishontiruvchi va majburlovchi vazifalari 5. Tarbiyalovchi va huquqiy ongni o`stiruvchi vazifalari 3. Jamoat birlashmalari normalari nima? 1. Bu jamoat tashkilotlari tomonidan qabul qilingan va ijtimoiy ta’sir choralari bilan ta’minlanadigan normalar 2. Kishilarning jamiyatdagi ahloq qoidalari hisoblanadi va jamoatchilik tomonidan qo`llab quvvvatlanadi 3. Bu davlat tomonidan o`rnatilgan va himoya qilinadigan xulq-atvor qoidalari yig’indisi 4. Bu fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari tomonidan qabul qilingan normalar hisoblanadi 5. Davlat tomonidan o`rnatilgan va fuqarolar o`rtasidagi ijtimoiy 68

munosabatlarni tartibga solib turadi 4. Odat normasiga berilgan to`g’ri ta’rifni aniqlang? 1. Bu ahloq qoidalari bo`lib, insonlarning yaxshi yashashi uchun imkoniyatlar yaratib beradi 2. Barcha javob to`g’ri 3. Bu davlat tomonidan o`rnatilgan va himoya qilinadigan, hamma uchun majburiy bo`lgan hulq-atvor normalari yig’indisidir 4. Bu tarixan tarkib topgan, odatiy holatga aylangan va kishilar ongida shakllangan normalar 5. Bu jamiyatning ahloqiy dunyoqarashidan tashkil topgan bo`lib, ijtimoiy fikrning ichki kuchi va ishonchi bilan ta’minlanadi 5. Huquqning to`liq tushunchasini aniqlang? 1. Huquq – fuqarolar ongida tashkil topgan va ularning faoliyatini tartibga soluvchi normalar yigindisi 2. Huquq – bu davlat tomonidan o`rnatilgan va himoya qilinadigan, hamma uchun majburiy bulgan xulq-atvor qoidalari yig’indisidir 3. Huquq bu jamoat ta’siri bilan amalga oshiriladigan xulq atvor normalari yig’indisi hisoblanadi 4. Huquq – bajarilishi ixtiyoriy bo`lgan jamiyat a’zolarining xulk-atvor qoidalari yig’indisi 5. Huquq – jamoat tomonidan belgilangan xulq atvor qoidalari yig’indisi hisoblanadi 6. Huquq printsipi nima? 1. Huquqning amal qilish qoidalari yig’indisi 2. Huquqni amalga oshirish metodlari yig’indisi 3. Barcha javoblar to`g’ri 4. Huquqning asosida yotuvchi rahbariy g’oyalar 5. Huquq mohiyati va uning tabiatining bosh yo`nalishi 7. Qaysi belgi ahloq va huquq normalariga mos? 1. Ifodalanish shakli 2. Batafsil bayon etilishi 3. Buzilishdan muhofaza qilinishi 4. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishi 8. Ifodalanish shakliga ko`ra qanday normalar mavjud? 1. Yozma va og’zaki shakldagi normalar 2. Siyosiy, tashkiliy, etik, estetik va boshqa normalar 3. To`g’ri javob berilmagan 4. Favqulotda vujudga kelgan normalar va ongli normalar 5. Huquq, ahloq, odat, korporativ va boshqa normalar 9. Quyidagilardan qaysi biri huquqning asosiy belgilariga kirmaydi? 1. Davlat tomonidan ta’minlanganligi 2. Bajarilishining shartligi 3. Davlat tomonidan o`rnatilganligi 4. Barcha uchun majburiyligi 5. Jamoatchilik tomonidan himoya qilinmasligi 69

10. Axloq normalariga berilgan to`g’ri ta’rifni aniqlang? 1. Bu davlat tomonidan o`rnatilgan va himoya qilinadigan, hamma uchun majburiy bo`lgan hulq-atvor normalari yig’indisidir 2. Bu tarixan tarkib topgan va kishilarga odat bo`lib qolgan normativ huquqiy hujjatlar yig’indisidir 3. Bu davlat tashkilotlari tomonidan o`rnatilgan va qo`riqlanadigan, umummajburiy normalar hisoblanadi 4. Bu jamiyatning ahloqiy dunyoqarashidan tashkil topgan bo`lib, ijtimoiy fikrning ichki kuchi va ishonchi orqali ta’minlanadi 11. Axloq normalariga xos bo`lgan xususiyatlarni ko`rsating 1. Umummajburiy ahamiyatga ega 2. Ular davlat tomonidan ishlab chiqiladi 3. Ular aholining belgilangan qatlami xohishi va istagini bildiradi normativ aktlarga belgilanadi 4. Ular faqat jismoniy shaxslar o`rtasidagi munosabatlarni tartibga 12. Huquqning funktsiyasi ko`rsatilmagan variantni aniqlang? 1. Qo`riqlash funktsiyasi 2. Mafkuraviy va tarbiyaviy funktsiyasi 3. Ixtiyoriylik funktsiyasi 4. Gumanistik funktsiya 5. Tartibga solish funktsiyasi 13. Huquqning asosiy belgilarini aniqlang? 1. Majburiy ahamiyatga egaligi 2. Bajarilishining shartligi 3. Rasman aniqligi 4. Barcha javoblar to`g’ri 5. Davlat tomonidan o`rnatilganligi va himoya qilinganligi 14. Vujudga kelish shakliga ko`ra huquqning turlari? 1. Ob’ektiv va xususiy huquq 2. Ommaviy va xususiy huquq 3. Tabiiy va pozitiv huquq 4. Asosiy va yordamchi huquq 5. Birinchi darajali va ikkinchi darajali huquq 15. Norma so`zining lug’aviy ma’nosi? 1. Qonun 2. An’ana 3. Udum 4. Odat 5. Qoida, namuna 16. Huquq so`zining lug’aviy ma’nosi? 1. Ozodlik 2. Hurlik 3. Haq, haqiqat 4. Mustaqillik 5. Erkinlik 70

17. Huquqning jamiyatdagi asosiy vazifasi nimadan iborat? 1. Jamiyatni boshqarish 2. Inson huquq va erkinliklarini ta’minlash 3. Insonlarni to`g’ri yo`lga solish 4. Jinoyatlarni oldini olish 5. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish 18. Huquq tegishligiga ko`ra qanday turlarga ajratiladi? 1. Ob’ektiv huquq va sub’ektiv huquq 2. Shaxs huquqi va tabiiy huquq 3. Oddiy huquq va murakkab huquq 4. Umumiy huquq va maxsus huquq 19. Huquqning paydo bo`lishiga asosiy sabab nima hisoblanadi? 1. Insonning paydo bo`lishi 2. Davlatning vujudga kelishi 3. Jamiyatning paydo bo`lishi 4. Mulkning paydo bo`lishi 5. Axloq normalarining tanazzulga yuz tutishi 20. Huquqning asosiy belgilaridan biri qaysi javobda to`g’ri ko`rsatilgan? 1. Davlat tomonidan ta’minlanganligi 2. Barcha javoblar to`g’ri 3. ommaviy va xususiy huquq 4. Barcha uchun majburiy emasligi

2.2-MAVZU HUQUQ TUShUNChASI, NORMALARI, MANBALARI, TIZIMI. HUQUQIY MUNOSABATLAR O`quv mashg’ulot rejasi: 1. Huquq tizimi, sohalari, tushunchasi va turlari. 2. Huquqiy munosabatlar tushunchasi, elementlari va tuzilishi. 1. Huquq tizimi, sohalari, tushunchasi va turlari Jamiyat turli-tuman ijtimoiy munosabatlar majmuidan iboratdir. Ijtimoiy munosabatlar xilma-xil bo`lishiga qaramay, ayni paytda, mazmunan muayyan guruhlarga birlashadi. Ular yaxlit bir ijtimoiy makro tizimni tashkil etadi. Bu, o`z navbatida, ushbu munosabatlar tizimini tartibga soladigan huquq normalarining ham tegishlicha guruhlanishini, tizimli xususiyatga ega bo`lishini belgilaydi. Huquq tizimi – bu huquqning botiniy tuzilishi, uning ichki arxitekturasi, tarkibi bo`lib, u huquqning qanday qismlardan iborat ekanligi va qismlari o`rtasidagi munosabat hamda nisbatni ifodalaydi. Huquq tizimi ob’ektiv tabiatga ega. Buning ma’nosi shuki, mavjud ijtimoiy munosabatlar va ularning real manzarasi huquq tizimini belgilovchi omil hisoblanadi. Ijtimoiy munosabatlarning o`zgarishi, yangilanishi huquq tizimida o`zining aynan aksini, ifodasini topadi, shu jihatdan har bir davlatning huquq tizimi mazkur jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarning in’ikosi, ifodasi hisoblanadi. Ma’lumki, har qanday huquq davlat tomonidan o`rnatilgan va bajarilishi hokimiyat vositalari bilan ta’minlanadigan normalar majmuidan iborat. Ayni vaqtda, bu normalar majmui betartib tarzda jamlangan bo`lmay, balki uning qismlari o`zaro muvofiqlik, bog’liqlik asosida birlashadi. Bu tizim bir paytda umumiylik va alohidalik, mustaqillik va bog’liqlik, o`xshashlik va farqlanish xususiyatlariga egadir. Huquq tizimini tashkil etgan normalarning umumiyligi va birligi ularda ifodalangan davlat irodasining yagonaligi, huquqiy normalar amal qilib turgan “huquqiy zamin” ning, ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish mexanizmi va bu mexanizm asoslanadigan umumiy qoidalarning yaxlitligi, shuningdek vazifalari va maqsadlarining mushtarakligi bilan belgilanadi. Huquq tizimi quyidagi xususiyatlarga ega: – birinchidan, ijtimoiy munosabatlarning mazmunidan kelib chiqib ob’ektiv ravishda shakllanadi; – ikkinchidan, u yaxlit tizim sifatida huquqning ichki tuzilishini, ya’ni bu tizim qanday ichki «qurilma»dan iboratligini ko`rsatadi; – uchinchidan, huquq tizimi uni tashkil etuvchi yuridik normalarning 72

muayyan guruhlarga birlashishini ifodalaydi; – to`rtinchidan, huquq tizimini tashkil etuvchi yuridik normalar va ular birlashgan guruhlarning o`zaro farqlanishini ko`rsatadi; – beshinchidan, ijtimoiy munosabatlarning xususiyati va o`ziga xosligi yuridik normalarning ham ma’lum darajada ixtisoslashuviga sabab bo`ladi. “Tizimlar nazariyasi” ga ko`ra, har qanday tizimning tarkibiy tuzilishi muayyan qoidalar va mezonlar asosida tashkil topadi. Biron-bir tizimni chuqurroq anglash uchun tizim asosida yotadigan ushbu mezonlarni aniqlash lozim. Bu huquq tizimini o`rganish uchun ham zarur bo`lib, uning natijasida huquqning nimalarga asoslanib «qurilganligi», huquq normalarining jamlanishi va guruhlarga bo`linishi asosida nima yotganligini bilib olamiz. Shu maqsadda adabiyotlarda qator yondashuvlardan foydalaniladi. Genetik yondashuv asosida birlamchi va ikkilamchi (hosila) mezonlar ajratiladi. Huquqqa nisbatan avvalo, inson birlamchi mezon bo`lib hisoblanadi. Shu ma’noda huquqqa nisbatan turli yo`llar bilan shakllangan ijtimoiy va ijtimoiysiyosiy tuzilmalar, eng avvalo, davlat va jamiyat ikkilamchi mezon bo`lib hisoblanadi. Tarixiy yondashuvga asosan esa huquqning tizim sifatida shakllanishining butun rivojlanish yo`lini kuzatib tahlil etish mumkin, bu jarayonda eng muhim mezon sifatida huquqning shakli (manbai) oldingi o`ringa chiqadi. Huquq shakllarini tahlil etish orqali biz u yoki bu huquq tizimi uchun xos bo`lgan tizim hosil qiluvchi mezonlarni aniqlashimiz mumkin. Tarixiy yondashuv huquq tizimining genetik aloqalarini ochib berishi bilan bir qatorda, tarixiy rivojlanish jarayonida huquq tizimida bo`lgan jo`shqin o`zgarishlarni ham kuzatish mumkin. Bu avvalo insonning o`zining individ sifatida va turli ijtimoiy-siyosiy tuzilmalar a’zosi sifatida rivojlanishi bilan bog’liq. Bundan tashqari, huquq tizimiga turli diniy, etnik, g’oyaviy omillar va ularning o`zaro nisbati ta’siri ham namoyon bo`lgan. Huquq tizimiga tizimli-tuzilmaviy yondashuv uning ichki tuzilishida huquq normalarining ma’lum tartibda joylashganligini ko`rsatadi. Huquq tizimida joylashgan normalarning tartibga solinganligi, o`zaro muvofiqligi va aloqadorligi hamda ayni paytda, farqlanishi ijtimoiy munosabatlarning ham xuddi shunday tuzilmaviy xususiyati va ularni huquqiy tartibga solishga bog’liqligi bilan belgilanadi. Huquqning tizimliligi bir necha darajalarni o`z ichiga oladi. Ulardan birinchisi o`z ichki tuzilishi va aloqalariga ega bo`lgan huquq normasidir. Shu aloqadorlik tufayli u aniq huquqiy munosabatlarni tartibga soladi. Shu bilan bir qatorda, aynan bir munosabat bir necha normalar bilan tartibga solinadi va bu ularni huquq tizimliligining ikkinchi pog’onasi hisoblangan huquq institutiga birlashtirishga asos bo`ladi. Bu birlashuv huquq normasining tashqi aloqalari natijasi sifatida amalga oshadi. Uchinchi, huquq tizimliligining ancha yuqori darajasi bo`lib, huquqning tarmoqlarga bo`linishi hisoblanadi. Huquq tizimidagi tarkibiy tuzilmalar o`zining tashkiliy qurilishi va aloqalarining murakkabligi bilan bir-biridan farq qiladi (masalan, gorizantal, vertikal, matritsali va to`g’ri yo`nalishli aloqalar va hokazo). Taraqqiyotning hozirgi holatiga mos keladigan tasnifga ko`ra, huquq tizimi – huquq normalari, huquq institutlari va huquq tarmoqlari (sohalari)dan iborat. Huquq normasi huquq tizimining birlamchi elementi bo`lib, u davlat 73

tomonidan o`rnatiladigan, hokimiyat xususiyatiga ega bo`lgan xulq-atvor va xattiharakat qoidasidir. Huquq normasi huquq tuzilmasi ichida boshlang’ich o`rinda bo`lib, butun huquq tizimida bo`ladigan o`zgarishlarni o`zidan o`tkazadi. Shu bois uning huquq tizimining boshqa tuzilmalariga ta’siri ancha salmoqli. Ta’bir joiz bo`lsa, uni huquqning «o`lchov birligi», «birlamchi mezoni» deyish mumkin. Huquq instituti huquqiy normalarning alohida guruhi bo`lib, u ijtimoiy munosabatlarning muayyan turini tartibga soladi. Odatda, huquq instituti huquqiy normalarning uncha katta bo`lmagan barqaror guruhi bo`lib, u ijtimoiy munosabatlarning ma’lum bir turini tartibga soladi. Demak, agar huquqiy norma huquqiy materiyaning birlamchi elementi bo`lsa, huquq instituti esa uning dastlabki huquqiy umumlashmasidir. Har bir tarmoq o`z ichiga bir qator institutlarni qamrab oladi va ular tarmoqning tarkibiy qismi, bo`lagi, bo`g’ini sifatida namoyon bo`lib, ayni paytda, muayyan mustakillikka ega. Zero ular ma’lum darajada mustaqil masalalarni tartibga soladi. Huquq institutlariga misol qilib, ma’muriy huquqda – mansabdor shaxs instituti; fuqarolik huquqida – da’vo muddati, shartnomalar, oldi-sotti institutlari konstitutsiyaviy huquqda – saylov tizimi, fuqarolik instituti; jinoyat huquqida – zaruriy mudofaa instituti, oila huquqida – nikoh instituti va boshqalarni keltirish mumkin. Huquq institutlarini turlicha guruhlashtirish mumkin. Eng avvalo, biz ularni huquq tarmoqlari bo`yicha ajratamiz: ma’muriy huquq institutlari, fuqarolik huquqi institutlari va shu kabilar. Demak, qancha huquq tarmog’i bo`lsa, shuncha yo`nalishdagi huquq institutlari majmui mavjud. Bunda huquq tarmoqlari institutlarni turlarga ajratish mezoni vazifasini o`taydi. Hayotda shunday bo`ladiki, muayyan bir ijtimoiy munosabat bir huquq tarmog’iga oid institut bilan tartibga solinib qolmay, bir necha tarmoqqa tegishli institutlar bilan tartibga solinishi mumkin. Shu munosabat bilan ular tarmoq institutlari va tarmoqlararo institutlar hamda oddiy va murakkab (kompleks-majmuaviy), regulyativ (tartibga soluvchi), qo`riqlovchi va ta’sis etuvchi (mustahkamlovchi) institutlarga ajraladi. Huquq tarmog’i – bir turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik normalar va huquq institutlarining umumiy majmui. Huquq tarmog’i huquqni tizimlashning ancha yuqori darajasi hisoblanadi va u ma’lum yaxlitlik va mustaqillik bilan tavsiflanadi. Ta’kidlash joizki, ba’zi adabiyotlarda huquq tizimining yuqorida ko`rsatib o`tilgan tarkibiy elementlaridan tashqari yana huquq tarmoqchasi va subinstitutlar ham ajratiladi. Huquq tizimida tarmoqlarning ajralib chiqishiga unga bo`lgan ob’ektiv zarurat asos bo`lib hisoblanadi, davlat esa bu zaruratni o`z vaqtida anglab, uni rasmiylashtiradi, xolos. Huquq tarmog’i qonun chiqaruvchi organ tomonidan o`ylab topilmay, balki ijtimoiy va amaliy ehtiyoj mahsuli sifatida shakllanadi. Ijtimoiy munosabatlar u yoki bu sohasining sifat jihatidan turdoshligi muayyan huquq tarmog’ining shakllanishini taqozo etadi. Shu bois u yoki bu huquq tarmog’ining mavjudligi yoki mavjud emasligi huquqiy tartibga solishga muhtoj bo`lgan ijtimoiy munosabatlarning tegishli sohasi mavjud yoki mavjud emasligiga bog’liq bo`ladi. Ayni paytda, huquq tarmoqlari ham o`zlarining hajmi, ijtimoiy munosabatlarga ta’siri va umuman huquqiy tartibga solishda tutgan o`rni bilan farqlanadi hamda bu farq ko`p jihatdan ular tartibga soladigan ijtimoiy munosabatlarning mazmuni va ahamiyati bilan belgilanadi. 74

Mustaqil huquq tarmog’i tashkil topishi uchun quyidagi shartlar bo`lishi lozim: – ijtimoiy munosabatlarning o`ziga xosligi; – bu munosabatlarning hajmi va murakkabligi; – vujudga kelgan munosabatlarni boshqa huquq tarmoqlari normalari yordamida tartibga solishning imkoni yo`qligi; – bu munosabatlarni tartibga solishning alohida usulini qo`llash zarurligi. Adabiyotlarda huquqning konstitutsiyaviy, ma’muriy, moliyaviy, mehnat, fuqarolik, oila, jinoyat huquqi, er huquqi, qishloq xo`jaligi huquqi, ekologiya huquqi, fuqarolik-protsessual, jinoyat-protsessual huquqi va boshqa tarmoqlari ko`rsatiladi. Shunday qilib, huquq tizimi murakkab, ko`p qirrali harakatdagi yaxlit tuzilma bo`lib, professor S. S. Alekseev ta’kidlaganidek, quyidagi bir necha darajalarni o`z ichiga oladi: 1) alohida normativ qoida tuzilmasini; 2) huquqiy institut tuzilmasini; 3) huquqiy tarmoq tuzilmasini; 4) huquqning yaxlit umumiy tuzilmasi. Bularning hammasi bir butun yaxlit holda ancha murakkab ijtimoiy tarkibni tashkil etadi. Ayni paytda, huquq tizimi darajalari mantiqan va mazmunan o`zaro bog’liq bo`lib, ular bir-birini sabab va oqibat nisbati tarzida taqozo etadi. Ommaviy va xususuiy huquq. Ta’kidlash joizki, jahon huquqiy tizimlarining ko`pchiligiga u yoki bu tarzda huquqning xususiy va ommaviy huquqqa ajratilishi xos. Xususiy huquq alohida shaxslarning ehtiyojini qondirish va manfaatini himoya qilishga qaratilgan bo`lsa, ommaviy huquq esa davlatning umumiy manfaatlarini muhofaza etadi. Xususiy va ommaviy huquqning shakllanishi qadimgi Rimga borib taqaladi. Unda jus publicum va jus privatum ajaratilgan bo`lib, ularga Rim yuristlari tavsif berishgan. Masalan, Ul’pianning fikriga ko`ra, ommaviy huquq Rim davlatining holatiga, maqomiga taalluqli “ad statum rei Romanae spectat”; xususiy huquq esa alohida shaxslar foydasiga taalluqlidir “ad Singulorum itilitatem”1. Huquq himoya etadigan manfaatlar mazmuni, xarakteri xususiy va ommaviy huquq sohalarini ajratishning mezoni hisoblanadi. Ommaviy huquq doirasiga davlat manfaatini muhofaza etuvchi huquqiy normalar, xususiy mulk sohasiga esa alohida shaxslar manfatini himoya qiluvchi normalar kirgan. Shunisi e’tiborga molikki, Rimda ommaviy va xususiy huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning xususiyatiga ko`ra ancha farqlangan. Xususan, ommaviy huquq uchun jus publicum privatorum pactis mutari non protest, ya’ni ommaviy huquq normalari alohida shaxslarning kelishuvi bilan o`zgartirilishi mumkin emas, degan tamoyil xos bo`lgan. Bunday normalar imperativ normalar, deb atalagan. Ya’ni, so`zsiz, majburiy, hokimona buyruq xususiyatiga ega bo`lgan normalar. Xususiy huquq uchun esa vakolat beruvchi normalar xos bo`lgan. Moddiy va protsessual huquq. Huquq tizimidagi tarmoqlar moddiy va protsessual huquq turlariga ham bo`linadi. Konstitutsiyaviy huquq, ma’muriy 1

Ԕɚɪɚɧɝ: ɇɨɜɢɰɤɢɣ ɂ.Ȼ. Ɉɫɧɨɜɵ Ɋɢɦɫɤɨɝɨ ɝɪɚɠɚɞɚɧɫɤɨɝɨ ɩɪɚɜɚ. – Ɇ., 1972.

huquq, moliyaviy huquq, er huquqi, fuqarolik huquqi, jinoyat huquqi va mehnat huquqi o`z mazmuniga ko`ra moddiy huquq hisoblanadi va ular insonlararo, ularning xilma-xil tuzilmalariaro real tarkib topadigan munosabatlarni tartibga soladi. Bu munosabatlar mulk shakllari, mulkka egalik qilish, undan foydalanish, uni tasarruf etish, mulkni olish va sotish, davlat boshqaruvi sohasidagi munosabatlar, fuqarolarning mehnat faoliyati, huquq va erkinliklarini amalga oshirish bilan bog’liq holda vujudga keladi. Protsessual huquq tarmoqlariga esa jinoyat-protsessual, fuqarolik protsessual va xo`jalik-protsessual huquq tarmoqlari kiradi. Ular turli nizolar, kelishmovchiliklarni hal etish, jinoyat va boshqa huquqbuzarliklarni tergov qilish va sudda ko`rishning tashkiliy masalalarini tartibga soladi. Masalan, jinoyat huquqi normalari qanday qilmish jinoyat ekanligi va shu xatti-harakat yoki harakatsizlik uchun beriladigan jazoning umumiy asoslarini belgilab bersa, jinoyat-protsessual huquqi uni tergov qilish, sudda ko`rish kabi qator masalalarni o`z normalarida mustahkamlaydi. Moddiy huquq bilan protsessual huquq o`rtasida uzviy bog’liqlik borligi yaqqol ko`rinib turibdi. Ular bir-birini taqozo etadi va uzviylikda bir butun yaxlitlik kasb etadi. Shunday qilib, huquq tizimi – huquqning ob’ektiv ravishda shakllangan ichki tuzilishi bo`lib, u harakatdagi, o`zaro bir-biri bilan bog’langan barcha yuridik normalar, institutlar va huquq tarmoqlarini o`z ichiga oladi, ichki uzviylik va ayni paytda, tartibga soladigan munosabatlarning xususiyatlaridan kelib chiqadigan farqlar bilan tavsiflanadi. Huquq tizimi tarkibidagi eng yirik tuzilma – huquq tarmog’idir. Huquqni tarmoqlarga ajratish ikki mezon, ya’ni huquqiy tartibga solishning predmeti va huquqiy tartibga solishning usuli (metodi) orqali amalga oshiriladi. Huquqiy tartibga solish predmeti va uslubi – huquqni tarmoq va institutlarga ajratish mezoni Huquq tizimini tarmoqlarga va institutlarga bo`lish kimningdir xohishi yoki olimlar va davlat arboblarining istagi emas. Bu jamiyatda mavjud turli-tuman ijtimoiy aloqalar tabiatidan kelib chiquvchi ob’ektiv zaruriyatdir. Ob’ektiv huquqni nima uchun tarkibiy qismlarga bo`lish zarur, degan savolga XX asrning boshlarida G.F.Shershenevich shunday javob bergan edi: “Nazariy jihatdan yondashganda, huquq normalarining tabiatidan kelib chiquvchi ichki farqlanish (bo`linish) mavjud va u tegishli tasniflashni talab qiladi. Pedagogika nuqtai nazaridan esa ulkan va doimo kengayib boradigan huquqiy materialni qismlarga ajratmasdan o`rganish mumkin emas. Va nihoyat, amaliy nuqtai nazardan qaraganda, turli boshqaruv organlari, ayniqsa sudlar turlicha normalar bilan ish ko`rganda ularning muayyan taalluqliligini belgilash uchun qat’iy mezonlar zarur bo`ladi. Ushbu sabablarning barchasi fan tomonidan huquqni tasniflashga bo`lgan intilishni oqlaydi”1. O`tgan XX asrda huquqning ommaviy huquqqa va xususiy huquqqa bo`linishi butun dunyoda (sobiq Sovet Ittifoqidan tashqari) e’tirof etildi. Ayni vaqtda, uni tarmoqlar va institutlarga ajratish ham saqlanib qoldi. Bu tasnif mezonlari huquqiy tartibga solishning predmeti va metodidir. 1

ɒɟɪɲɟɧɟɜɢɱ Ƚ.Ɏ. Ɉɛɳɚɹ ɬɟɨɪɢɹ ɩɪɚɜɚ. ȼɵɩ. 3. – Ɇ., 1912. – ɋ. 514 – 515.

Huquqiy tartibga solish predmeti deganda, huquq bevosita tartibga soladigan narsa, ya’ni, ijtimoiy munosabatlar tushuniladi. Ijtimoiy munosabatlar o`z xususiyatiga ko`ra, yuridik normalar o`rtasida alohida aloqadorlikni vujudga keltiradi, ularni yaqinlashtiradi. Shu bois huquqiy tartibga solish predmeti huquq normalarini ma’lum tarmoqqa ajratish, guruhlashda asos bo`lib hisoblanadi. Huquqiy tartibga solish predmeti tuzilmasi quyidagi elementlarni o`z ichiga oladi: a) huquqiy tartibga solish predmeti sub’ektlari (individual va jamoa); b) sub’ektlarning xulq-atvori, xatti-harakati; v) atrof-muhit ob’ektlari: narsalar va hodisalar – bular yuzasidan insonlar birbirlari bilan munosabatga kirishadilar va ma’lum manfaat yuzasidan ularga qiziqish bildiradilar; g) muayyan munosabatning paydo bo`lishi va barham topishining bevosita sababchilari bo`lgan ijtimoiy faktlar: hodisa va harakatlar. Demak, huquqiy tartibga solish predmeti – huquqiy ta’sir doirasidagi barcha ijtimoiy munosabatlardir, boshqacha aytganda, huquqiy maydon ko`lamidagi munosabatlardir. Huquqiy tartibga solish predmeti – jamiyat a’zolari bo`lmish insonlar o`rtasida vujudga keladigan va tarkib topadigan faktik, real munosabatlar bo`lib, ular ob’ektiv ravishda huquqiy tartibga solinishga muhtoj bo`ladilar. Bunday munosabatlar xilma-xil va ko`p sonli, ya’ni, boshqaruv, mehnat, mulk, oila va boshqa sohalarda bo`lishi mumkin. Ular mazmunan turlicha bo`lgani holda, muayyan umumiy xususiyatlardan ham xoli emas. Umumiylik esa quyidagilarda ko`rinadi: 1) avvalo, insonlar va ularning turli jamoalari, birlashmalari uchun hayotiy muhim bo`lgan ijtimoiy munosabatlar; 2) stixiyali tarzda bo`lmay, balki doimo aniq maqsadga yo`naltirilgan, irodaviy munosabatlar; 3) barqaror, qayta-qayta takrorlanadigan, tipik (xos va mos) munosabatlar; 4) insonlarning xatti-harakati orqali ifodalangan munosabatlar va shu bois ularning kechishi jarayoni ustidan chetdan nazorat olib borish mumkin. Shunday qilib, ijtimoiy munosabatlar, aniqrog’i, ularning mazmuni, hajmi, ixtisoslashganligi, guruhlashganligi huquq tizimining ham tarkibiy tuzilishini, uning ichki “qurilmasi”ni belgilovchi bosh omil va asosiy mezon bo`lib xizmat qiladi. Ta’kidlash joizki, har bir huquq tarmog’ining huquqiy tartibga solish predmeti o`z xususiyatiga ega. Shu bois bu holat mazkur tarmoq ob’ekti bo`lgan ijtimoiy munosabatlarning ma’lum turini tartibga solishning usuli ham o`ziga xos bo`lishini taqozo etadi. Huquqni tarmoqlarga ajratishning yana bir muhim mezoni huquqiy tartibga solish usulidir. Huquqiy tartibga solish usuli – jamiyatdagi mavjud ijtimoiy munosabatlarga huquq vositasida qo`llaniladigan usul, vosita va yo`llar majmui. Huquqiy tartibga solish usuli uzoq tarixiy jarayonda shakllangan hodisa bo`lib, davlat undan huquqiy normalarni yaratishda va ijtimoiy munosabat ishtirokchilari o`rtasidagi huquqiy aloqalarni tartibga keltirishda foydalanadi. Agar huquqiy tartibga solish 77

predmeti huquq nimani tartibga soladi, degan savolga javob bersa, huquqiy tartibga solish usuli esa huquq shu ijtimoiy munosabatlarni qanday, qaysi yo`l va usul bilan tartibga soladi, degan savolga javob beradi. Huquqiy tartibga solish usuli huquqni tarmoqlarga ajratishning ikkilamchi (qo`shimcha) asosi bo`lsa-da, uning huquqiy tartibga solish samaradorligini oshirishdagi roli beqiyosdir. Ta’kidlash joizki, darslik va ilmiy adabiyotlarda huquqiy tartibga solish usullarining turlari va ularning tasniflari to`g’risida yakdillik yo`q. Biroq, turlicha tasniflarning mavjudligiga qaramay, ularning barchasini mazmunan ikki guruhga bo`lish mumkin: – avtonomiya usuli (dispozitiv); – avtoritar usul (imperativ). Avtonomiya usuli asosan fuqarolik huquqi, oila huquqi, mehnat va savdo huquqi, ya’ni xususiy huquq ta’siri daxldor bo`lgan sohalarda qo`llaniladi. Avtoritar usul esa davlat huquqi, ma’muriy huquq, moliya huquqi, jinoyat huquqi, ya’ni ommaviy huquq ta’siri dahldor sohalarda qo`llaniladi. O`zbekiston Respublikasidagi asosiy huquq tarmoqlarining qisqacha tafsifi. Yuqorida ta’kidlanganidek, huquq tarmoqlari – ijtimoiy munosabatlarning yirik yaxlit bir sohasini tartibga soluvchi huquqiy normalar majmuidan iborat huquq tizimining taribiy qismidir. O`zbekistonda hozirgi paytda mavjud eng asosiy huquq tarmoqlari va ularning o`ziga xos jihatlariga, predmeti hamda tartibga solish usuli xususiyatlariga, har bir tarmoqning huquq tizimida egallagan o`rni va ularning o`zaro farqlariga alohida to`xtalib o`tish maqsadga muvofiqdir. Mamlakat huquq tizimida etakchi o`rinni konstitutsiyaviy (davlat) huquq sohasi egallaydi. Bu huquq tarmog’i davlatga oid eng muhim, asosiy munosabatlarni tartibga soladi va shu bois uning normalarida boshqa huquq sohalari uchun negiz – poydevor bo`ladigan qoidalar mustahkamlangan. Uning asosiy normalari O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonunchilik hujjatlarida mustahkamlangan. Konstitutsiyaviy huquq normalari O`zbekistonning konstitutsiyaviy tuzumi asoslarini, shaxsning huquqiy holati, davlat hokimiyatining oliy va mahalliy organlari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari faoliyati asoslarini va davlat tuzilishiga oid boshqa masalalarni mustahkamlaydi. Davlat tuzumiga oid munosabatlar bevosita konstitutsiyaviy huquqning ob’ekti hisoblanadi. Bu huquq tarmog’i usulining mazmuni – ta’sis etish, mustahkamlashdan iboratdir. Ta’kidlash joizki, mazkur huquq normalari, asosan, gipoteza va dispozitsiyadan iborat tuzilmaga ega bo`lib, ularda aniq sanktsiya mustahkamlanmagan. Ayni paytda, Konstitutsiyaning ba’zi normalari to`g’ridan to`g’ri amal qilishi, qo`llanishi mumkin. Ma’muriy huquq konstitutsiyaviy huquq bilan mustahkam bog’liq bo`lgan huquq tarmog’i hisoblanadi va u ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshirishda vujudga keladigan boshqaruv munosabatlarini tartibga soladi. Bu huquq tarmog’i normalari davlat organlari, jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslarning boshqaruv, ijro etish hamda farmoyish berish bilan bog’liq faoliyatini tartibga soladi. Boshqaruv, ijro etish va farmoyish berish funktsiyasini amalga oshiruvchi 78

organlar, jumladan, Prezident devoni, Hukumat, vazirliklar, davlat qo`mitalari, mahalliy organlar ma’muriyati tegishlicha vakolatlar bilan ta’minlangan. Iqtisod va madaniyatning sohalari, sanoat, qishloq xo`jaligi, fan va maorif, sog’liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot, mudofaa va xavfsizlik kabi masalalar bu huquq tarmog’ining ob’ekti bo`lib hisoblanadi. Mazkur tarmoqning ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda qo`llaydigan usuli hokimiyat va bo`ysunish, imperativ xarakterdagi buyruqlar, lavozimi va darajasiga asoslangan pog’onama – pog’ona bo`ysunish, topshirilgan soha uchun yakka tartibdagi javobgarlik kabilardan iborat. Moliya huquqi davlatning moliya va byudjet faoliyatini amalga oshirish sohasida, banklar va boshqa moliyaviy muassasalar faoliyatida vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soladi. Ushbu tarmoqning predmeti bo`lib moliyaviy munosabatlar, davlat byudjetini shakllantirish va ijrosini ta’minlash, pul muomalasi, bank operatsiyalari, kreditlar, soliqlarga oid munosabatlar hisoblanadi. Moliyaviy faoliyat, ko`pincha, ijro etish, farmoyish berish xususiyatiga ega va shu bois u ma’muriy huquq bilan ancha yaqin aloqada bo`ladi. Bu faoliyat shuningdek davlat – hokimiyat xususiyatiga ham ega. Shuning uchun u konstitutsiyaviy huquq bilan uzviy bog’liq. Bu tarmoqning tartibga solish usuli–tekshirish, nazorat, bajarilishi majburiy bo`lgan farmoyishlar berish yo`li bilan ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etishdan iborat. Er huquqi erdan foydalanishga doir munosabatlarni tartibga soladi. Uning normalari erdan unumli foydalanish va er tuzilishi, er fondini saqlash va taqsimlash, turli er shakllarini ularning ma’muriy-xo`jalik ahamiyatiga qarab, huquqiy holatini aniqlashga doir munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Er huquqi o`z ichiga o`rmon, suv va tog’ huquqi tarmoqchalarini ham qamrab oladi. Bu huquq tarmog’ining asosiy normativ akti bo`lib, O`zbekiston Respublikasining Er kodeksi hisoblanadi. Er huquqi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda vakolat berish, ruxsat berish va man etish usullaridan foydalanadi. Qishloq xo`jalik huquqi – qishloq ho`jaligi shirkatlari, fermer xo`jaliklari, dehqon xo`jaliklari, ijara xo`jaliklarining tashkil etilishi va faoliyat ko`rsatishi, ularning boshqa xo`jalik sub’ektlari hamda davlat organlari bilan o`zaro munosabatlari, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida mehnatdan foydalanish va unga haq to`lash tartibi, daromadni taqsimlash tartibiga doir munosabatlarni tartibga soluvchi normalar majmuidan iborat. Ma’lumki, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi o`ziga xos xususiyatlarga ega. Bundan tashqari, bozor munosabatlarining qishloq xo`jaligiga tobora kirib borishi va mustahkamlanishi bu huquq tarmog’ining ahamiyatini yanada oshirmoqda. Qishloq xo`jalik huquqi normalari qonunlarda, normativ hujjatlarda va qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi tashkiliy shakllarining Namunaviy nizomlarida mustahkamlangan. Bu normalar hali kodekslashtirilmagan. Mazkur huquq tarmog’ining asosiy usuli dispozitiv xususiyatga ega bo`lib, u qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi sohasidagi munosabatlarni mustahkamlash, muhofaza qilish, tavsiya etish, yordam ko`rsatish yo`llari bilan amalga oshiriladi. Mehnat huquqi normalari mehnat munosabatlarining vujudga kelishi, o`zgarishi va barham topishining shartlarini, ish vaqti hamda dam olish vaqti 79

muddatining davomiyligini belgilash, mehnat muhofazasi, mehnat intizomiga doir munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Mehnat munosabatlari sub’ektlariga ishchi va xizmatchilar, davlat organlari, muassasalari, korxonalari va jamoat birlashmalari, kasaba uyushmalari kiradi. Mehnat huquqining mehnat munosabatlarini tartibga solishda qo`llaydigan uslullari bo`lib, rag’batlantirish, tegishli shartnomalarga normativ hujjat tusini berish hisoblanadi. Fuqarolik huquqi mulkiy munosabatlarni, shuningdek, shaxsiy nomulkiy munosabatlarni (masalan, ismga bo`lgan huquq, mualliflik huquqi, sha’n va qadrqimmatni himoya qilish kabilar) tartibga soladi. Mulkiy munosabatlar, meros va vorislik munosabatlari ham fuqarolik huquqi normalari bilan tartibga solinadi. Bu huquq normalari o`z ta’siri bilan korxona, muassasa, tashkilotlar va jismoniy shaxslarning barcha fuqarolik oboroti (aylanmasi), xo`jalik faoliyatini, jumladan, mulkka egalik qilish, undan foydalanish hamda uni tasarruf etish, mulkni sotib olish va sotish, hadya qilish, meros qoldirish, mulkni ijaraga saqlab turishga berish, garovga berish, mahsulot etkazib berish kabi munosabatlarni o`z ichiga oladi. Ta’kidlash joizki, fuqarolik huquqi normalari har qanday mulkiy munosabatlarni ham tartibga solavermaydi. U faqat taraflar huquqiy jihatdan teng bo`lgan mulkiy munosabatlarni tartibga soladi. Masalan, da’vogar va javobgar, kreditor va qarzdor, buyurtmachi va pudratchi kabilar shartnoma munosabatlarining teng ishtirokchilari sanaladilar. Bu huquq tarmog’iga hokimiyat va bo`ysunish tarzidagi ma’muriy va moliyaviy huquqlar uchun xos bo`lgan munosabatlar yotdir. Fuqarorlik huquqi huquq tizimi tarmoqlari ichida eng yirigi bo`lib, u hajm jihatidan salmoqli huquq tarmog’i hisoblanadi. Ayniqsa, bozor munosabatlarining rivojlanishi, turli mulk shakllarining vujudga kelishi munosabati bilan uning ob’ekti yana ham kengaymoqda. Shu bois mazkur huquq tarmog’i meros huquqi, mualliflik huquqi, turar joy huquqi, patent huquqi va boshqa shu kabi bir qator huquq tarmoqchalarini o`z ichiga oladi. Fuqarolik huquqining bosh normativ hujjati, asosiy manbai – O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksidir. Bundan tashqari, ushbu huquq tarmog’i ichiga kiradigan ba’zi huquq tarmoqchalari normalari ham kodekslashtirilgan. Masalan, O`zbekiston Respublikasining Havo kodeksi, Uy-joy kodeksi. Mazkur huquq tarmog’i tartibga soladigan munosabatlar mazmuni uchun taraflarning tengligi xosdir. Shu bois fuqarolik-huquqiy munosabatlarini tartibga solish usuli avtonom va dispozitiv xususiyatga ega. Ya’ni, qonunda belgilangan qoidalar doirasida shartnomada huquqiy munosabat ishtirokchilarining muayyan xatti-harakat variantlarini mustahkamlash va ularga asoslanib ish yuritish huquqining mavjudligidir. Oila huquqi huquq tarmog’i sifatida mazmunan fuqarolik huquqiga yaqin turadi. Ushbu huquq tarmog’i oila-nikoh munosabatlari sohasidagi mulkiy va shaxsiy-nomulkiy munosabatlarni tartibga soladi. Uning normalari nikoh tuzish hamda uni bekor qilish, er-xotinlar, ota-onalar va bolalar o`rtasidagi, shuningdek farzandlikka olish, vasiylik va xomiylikka oid munosabatlarni, oila a’zolarining mulkiy ahvoliga, ularning o`zaro huquq va majburiyatlariga doir masalalarni tartibga soladi. O`zbekiston Respublikasining Oila kodeksi oila huquqining asosiy 80

normativ hujjati hisoblanadi. Bu huquq tarmog’ining tartibga solish usuli taraflarning tengligiga asoslanadi va dispozitiv xususiyatga ega bo`ladi. Jinoyat huquqi yordamida davlat tomonidan qanday ijtimoiy xavfli xattiharakatning jinoyat deb hisoblanishi va uning uchun qanday jazo tayinlanishi belgilanadi. Jinoyat huquqi jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan mutassadi davlat organining vakolatlarini, jinoyatchilarni jinoiy javobgarlikka tortish asoslari va shartlarini, ularga nisbatan davlatning qoralov siyosati printsiplarini, aniq jinoyatlar tarkibi va ularga belgilanadigan jazolar tizimi hamda turlarini, aybning shakllarini, turlarini o`z normalarida mustahkamlaydi. Jinoyat huquqining bosh normativ hujjati – O`zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksidir. Bu huquq tarmog’ining ijtimoiy munosabatlarga ta’sir o`tkazish usuli jamiyat uchun xavfli munosabatlarni qat’iy man etish, davlat majburlovini amalga oshirishdan iboratdir. Jinoyat-ijroiya huquqi – mahkumlarning huquqiy holati, jazolar va boshqa jinoiy – huquqiy ta’sir choralarini ijro etuvchi muassasalar va organlar tizimi, ularning faoliyatini tekshirish va nazorat etish, jazo turlarini ijro etish tartibiga doir normalarni o`z ichiga oladi. Mazkur huquq tarmog’ining usuli – tarbiyalash va rag’batlantirish jarayonlarini hokimiyat va bo`ysunish usuli bilan ko`shib olib borishga asoslangan. Asosiy huquq normalari O`zbekiston Respublikasining Jinoyat-ijroiya kodeksida jamlangan. Jinoyat-protsessual huquqi – protsessual huquq tarmoqlaridan biri bo`lib, u jinoyat ishlarini qo`zg’atish, ularni sudda ko`rish bo`yicha sud, prokuratura va surishtiruv hamda dastlabki tergov organlarining faoliyatini, shakllarini tartibga soluvchi normalarni o`z ichiga oladi. Jinoyat – protsessual huquqi jinoyat jarayonining ishtirokchilari bo`lmish gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, guvoh, jabrlanuvchi, ekspert, ayblov va himoya tomoni vakillarining protsessual huquq hamda majburiyatlarini, ularning huquqiy holatini belgilaydi. Huquq tarmog’ining bosh normativ hujjati – O`zbekiston Respublikasining Jinoyatprotsessual kodeksidir. Bu huquq tarmog’i ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda ham imperativ, ham taraflar tengligiga asoslangan usullardan foydalanadi. Fuqarolik-protsessual huquqi fuqarolik, oila, mehnat, er va moliyaviy sohalarda vujudga keladigan nizolarni ko`rib chiqish yuzasidan sud faoliyatini tartibga soladi. Fuqarolik-protsesssal huquqi sud jarayoni ishtirokchilarining huquqiy holati, ularning huquq va majburiyatlari hamda ushbu huquq tarmog’i normalari bilan belgilangan boshqa masalalarni tartibga soladi. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik-protsessual kodeksi ushbu huquq tarmog’ining asosiy normativ hujjati hisoblanadi. Fuqarolik-protsessual huquqiga juda yaqin turadigan huquq tarmog’i – xo`jalik-protsessual huquqi bo`lib, u xo`jalik sudlari tomonidan sudda mulkchilikning turli shakllariga mansub xo`jalik sub’ektlari va ular bilan fuqarolar hamda tadbirkorlar o`rtasida vujudga keladigan xo`jalik nizolarini ko`rib, hal etadi. Uning asosiy manbai – Xo`jalik – protsessual kodeksidir. Yuqoridagilardan tashqari, O`zbekiston huquq tizimida xo`jalik huquqi, ekologiya huquqi, savdo va tadbirkorlik huquqi kabilar ham shakllanmoqda. 81

Mamlakatimizdagi asosiy huquq tarmoqlari shulardan iborat. Xalqaro huquq – xalqaro, eng avvalo, davlatlararo munosabatlarni tartibga soladi. Shu sababli u bironta ham davlatning milliy huquq tizimiga kirmaydi. Xalqaro huquqda uning sub’ektlarining jamoaviy irodasi mustahkamlangan va mujassamlashgan. Turli xalqaro shartnomalar, bitimlar, kelishuvlar, konventsiyalar, deklaratsiyalar, Birlashgan Millatlar Tashkilotining hujjatlari ushbu huquqning normativ asosini tashkil etadi. Bu hujjatlarda xalqaro munosabatlarni tartibga soluvchi norma va printsiplarning yaxlit, mukammal tizimi o`z ifodasini topgan bo`lib, ular xalqaro huquq sub’ektlari hisoblanmish davlatlarning, xalqaro tashkilotlarning o`zaro huquq va majbriyatlarini belgilaydi. Hozirgi zamon xalqaro huquqi ommaviy va xususiy xalqaro huquqqa bo`linadi. Xalqaro xususiy huquq turli davlatlar fuqarolari hamda tashkilotlari o`rtasidagi mulkiy va boshqa nomulkiy munosabatlarni, ularning huquqiy holatini, yurisdiktsiyasini, yashab turgan davlat qonunchiligini qo`llash tartibi va shartlariga doir munosabatlarni tartibga soladi. Davlatlar, xalqlar va xalqaro hukumatlararo tashkilotlar xalqaro huquqning sub’ektlari hisoblanadi. Yuqorida ko`rib o`tganimizdek, huquq tizimi huquqning ichki tuzilishi, ichki tarkibiy qurilishi bo`lib, uning mazmuni o`zi tartibga soladigan ijtimoiy munosabatlar xususiyati bilan belgilanadi. Qonunchilik tizimi huquq tizimining tashqi shakli sifatida huquq manbalari tuzilishini, normativ-huquqiy hujjatlar yig’indisini (uyushmasini) aks ettiradi. Huquq, huquqiy normalar qonunchilikdan tashqarida mavjud bo`la olmaydi, amal qila olmaydi. 2. Huquqiy munosabatlar tushunchasi, elementlari va tuzilishi Huquqning ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etishi va ularni tartibga solishi masalasi davlat va huquq nazariyasi uchun muhim metodologik ahamiyat kasb etadi. Jamiyat hayotida kishilar va ularning turli-tuman tashkilotlari o`rtasida sonsanoqsiz moddiy, moliyaviy, siyosiy, madaniy va boshqa munosabatlar (aloqalar) mavjud bo`ladi. Ma’rifiy jamiyatda ushbu munosabatlar ahloqiy, diniy, korporativ va boshqa ko`plab ijtimoiy normalar bilan batartiblashtiriladi, tashkillashtiriladi va yo`naltiriladi. Ijtimoiy munosabatlarning muayyan qismi huquq normalari bilan tartibga solinib, ularga barqarorlik, izchillik, maqsad sari yo`naltirilganlik xususiyatlari baxsh etiladi. Ijtimoiy munosabatlarning huquq normalari yordamida tartibga solinadigan qismi huquqiy munosabatlarni tashkil qiladi. Huquq normalari o`z vazifa va funktsiyalarini huquqiy munosabatlar orqali amalga oshiradi; huquq talablari ijtimoiy munosabatlar shakliga aylantiriladi va tariqa munosabatlar tartibga solinib, huquq hayotga tatbiq etiladi. Xuquqiy munosabat – o`zaro sub’ektiv huquq va majburiyatlar bilan bog’liq shaxslar (ya’ni, fuqarolar va yuridik shaxslar) o`rtasidagi huquq normalari va muayyan yuridik faktlar asosidagi aloqadir. Huquqiy munosabat ta’rifidagi asosiy narsa, avvalo, bu tomonlar o`rtasidagi aloqadorlikni aks ettirishdir. Bunday munosabatlarda kamida ikki tomon – huquq sohiblari ishtirok etib, o`zaro muloqotga kirishadilar. 82

Huquq sohiblari bir-birlari oldida tegishli sub’ektiv huquq va majburiyatlarni o`taydilar. Huquqiy munosabat ishtirokchilarining hukuq va majburiyatlari bir-biri bilan o`zaro mutanosib tarzda bog’liq; bir tomonning huquqiga ikkinchi tomonning majburiyati muvofiq keladi; har doim huquq sub’ekti bo`lgan shaxs qarshisida majburiyat o`tovchi shaxs gavdalanadi. Masalan, ishga kirish bilan bog’liq huquqiy munosabatni olaylik. Bunda, ishga qabul qilingan xodim zimmasida muayyan mehnat faoliyatini amalga oshirish majburiyati, korxona ma’muriyatida esa mehnat intizomiga rioya qilishni talab etish huquqi va bajarilgan ish uchun tegishli ish haqi to`lash majburiyati (bu ayni vaqtda huquq hamdir) paydo bo`ladi. Ayni paytda, ikkala sub’ekt ham qonunda belgilangan qator huquqlardan foydalanadilar. Yuridik adabiyotda huquqiy munosabatlarning tabiati masalasi ancha munozarali. Bir guruh olimlar huquqiy munosabatlarni ijtimoiy munosabatlarning alohida bir turi, deb hisoblaydilar (L.S.Yavich1, V.K.Babaev2, Yu.I.Grevtsev3 va boshqalar) Boshqa mutaxassislarning ta’kidlashicha: «Huquqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning alohida turi emas, ya’ni ular mulkiy, mehnat, oilaviy, boshqaruv munosabatlari silsilasida mustaqil o`rin tutmaydi: huquqiy munosabatlar faqat ularning yuridik shakli, tashqi ifodasi sifatida namoyon bo`ladi. Ijtimoiy munosabatlar huquqiy shaklga ega bo`lishi mumkin, bunda ular huquqiy munosabatlar, deb ataladi»4. To`g’ri, ijtimoiy munosabatlarning hammasi ham huquqiy normalar vositasida tartibga solinmaydi. Odatda, davlat va jamiyat manfaatlari nuqtai nazaridan eng muhim ijtimoiy munosabatlar huquq bilan tartibga solinadi. Ijtimoiy munosabatlarning qolgan qismi axloq normalari, siyosiy normalar, jamoat birlashmalari normalari, odat qoidalari, diniy normalar va hokazolar bilan tartibga solinadi. Huquqiy munosabatlar quyidagi xususiyat va maxsus belgilar bilan tavsiflanadi: a) huquqiy munosabat – ijtimoiy tusdagi munosabat, ya’ni insonlar o`rtasidagi munosabat bo`lib, bu ularning faoliyati, xulq-atvori bilan bevosita bog’liqdir. Masalan, mulkdor buyumga nisbatan ma’lum huquqlarga ega. Biroq, bu huquqlar kundalik hayotda amalga oshishi uchun mulkdor mazkur buyum ustidan boshqa odamlar bilan munosabatga kirishishi lozim. Xususan, mulkdor shaxs buyumni boshqa kishiga sotishi, o`zining mulkdan foydalanish huquqini birovga o`tkazishi, mulkni hadya qilishi mumkin. Ayni paytda, ulardan o`zining mulk huquqiga rioya etishlarini talab qila oladi. Huquqiy munosabat har qanday ijtimoiy munosabat kabi insonlarning ongli faoliyati natijasidir. Odatda, huquqiy aloqalar kishilarning ongli va oqilona faoliyati natijasi hisoblanadi. Huquqiy munosabat ijtimoiy munosabatning maxsus ko`rinishi sifatida rang-barang, hayotning butun borlig’i va boyligi bilan uzviy bog’liq hamda mazmunan u bilan belgilanadi. Har qanday ustqurma hodisa kabi huquqiy munosabatlar ham moddiy (iqtisodiy) munosabatlarga tayanadi. Bu fikrga yana shuni qo`shimcha qilish mumkin: huquqiy munosabatlar, nafaqat, iqtisodiy 1

əɜɢɱ Ʌ.ɋ. ɉɪɚɜɨ ɢ ɨɛɳɟɫɬɜɟɧɧɵɟ ɨɬɧɨɲɟɧɢɹ. -Ɇ., 1987. ɋ.11-23. Ɉɛɲɚɹ ɬɟɨɪɢɹ ɩɪɚɜɚ. ɉɨɞɪɟɞ. ȼ.Ʉ.Ȼɚɛɚɟɜɚ. -ɇ.ɇɨɜɝɨɪɨɞ, 1993. ɋ. 405 – 407. 3 Ƚɪɟɜɰɟɜ ɘ.ɂ.ɉɪɚɜɨɜɢɟ ɨɬɧɨɲɟɧɢɹ ɢ ɨɫɭɳɟɫɬɜɥɟɧɢɟ ɩɪɚɜɚ. – Ʌ., 1987. ɋ.29-42. 4 Ԕɚɪɚɧɝ: Ʌɚɡɚɪɟɜ ȼ.ȼ., Ʌɢɩɟɧɶ ɋ.ȼ. Ɍɟɨɪɢɹ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ ɢ ɩɪɚɜɚ. -Ɇ., 1998. ɋ.290-291. 2

munosabatlarga, balki hayotda huquqning mavjud bo`lishini taqozo etadigan barcha holatlarga (omillarga) ham tayanadi. Huquqiy munosabatlarni ta’riflaganda hamisha e’tibor beriladigan muhim sifatlardan biri ularning mafkuraviy tabiatidir. Mafkuraviylikni sobiq totalitar tuzumdagi sinfiylik bilan aralashtirib yubormaslik lozim. O`z mohiyatiga ko`ra, mafkura ijtimoiy-siyosiy hayotga oid turli qarashlar, fikrlar va nazariyalar tizimidir. Masalan, erkin bozor va tadbirkorlik munosabatlariga o`tish g’oyasi, falsafasi mafkuradir; davlat va jamiyatning dinga munosabati ifodasi ham mafkura; aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish ham mafkura va hokazo. Shuningdek, huquq va unga mos huquqiy munosabatlar hamisha mafkuraviy hodisalar bo`lib qolaveradi. Mafkuraviylikning yana bir xususiyati shundaki, huquqiy munosabatlar avvalambor kishilar ongi orqali o`tib (huquqiy ong sifatida mavjud bo`lib) so`ng real voqelikka aylanadi. b) huquqiy munosabat – huquq normalarining insonlar xulq-atvoriga ta’siri natijasida vujudga keladigan munosabat. Huquq normasi bilan huquqiy munosabat o`rtasida uzviy bog’liqlik mavjud. Hayotda faqat yuridik normalarda nazarda tutilgan huquqiy munosabatlargina mavjud. Kishilar o`rtasidagi muayyan munosabatlarga huquqiy norma qo`llanilgach, ular huquqiy munosabatlarga aylanadi. Ijtimoiy munosabatlarning huquqiy tartibga solinishini ixtiyoriy hodisa emas, balki qonuniyatli jarayon deb tushunish lozim. Buning sharti shuki, huquqiy normalar tartibga solinuvchi ijtimoiy munosabatlardan, bevosita huquqiy voqelikdan kelib chiqishi kerak, chunki huquqiy normalar munosabatlarni tug’diruvchi sabab bo`lishdan avval ushbu munosabatlar ichki rivojlanishning oqibati, ularning zaruriy, mohiyatiga oid maxsus belgisi bo`lganligidir1. v) huquqiy munosabat – bu kishilarning o`zaro sub’ektiv huquqlar va yuridik majburiyatlar vositasidagi aloqalaridir. Bu ijtimoiy aloqaning alohida shakli. Ya’ni, huquq normalari bilan mustahkamlangan huquq va majburiyatlar orqali amalga oshadigan aloqadir. Sub’ektiv huquq egasi – huquqdor, vakolatli shaxs; yuridik majburiyatlar egasi – majburiyat o`tovchi shaxsdir. Har qanday huquqiy munosabatda huquqdor shaxs qarshisida majburiyat o`tovchi shaxs (inson, tashkilot, davlat idorasi) hozir bo`ladi. Xuddi shu ma’noda huquqiy munosabat individuallashgan (ya’ni, shaxsi aniqlangan) aloqa hisoblanadi. Shaxsini belgilash nomma-nom va ijtimoiy vazifani bajarishdagi roliga qarab ikki ko`rinishda bo`ladi. Shaxsini nomma-nom belgilashda huquq sohiblari o`z ismi-shariflari, tashkilotlar esa o`zlarining to`liq unsurlari bilan nomlanadilar. Masalan, nikoh munosabatlariga kirishuvchi shaxslarning aniq ism-shariflari ifoda etiladi. Yoki mahsulot etkazib berish, yuk tashib berish munosabatlariga kirishgan tashkilotlarning barcha unsurlari, to`liq nomlanishi va boshqa muhim belgilari aniq ko`rsatiladi. Ikkinchi holatda sub’ektlarni nomma-nom yoki unsurlar (rekvizitlar) ga qarab belgilash talab etilmaydi. Faqat ularning ijtimoiy roli, vazifasi ta’kidlanadi. Masalan, oldi-sotdi munosabatlarida bir tomon-sotuvchi, ikkinchi tomon-xaridor. 1

Ⱦɭɞɢɧ Ⱥ.ɉ. Ⱦɢɚɥɟɤɬɢɤɚ ɩɪɚɜɨɨɬɧɨɲɟɧɢɹ. – ɋɚɪɚɬɨɜ, 1984. ɋ.13.

Yoki ma’muriy huquq buzilishi munosabatlarida bir tomonda-militsiya xodimi, ikkinchi tomonda-fuqaro va hokazo. g) huquqiy munosabat – irodaviy munosabatdir. Ma’lumki, huquqiy normalarda davlat irodasi ifoda etiladi. Shu bilan birga huquqiy munosabat vujudga kelishi uchun uni ishtirokchilarining ham istagi, xohishi talab qilinadi. Shunday huquqiy munosabatlar borki, ularning vujudga kelishi uchun barcha ishtirokchilarning xohish-irodasi bayon etilishi lozim. Masalan, nikohga kirayotgan har ikki tomon o`z xohishini bildirishi lozim yoki oldi-sotti munosabati sotuvchi bilan xaridorning xohish-irodasi tufayligina amalga oshishi mumkin. Ba’zi huquqiy munosabatlarda bir tomon irodani bayon etsa, etarli hisoblanadi. Bunday huquqiy munosabatlar, masalan, ma’muriy ishlar yoki huquqni muhofaza etuvchi idoralar amri bilan qo`zg’atiladigan jinoyat ishlari bo`lishi mumkin. d) huquqiy munosabat – davlat tomonidan qo`riqlanadigan munosabatdir. Yuridik normalarda davlat irodasi va jamiyat manfaatlari aks ettirilganligi bois davlat ularning talablari to`la-to`kis bajarilishini nazorat qilib boradi. Huquqiy qoidalar ixtiyoriy ravishda bajarilmagan taqdirda davlatning majburlash kuchi ishga solinadi. Davlat huquqni qo`riqlash orqali, ayni vaqtda, huquq bilan tartibga solinadigan munosabatlarni ham qo`riqlaydi. Huquqiy munosabatlar davlat tomonidan maxsus tarzda qo`riqlanishi bilan ijtimoiy munosabatlarning boshqa turlaridan farq qiladi. Davlat tomonidan qo`riqlanadigan huquqiy munosabatlar tizimi jamiyatdagi huquqiy tartibotning asosini tashkil etadi. Shunday qilib, huquqiy munosabat – huquqiy normalarning kishilar xattiharakati, hulq-atvoriga ta’sir etishi oqibatida vujudga keladigan, davlat tomonidan qo`riqlanadigan hamda uning ishtirokchilarida sub’ektiv huquq va yuridik majburiyatlar mavjudligi bilan tavsiflanadigan ijtimoiy munosabatlardir. Jamiyat hayotida yuzaga keladigan huquqiy munosabatlar nihoyatda turlitumandir. Ularni bir qancha mezonlar asosida tasniflash mumkin. Huquqiy munosabatlarni quyidagi mezonlar asosida guruhlash, turlarga ajratish, ya’ni tasniflash maqsadga muvofiq: Huquq sohalariga ko`ra, ya’ni huquq normalarining muayyan huquq sohasiga tegishliligiga qarab huquqiy munosabatlar quyidagi turlarga bo`linadi: davlat-huquqiy (konstitutsiyaviy) munosabatlar; fuqaroviy-huquqiy munosabatlar; jinoiy-huquqiy munosabatlar; mehnat-huquqiy munosabatlari; moliyaviy-huquqiy munosabatlar va hokazo. Shuningdek, mazkur tasniflash doirasida moddiy va protsessual huquqiy munosabatlar; xususiy-huquqiy hamda ommaviy-huquqiy munosabatlar haqida gapirish lozim. Huquqiy munosabatlar o`z mazmuniga ko`ra, tartibga soluvchi (regulyativ) va qo`riqlovchi (negativ) turlarga ajratiladi. Bu erda tasniflash mezoni-huquqning dinamik va statik, ya’ni tartibga soluvchi funktsiyalaridir. Tartibga soluvchi huquqiy munosabatlar huquq sub’ektlarining mo`’tadil xulq-atvori, ya’ni huquqqa muvofiq xatti-harakatlari natijasida yuzaga keladigan munosabatlardir. Qo`riqlovchi huquqiy munosabatlar – huquq buzarlik sodir etish va buning uchun jazo tarzida davlat majburlov chorasini qo`llash zaruriyati asosida kelib chiqadigan munosabatlardir. 85

Huquqiy munosabat ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari tengligi yoki hokimlik-bo`ysunish (ierarxik) tarzidaligiga qarab bu munosabatlar farqlanadi. Tomonlar huquq va majburiyatlarining tengligiga asoslangan huquqiy munosabatlar, masalan, fuqaroviy-huquqiy, oilaviy-huquqiy munosabatlar ko`rinishida bo`lishi mumkin. Hokimlik va bo`ysunish (ya’ni, avtoritar) mazmunidagi huquqiy munosabatlar, jumladan, jinoiy-huquqiy, ma’muriy-huquqiy munosabatlar shaklida bo`ladi. Bunda bir taraf ustuvor huquqqa, hokimiyat vakolatlariga ega. Ikkinchi taraf esa bo`ysunish holatida bo`lib, asosan majburiyat o`taydi. Adabiyotlarda kompleks huquqiy munosabatlar haqida ham so`z yuritiladi. Bunday munosabatlar uzoq davom etuvchi, nisbatan turg’un, murakkab tarkibli bo`lib, ulardagi o`zaro huquq va majburiyatlar ko`p qirraliligi bilan namoyon bo`ladi. Ushbu turdagi munosabatlarga er-xotin o`rtasidagi yoki korxona ma’muriyati bilan xodim o`rtasidagi munosabatlar va boshqalar misol bo`la oladi. Kompleks huquqiy munosabatlar, o`z navbatida, bir necha oddiy huquqiy munosabatlarga bo`linadi. Kompleks huquqiy munosabatlar ular tarkibiga kiruvchi oddiy huquqiy munosabatlardan o`zining vujudga keltiruvchi, o`zgartiruvchi va bekor qiluvchi asoslariga ko`ra farq qiladi. Huquqiy munosabatlar umumiy va aniq (konkret), mutlaq va nisbiy turlarga ham bo`linadi. Umumiy huquqiy munosabatlar deganda, avvalo, fuqarolarning asosiy huquq, erkinlik va majburiyatlarini mustahkamlovchi konstitutsiyaviy normalar asosida vujudga keluvchi munosabatlar tushuniladi. Fuqarolar qonunda nazarda tutilgan vakolatlarga ega bo`lgach, barcha u yoki bu huquq sub’ektlari bilan huquqiy aloqadorlikda hisoblanadilar. Basharti, mazkur huquq va erkinliklar amalga oshirilsa, aniq huquqiy munosabat vujudga keladi. Aniq huquqiy munosabatlar jinoyat, fuqarolik, mehnat, oila, soliq, uy-joy va boshqa kodekslar maxsus qismidagi moddalarning qo`llanishi asosida kelib chiqishi mumkin. Bunda qonunda mustahkamlangan aniq huquqning ta’minlanishi uchun muayyan sub’ekt tegishli yuridik majburiyatni ado etadi. Mutlaq huquqiy munosabatlarda bir taraf aniq ma’lum bo`ladi – bu sub’ektiv huquq egasidir. Qolgan barcha sub’ektlar majburiyat o`tovchi tomon bo`ladilar, ya’ni vakolatli shaxs sub’ektiv huquqlarning amalga oshirilishiga qarshilik qilmasligi lozim. Bunday huquqiy munosabatga mulkchilik munosabatlari misol bo`ladi. Nisbiy huquqiy munosabatlarda barcha ishtirokchilar (taraflar) aniq belgilangan bo`ladi, ya’ni huquq egasi ham, majburiyat o`tuvchi tomon ham ma’lum bo`ladi. Masalan, sotuvchi va haridor, buyurtmachi va pudratchi, ma’muriyat rahbari va xodim. Huquqiy munosabatlar o`z ichki tuzilishiga ko`ra quyidagi tarkibiy qismlar (elementlar) dan iborat: a) huquqiy munosabatlarning sub’ektlari (ishtirokchilari); b) huquqiy munosabatlarning ob’ekti; v) huquqiy munosabatning mazmunini tashkil etuvchi sub’ektiv huquq va yuridik majburiyatlar. Huquqiy munosabatlarning sub’ektlari 86

Huquqiy munosabat, avvalambor, insonlar (kishilar jamoasi) o`rtasidagi aloqa, bog’lanish, munosabat bo`lib, o`z ishtirokchilariga, taraflariga ega. Har qanday munosabat ikki yoki undan ortiq shaxslar o`rtasidagi aloqa, muloqot sifatida talqin etiladi. Tegishli sub’ektlarning mavjud bo`lishi huquqiy munosabatlar amalga oshishining muqarrar sharti hisoblanadi. Huquqiy munosabatlar sub’ektlari – huquqiy normalar tufayli muayyan munosabatlar ishtirokchisi hamda sub’ektiv huquq va yuridik majburiyatlar egasi bo`lgan insonlar yoki tashkilotlardir. Ushbu ta’rifdan ma’lum bo`lishicha, huquqiy munosabatlar sub’ektlari ikki toifaga bo`linadi: insonlar (jismoniy shaxslar) va tashkilotlar (jamoaviy sub’ektlar). Jismoniy shaxslarga tegishli davlatning fuqarolari, shu mamlakat hududida turgan horijiy davlat fuqarolari va fuqaroligi bo`lmagan shaxslar kiradi. Huquqning jamoaviy sub’ektlariga turli-tuman davlat va nodavlat tashkilotlar hamda idoralar, shuningdek davlatning o`zi ham kiradi. Jamoaviy sub’ektlar sifatida ba’zan ijtimoiy birgaliklar ham tushuniladi: masalan, referendum yoki saylovlar o`tkazilgan chog’da – xalq, saylovchilar (elektorat) ana shunday sub’ekt hisoblanadi. Fuqaroviy-huquqiy munosabatlarda jamoaviy sub’ektlar yuridik shaxslar sifatida maydonga chiqadilar. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida jismoniy va yuridik shaxslar ta’rifi berilgan. Fuqarolar (jismoniy shaxslar) deganda O`zbekiston Respublikasining fuqarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari, shuningdek fuqaroligi bo`lmagan shaxslar tushuniladi. Qonun barcha fuqarolarning teng ravishda huquq va burchlarga ega bo`lish qobiliyatini (huquqiy layoqatini) e’tirof etadi. Kodeksning 39-moddasida yuridik shaxs tushunchasi bayon etilgan. Unga muvofiq, o`z mulkiga, xo`jalik yuritishida yoki kundalik boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo`lgan hamda o`z majburiyatlari yuzasidan javob bera oladigan, o`z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo`la oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da’vogar va javobgar bo`la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi. Yuridik shaxsning huquqiy layoqati va muomala layoqati bir vaqtda, ya’ni u tuzilgan paytdan boshlab vujudga keladi va uni tugatish yakunlangan paytdan e’tiboran tugatiladi. Yuridik shaxsning maxsus huquq layoqati uning ustavi, nizomi yoki qonunchilik hujjatlari bilan belgilanadi. Yuridik shaxslar mulkdor yoki u vakil qilgan shaxs tomonidan yohud vakolatli organning farmoyishi asosida, shuningdek qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda tashkil etiladi. Yuridik shaxslar – davlat, davlat idoralari, jamoat va shirkat tashkilotlari, korxona, muassasa va tashkilotlar, xo`jalik birlashmalaridir. Davlat idoralari va nodavlat tashkilotlar quyidagi hollarda huquqiy munosabatlarning ishtirokchisi bo`ladilar: a) o`zlarining hokimiyat yoki qonunda belgilangan vakolatlarini amalga oshirish orqali; b) jamiyat va davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotida (faoliyatida) ishtirok etish orqali; v) xo`jalik va mulkiy munosabat bilan bog’liq faoliyatni amalga oshirish orqali. 87

Davlatning o`zi to`lig’icha huquq egasi bo`lish holatlari ham mavjud. Masalan, xalqaro huquqiy munosabatlarda, ya’ni xorijiy davlatlar bilan muloqotga kirishganda; davlat-huquqiy munosabatlarda, ya’ni federatsiya bilan uning sub’ektlari o`rtasida aloqalar amalga oshganda, yoki davlat fuqaroligiga qabul qilishda, yohud davlat o`z fuqarosiga faxriy unvonlar berganda va h.k.; fuqaroviyhuquqiy munosabatlarda, ya’ni davlat mulki bilan bog’liq munosabatlarda, ijtimoiy xususiyatga ega bo`lgan tarixiy, milliy, ilmiy, madaniy va moddiy boyliklarga davlat merosxo`r (voris) bo`lgan hollarda; jinoiy-huquqiy munosabatlarda, ya’ni jinoiy ish bo`yicha hukm yoki fuqarolik ishi bo`yicha hal qiluv qarori davlat nomidan e’lon qilinadi. Davlat ishtirok etadigan mulkiy munosabatlar davlat mulki, tashqi savdo, kredit, boj va qarz masalalarida vujudga keladi. Ba’zi hollarda davlat yagona huquq sub’ekti sifatida maydonga chiqadi. Masalan, Konstitutsiya va amaldagi qonunlarga muvofiq, O`zbekistonda er, er osti boyliklari, suv va o`rmon, temir yo`l, havo va suv transportiga, aloqa vositalariga egalik qilish huquqi faqat davlatga tegishlidir. O`zbekiston Respublikasi – xalqaro huquqiy munosabatlar sub’ekti, ya’ni ma’lum huquq va majburiyatlar egasidir. Huquqiy munosabatning sub’ekti bo`lish uchun tashkilot yoki jismoniy shaxs huquqdorlik maqomiga ega bo`lishi lozim. Faqat huquqdor, ya’ni huquqiy layoqat va muomala layoqatiga ega bo`lgan jismoniy va yuridik shaxslar huquqiy munosabat ishtirokchisi deb tan olinadi. Huquqdorlik – huquq sohibi, huquqiy aloqalar ishtirokchisi bo`lish qobiliyatidir. Huquqiy layoqat – shaxsning huquq normalariga muvofiq sub’ektiv huquq va yuridik majburiyatlarga ega bo`la olish qobiliyatidir. Boshqacha aytganda, huquqiy layoqat jismoniy va yuridik shaxslarning sub’ektiv huquq va yuridik majburiyatlarga ega bo`lish imkoniyati, qonunda nazarda tutilgan turli munosabatlarga kirishi qobiliyatidir. Insonlarda huquqiy layoqat ular tug’ilgan paytda paydo bo`lib, vafot etgunicha mavjud bo`ladi. Huquq normalari huquqiy munosabat sub’ektlarining ular huquqiy layoqatiga mos tarzdagi harakatlanish mezoni va chegarasini belgilaydi. Huquq nazariyasida huquqiy layoqatning uch turi farqlanadi: umumiy, sohaviy va maxsus. Umumiy huquqiy layoqat – har qanday shaxsning, yoki tashkilotning umuman huquq sub’ekti bo`laolish imkoniyatidir. Bu imkoniyat tug’ilgan (tashkil topgandan) boshlab mavjud bo`ladi. Sohaviy huquqiy layoqat – shaxs yoki tashkilotning u yoki bu huquq sohasida sub’ekt bo`la olish yuridik qobiliyati. Turli huquq sohalarida sub’ekt bo`lish uchun har xil talablar belgilangan. Maxsus huquqiy layoqat – muayyan lavozimni prezident, sud’ya, prokuror va h.k. egallash munosabati bilan vujudga keladigan huquqiy munosabatlarning ishtirokchisi bo`lish qobiliyati. Bunday layoqat shaxsning muayyan huquq sub’ekti toifasiga mansub bo`lishi bilan ham bog’liq bo`lishi mumkin (masalan, huquqni muhofaza etish organi xodimi). Huquqiy muomala layoqati – jismoniy va yuridik shaxsning o`ziga tegishli 88

huquqini o`zi bevosita amalga oshirish qobiliyatini anglatadi. Muomala layoqati qonunda belgilangan shaxslar tomonidan o`z harakatlari bilan sub’ektiv huquq va yuridik majburiyatlarga ega bo`lish qobiliyatidir. Muomala layoqatining mazmuni, ko`lami va amalga oshirish shartlari huquq normalari bilan belgilanadi. Demokratik jamiyatda huquq layoqati va muomala layoqati uni chindan ham amalga oshirish imkoniyatlari bilan ta’minlanadi. Umumiy qoidaga ko`ra, barcha fuqarolar huquq layoqatiga ega hisoblanadilar. Biroq, har bir fuqaro ham muomala layoqatiga ega bo`lavermaydi. Xususan, O`zbekistonda muomala layoqati balog’at chog’i, voyaga etish kunidan boshlab yuzaga chiqadi. Ayrim huquq tarmoqlarida huquq layoqati va muomala layoqati bir vaqtda paydo bo`ladi. Masalan, konstitutsiyaviy huquq sohasida asosiy huquq va majburiyatlarga ega bo`lish o`n sakkiz yoshdan boshlanadi. Mehnat-huquqiy munosabatlarida huquq layoqati va muomala layoqati 16 yoshdan, oila-nikoh munosabatlarida 18 yoshdan (O`zbekiston Respublikasi Oila kodeksiga ko`ra ayollar 17 yoshdan) qatnasha oladilar. Jinoiy-huquqiy munosabatlarda jinoiy javobgarlikka tortilish 16 yoshdan, og’ir jinoyatlarda huquq layoqati va muomala layoqati 14 yoshdan, ba’zan hatto 13 yoshdan paydo bo`ladi (masalan, javobgarlikni og’irlashtiradigan holatda qasddan odam o`ldirish jinoyatida). Fuqarolik qonunchiligi bilan tartibga solinadigan munosabatlarda huquq layoqati va muomala layoqati har doim ham birga (bir vaqtda) vujudga kelmaydi. Fuqaroning o`z harakati bilan fuqarolik huquqlariga ega bo`lishi va ularni amalga oshirishi, o`zi uchun fuqarolik majburiyatlarini vujudga keltirish va ularni bajarish layoqati (muomala layoqati) u voyaga etgach, ya’ni o`n sakkiz yoshga to`lgach to`la hajmda vujudga keladi. Aytish joizki, voyaga etgunga qadar qonuniy asosda nikohdan o`tgan fuqaro nikohdan o`tgan vaqtdan e’tiboran to`la muomala layoqatiga ega bo`ladi (Fuqarolik kodeksining 22-moddasi). Shuningdek, ushbu qonunda o`n to`rt yoshdan o`n sakkiz yoshgacha va o`n to`rt yoshga to`lmagan voyaga etmaganlarning muomala layoqati ko`lami belgilangan (27 va 29moddalar). Huquqiy munosabat sub’ekti o`z xatti-harakati, nojo`ya xulq-atvori va huquqbuzarlik oqibati, etkazilgan zarar uchun javobgarlikni o`tay olish qobiliyatiga ham ega bo`lishi lozim. Gap delikt layoqati haqida bormoqda. «Delikt» lot. – huquqbuzarlik, noqonuniy xatti-harakat, ya’ni shaxsning sodir etilgan huquqbuzarligi, jinoyati uchun javob bera olish layoqatini anglatadi. Mazkur layoqat sohibi hisoblanayotgan shaxs aqli raso, ruhiy jihatdan sog’lom bo`lishi va o`z xatti-harakatlari oqibati uchun to`la javobgarlikni zimmasiga olishga layoqatli bo`lishi lozim. Huquqdorlik tushunchasi tarkibida huquqiy layoqat muhim belgilovchi o`rinni egallaydi. Muomala layoqati bilan delikt layoqati esa undan kelib chiqadi. Chunki shaxs huquq layoqatiga ega bo`lmasa, huquqni amalga oshirishi yoki tegishli javobgarlikni o`tashi haqida gap ham bo`lishi mumkin emas. Huquqiy munosabatlarning ob’ekti Huquqiy munosabatlar tarkibiy tuzilishining zaruriy qismlaridan yana biri – ularning ob’ektidir. “Ob’ekt” – lot. objektum – so`zidan olingan bo`lib, “narsa”, 89

“mavzu” degan ma’noni anglatadi. Har qanday huquqiy munosabat uning zamirida yotgan hayotiy hodisalarni, narsa va jarayonlarni tartibga solish vazifasini o`taydi. Shu bois, ob’ektsiz, ya’ni hech narsaga qaratilmagan, hech narsaga ta’sir ko`rsatmaydigan huquqiy munosabatlar bo`lmaydi. Huquqiy munosabatda ishtirok etayotgan sub’ektlarning diqqat-e’tibori, manfaati, xatti-harakati qaratilgan real ne’mat, aniq narsa, jarayon, harakatlar huquqiy munosabatning ob’ekti deb ataladi. Masalan, uy-joy oldi-sotti shartnomaviy munosabatining ob’ektini uy-joy tashkil etadi; odam o`ldirish jinoyatining ob’ekti – insonning hayoti; birovni haqorat qilish fuqaroviy, ma’muriy va jinoiy javobgarlikni keltirib chiqarishi mumkin. Bu huquqiy munosabatlar ob’ektini shaxsning sha’ni, qadr-qimmati, obro`-e’tibori tashkil etadi. Huquqiy munosabatlarning ob’ekti hayot hodisalari kabi turli-tumandir. Ularni quyidagicha guruhlashtirish mumkin: Moddiy olam ne’matlari. Ularga buyum, ashyolar kiradi. Yuridik ma’noda buyumlar – tabiat ne’matlari va mehnat faoliyati jarayonida yaratilgan narsalar bo`lib, ular yuzasidan huquqiy munosabatlar kelib chiqadi. Buyum (ashyo) lar toifasiga: ishlab chiqarish qurol-vositalari, iste’mol mollari, pul, qimmatli qog’ozlar, moddiy mahsulotlar va boshqalar kiradi. Masalan, moddiy olam ne’matlari ob’ekti bo`luvchi huquqiy munosabatlarga oldi-sotti, mahsulot ayirboshlash, hadya, meros kabi munosabatlar kiradi. Ma’naviy ijod mahsulotlari. Bu intellektual-aqliy faoliyat natijasidir. Unga madaniyat, san’at, tasviriy ijod, kino, adabiyot asarlari va boshqalar kiradi. Intellektual-aqliy ijod mahsullari yuzasidan ham turli-tuman huquqiy munosabatlar kelib chiqadi. San’at va adabiyot asarlarini yaratgan shaxs mualliflik huquqiga da’vogar bo`ladi. Muzey, ko`rgazma, she’riyat kechasiga borgan shaxslarda ana shu ijod mahsulotlariga qiziqish paydo bo`ladi. Bu manfaatning ob’ekti – ma’naviy boyliklardir. Ijod mahsulotlari oldi-sotti, hadya, ijara, foydalanish kabi huquqiy munosabatlarning ob’ekti bo`lishi mumkin. Huquqiy munosabat ishtirokchilarining xulq-atvori va uning oqibatlari. Inson faoliyati, xulq-atvori huquqiy munosabatlar vositasida tartibga solinuvchi ob’ekt sifatida namoyon bo`ladi. Aksariyat hollarda majburiyat o`tovchi sub’ektning xulq-atvori huquqiy munosabat ob’ekti bo`ladi. Masalan, O`zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to`g’risidagi kodeksiga muvofiq, ichki ishlar idoralari jazoni o`tab qaytgan shaxslar ustidan ma’muriy nazorat o`rnatadi va uni amalga oshiradi. Bunda nazorat ostida bo`luvchi shaxsning faoliyati, yurishturishi, xulq-atvori ichki ishlar organi bilan jazo o`tab chiqqan shaxs o`rtasidagi huquqiy munosabatning ob’ekti bo`ladi. Xulq-atvorning natijasi deganda, u yoki bu harakat (harakatsizlik) keltirib chiqaradigan oqibat tushuniladi. Ko`pgina huquqiy munosabatlar muayyan oqibatga erishish uchun o`rnatiladi va amalga oshiriladi. Bu holatda xulq-atvor emas, balki uning natijasi huquqiy munosabatning ob’ekti sanaladi. Masalan, yuk tashish shartnomasi asosida kelib chiquvchi huquqiy munosabatni olaylik. Bunda huquqdor shaxsni (yuk qabul qilib oluvchi tomonni) majburiyat o`tovchi shaxsning qanday xatti-harakatlar sodir etishi qiziqtirmaydi. Balki uning harakatlari natijasi, ya’ni yukni muayyan muddatda belgilangan joyga etkazib berishi qiziqtiradi. 90

Shaxsiy nomulkiy ne’matlar. Huquqiy munosabatning shaxsiy nomulkiy ob’ekti deganda nomoddiy ne’matlar, insonning bevosita shaxsiyati bilan bog’liq narsalar tushuniladi. Bular – insonning hayoti, qadr-qimmati, sha’ni, sog’lig’i kabilar. Insonni hayotdan mahrum etish jinoyatdir. Deyarli barcha davlatlarning jinoyat qonunchiligida inson hayotiga tajovuz qilish jinoiy javobgarlikka sabab bo`ladi. Shuningdek, insonning hayoti, sog’lig’i, sha’ni, obro`-e’tibori, qadrqimmati fuqarolik, ma’muriy, nikoh va oila hamda boshqa qonunchilik sohalari normalari bilan muhofaza etiladi. Sub’ektiv huquq va yuridik majburiyatlar Huquqiy munosabat uning ishtirokchilarida o`zaro sub’ektiv huquq va majburiyatlar mavjud bo`lishini anglatadi. Sub’ektiv huquq va yuridik majburiyatlar huquqiy munosabatlarning mazmun-mohiyatini tashkil etadi. Chunki, ularni o`zaro bog’liqlikda tahlil etish orqali huquqiy munosabatning tabiati va maqsadi haqida tasavvur hosil qilish mumkin. Sub’ektiv huquq – huquqdor (vakolatli) shaxsning huquq normalari doirasida hamda muayyan yuridik faktlar asosida vujudga keluvchi xatti-harakati, fe’latvorining me’yoridir. Shuningdek, sub’ektiv huquq – huquqiy munosabat ishtirokchilarining tegishli huquq normasiga asosan unda nazarda tutilgan harakatni sodir qilishga haqli ekanini yoki ularning ma’lum harakatlarning amalga oshirilishini talab qilish vakolatini bildiradi. Sub’ektiv huquq qonun bilan beriladigan va davlat tomonidan muhofazalanadigan xulq – atvorning mumkin bo`lgan (ruxsat etilgan) chegarasi, ko`lami bo`lib, u asosan shaxsning imkoniyati sifatida baholanadi va uning qonuniy manfaatlarini qondirishga xizmat qiladi. Sub’ektiv huquqning mazmunini aks ettiruvchi jihat-huquqiy vakolat hisoblanib, u uch xil bo`ladi: O`z xatti-harakatlarini amalga oshirish yuzasidan bo`lgan huquqiy vakolatlar. Bunga misol: mulkdor o`ziga tegishli mulkka nisbatan egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish huquqlariga ega ekanligidir; o`z harakatlarini sodir etish huquqi qonunchilik normalari yoki boshqa shaxslarning sub’ektiv huquqlari bilan cheklanishi mumkin. O`zgalarning xatti-harakatiga bo`lgan huquqiy vakolat. Bunda sub’ektiv huquq javobgar shaxs tomonidan muayyan harakatlar sodir etilgan taqdirdagina amalga oshadi. Masalan, qarz shartnomasi bo`yicha pulni qaytarishni talab etish huquqi. Talab tarzidagi huquqiy vakolat. Bu vakolatli davlat organiga murojaat etib, muayyan majburiyatning bajarilishini talab etish imkoniyatidir. Masalan, sudga murojaat etib, aliment to`lanishini talab qilish huquqi. Shunday qilib, sub’ektiv huquqning amalga oshishi huquqiy vakolat egasi bo`lgan shaxsning ixtiyori, istagi va irodasiga bog’liqdir. Sub’ektiv huquq hamisha erkinlik (ozodlik) bilan uzviy bog’liq. U – erkinlik me’yori. Mabodo, erkinlikning bu me’yori nolga teng bo`lsa, har qanday munosabat o`zining huquqiy tabiatini yo`qotadi1. Basharti, sub’ektiv huquq o`zga 1

Ԕɚɪɚɧɝ: ȼɚɪɥɚɦɨɜɚ ɇ.ȼ. ɉɪɚɜɨɨɬɧɨɲɟɧɢɹ: ɮɢɥɨɫɨɮɫɤɢɣ ɢ ɸɪɢɞɢɱɟɫɤɢɣ ɩɨɞɯɨɞԕ. – ɉɪɚɜɨɜɟɞɟɧɢɟ. 1991, ʋ4. 51-ɛ.

shaxs yoki tashkilot tomonidan buzilsa, huquqiy vakolat egasida buzilgan huquqini muhofaza etilishini talab qilib, murojaat etish imkoniyati paydo bo`ladi. Mazkur vaziyatda davlatning huquqni qo`riqlash faoliyati namoyon bo`ladi. Yuridik majburiyat – huquqiy munosabat ishtirokchilarining tegishli huquqiy normaga asosan o`zlarining burchi (majburiyati) bo`lgan harakatni amalga oshirishlari yoki ba’zi harakatni sodir etishdan o`zlarini tiyishlaridir. Shaxs yuridik majburiyatlarni o`tash tufayli huquqiy munosabatning ikkinchi ishtirokchisi sub’ektiv huquqi amalga oshishini ta’minlaydi. Agar huquqimizga muqobil turuvchi majburiyat o`tovchi shaxs bo`lmasa va u sub’ekt qonun talab etgan xattiharakatlarni sodir etmasa (yoki biron-bir harakatdan o`zini tiymasa), bizning huquqimiz quruq gapdan boshqa narsa emas. Yuridik majburiyat qonunga muvofiq talab etiladigan, bajarilishi lozim bo`lgan xatti-harakatdir. Agar sub’ektiv huquqdan foydalanish ixtiyoriy bo`lib, undan foydalanmaslik ham mumkin bo`lsa, yuridik majburiyatni bajarmaslik mumkin emas. G.F.Shershenevich yuridik majburiyat nima deb savol qo`yadi va unga shunday javob beradi: bu eng avvalo, “o`z irodang chegaralanganligini, o`zganing manfaati bilan bog’langanligini anglashdir”. Inson o`z xulq – atvorini unga tashqaridan bo`ladigan talablarga muvofiqlashtirishga majbur qilinadi. Majburiyatning mohiyati ana shundadir. Huquqning talabi kimga qaratilgan bo`lsa, o`sha shaxsni yuridik majburiyat o`tovchi deb hisoblash lozim. O`z tabiati va ta’biga ko`ra harakat qilmoqchi bo`lgan shaxsning irodasiga qonunda nazarda tutilgan omillar ta’sir etib, uni o`z majburiyatini anglashga majbur qiladi1. Sub’ektiv yuridik majburiyat quyidagilarda ifodalanadi: – taqiqlangan xatti-harakatlarni sodir etishdan tiyilish (bunda majburiyat o`tovchi shaxs passiv bo`lib, sub’ektiv huquq amalga oshishiga xalal bermaydi); – muayyan xatti-harakatlarni sodir etish (bunda majburiyat o`tovchi shaxsdan faol harakat qilish talab etiladi, toki huquqiy munosabat boshqa ishtirokchisining sub’ektiv huquqi ro`yobga chiqishi uchun sharoit yaratilsin). Yuridik majburiyatni bajarmaslik oqibatida yuridik javobgarlik kelib chiqadi. Yuridik majburiyatni bajarmagan shaxsga nisbatan davlat majburlov chorasini qo`llaydi, ya’ni jazoga duchor etadi. Shunday qilib, sub’ektiv huquq va yuridik majburiyat o`zaro chambarchas bog’liqdir. Huquq majburiyatsiz mavjud bo`lmaydi. Va aksincha, biron-bir huquqqa mos kelmaydigan majburiyat bo`lmaydi. Aynan bir faktik xulq-atvor, xatti-harakat bir vaqtning o`zida bir tomon uchun – huquq, ikkinchi tomon uchun – majburiyat hisoblanadi. Masalan, ish vaqtidan tashqari ishlaganlik tufayli oshirilgan haq to`lash ma’muriyat uchun – majburiyat, xodim uchun – huquqdir. Yuridik faktlar Barcha ijtimoiy hayot hodisalari singari huquqiy munosabatlar ham taraqqiyot qonuniyatlariga itoat etadi. Insonlar o`rtasidagi aloqalarning yuridik shakli bo`lmish huquqiy munosabatlar muntazam ravishda paydo bo`lib, o`zgarib va barham topib turadi. Huquqiy munosabatlar yuridik normalar asosida kelib chiqadi. Biroq, huquqiy 1

Ԕɚɪɚɧɝ: ɒɟɪɲɟɧɟɜɢɱ Ƚ.Ɏ. Ɉɛɳɚɹ ɬɟɨɪɢɹ ɩɪɚɜɚ. ȼɵɩ.3.1911.-ɋ.619-620.

normalar o`z-o`zidan, bevosita huquqiy munosabatlarni paydo qilmaydi. Normalar faqatgina huquqiy munosabatlar vujudga kelishining shartlarini, holatlarini va chegaralarini belgilab beradi. Huquqiy munosabatlarning mavjudligi yuridik faktlar, deb ataluvchi muayyan hayotiy hodisalar bilan bog’liq. Yuridik faktlar huquqiy munosabatlarning zaruriy sharti, aniq talabi sifatida maydonga chiqadi. Xo`sh, yuridik faktlar degani qanday hodisa? Turmushdagi barcha voqeliklar mana shunday hodisalar hisoblana oladimi? Chamasi, yo`q. Hayotda turli-tuman faktlar, holatlar, shart-sharoitlar bor. Ammo ularning hammasi ham yuridik fakt bo`lavermaydi. Muayyan hodisa va holatlarni yuridik fakt deb e’tirof etish davlatning xohish-irodasiga bog’liq. Yuridik fakt huquqiy munosabatni keltirib chiqaradi, tomonlarda huquq va majburiyat vujudga keltiradi. Huquqiy normalar ta’sirida u yoki bu hayotiy holatlar yuridik faktga aylanadi. Demak, yuridik faktlar – huquqiy normalar asosida huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi, o`zgartiruvchi va barham toptiruvchi hayotiy hodisalardir. Yuridik faktlar huquqiy tizimda, huquqiy tartibga solish mexanizmida muhim rol’ o`ynaydi va katta ahamiyat kasb etadi. Ular huquqiy norma bilan aniq huquqiy munosabat o`rtasidagi bog’lovchi bo`g’indir. Yuridik faktlar huquqiy normalar va huquqdorlik (huquq sub’ekti), sub’ektiv huquq va yuridik majburiyat bilan birgalikda huquqiy munosabatlarning zaruriy sharti hisoblanadi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 41moddasiga muvofiq, har kim bilim olish huquqiga ega. Fuqaroning oliy o`quv yurtiga kirib o`qish huquqi amalga oshishi uchun u balog’at yoshiga etganligi hamda muomala layoqatiga egaligidan tashqari tegishli yuridik fakt mavjud bo`lishi lozim. Bu yuridik fakt – uning kirish imtihonlarini muvaffaqiyatli topshirishi, tanlovdan o`tishi va buyruq bilan o`quv muassasasiga qabul qilinishidir. Ana shundagina talaba bilan o`quv yurti ma’muriyati o`rtasida huquqiy munosabat kelib chiqadi. Yuridik faktlar huquq normalarida nazarda tutiladi, mustahkamlanadi. Masalan, nikohni FHDYO (ZAGS) idoralarida ro`yxatdan o`tkazish fakti – yuridik faktdir, chunki bu holat Fuqarolik kodeksi va Oila kodeksida mustahkamlangan. Ayni vaqtda, masjidda ham nikoh o`qish faktlari (urf-odati) mavjud. Biroq, bu fakt qonunda nazarda tutilmagan. Shu bois u yuridik fakt bo`la olmaydi. Yuridik faktlar xilma-xildir, ular mohiyatan bir necha turlarga bo`linadi. Yuridik faktlar ular keltirib chiqaradigan huquqiy oqibatlarga qarab: huquqni yaratuvchi, huquqni o`zgartiruvchi va huquqni bekor qiluvchi faktlarga bo`linadi. Ayni bir yuridik hodisa bir vaqtning o`zida ham huquq yaratuvchi, ham huquqni o`zgartiruvchi, ham huquqni bekor qiluvchi fakt bo`lishi mumkin. Masalan, insonning o`limi fakti meros huquqiy munosabatlarining kelib chiqishiga sabab bo`la oladi, huquqiy munosabat ishtirokchilari tarkibi o`zgarishiga olib keladi (ya’ni, o`lgan shaxs bu munosabatdan chiqib ketadi), mavjud qator (oilaviy, mehnat, nafaqa) huquqiy munosabatlarning barham topishiga asos bo`ladi. Yuridik faktlar irodani ifodalashiga qarab, ikki asosiy guruhga: yuridik hodisalar va yuridik harakatlarga bo`linadi. Hodisalar – tabiat va jamiyatdagi shunday faktlarki, ularning yuz berishi kishilarning erku irodasi, ongi va ehtiyojiga bog’liq emas. Masalan, er qimirlashi, 93

bola tug’ilishi, insonning vafot etishi, yong’in, sel kabi tabiiy ofatlar va boshqalar. Mazkur hodisalar huquq bilan tartibga solinuvchi ijtimoiy munosabatlarga muayyan ta’sir ko`rsatishi mumkin. Shu sababdan ular yuridik faktlar, deb tan olinadi. Odatda, hodisalar huquqiy munosabatning ob’ektiga ta’sir etadi. Masalan, yong’in tufayli uy-joyiga zarar etgan shaxs bilan tegishli davlat idoralari, jumladan, sug’urta idoralari o`rtasida huquqiy munosabat kelib chiqadi. Harakatlar – huquqiy munosabat ishtirokchilari irodasi bilan bog’liq faktlar. Ular bir necha turga ajraladi: huquqqa muvofiq va huquqqa xilof harakatlar. Amaldagi qonun normalari asosida vujudga keladigan hamda shu normalar bilan tartibga solinadigan harakatlar huquqiy (huquqqa muvofiq) harakatlar, deb ataladi. Huquqiy normalar talablariga zid, ularni buzuvchi harakatlar huquqqa xilof (g’ayriqonuniy) harakatlar hisoblanadi. Huquqqa zid harakatlar o`z mazmuni va xususiyatiga qarab jinoiy, ma’muriy, fuqarolik va intizomiy-huquqiy bo`lmagan harakatlarga bo`linadi. Huquqiy bo`lmagan harakat qonunga binoan yuridik javobgarlikni keltirib chiqaradi. Masalan, jinoyat sodir qilinganlik uchun jinoiy javobgarlik kelib chiqadi. Huquqqa muvofiq harakatlar o`z navbatida ikki turga bo`linadi: – yuridik aktlar; – yuridik xatti-harakat. Yuridik aktlarda huquqqa muvofiq harakatlar muayyan huquqiy oqibatlarni vujudga keltirishi nazarda tutilib sodir etiladi. Bunday harakatlarda huquq va majburiyatlarni vujudga keltirish, o`zgartirish va barham toptirishga qaratilgan xohish ifodalandi. Masalan, fuqarolik huquqiy bitimlari, ma’muriy aktlar shunday aktlar sirasiga kiradi. Yuridik xatti-harakat kishilar tomonidan huquqiy oqibatlarga olib kelishini atayin ko`zda tutmagan holda sodir etiladi, biroq bunday oqibatlar qonunda nazarda tutilganligi tufayli kelib chiqadi. Masalan, ijodkor ilmiy yoki badiiy asar yaratdi, deylik. Bunda ijodkorning huquqiy oqibatlarni vujudga keltirishni istagani yoki istamaganidan qat’i nazar, qonun mualliflik huquqiy munosabatlari paydo bo`lishini shart qilib qo`ygan. Demak, ijod mahsulining yaratilishi – yuridik faktdir. Yuridik aktlarning eng muhim xususiyati shundan iboratki, ularda yuridik ahamiyatga molik asosiy shart – yuridik oqibatlarni ko`zlab o`zicha ish ko`rishdir. Shunday qilib, yuridik faktlar huquqiy munosabatlar o`rnatishning muhim vositasi bo`lib xizmat qiladi. Ular, odatda, huquqiy munosabat sub’ektlarining manfaatlariga mos keladi. Yuqoridagi tahlillarga yakun yasab, quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: 1) huquqiy munosabatlar – ijtimoiy munosabatlarning alohida turi bo`lib, ular ustqurmaning tarkibiy qismi sifatida iqtisodiy tizim, ishlab chiqarish munosabatlari zamirida vujudga keladi va takomillashib boradi; 2) huquqiy munosabatlar, o`z navbatida, jamiyat hayotiga, ishlab chiqarish jarayoniga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko`rsatishi mumkin; 3) huquqiy munosabatlar huquq normalari asosida paydo bo`ladi (o`zgaradi yoki barham topadi) hamda o`z tabiatiga ko`ra irodaviy xarakterga ega bo`ladi; 4) faqat huquqiy normalargina ijtimoiy munosabatlarga qonuniy shakl baxsh 94

eta oladi; 5) huquqiy munosabatlar – davlatli jamiyatga xos hodisa. Ular davlat siyosati, xohish-irodasi bilan chambarchas bog’liqdir. Huquq vositasida davlat ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga soladi; zarur hollarda huquqiy munosabatlarni ro`yobga chiqarish, muhofaza etish uchun davlatning majburlash kuchi ishga solinadi; 6) demokratik jamiyatda huquqiy munosabatlar, asosan, ixtiyoriy, ongli ravishda amalga oshiriladi. Biroq shunday bo`lsa-da, huquqiy munosabatlar doimo davlatning madadiga (kuchiga) tayanadi; 7) huquqiy munosabatlar quyidagi to`rt unsurli tarkibiy tuzilishga ega: huquqiy munosabat sub’ekti, uning ob’ekti, huquqdorlik, yuridik majburiyat; 8) huquqiy munosabatlar vujudga keltiriladigan, o`zgartiradigan (rivojlantiradigan) yoki barham toptiradigan hayotiy hodisalar (shuningdek, tabiat hodisalari) yuridik faktlar hisoblanadi (chizmaga qaralsin); 9) yuridik faktlar hayotda huquqdan alohida, mustaqil bo`lib, davlat xohishirodasi tufayligina huquqiy ma’noga ega bo`ladi; 10) huquqiy munosabatlar ob’ektiv va sub’ektiv huquqni amalga oshirishning alohida shaklidir. Xulosa qilib aytganda, huquqiy munosabatlar fuqarolar, jamoat birlashmalari, davlat organlari va boshqa yuridik shaxslar o`rtasidagi turli-tuman aloqalarni tartibga solish orqali jamiyatda qonuniylikni mustahkamlash, qonun ustuvorligini qaror toptirish, shuningdek, inson, jamiyat va davlat manfaatlarini huquqiy jihatdan uyg’unlashtirishga samarali xizmat qiladi. Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar 1. Huquq tizimi deganda nimani tushunasiz? 2. Huquq qanday xususiyatlarga ega? 3. Huquq normasi tushunchasi? 4. Huquq instituti nima? 5. Huquq tarmog’ining o`ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 6. Huquqiy tartibga solish usuli nima? 7. Huquqiy munosabatlar tushunchasini yoritib bering? 8. Huquqiy munosabatlar o`z mazmuniga ko`ra qanday turlarga bo`linadi? 9. Huquqiy munosabatlar umumiy va aniq (konkret), mutlaq va nisbiy turlariga izoh bering? 10. Huquqiy layoqat va muomala layoqati tushunchalari, ushbu tushunchalarning bir-biriga o`xshash va farqli jihatlarini aytib bering? 11. Huquqiy munosabatlarning ob’ekti deganda nimani tushunasiz? 12. Sub’ektiv huquq va yuridik majburiyatlar tushunchalarini yoritib bering? Test savollari 1. Huquq tizimiga to`g’ri ta’rif berilgan qatorni toping? 1. Bu bir turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik 95

normalar yig’indisi 2. To`g’ri javob berilmagan 3. Bu huquqiy normalarning alohida guruhi bo`lib, u ijtimoiy munosabatlarning muayyan guruhini tartibga soladi 4. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi davlat tomonidan o`rnatiladigan hokimiyat xarakteriga ega bo`lgan xatti-harakat qoidasi 5. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi o`zaro bir-biri bilan bog’liq huquq normasi, instituti va sohalardan tashkil topgan huquqning ichki tuzilishi 2. Normativ aktlarni tizimlashtirishning turlarini ko`rsating? 1. Kodifikatsiya va interpretatsiya 2. To`g’ri javob berilmagan 3. Inkorporatsiya va denonsatsiya 4. Interpretatsiya va konsolidatsiya 5. Kodifikatsiya, inkorporatsiya va konsolidatsiya 3. Quyida ko`rsatib o`tilganlardan qaysi biri inkorporatsiyaga taaluqli? 1. Fuqarolik kodeksi 2. Mehnat kodeksi 3. Barcha javoblar to`g’ri 4. Qonunlar majmui 5. Tabiatni qo`riqlash to`g’risidagi qonun 4. Quyidagilardan qaysi biri huquq tizimini qismlari hisoblanadi? 1. Faqat huquq institutlari va huquq sohalari 2. Huquq tizimi va huquq elementlari 3. Faqat huquq normalari va huquq institutlari 4. Huquq normalari, huquq institutlari va huquq sohalari 5. Faqat huquq sohalari va huquq normalari 5. Huquq sohasi tushunchasini aniqlang? 1. Davlat tomonidan o`rnatiladigan hokimiyat xarakteriga ega bo`lgan huquq normasiga aytiladi 2. Huquq sohasi, instituti va normalarining yig’indisi 3. Muayyan guruhidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq normalarining yig’indisi 4. Muayyan sohadagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq normalar va huquq institutlarining yig’indisiga aytiladi 5. To`g’ri javob berilmagan 6. Huquq instituti tushunchasini aniqlang? 1. Davlat tomonidan o`rnatiladigan hokimiyat xarakteriga ega bo`lgan xatti-harakat qoidasidir. 2. Bu bir turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq institutlarining alohida majmui 3. Soha va institutlardan tashkil topgan, ichdan moslashtirilgan huquq tuzilishi 4. To`g’ri javob berilmagan 5. Bu huquqiy normalarning alohida guruhi bo`lib, u ijtimoiy munosabatlarning muayyan guruhini tartibga soladi 96

7. Huquq normasi tushunchasini aniqlang? 1. Bu huquqiy normalarning alohida guruhi bo`lib, u ijtimoiy munosabatlarning muayyan turini tartibga soladi 2. Soha va institutlaridan tashkil topgan, ichdan moslashtirilgan huquq tuzilishi 3. Bu bir turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik normalar yig’indisi 4. Bu huquq tizimining dastlabki elementi bo`lib, u muayyan ijtimoiy munosabatni tartibga soladi 5. To`g’ri javob berilmagan 8. Kodifikatsiya (kodekslashtirish) nima? 1. Normativ-huquqiy hujjatlarni nashr etish va aholiga etkazish bo`yicha olib boriladigan davlat faoliyati 2. To`g’ri javob berilmagan 3. Tizimlashtirilgan normativ huquqiy akt yaratish 4. Qonun osti aktlarning muayyan tizimga solib nashr etilishi 5. Bu muayyan qonunni qism, bo`lim, bob va moddalarga taqsimlagan holda tizimlashtirishga aytiladi 9. Inkorporatsiya nima? 1. Oliy majlisning qonunlarni qabul qilish, o`zgartirish va bekor qilishga qaratilgan faoliyati 2. To`g’ri javob berilmagan 3. Bu amaldagi qonunchilik normalarini jiddiy o`zgartirishlar kiritish orqali yangi normativ huquqiy aktni yaratish 4. Bu normativ huquqiy aktlar loyihasini tayyorlash, nashr etish va tizimlashtirishdir 5. Normativ-huquqiy aktlarning alfavit, xronologik, mavzu bo`yicha tizimga solinishi 10. Quyidagi javoblardan qaysi birida protsessual huquq tarmog’i noto`g’ri ko`rsatilgan? 1. Ma’muriy huquq 2. Barcha javoblar to`g’ri 3. Jinoyat-protsessual huquqi 4. Xo`jalik-protsessual huquqi 5. Fuqarolik-protsessual huquqi 11. Quyidagilardan qaysi biri huquq tizimi tarkibidagi eng yirik tuzilma hisoblanadi? 1. Huquq normasi 2. Huquq instituti 3. Barcha javoblar to`g’ri 4. Huquq sohasi 12. Huquqiy munosabat -bu: 1. Odat normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar 2. Korporativ normalar bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar 3. Ahloq bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar 97

4. Huquq bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar 5. Siyosiy normalar bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar 13. Jamiyatdagi mavjud ijtimoiy munosabatlarga huquqning ta’sirida qo`llaniladigan vosita va yo`llar majmui deganda nima tushuniladi? 1. Huquqiy tartibga solish predmeti 2. Muomala layoqati 3. Huquq layoqati 4. Huquq sub’ektlari 5. Huquqiy tartibga solish usuli 14. Huquqiy munosabatlarni vujudga kelishiga, o`zgarishiga va bekor bo`lishiga sabab bo`luvchi holat: 1. Yuridik burchlar 2. Yuridik faktlar 3. Muomala layoqati 4. Sub’ektiv huquq 5. Huquqiy munosabat 15. Qachon fuqarolar to`liq muomala layoqatiga ega bo`ladi? 1. Mehnat faoliyatini boshlaganda 2. Harbiy xizmatni o`tagandan so`ng 3. Fuqarolik pasportini olganidan so`ng 4. 18 yoshga to`lganda 5. Inson tug’ulishi bilan 16. Qaysi organ fuqarolarni huquqiy munosabatlarda qatnashish huquqidan mahrum qilish huquqiga ega? 1. Prokuratura organlari prokuratura organlari 2. Ichki ishlar organlari 3. Sud organlari 4. Qonun chiqaruvchi organ 5. Jinoiy jazoni ijro etish muassasalari 17. Insonlarning xatti-harakatlari qanday tasniflanadi? 1. Huquqiy xatti-harakatlar va voqealar 2. Hodisa va voqealar 3. Xodisa va huquqiy harakatlar 4. Huquqiy xatti-harkat va moddiy ne’matlar 5. Huquqiy va huquqka zid harakatlar 18. Huquqiy munosabatning asosiy elementlarini ko`rsating? 1. Huquqiy munosabatlarning sub’ekti 2. Barcha javoblar to`g’ri 3. Sub’ektiv huquq va yuridik majburiyat 4. Huquqiy munosabatlarning ob’ekti 19. Fuqaro mexnat huquqiy munosabatlariga necha yoshdan boshlab kirishishi mumkin? 1. Alohida hollarda 17 yoshdan 2. Faqat 18 yoshdan 3. 15 yoshdan 98

4. Faqat 14 yoshdan 5. 16 yoshdan 20. Yuridik faktlardan irodani ifodalashiga ko`ra turlarini ko`rsating. 1. Hodisalar 2. Mutloq hodisalar 3. Harakatlar 4. Barcha javoblar to`g’ri

3-MAVZU: JAMOAT TARTIBOTI VA QONUNIYLIK. HUQUQIY TARTIBOT O`quv mashg’ulot rejasi: 1. Qonuniylik va jamoat tartiboti. 2. Huquqiy tartibot tushunchasi, turlari va tuzilishi. 1. Qonuniylik va jamoat tartiboti Qonuniylikning jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o`rni beqiyos. Demokratik davlat qonunning yuksak va mustahkam nufuzisiz biror ma’no kasb etmaydi. Qonuniylik va qonun ustuvorligi mamlakatdagi yangilanish va modernizatsiyalash siyosatining negizini tashkil etadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov uqtirganidek, «Qonunning ustuvorligi – huquqiy davlat faoliyat ko`rsatishining zaruriy shartidir»1. Qonuniylik – keng qamrovli, murakkab hodisa sifatida davlat va huquq nazariyasida muhim o`rin tutadi. Adabiyotlarda qonuniylikning u yoki bu qirralarini yorituvchi ta’riflar ko`p tarqalgan. Bunda qonuniylikni davlat organlarining faoliyati printsipi, ijtimoiy hayotning o`ziga xos siyosiy-huquqiy tartibi, qonun talablarining aniq bajarilishi sifatida tushunish uchraydi. Jumladan, «qonuniylik – ijtimoiy hayotda huquq va qonun hukmronligidan, ijtimoiy munosabatlar barcha ishtirokchilari tomonidan huquqiy normalar ko`rsatmalarini og’ishmay amalga oshirish, jamiyatda tartib va uyushqoqlikni ta’minlashdan iborat ijtimoiy-siyosiy rejimdir»2. Akademik V.N.Kudryavtsev esa, qonuniylikni, qonunlar va boshqa normativ hujjatlarni qabul qilish va bekamu-ko`st amalga oshirish orqali ijtimoiy munosabatlarni tashkil etishdan iborat ijtimoiy hayotning muayyan tartibi, davlat boshqaruv usuli3 sifatida talqin etadi. 1

Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ: ɛɨɡɨɪ ɦɭɧɨɫɚɛɚɬɥɚɪɢɝɚ ʆɬɢɲɧɢɧɝ ʆɡ ɣʆɥɢ. – Ɍ., 1993. – 63-ɛ. ɂɫɥɚɦɨɜ Ɂ.Ɇ. Ⱦɚɜɥɚɬ ɜɚ ԟɭԕɭԕ ɧɚɡɚɪɢɹɫɢ. Ɍ., 2007. – 855-ɛ. 3 Ԕɚɪɚɧɝ: Ʉɭɞɪɹɜɰɟɜ ȼ.ɇ. Ɂɚɤɨɧɧɨɫɬɶ: ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɟ ɢ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɟ ɫɨɫɬɨɹɧɢɟ // Ɂɚɤɨɧɧɨɫɬɶ ɜ Ɋɨɫɫɢɣɫɤɨɣ Ɏɟɞɟɪɚɰɢɢ. – Ɇ., 1998. – ɋ.4. 2

Huquqshunoslikka oid adabiyotlarda qonuniylikni huquq hodisasining nihoyatda muhim jihati sifatida talqin etish uchraydi. Unga ko`ra, qonuniylik – davlat qonunlarida, qonun ijodkorligida, boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni yaratishga yo`naltirilgan huquq ijodkorligida huquqning aniq rasmiylashtirilishi g’oyasi, talabi va tizimi (tartibi)dir.1 Qonuniylik serqirra, turli shakllarga ega hodisa. Akademik V.S. Nersesyants qonuniylikni qonunlar va ularni hayotga tatbiq etish munosabati bilan aloqador bir xil talablar yig’indisi sifatida ta’riflaydi. Ushbu talablarning eng muhimlari sirasida quyidagilarni ko`rsatib o`tadi: birinchidan, qonunlarning ular yo`naltirilgan sub’ektlar tomonidan aniq va bekamu-ko`st bajarilishi; ikkinchidan, qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarning ierarxiyasiga rioya etilishi; uchinchidan, qonuniylik o`zida qonunning qat’iyligini, ya’ni qonunni qabul qilgan organdan tashqari, uni hech kim bekor qila olmasligi talabini mujassam etadi2. Jamiyatda qonuniylik turli shakllarda namoyon bo`ladi: avvalo, Konstitutsiya va qonunlarni o`tmish va hozirgi davrning ilg’or g’oyalari bilan sug’orilganligi, inson huquq va erkinliklari ustuvorligining ta’minlanganligi, qonunlarning adolatliligi va xalq manfaatiga xizmat qilishga asoslanganligida; ikkinchidan, qonunning ustuvorligi, ya’ni qonunlarning konstitutsiyaga, qonun osti normativ hujjatlarning qonunlarga mos kelishida; uchinchidan, davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning konstitutsiya, qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga og’ishmay, so`zsiz rioya qilishida. Qonuniylikni tor va keng ma’noda tushunish mavjud. Tor ma’noda qonuniylik – barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari, mansabdor va yuridik shaxslar hamda fuqarolar tomonidan amaldagi qonunlarga aniq va og’ishmay rioya qilish. Keng ma’noda qonuniylik davlatning qonun yaratuvchilik va uni hayotga tatbiq etish faoliyatini ham qamrab oladi. Qonun normalarining yuqori saviyada ijod etish ishini tashkil etmay, qonunlarni jamiyat taraqqiyoti darajasiga moslashtirib borishga yo`naltirilgan faoliyatni yo`lga qo`ymay turib ijobiy natijaga erishib bo`lmaydi. Shuning uchun hayot talablariga javob beradigan yangi qonunlar qabul qilish, yangi shart-sharoit va talablarga javob berolmaydigan eski qonunlarni bekor qilish zaruriyati tug’iladi. Qonun ijodkorligini takomillashtirish qonuniylikni mustahkamlashdagi eng muhim shartdir. Qonuniylik huquqning mavjudligi, jamiyatda chinakam demokratik muhit va huquqiy tartibning o`rnatilganligidan dalolat beradi. Zero, Amir Temur ta’kidlaganidek, «Qaerda qonun hukmronlik qilsa, shu erda erkinlik bo`ladi». Demokratik davlatda qonuniylik barchaning qonun oldida tengligini anglatadi. Barcha teng majburiyat oladi va qonuniylik buzilganda teng javobgarlikka tortiladi. Jamiyatda qonuniylikning buzilishi quyidagicha namoyon bo`lishi mumkin: birinchidan, davlat hokimiyati organlari konstitutsiya va qonunlarga to`la rioya qilmaganda; ikkinchidan, davlat organlari va mansabdor shaxslarning 1

Ԕɚɪɚɧɝ: ȼɢɬɪɭɤ ɇ.ȼ. Ɂɚɤɨɧɧɨɫɬɶ: ɩɨɧɹɬɢɟ, ɡɚɳɢɬɚ ɢ ɨɛɟɫɩɟɱɟɧɢɟ. Ʉɨɧɫɬɢɬɭɰɢɨɧɧɚɹ ɡɚɤɨɧɧɨɫɬɶ ɢ ɤɨɧɫɬɢɬɭɰɢɨɧɧɨɟ ɩɪɚɜɨɫɭɞɢɟ// Ɉɛɳɚɹ ɬɟɨɪɢɹ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ ɢ ɩɪɚɜɚ. Ⱥɤɚɞɟɦɢɱɟɫɤɢɣ ɤɭɪɫ: ȼ 2 ɬ./ ɉɨɞ ɪɟɞ. Ɇ.ɇ.Ɇɚɪɱɟɧɤɨ. – Ɇ., 1998. – ɋ.15. 2 Ԕɚɪɚɧɝ: ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɨɛɳɟɣ ɬɟɨɪɢɢ ɩɪɚɜɚ ɢ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ. ɍɱɟɛɧɢɤ ɞɥɹ ɜɭɡɨɜ / ɉɨɞ ɨɛɳ. ɪɟɞ. ɩɪɨɮ. ȼ.ɋ.ɇɟɪɫɟɫɹɧɰɚ. – Ɇ., 2008. – ɋ.465.

qonunlar, qonun osti hujjatlari hamda inson huquq va erkinliklariga rioya etmaganida; uchinchidan, davlat organlarining konstitutsiya va qonunlarga zid normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilib, ular asosida faoliyat yuritganida; to`rtinchidan, vakolatli davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning amaldagi huquq normalarini noto`g’ri qo`llaganida va hokazo. Jamiyatda qonuniylikning ta’minlanishiga erishish, qabul qilinayotgan barcha normativ-huquqiy hujjatlarning Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq kelishi va ularga zid bo`lmasligi hamda huquqiy normalarni qonunlarga muvofiq qabul qilinishini taqozo etadi. Qonunlar qanchalik takomillashsa, ijtimoiy hayot talablari qanchalik to`la aks ettirilsa, ular kishilar ongiga shunchalik kuchli ta’sir etadi hamda fuqarolarning huquqiy normalarni o`z ixtiyorlari bilan amalga oshirishlariga erishish mumkin. Qonuniylik printsiplari va kafolatlari Jamiyatda qonuniylikni ta’minlashga bir qancha muhim printsiplarga rioya qilish orqali erishiladi. Qonuniylikning o`ziga xos xususiyatlari uning quyidagi printsiplarida ifodalanadi: 1) Qonuniylikning yagonaligi. Qonunlar mamlakat hududida bir xilda qo`llaniladi. Qonuniylik barcha qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar mamlakatning butun hududida yagona ma’no kasb etishi, bir xilda qo`llanishi, hammaning qonun oldida tengligi, aholining biron-bir guruhi uchun imtiyoz va cheklashlar yo`qligini bildiradi. Bu haqda O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasida shunday deyilgan: “O`zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo`lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar”. Respublikamizda qonunning yagonaligi va barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi, birinchidan, O`zbekiston Konstitutsiyasi va qonunlarini uning butun hududida amal qilishini va barcha normativ-huqiy hujjatlar qonun asosida qabul qilinib, ularga zid bo`lmasligini anglatadi. Ikkinchidan, O`zbekiston qonunlari uning ijtimoiy va davlat tuzumini, barcha millat va elatlarning manfaatlarini qo`riqlaydi. Uchinchidan, mamlakatning butun hududida qonunlar bir xilda qo`llaniladi. 2) Qonunning ustuvorligi va hamma uchun majburiyligi. Jamiyatda qonunlar oliy yuridik kuchga ega, boshqa normativ-huquqiy hujjatlarning hammasi qonun asosida qabul qilinadi. Biror-bir huquqiy norma qonunga zid bo`la olmaydi, agar qonun bilan boshqa huquqiy norma o`rtasida shunday nomuvofiqlik paydo bo`lsa, bunday holda qonun amal qiladi. Bu printsip Konstitutsiyamizning 15moddasida mustahkamlangan bo`lib, unda shunday deyilgan: “O`zbekiston Respublikasida O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so`zsiz tan olinadi. Davlat uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko`radilar”. 3) Qonuniylik va maqsadga muvofiqlik printsipi. Mamlakat hududida amaldagi qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni aniq bajarish har qaysi davlat organi, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun 101

shartdir. Ammo, barcha fuqarolar ham amaldagi qonunlarga bir xilda ixtiyoriy va vijdonan rioya qilavermaydilar. Ayrim fuqarolar qonun talablarini bajarmaydi va amaldagi ba’zi qonunlarning eskirib qolganligi hamda ularni hozirgi davr talablariga javob bermasligini ro`kach qiladilar. Mamlakatda o`rnatilgan qonunchilik tartibiga ko`ra vakolatli organ tomonidan amaldagi qonunlar rasmiy ravishda bekor qilinguniga qadar u yuridik kuchga ega bo`ladi va unga rioya qilish hamma uchun majburiydir. Jamiyatda o`zining yuridik ahamiyatini yo`qotgan biror – bir qonun yo`q. Agar qonunlarning birortasi jamiyat manfaatlariga zid yoki uning talablariga to`g’ri kelmaydigan bo`lsa, bunday holda qonunchilik tashabbusi huquqiga ega sub’ektlar mazkur qonunlarni bekor qilish to`g’risidagi tashabbus bilan Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga murojaat etadilar. Qonun o`rnatilgan tartibda bekor qilingandagina, o`zining yuridik kuchi va ahamiyatini yo`qotgan hisoblanadi. 4) Qonuniylikning aholi madaniy darajasi bilan bog’liqligi. Qonuniylik madaniyatni oshirishga, o`z navbatida, madaniyatning rivojlanishi esa qonuniylikni mustahkamlashga yordam beradi. Qonuniylik aholining huquqiy madaniyat darajasi bilan bevosita bog’liq. Jamiyatda aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyat darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, qonunlarga rioya qilish va ularning bajarilishi shunchalik samarali bo`ladi. Aholining huquqiy ongi va madaniyat darajasi yuqori bo`lmasa, bunda qonuniylikka erishish amri mahol. Basharti, fuqarolar qonun chiqaruvchi organning qonunlarda mustahkamlangan erki – irodasi, unda qo`yilgan talablarni bilmas ekan, bundan ijobiy natija kutib bo`lmaydi. Asosiysi, fuqarolar qonunlarda qanday imtiyozlar berilganligi yoki qanday harakatlar taqiqlanganligidan bexabar qoladi. Aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish hamda qonuniylikni mustahkamlash maqsadida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1997 yil 29 avgustda “Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi” qabul qilingan bo`lib, u huquqiy savodxonlik, huquqiy tafakkur va ma’rifatni shakllantirishda dasturilamal bo`lib xizmat qilmoqda. Mamlakatda qonuniylikni ta’minlashda ularni kafolatlash muhim ahamiyat kasb etadi. Qonunlar orqali kishilar o`rtasidagi munosabatlar tartibga solinar ekan, ularni hayotda to`g’ri tatbiq etish uchun qonuniylik tegishli usullar vositasida amalga oshiriladi. Bunday usullar davlat tomonidan belgilangan bo`lib, qonuniylik kafolatlari deb ataladi. Qonuniylik kafolatlari deganda huquqlardan foydalanish va yuridik majburiyatni amalga oshirishga imkon beruvchi ijtimoiy taraqqiyotning ob’ektiv shart-sharoitlari va davlat hamda fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan maxsus ishlab chiqilgan turli-tuman usul va vositalar tushuniladi. Qonuniylikni kafolatlash jamiyatda qabul qilingan qonunlarni ijtimoiy hayotga tatbiq etishning garovi hisoblanib, davlat ularni qo`riqlash va mustahkamlashni ta’minlovchi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, yuridik, ma’naviy va boshqa omillarga tayanadi. Agar qonunlar davlat tomonidan kafolatlanmasa, u ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda yuridik ahamiyatga ega bo`lmaydi. Qonuniylikni amalga oshirishning iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, ijtimoiy, jamoatchilik, huquqiy kabi kafolatlari mavjud. 102

Iqtisodiy kafolatlar – jamiyatning iqtisodiy rivojlanish darajasi, samarali soliq tizimi, yuqori darajadagi ishlab chiqarish, moddiy ne’matlarning adolatli taqsimoti tizimining mavjudligi, iqtisodiyotning mustahkam huquqiy bazasi yaratilganligi bilan belgilanadi. Shuningdek, qonuniylikning iqtisodiy kafolati xilma-xil mulk shakllarining mavjudligi, monopoliyaning cheklanganligi, ijtimoiy inqirozning yo`qligi, fuqarolarning yuqori darajada ijtimoiy va moddiy ta’minlanganligi bilan ham tavsiflanadi. Jamiyatda qabul qilingan har bir qonun o`zining iqtisodiy negiziga ega bo`lishi lozim, chunki huquqiy normalarning amaliyotga tatbiq etilishi uchun muayyan sarf-xarajatlar talab qilinadi. Agar qonun qabul qilinsa-yu, lekin u iqtisodiy jihatdan ta’minlanmasa, amaliyotga tatbiq etila olmaydi. Ayonki, qonun normalarini amalga oshirish bevosita iqtisodiy manbalarga tayanadi. Siyosiy kafolatlar – davlat va uning faoliyatini yuqori darajada tashkil qilinganligi, xokimiyatlar taqsimlanishi printsipining joriy etilganligi, davlat organlarining Konstitutsiya asosida tuzilganligi, demokratik siyosiy tartibning mavjudligi va boshqalarda namoyon bo`ladi. Siyosiy kafolatlar mazmunini demokratiyaning mustahkamlanishi, davlat va jamiyat qurilishi, oshkoralik tarzida jamoatchilik tomonidan ma’muriy organlar faoliyatini nazorat qilishning kengayishi, adolatli siyosiy tizimning shakllanishi va rivojlanishiga erishish tashkil etadi. Konstitutsiyada belgilab qo`yilgan siyosiy normalarni amalga oshirish uchun fuqarolarning erkin fikrlashiga sharoit yaratilishi, shuningdek, ommaviy axborot vositalariga nisbatan tsenzuraning bekor qilinishi kabi talablar qo`yiladi va ular bajarilishi lozim. Mafkuraviy kafolatlar – jamiyatda hurfikrlilik, so`z va fikr, ma’naviy rivojlanish erkinligi, diniy bag’rikenglikning amal qilishi va insonlarning yuqori ma’naviyatga egaligida namoyon bo`ladi. Aholi qonunlarni muqaddas bilib, uni hurmat qilishi hamda unga so`zsiz bo`ysunishiga huquqiy savodxonlik va huquqiy tarbiyani yo`lga qo`yish, ommaning huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish orqali erishish mumkin. Ijtimoiy kafolatlar – bunda qonunlar qabul qilishda aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarining manfaatlari ustuvor inobatga olinishi lozim. Zero, davlat tomonidan qabul qilingan qonunlar oldida mamlakat barcha fuqarolari teng bo`lib, qonun talablarini jamiyatning barcha a’zolari birday qabul qilishi shart. Shu bois qonun qabul qilish jarayonida uning normalarida jamiyatning barcha ijtimoiy qatlamlari manfaatlarining inobatga olinishi qonuniylikka erishishning garovidir. Shuningdek, qonuniylikka erishishda mamlakatda kuchli ijtimoiy siyosatni, ya’ni aholining bandlik darajasi yuqoriligi, ishsizlikdan himoyalanishning kafolatlanganligi, aholi kam ta’minlangan qismining davlat tomonidan ijtimoiy himoyalanganligi katta ahamiyat kasb etadi. Jamoatchilik kafolati – qonunlarni amalga oshirishda faqatgina davlatning tashabbusi etarli emas. Qonunlarning ijrosini ta’minlashda davlat organlaridan tashqari, mansabdor shaxslar, ayniqsa keng jamoatchilik – mahalla, maktab va boshqa ta’lim muassasalari, xotin-qizlar kengashi, yoshlar ijtimoiy harakati, nodavlat tashkilotlar, kasaba uyushmalari muhim o`rin tutadi. Shuning uchun mazkur jamoat birlashmalari qonunlarning amalga oshirilishi hamda ular 103

buzilishining oldini olishda faol ishtirok etishlari lozim. Fuqarolik jamiyati institutlari qanchalik faol va kuchli bo`lsa, qonuniylikning jamoatchilik tomonidan kafolatlanishi shunchalik ta’sirchan bo`ladi. Huquqiy kafolatlar – qonunchilik faoliyati va huquqiy tizimning mukammalligi, jamiyat, davlat va fuqarolarning yuqori darajada huquqiy ong va madaniyatga egaligi, yuridik amaliyot va yuridik fan (ta’lim) ning rivojlanganligi bilan belgilanadi. Huquqiy kafolat qonuniylikni ta’minlovchi kafolatlarning boshqa turlaridan keskin farq qiladi hamda samaraliroqdir. Chunki, huquqiy kafolat qonunlar amal qilishi uchun asosiy garov hisoblanadi. Bunda huquqiy normalarning takomillashuvi, ularning bekamu-ko`st tatbiq etilishi, shuningdek huquqiy normalar buzilishining oldini olishda mansabdor shaxslarning faoliyati va mas’uliyati katta o`rin egallaydi. Jamiyatda qonuniylik va huquqiy tartibotni ta’minlash va qo`riqlashda huquqiy kafolat ikki usulga, ya’ni: ishontirish va majburlash usullariga tayanadi. Ishontirish usuli keng xalq ommasiga qonunlar va huquqiy normalar mazmunini tushuntirish orqali, ular ongiga singdirish va boshqa tarbiyaviy choralar ko`rish yo`li bilan amalga oshiriladi. Bunda qonunlarga ixtiyoriy rioya qilinishiga erishiladi. Majburlash usulida qonunlar va boshqa huquqiy normalar buzilgan taqdirda, davlat organlari tomonidan majburiy choralar qo`llash amalga oshiriladi. Shu tariqa qonunning bajarilishiga erishiladi. Umuman qonuniylikni ta’minlash va rivojlantirishda, avvalambor majburlash emas, balki ishontirish usuli asosiy o`rin tutadi. Qachonki ishontirish ko`zlangan natijani bermasa, huquqbuzar shaxs amaldagi huquqiy va ijtimoiy tartibotga qarshi o`z harakatini davom ettirsa, shu vaqtdagina majburlash usuli qo`llanilishi mumkin. Majburlash hamma vaqt ishontirishga asoslanadi. Ishontirish usuli huquqda mustahkamlangan yurish-turish qoidalarini ta’minlash maqsadida jamiyat a’zolari ongiga davlat va jamoat tashkilotlarining faol ta’sir qilishidir. Qonuniylik va huquqiy tartibotni ta’minlashda jamoatchilikka tayanish huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining ustuvor talabidir. 2. Huquqiy tartibot tushunchasi, turlari va tuzilishi Huquqni amalga oshirish va huquqiy norma talablarini bajarish qonuniylikning asosiy talabidir. Bu talabning amalga oshirilishi, erkin ijtimoiy munosabatlarda shunday tartibni o`rnatishga olib kelishi kerakki, bunda sub’ektiv huquq qarshiliksiz amalga oshirilishi, yuridik majburiyatlar esa og’ishmay bajarilishi lozim. Qonuniylik asosida o`rnatilgan bunday tartibot huquqiy tartibot deyiladi. Demak, huquqiy tartibot qonuniylik talablarini amalga oshirish asosida vujudga kelgan ijtimoiy munosabatlarning muayyan holatidir. Qonuniylik bilan huquqiy tartibot bir-biridan farq qiladi: qonuniylikning mazmuni huquqiy normalarga qat’iy va og’ishmay rioya etishda ifodalansa, huquqiy tartibot esa, ijtimoiy munosabatlar ishtirokchilarining xalq-atvori, ularning sub’ektiv huquq va 104

majburiyatlariga muvofiq kelishida ifodalanadi. Davlat jamiyatda o`rnatilgan huquqiy tartibotning bosh kafolatidir. Shunday qilib, huquqiy tartibot – huquqiy munosabatlar doirasida, mazkur munosabatlarning ishtirokchilari o`z sub’ektiv huquqlarini amalga oshirishlari va yuridik majburiyatlarini bajarishlari natijasida vujudga keladi. Qonuniylikni amalga oshirish huquqiy tartibotni ta’minlash vositalaridan biri bo`lsa, huquqiy tartibotni mustahkamlash esa, o`z navbatida qonuniylikni mustahkamlashga yordam beradi. Huquqiy tartibot – huquqiy normalarni qo`llash natijasida ijtimoiy munosabatlarning tartibga solinganligini o`zida ifodalaydi. Ushbu tartibot qonunlarning aniq amalga oshirilishi vositasida o`rnatiladi. Bunda fuqarolar va tashkilotlarning huquqiy maqomi saqlanadi va ularning huquqiy layoqati qarshiliksiz amalga oshirilishi mumkin bo`ladi. Qonunlarsiz qonuniylik bo`lmaganidek, huquqiy munosabatlarsiz huquqiy tartibot ham bo`lishi mumkin emas. Shu bilan birga, huquqiy tartibot bilan huquqiy munosabatlarning yig’indisini tenglashtirib bo`lmaydi. Ma’lum guruhdagi ijtimoiy munosabatlarning huquq bilan tartibga solinishi huquqiy munosabatlar yig’indisini tashkil qiladi, ya’ni shu munosabat ishtirokchilari uchun qonunda aniq huquq va majburiyatlar ko`rsatilgan bo`ladi. Ammo huquqiy tartibot uchun bu etarli emas, shu bois sub’ektiv huquqlarning amalga oshirilishi, yuridik majburiyatlarning qat’iy bajarilishini ta’minlovchi kafolatlar bo`lishi zarur. Huquqiy tartibot huquq bo`lgan joyda, huquq normalarining amalga oshirilishi ta’minlangan joyda mavjuddir. Jamoat tartibi – huquqiy normalarni amalga oshirishni va jamiyat turmush qoidalarini (shu jumladan, ahloq, odob va boshqa huquqiy bo`lmagan ijtimoiy yurish-turish qoidalarini) hurmat qilishni talab etadi. Jamoat tartibini buzish faqat huquqiy normalarni emas, balki turmush qoidalarini hurmat qilmaslik natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Jamoat tartibi huquqiy tartibotga nisbatan keng ma’noni anglatadi. Jamiyatda huquqiy tartibotning o`rnatilishi va amalga oshirilishi muayyan rahbariy g’oyalar, printsiplar asosida amalga oshiriladi. Huquqiy tartibot printsiplari qonuniylik, huquqiy tartibotning yagonaligi, ierarxiyaga asoslanganlik, adolatlilik, huquqiy tartibotning kafolatlanganligi, normativligi kabilardan iborat. Qonuniylik – davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning mavjud normativ-huquqiy hujjatlarga og’ishmay amal qilishini anglatadi. Huquqiy tartibotning yagonaligi printsipiga ko`ra mamlakatning butun hududida yagona huquqiy muhit, huquqiy tartib o`rnatiladi, mazkur huquqiy tartibotga to`g’ri kelmaydigan boshqa tarzdagi tartib o`rnatish qat’iyan man etiladi. Ierarxiyaga asoslanganligi – huquqiy tartibotni amalga oshirishda ijtimoiy munosabatlar ishtirokchilari normativ-huquqiy hujjatlarning pog’onama-pog’ona joylashganligi printsipiga rioya etishini anglatadi. Adolatlilik – huquqiy tartibotning asosiy printsipi hisoblanadi. Jamiyatda o`rnatilgan huquqiy tartibot adolat g’oyasi bilan yo`g’rilgan bo`lishi lozim, shundagina jamiyat a’zolari bunday huquqiy tartibotga ixtiyoriy rioya qilishlari 105

mumkin. Huquqiy tartibotning jamiyat barcha a’zolari uchun maqbul bo`lishi talab etiladi. Huquqiy tartibotning kafolatlanganligi – jamiyatda o`rnatilgan har qanday huquqiy tartib davlatning tashkilotchilik faoliyati va majburlov kuchi bilan ta’minlanadi. Huquqiy tartibotni ta’minlashda huquqni muhofaza qiluvchi organlar etakchi o`rinni egallaydi. Sud, prokuratura va ichki ishlar organlari o`zlarining kundalik faoliyatida jamoat tartibini saqlash, jamoat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan vazifalarini amalga oshiradilar va shu yo`l bilan jamiyatda huquqiy tartibot o`rnatadilar. Huquqiy tartibotning normativligi – jamiyatda mavjud ijtimoiy munosabatlarning amalga oshishi hammaga birdek majburiy bo`lgan huquqiy normalar orqali tartibga solinadi; huquqiy munosabat sub’ektlari va ularning sub’ektiv huquq va yuridik majburiyatlari doirasi hamda huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi, o`zgartiruvchi va bekor qiluvchi yuridik faktlar qonun bilan belgilanadi; huquqiy munosabat ishtirokchilarining harakatlari aniqlashtiriladi. Nazoratga olinganligi. Huquqiy tartibot davlat va jamiyat tomonidan o`rnatiladi va nazoratga olinadi. Huquqiy tartibot o`rnatilgan jamiyatda inson huquq va erkinliklariga rioya etiladi, fuqarolar o`z majburiyatlarini ixtiyoriy bajaradilar. Shuningdek, fuqarolarning huquqiy xulq-atvorini amalga oshirishga, qonun va qonun osti hujjatlarini sifatli tarzda yaratishga hamda huquqni to`g’ri tatbiq etishga erishiladi. Yuqorida qayd etilgan printsiplarga tayangan holda jamiyatda huquqiy tartibot o`rnatiladi. Yuridik adabiyotlarda huquqiy tartibotni turlarga ajratish, ya’ni tasniflash mavjud va u bir necha shakllarda namoyon bo`ladi: birinchidan, hududiy miqyosiga ko`ra mamlakat, viloyat va tuman miqyosida o`rnatilgan huquqiy tartibot; ikkinchidan, huquq sohasiga ko`ra: konstitutsiyaviy, moliyaviy, ma’muriy, jinoiy-huquqiy va boshqa huquq sohalari doirasida o`rnatilgan huquqiy tartibot; uchinchidan, huquqiy ta’siriga ko`ra umumhuquqiy, sohaviy va alohida normalar bilan o`rnatiladigan huquqiy tartibot. Ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish muayyan tartibni joriy qilish, kishilarning o`zaro munosabatlarida mustahkam intizomni qo`llab-quvvatlashni nazarda tutadi. Jamiyatda qonuniylik, jamoat va huquqiy tartibotning ta’minlanishiga kuchli intizom orqali erishiladi. Intizom – davlat organlari, jamoat tashkilotlari, shuningdek korxona va muassasalarda o`rnatilgan, amal qilinishi lozim bo`lgan ichki kun tartibi qoidalaridir. Huquqshunoslikda intizomni tasniflashning ko`p turlari bo`lib, ularni shartli ravishda uch guruhga bo`lib o`rganish mumkin. Bular davlat intizomi, harbiy intizom va mehnat intizomi kabi turlardan iborat. Davlat intizomi – davlat tomonidan o`rnatilgan va shu hududda yashovchi barcha fuqarolar uchun majburiy ahamiyatga ega tartib-qoidalarga rioya etishdir. Davlat intizomi muayyan davlat hududida o`rnatiladi, mazkur davlat fuqarolari uchun taalluqli bo`ladi. Intizomni buzish yuridik oqibatlarni keltirib chiqaradi, o`rnatilgan intizom davlat tomonidan qo`llab-quvvatlanadi. 106

Harbiy intizom deganda barcha harbiy xizmatchilarning harbiy nizomlar, komandirlar (boshliqlar) ning buyruqlari bilan belgilangan tartib va qoidalarga qat’iy va aniq rioya etishi tushuniladi. Harbiy intizomga harbiy burch, shaxsiy mas’uliyat va mislsiz sadoqat kabi omillar orqali erishiladi. Yuksak harbiy intizomga erishishning asosiy yo`nalishlari quyidagilarda ifodalanadi: – harbiy xizmatchilarda yuksak axloqiy-ruhiy va jangovar fazilatlarni tarbiyalash, komandirlarning buyruqlariga ongli tarzda bo`ysunish; – har bir harbiy xizmatchining o`z majburiyatlari va harbiy nizomlar talablarini bajarish mas’uliyati; – harbiy qismda ichki tartibga bo`ysunish, barcha harbiy xizmatchilar tomonidan kun tartibiga qat’iy rioya qilish; – jangovar tayyorgarlikni puxta tashkil etish va u barcha shaxsiy tarkibni qamrab olishi. Harbiy intizom qo`mondonlarning o`z qo`l ostidagilarga kundalik talabchanligi, xizmatchilarning ijro intizomini nazorat qilish, harbiy xizmatchilarning sha’nini hurmat qilish va bu haqda doimo g’amxo`rlik, ishontirish, majburlash, jamoatchilik ta’sirini oqilona uyg’unlashtirish va o`rinli qo`llash kabi omillarga tayangan holda amalga oshiriladi. Mehnat intizomi deganda, mehnat jamoalarining, har bir xodimning mehnatga munosabati, xatti-harakatlarining belgilangan tartibi tushuniladi. Mehnat intizomi korxona (muassasa, tashkilot) rahbariyati tomonidan o`rnatiladi va unga barcha xodimlarning rioya etishi majburiydir. O`rnatilgan intizomning buzilishi xodimlarni tanbeh, hayfsan hamda mehnat shartnomasini bekor qilish kabi intizomiy javobgarlikka tortishga asos bo`ladi. Demak, intizom qonuniylik, huquqiy tartibot va jamoat tartibining uzviy, tarkibiy bo`g’ini hisoblanadi. Jamiyat a’zolarining alohida guruhlari faoliyat ko`rsatayotgan tashkilot, korxona, harbiy qismlar va boshqalarda intizomning o`rnatilishi, butun jamiyatda qonuniylik, huquqiy tartibot va jamoat tartibining o`rnatilishiga ko`maklashadi. Shunday qilib, muayyan davlat va jamiyat taraqqiyoti inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlarining ta’minlanishi, qonuniylik talablarining qat’iy ravishda bajarilishi, jamiyatda huquqiy tartibot va jamoat tartibining qaror topishi bilan chambarchas bog’liqdir. Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar 1. Qonuniylik tushunchasini qanday tushunasiz? 2. Qonuniylikning qanday printsiplarini bilasiz? 3. Qonuniylikni ta’minlashda xalqning bevosita ishtirok etishi deganda nimani tushunasiz? 4. Qonuniylikni amalga oshirishda qanday kafolatlar bor? 5. Huquqiy tartibot deganda nimani tushunasiz? 6. Jamoat tartibi qanday tushunasiz? 7. Jamoatchilik kafolati nima? 8. Huquqiy tartibotning qanday printsiplari mavjud? 107

9. Huquqiy tartibot va jamoat tartibi tushunchalarining qanday farqlari bor? 10. Huquq tartibotni qaysi organlar amalga oshiradi? 11. Harbiy intizom tushunchasini izohlab bering? 12. Mehnat intizomi va harbiy intizom tushunchalarining farqini aytib bering? Test savollari 1. Huquqiy tartibot nima? 1. Huquqiy normalar asosida tartibga solinadigan ijtimoiy tartibotdir 2. Hodimlarning ichki idora qoidalariga qat’iy rioya qilgan holda faoliyat yuritishlari 3. Bu huquq normalarini amalda sinash 4. Bu tashkilotlarni o`rnatilgan huquq normalarini bajarishi 5. Axloq normalari orqali jamoat tartibini saqlash 2. Qonuniylik kafolatlar to`g’ri ko`rsatilgan qatorni toping: 1. Yuridik 2. Iqtisodiy 3. Ijtimoiy 4. Barcha javoblar to`g’ri 5. Siyosiy 3. Intizomning turlari qaysi qatorda to`g’ri ko`rsatilgan: 1. Maishiy, ijtimoiy va siyosiy 2. Davlat, fuqaroviy va harbiy 3. Harbiy, jinoiy va ma’muriy 4. Harbiy va mehnat 5. Mehnat, jismoniy va siyosiy 4. Qonuniylikni o`rnatish uchun qanday tadbirlarni amalga oshirish lozim? 1. Fuqarolarning o`z-o`zini boshqarish organlari tizimini takomillashtirish 2. Soliq idoralari faoliyatini yuksaltirish 3. Normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qilish 4. Fuqarolarning huquqiy ongi va madaniyatini oshirish 5. To`g’ri javob berilmagan 5. Qonuniylikning vazifasi nimadan iborat? 1. Jinoyatlar va jinoyatni sodir etgan shaxslarni qidirib topish 2. Har bir inson va fuqarolarni jamiyatga, davlatga bo`lgan munosabatlariga vijdonan, to`g’ri, adolatli yondashishga sharoit yaratish 3. Qabul qilingan qonunlar sonini aniqlash, ularning samarasini o`rganish va tahlil qilib borish 4. Qonuniylik faqat prokuror nazorati uchun zarur 5. Davlatning obro`sini ko`tarish 6. Qonuniylikning asosiy vazifasini aniqlang? 1. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish 2. Turli mulk shakllarini qo`riqlash 3. Barcha javoblar to`g’ri 108

4. Mamlakatning ijtimoiy va davlat tuzumini mustahkamlash 5. Bozor iqtisodiyotiga o`tish uchun mulkning turli shakllariga yo`l qo`yish 7. Qonuniylik printsipi amaliy ahamiyatga egami? 1. Ahamiyatga ega emas 2. Jinoyatchilikka qarshi kurash bog’lik bo`lmagan qonunlar qo`llanganda ahamiyatga ega 3. Agar qonunda yoki biror normativ aktda ahamiyatga ega ekanligi to`g’ridan-to`g’ri ko`rsatilgan bo`lsa bunda ega bo`ladi 4. Har qanday holatda ahamiyatga ega 5. Faqat huquqni muhofaza qiluvchi organlarni nazarda tutadi 8. Qonuniylikni mustahkamlashdan ko`zda tutilgan asosiy maqsad nima? 1. Xalifalik boshqaruvidagi davlat tuzumini o`rnatish 2. Qonunni buzgan shaxslarga nisbatan murosasiz bo`lish 3. Davlatning obro`sini yuksaltirish 4. Oliy majlis raisi vakolat muddatini uzaytirish 5. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish 9. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq qonunlarni aniq va bir xilda bajarilishi ustidan nazorat qaysi davlat organiga yuklatilgan? 1. Prokuratura organlari 2. Jamoat tashkilotlari 3. Qonun chiqaruvchi 4. Barcha javoblar to`g’ri 5. Sud organlari tizimi 10. Qonuniylikning asosiy printsiplari ko`rsatilgan variantni aniqlang? 1. Inson va fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatlanganligi 2. Barcha javoblar to`g’ri 3. Qonun oldida hammaning tengligi 4. Qonuniylikning huquqiy madaniyat bilan bog’liqligi 5. Qonunning yagonaligi 11. Qonuniylik tushunchasiga to`g’ri ta’rif berilgan qatorni toping: 1. Bu davlatning maxsus faoliyati hisoblanadi 2. To`g’ri javob berilmagan 3. Jamoat joylaridagi tartibni o`rnatish, fuqarolarni qonunga hurmatda bo`lish ruhida tarbiyalash 4. Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlarining asosiy faoliyat yo`nalishi 5. Ijtimoiy munosabat qatnashchilarining huquqiy normalarga aniq, qat’iy holda rioya qilishlari 12. Huquqiy tartibotni o`rnatishda eng asosiy vazifa kimga yuklatilgan? 1. Moliya organlariga 2. Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlariga 3. Mudofaa vazirligiga 4. Ichki ishlar organlariga 5. Barcha javoblar to`g’ri 13. Huquqiy tartibotning me’yoriy asosi: 109

1. Huquqiy munosabatlar 2. Asosan huquq normasi 3. Huquq va majburiyatlarni amalga oshirish aktlari 4. Huquqiy ijodkorlik 5. Barcha javoblar to`g’ri 14. Qonunchilik – bu: 1. Jismoniy va yuridik shaxslarning qonunga so`zsiz rioya qilishi 2. Davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning huquq ijodkorligi faoliyati bilan shug’ullanishi 3. To`g’ri javob berilmagan 4. Yuristlarning asosiy faoliyati 5. Qonunlarni tez-tez yangilash 15. Prokuratura qanday vazifalarni amalga oshiradi? 1. Jamoat tartibini saqlaydi 2. Qonunlarni tatbiq qiladi 3. Qonun loyihasini tayyorlaydi 4. Qonunlarni bir xilda bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi 5. Qonunlarni qabul qiladi 16. Huquqiy tartibotning o`ziga xos xususiyatlari? 1. U huquq normasi doirasida tashkil qilinadi 2. Huquq normasi amalga oshirish natijasida yuzaga keladi 3. Davlat tomonidan ta’minlanadi 4. Fuqarolarni yashashi uchun normal sharoit yaratadi 5. Barcha javoblar to`g’ri 17. Quyidagilardan qaysi biri qonuniylik kafolatlariga kirmaydi? 1. Siyosiy 2. Ijtimoiy va iqtisodiy 3. Yuridik 4. Madaniy 5. Barcha javoblar to`g’ri 18. Prezidentimizning fikriga binoan konuniylikni ta’minlashda kanday tadbir choralar amalga oshirilishi kerak? 1. Fukarolarning huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish 2. Jazo tizimidan o`lim jazosini olib tashlash 3. Jazoni og’irlashtirish 4. Jamoatchilik fikri va ommaviy axborot vositalaridan kengrok foydalanish 5. Huquqni buzgan shaxsni xalk oldida qatl qilish lozim 19. Huquqiy tartibotni amalga oshirishning qanday usullari mavjud? 1. Rag’batlantirish 2. Ishontirish 3. Majburlash 4. Barcha javoblar to`g’ri 20. “Zaruriy tartibot va qonunlarga rioya qilish taqdirim va muvaffaqiyatlarimning negizi bo`ldi” so`zining muallifi kim? 110

A.Temur Muhammad Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi Xusayn Bayqaro Turkon xotin

4-MAVZU: HUQUQIY XATTI-HARAKAT, HUQUQBUZARLIK VA YURIDIK JAVOBGARLIK O`quv mashg’ulot rejasi: 1. Huquqiy xatti-harakat tushunchasi va turlari. 2. Huquqbuzarlik tushunchasi, belgilari va turlari 3. Yuridik javobgarlik tushunchasi, turlari va printsiplari. 1. Huquqiy xatti-harakat tushunchasi va turlari Huquqiy xatti-harakatlar – shaxs xatti-harakatining yuridik normalarga muvofiq bo`lishidir. Bu qonunga mos, yuridik shaklda ifodalangan ijtimoiy xattiharakat bo`lib, u tufayli huquq amalga oshadi. Huquqiy xatti-harakat doirasi va chegarasi huquqiy normalarning dispozitsiyasi bilan belgilanadi. Aynan u huquqiy tartibotning mohiyati hisoblanadi. Huquqiy xatti-harakat yo`li bilan jamiyat boshqariladi, uning me’yoriy hayot – faoliyati tartibga solinadi, fuqarolarning huquq va majburiyatlari amalga oshiriladi. Jamiyatda vujudga keladigan va amalda bo`ladigan huquqiy munosabatlarning asosiy qismi o`z mazmuniga ko`ra huquqiy xatti-harakatlardir. Huquqiy xatti-harakat deganda, huquq sub’ektlarining qonunga mos ijtimoiy – foydali harakati yoki harakatsizligi tushuniladi. Bunday xulq-atvor jamiyat va davlat tomonidan ijobiy baholanadi. Huquqiy xulq-atvor jamoalar va yakka shaxslarning, umuman davlat, uning organlari va mansabdor shaxslarining huquq normalari asosidagi faoliyati bo`lib, bunda huquqiy taqiqlarga rioya etiladi, yuridik majburiyatlar bajariladi, sub’ektiv huquqlardan foydalaniladi, shuningdek vakolatli sub’ektlar tomonidan huquq o`rnatiladi va u amalga oshiriladi. Keng ma’noda fikr yuritiladigan bo`lsa, huquqiy xulq-atvor doirasiga ham huquq ijodkorligi, ham huquqni amalga oshirish bilan bog’liq bo`lgan butun “huquqiy makon” kiradi. Individ (shaxs) faoliyatining irodaviy xususiyati va ijtimoiy belgilanganligini inobatga olgan holda, uning huquqiy xulq-atvoriga 111

quyidagicha ta’rif berish mumkin. Shaxsning huquqiy xulq-atvori deganda, inson faoliyatining irodaviy faol va normativ-huquqiy jihati tushunilib, bunda sub’ektning huquqiy printsiplar va normalarga ijobiy munosabati namoyon bo`ladi va u ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Jamiyatda kishilarning xulqi-atvori turli shakllarda namoyon bo`lib, ularning ifodalanishi, samarasi, motivlari, maqsadlari va oqibatlariga qarab turlarga ajratish mumkin. Huquqqa muvofiq xulq-atvor huquqiy norma bilan ushbu norma ta’minlashi kutilayotgan ijtimoiy samara (natija) o`rtasi bog’lovchi bo`g’in hisoblanadi. Mazkur xulq-atvor turmushda qonuniylik rejimi talablarini amalga oshirish natijasidir, barcha huquqiy xulq-atvorlar yig’indisi esa, mohiyat-e’tiboriga ko`ra jamiyatda huquqiy tartibotning tantana qilishidir. Huquqiy xulq-atvorning o`ziga xos belgilari: Ijtimoiy foydaliligi – bunda huquqiy xatti-harakatlar jamiyat, shaxs va davlat uchun foydali bo`ladi va biror-bir shaxsga zarar keltirmaydi; Ixtiyoriyligi va ongliligi bunda jamiyat a’zolarining asosiy qismi huquqiy harakatlarni jazo choralaridan qo`rqishdan emas, balki o`z ixtiyorlari bilan huquqni hurmat qilish asosida amalga oshiradi; Huquq normalariga muvofiqligi – shaxslarning xatti-harakatlari amaldagi huquq normalariga mos kelishi va o`rnatilgan talablarga javob berishi, shuningdek, huquq normalari bilan ruxsat etilgan chegaralarda bo`lishi talab qilinadi. Huquq qoidalariga amal qilish, yuridik majburiyatlarni bajarish, berilgan huquqlardan foydalanish, maxsus sub’ektlar tomonidan huquqni qo`llash – bularning barchasi birgalikda huquqiy xulqning mohiyatini ifodalaydi. Huquq nazariyasida qaror topgan talqinga ko`ra xulq-atvor – huquqqa muvofiq, yuridik betaraf va huquqqa zid keluvchi xulq-atvor bo`lishi mumkin. Huquqiy xulq-atvor tuzilishiga ko`ra quyidagi to`rt elementning birligidan iborat: sub’ekt, ob’ekt, sub’ektiv tomon va ob’ektiv tomon. Sub’ektlar sifatida qonunda belgilangan tartibda tan olingan jismoniy va yuridik shaxslar hisoblanadi. Ob’ektlar bo`lib moddiy dunyoning ne’matlari, ijodiy faoliyat natijasi va sub’ektlarning xulqi hisoblanadi. Ob’ektiv tomon huquqiy xulqning harakat yoki harakatsizlik shakllarida namoyon bo`lishidir. Sub’ektiv tomon huquqiy xulq-atvorning ichki tomonlarini ifodalab, u huquq sub’ektlarining harakatlari motivlari, ruhiy holati, ichki kechinmalari hamda mas’uliyatlilik darajasi bilan tavsiflanadi. Huquqiy xatti-harakat juda keng ma’noga ega. U o`z xususiyatiga ko`ra bir xil emas. Shaxsning huquqiy tartibga solish jarayoniga jalb etilish darajasiga ko`ra huquqiy xatti-harakat quyidagi to`rt turga ajratiladi: Faol huquqiy xatti-harakat. Bu fuqarolar va yuridik shaxslarning tashabbusi, aqliy salohiyati va moddiy imkoniyatlariga tayangan holda huquqiy normalarni amalga oshirishga qaratilgan faol huquqiy faoliyatidir. Shaxsning huquqiy faolligi – davr talabi. Huquqiy faollikning namoyon bo`lish shakllari turlicha. Bu 112

jamiyatga sidqidildan faol xizmat qilish, siyosiy va ijtimoiy hayotda qatnashish, qonun loyihalari muhokamasida bevosita ishtirok qilish, davlatning har xil tuzilmalari bilan hamkorlik qilish va hokazo. Odatdagi huquqiy xatti-harakat. U faollikdan farq qilgan holda, ortiqcha xarajat va harakat bilan bog’liq bo`lmaydi. Bu kishining doimiy xizmat va boshqa hayotiy faoliyatidan kelib chiqadi va u, odatda, huquqiy normalar talabiga mos keladi. Fuqarolar ushbu xatti-harakat doirasida o`zlarining yuridik ahamiyatga molik u yoki bu harakatlarini amalga oshiradilar. Lekin bu ularning faolligini huquqiy talab darajasidan oshirishga olib kelmaydi. Shaxsning amaliy hayotdagi faoliyati oddiy va zaruriy hol hisoblanadi. Aynan shunga muvofiq shaxsning moddiy va ma’naviy ehtiyojlari qanoatlantiriladi. Konformistik (sust) huquqiy xatti-harakat. Fuqarolar o`rnatilgan huquq normalariga ijtimoiy muhit ta’sirida, ya’ni o`z safdoshlarining, kasbdoshlari, rahbarlarining ko`z o`ngida rioya qiladilar. Bunda fuqaro o`zining tashabbusi va mustaqil fikri bilan emas, balki hamma shu harakatni amalga oshirganligi uchun ham shunday qilishga majbur bo`ladi. Konformistik xulq-atvor ijtimoiy foydali xulq-atvorning eng quyi darajasidir. Shuningdek, fuqaro o`ziga tegishli huquq va erkinliklardan kerakli maqsadda foydalanmasligi namoyon bo`ladi. Masalan, fuqaro nikohdan o`tishda, mulkka egalik qilishda, saylovlarda ishtirok etishda sustkashlikka yo`l qo`yishi mumkin. Bunday paytda shaxs o`z manfaatini qanoatlantirish imkoniyatidan foydalanmaganligi natijasida salbiy oqibatlar kelib chiqadi. Fuqaroning sustligi sababli siyosiy va huquqiy sohada loqaydlik yuzaga keladi. Davlat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazorati pasayadi va hokazo. Marginal huquqiy xatti-harakat. Marginallik lotincha “marginalis” so`zidan olingan bo`lib, chekkada, chegarada turish ma’nosini anglatadi. Bunda shaxs davlat tomonidan o`rnatilgan jazo tizimidan qo`rqishi oqibatida huquq talabiga bo`ysunadi. Bu toifa shaxslar ijtimoiy faol yoki odatiy huquqiy xatti-harakatni amalga oshirmaydilar. Marginallik xulq-atvorning shunday shakliki, bunda individ g’ayriijtimoiy kayfiyatda, o`rnatilgan huquqiy tartibotni buzish chegarasida bo`ladi, ammo muayyan hadik va qo`rquv ta’sirida salbiy oqibat yuz bermaydi. Ushbu vaqt oralig’ida shaxsning xatti-harakatlarining motiviga jazoga tortilishdan havotirlanish, huquqqa rioya qilishdan manfaat qidirish, yaqinlari va jamoaning dashnomlaridan, noroziliklaridan cho`chish kabi omillar ta’sir ko`rsatadi. Umuman olganda, marginal xulq-atvor huquqqa muvofiq xulq-atvor hisoblanadi. Chunki, shaxs o`z e’tiqodi jihatdan huquqiy talablarga xayrixoh bo`lmasa-da, biroq ularga rioya etadi. Huquqqa muvofiq xatti-harakatlarning bir qancha turlariga bo`linadi. Ularni turli mezonlar asosida tasniflash mumkin. Masalan, huquqqa mos xattiharakatlarning tashqi namoyon bo`lish xususiyatiga ko`ra faol harakat yoki aksincha, passiv xulq-atvor – harakatsizlik turlariga ajratiladi. Ma’lumki, huquqqa muvofiq xatti-harakat muayyan huquq sohalariga tegishli bo`lgan normalar asosida amalga oshadi. Shunga ko`ra, huquqiy xatti-harakatlarni fuqaroviy-huquqiy, ma’muriy-huquqiy, mehnat-huquqiy, oilaviy-huquqiy kabi turga ajratiladi. Huquqiy qoidalarni amalga oshirish shakliga ko`ra, huquqqa muvofiq xatti113

harakatlarni huquqqa rioya etish, bajarish, foydalanish yoki uni qo`llash bilan bog’liq xulq-atvor sifatida guruhlashtirish mumkin. Huquqiy faoliyat va xatti-harakatlarni amalga oshirilish sohasiga qarab – siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa turlarga tasniflash mumkin. Harakat yoki faoliyatni amalga oshiruvchi sub’ektga qarab – fuqaro, yuridik shaxs, mansabdor shaxs, davlat yoki jamoat tashkilotini farqlash mumkin. Shunday qilib huquq muvofiq xatti-harakatlarni turlarga ajratib o`rganish ularning tabiatini, xususiyatlarini, ahamiyatini, siyosiy va huquqiy hayotdagi rolini teranroq tushunish imkonini beradi. Huquqbuzarlik tushunchasi va mohiyati Huquqiy xatti-harakatning teskarisi (antipodi) huquq buzilishi, ya’ni g’ayriqonuniy xatti-harakat hisoblanadi. Huquq buzilishi shaxsga, mulkka, davlatga yoki umuman jamiyatga zarar keltiruvchi ijtimoiy xavfli, qonunga qarshi harakatdir. Huquqbuzarlik – huquq sub’ektining aybli, huquqqa zid, jamiyat, davlat va shaxs manfaatlariga zarar keltiruvchi, yuridik javobgarlikni keltirib chiqaruvchi qilmishidir. Huquqqa zid xatti-harakat – o`rnatilgan huquqiy qoidalarni fuqarolar va yuridik shaxslar tomonidan bajarmaslik yoki ularga rioya qilmaslik yoxud ularning talablarini buzish yo`naltirilgan faoliyat va harakat (harakatsizlik). Sub’ektlarning huquqqa zid harakatlarni sodir etishi ularning huquqiy ongi va huquqiy madaniyat darajasidagi salbiy o`zgarishlar bilan bog’liqdir. Chunki, huquqqa rioya qilmaslik ayrim shaxslarning qabul qilingan qonunlardan xabardor emasligi yoki sodir etilgan xatti-harakatini huquqqa zid ekanligini bilmasligi, ya’ni huquqiy jihatdan savodsizligi yoxud huquqni mensimasligi natijasida yuzaga keladi. Chunonchi, ayrim fuqarolar mavjud qonunlarning qabul qilinganligi va ularni buzish mumkin emasligini bilsa-da, unga rioya qilmaydilar. Bunday shaxslarning xatti-harakatida ularning huquqiy madaniyatsizligi va huquqiy nigilizmi ko`zga tashlanadi. Huquqni buzish – o`z xatti-harakati oqibatini tushunadigan va unga javob bera oladigan shaxsning huquqqa zid aybli xatti-harakati natijasida kelib chiquvchi zararli oqibat. Boshqacha aytganda, shaxsning huquqqa qarshi aybli qilmishidir. “Huquqni buzish” iborasi kundalik hayotda, yuridik amaliyot va ilmiy adabiyotlarda ko`p uchrab turadi. Lekin ta’kidlash joizki, aslida huquq norma sifatida buzilmaydi, ya’ni huquqiy norma yuridik institut tarzida saqlanib qoladi va amal qilishini davom ettiraveradi. Huquqni buzish – qonunga tajovuz emas, balki qonun vositasida o`rnatilgan qoidalarga (huquqiy normaga) bo`ysunmaslik, qonun talablarini bajarmaslik va qonun tomonidan qo`riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga (mulk, manfaat, qadr-qimmat va hokazolarga) tajovuz qilishdir. Huquqqa xiloflik huquqbuzarlikning ijtimoiy zararliligi, uning salbiy (noxush) oqibati bilan tavsiflanadi. Ushbu tushuncha huquq buzilishining quyidagi to`rt muhim belgisini o`z ichiga oladi: 1. Ijtimoiy xavflilik huquqbuzarning jamiyat qadriyatlariga tajovuz qilishini, xususiy va ijtimoiy manfaatlarni poymol etishini anglatadi. Huquqbuzarlikning zararliligi yoki xavfliligi shundaki, u jamiyat hayotining maromiga, huquqiy tartibotga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Huquq buzarlik ijtimoiy xavfli xususiyatga ega, 114

ya’ni muayyan zarar keltiradi yoki shaxs, mulk, davlat, jamiyat uchun xavf tug’diradi. Huquqiy adabiyotlarda nojo`ya xatti-harakat ijtimoiy xavfli ekanligi yoki qonun buzilishining juda og’ir turi ekanligi haqida munozaralar mavjud. Fikrimizcha, qonun buzilishining har qanday shakli ijtimoiy xavfli hodisadir. 2. Huquqqa xiloflilik – huquqbuzarlikning ikkinchi belgisi. Bu o`rinda so`z qilmish oqibatida qonun, muayyan huquqiy norma talabining buzilishi to`g’risida bormoqda. Boshqacha aytganda, huquqbuzar qonunda yoki huquq normasida belgilab qo`yilgan taqiqni buzishi sodir bo`ladi. Agar bunday taqiq bo`lmasa va unga zid xatti-harakat amalga oshirilmasa, huquqbuzarlik ham bo`lmaydi. Qonun kengaytirilgan holda yoki analogiya bo`yicha sharhlanishi mumkin emas. Huquqqa xiloflik – ijtimoiy xavfli qilmishning yuridik ifodasidir. Huquq buzilishi huquqqa xilof xatti-harakatdir. 3. Huquqbuzarlik faqat kishilar tomonidan sodir etiladi. Huquqbuzarlikning sub’ekti sifatida faqat jismoniy shaxslar, odamlar tan olinadi; jonivor, hayvon va parrandalar g’ayrihuquqiy harakatlari uchun yuridik javobgarlikka tortilmaydi. Huquq tarixidan ma’lumki, hayvonlar ham ba’zi vaqtlarda qonun buzilishining sub’ekti bo`lib hisoblangan. O`rta asrlarda ba’zi mamlakatlarda to`ng’izlar, sichqonlar, kalamushlar, itlar va hokazo jinoyat sodir qilganlar, shunga ko`ra barcha yuridik qoidalarga muvofiq, ularni sud qilishgan: bu haqda tergov olib borilgan, ular sudga chaqiriq varaqasi orqali chaqirilgan, prokuror va himoyachi sudda nutq so`zlagan, sud hukmi chiqarilgan va ijro qilingan. Faqat o`z g’ayrihuquqiy xatti-harakatlarining oqibatlarini anglashga qobiliyatli va unga javob bera oladigan (delikt layoqatli) shaxslarning huquqqa xilof qilmishlari huquqbuzarlik deb tan olinadi. Shu bois aqli noraso, muomala layoqatiga (delikt layoqatiga) ega bo`lmagan shaxslar va yosh bolalar huquqbuzarlikning sub’ekti hisoblanmaydilar. Huquqbuzarlik shaxsning fikrlash tarzi emas, balki uning qilmishi, xulq-atvoridir. Bunday xulq-atvor esa, huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik shaklida namoyon bo`ladi. Huquqbuzarning ijtimoiy xavfli niyati faqat uning xulq-atvorida, harakati (harakatsizligi) da o`z ifodasini topadi. Gegel’ o`zining “Huquq falsafasi” asarida kishilar e’tiqodlari, niyatlari uchun emas, balki faqat qilmishlari uchun javob berishlari lozimligi to`g’risidagi g’oyani ilgari surgan1. 4. Ayblilik – huquqbuzarlikning uchinchi belgisi. Huquq normasini buzishda ayblanayotgan shaxs yuridik javobgarlikni zimmasiga olishga qodir bo`lishi va o`z harakatlarni qasddan yoki ehtiyotsizlik orqali sodir etgan bo`lishi lozim. 2. Huquqbuzarlik tushunchasi, belgilari va turlari Huquqbuzarlik – aybli qilmishdir. Agar shaxsning harakatida ayb bo`lmasa, uning harakati garchi shaxsning holati chetdan qaraganda huquqiy tartibotga qarshidek ko`rinsa ham huquqbuzarlik hisoblanishi mumkin emas. Masalan, zaruriy mudofaa holatida odam o`ldirish. Ayb – shaxsning o`zi sodir etgan huquqqa xilof harakatga va uning zararli 1

Ԕɚɪɚɧɝ: Ƚɟɝɟɥɶ Ƚ. – ȼ.Ɏ. Ɏɢɥɨɫɨɮɢɹ ɩɪɚɜɚ. – Ɇ., 1990, ɋ.141, 144, 145, 192.

oqibatlariga bo`lgan ruhiy munosabati. Inson oldida qariyb har doim huquqqa mos yoki unga zid harakat qilishni tanlash imkoni bo`ladi. Agar u ikkinchi yo`lni tanlasa, huquqqa xilof qilmishni aybli tarzda sodir etgan, deb hisoblanadi. 5. Qilmishning jazoga sazovorligi ma’lum huquqbuzarlik uchun uni sodir etgan shaxsning vakolatli davlat organi tomonidan javobgarlikka tortilishini anglatadi. Ushbu javobgarlik chorasi va chegarasi huquqiy normaning sanktsiyasida ifodalanadi. Huquqbuzarlik tarkibi: Huquqbuzarlik yuridik fakt bo`lib hisoblanadi, u o`z navbatida, qo`riqlovchi xarakterga ega bo`lgan huquqiy munosabatlarni ham yuzaga keltiradi. Huquqbuzarlikning tarkibi muayyan huquq normasini sharhlash, uning mazmunini ochish hamda dunyoqarash nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega. Huquqbuzarlik tarkibi to`rtta elementni o`z ichiga oladi: huquqbuzarlikning ob’ekti, sub’ekti, ob’ektiv tomoni va sub’ektiv tomoni. Huquqbuzarlikning ob’ekti deganda huquq bilan tartibga solinadigan va qo`riqlanadigan g’ayrihuquqiy harakat yoki harakatsizlik natijasida zarar etkaziladigan ijtimoiy munosabatlarga tushuniladi. Ob’ekt huquqiy normada aniq ifodalangan bo`ladi. Huquqbuzarlik sodir etgan shaxs nafaqat jamiyatda qaror topgan huquqiy tartibotga, balki fuqarolarning huquqiy ongiga hamda ularning sub’ektiv huquqlariga zarar etkazadi. Huquqbuzarlik ob’ekti va predmeti alohida tushunchalar bo`lib, ular birbiridan farq qiladi. Masalan, o`g’rilik jinoyatining ob’ekti, o`zgalar mulki, ya’ni mulkiy mazmundagi ijtimoiy munosabat hisoblanadi, uning predmeti esa pul, videotexnika, mebel’, transport vositalari va boshqa shu kabi turli xil moddiy ashyolar bo`lishi mumkin. Huquqbuzarlikning ob’ektiv tomoni huquq buzilishining tashqi tavsifi bo`lib, bunda shaxsning harakati va harakatsizligi oqibatida huquqning buzilishi hamda uning ijtimoiy xavfliligi namoyon bo`ladi. Mazkur jihatga qarab, huquqbuzarlik to`g’risida, uning qanday sodir bo`lganligi va qay darajada zarar keltirganligi haqida fikr yuritish mumkin. Huquqbuzarlikning ob’ektiv tomoni qonun bilan qo`riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga zarar etkazuvchi ijtimoiy xavfli qilmishning asosiy belgilari yig’indisidir. Shu bois qonun chiqaruvchi organ, birinchi navbatda, huquqbuzarlik tarkibining ob’ektiv tomoni belgilarini qonunda to`liq ta’riflashga harakat qiladi. Qilmishning ob’ektiv tomonini tahlil qilmay turib, shaxsning qilmishida huquqbuzarlik alomati bor yoki yo`qligi to`g’risidagi xulosaga kelish mumkin emas. Huquqbuzarlikning ob’ektiv tomoni elementlari bo`lib quyidagilar hisoblanadi: a) huquqqa zid qilmish (harakat yoki harakatsizlik); b) harakat yoki harakatsizlik natijasida ijtimoiy munosabatlarga etkazilgan zarar (oqibat); v) huquqqa zid qilmish bilan zararli oqibat o`rtasidagi sababiy bog’lanish; g) huquqqa zid qilmishning sodir etilgan joyi, vaqti va muhiti; d) huquqbuzarlikni amalga oshirish usuli va vositalari. Ijtimoiy xavfli qilmish harakat yoki harakatsizlikda ifodalanadi. Harakat shaxsning qonun bilan qo`riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga 116

zarar etkazishga qaratilgan ijtimoiy xavfli, irodaviy va faol xulq-atvoridir. Masalan, odam o`ldirish, o`g’rilik, pora olish, pora berish, pora olish berishda vositachilik qilish, transport vositasini olib qochish kabi jinoyatlar harakat orqali sodir etiladi. Harakatsizlik deganda, shaxsning normativ-huquqiy hujjatlarda bajarishi shart qilib belgilangan muayyan harakatlarni bajarmasligida ifodalangan ijtimoiy xavfli, ongli va sust xulq-atvorini tushunish lozim. Masalan, xavf ostida qoldirish, voyaga etmagan farzandni moddiy ta’minlashdan bo`yin tovlash, hokimiyat vakilining harakatsizligi, sud qarorini bajarmaslik kabi jinoyatlar harakatsizlik oqibatida sodir etiladi. Huquqbuzarlikning sub’ekti bo`lib, huquqbuzarlikni sodir qilgan o`z qilmishlarining oqibati uchun yuridik javobgarlik o`tay oladigan (delikt layoqatiga ega) yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi. Sub’ektlarning xususiyatlari huquqbuzarlikning turiga bog’liq bo`ladi. Masalan, jinoiy va ma’muriy huquqning sub’ektlari bo`lib faqat jismoniy shaxslar hisoblanadi. Huquqni buzishning sub’ektlari ikki turga ajratiladi: grajdanlar va yuridik shaxslar. Yuridik shaxslarga – davlat organlari, korxona, muassasa va tashkilotlar kiradi. Yuridik shaxslar deb o`zlariga xos mulkka ega bo`lgan, o`z nomlaridan mulkiy va mulkiy xarakterda bo`lmagan shaxsiy huquqlarga ega bo`la oladigan va majburiyatlarni o`tay oladigan, sudda yoki hakamlar sudida da’vogar va javobgar bo`la oladigan tashkilotlar taniladi (O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 39moddasi). Jinoyat sub’ektining umumiy belgilari: a) jismoniy shaxs; 2) aqli rasolik; 3)jinoiy javobgarlikka tortish yoshiga etganlik. Jismoniy shaxs bo`lib, O`zbekiston fuqarolari va fuqaroligi bo`lmanan shaxslar hamda chet el fuqarolari hisoblanadilar. O`zbekiston Respublikasida yuridik shaxslar jinoyat subekti xisoblanmaydi. Aqli raso shaxs deganda, huquqbuzarlik sodir etgan vaqtda o`z qilmishining ijtimoiy xavfli ekanligini anglagan va o`z harakatlarini boshqara olgan shaxs tushuniladi. Mast holatida yoki giyovandlik vositalari, psixotrop yoki odamning aqlidrokiga ta’sir etuvchi boshqa moddalar ta’sirida jinoyat sodir etilsa, javobgarlikni og’irlashtiruvchi holat hisoblanadi va shaxs javobgarlikdan ozod qilinmaydi (JKning 19-moddasi). Aqli noraso shaxs deganda, huquqbuzarlik sodir etgan vaqtda o`z qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglay olmagan va o`z harakatlarini boshqara olmaydigan, oqibatlari uchun javob bera olmaydigan shaxs tushuniladi (masalan, shizofreniya, epilepsiya, oligefreniya va boshq.) Shaxs sud tomonidan aqli noraso deb topilsa, unga nisbatan tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi qo`llanilishi mumkin (JKning 18 – moddasi). Huquqbuzarlikning sub’ektiv tomoni shaxsning (jismoniy va yuridik) huquqqa qarshi qaratilgan harakati yoki harakatsizligi oqibatiga, ulardan kelib chiqadigan ijtimoiy zararga nisbatan ruhiy-ongli munosabatidir. Huquqbuzarlik sub’ektiv tomonining zaruriy belgisi aybdir. Ayb – huquqbuzarning huquqqa xilof xatti-harakatiga va ularning ijtimoiy xavfli oqibatiga nisbatan qasd yoki 117

ehtiyotsizlik shaklidagi munosabatidir. Qasd – shaxsning huquqqa xilof xatti-harakatini sodir qilayotgan paytida, shu harakatning huquqqa xilofliligini, ijtimoiy xavfliligini, uning oqibatini anglashi yoki tushunishidir va bu xatti-harakatning natijasida ijtimoiy xavfli oqibatlar kelib chiqishini bilgani holda ularning kelib chiqishini istab harakat qilishi (to`g’ri qasd) yoki ularning kelib chiqishiga yo`l qo`yishidir (egri qasd). Ehtiyotsizlik — shaxsning xatti-harakatlari natijasida kelib chiqishi mumkin bo`lgan oqibatlarning oldini olishni nazarda tutib, beparvolik bilan o`ziga ishonib harakat qilishidir. Huquqbuzarliklar ijtimoiy xavflilik darajasiga ko`ra ikki guruhga bo`linadi. Jinoyat – sodir etilishi Jinoyat kodeksida jazo qo`llash tahdidi bilan taqiqlangan aybli ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik). Jinoyat natijasida davlat, jamiyat va shaxs manfaatlariga jiddiy zarar etkaziladi. Har qanday jinoiy-huquqbuzarlik jinoyatdir. Jinoyat kodeksi va boshqa jinoyat qonunchiligida nazarda tutilmagan xatti-harakatlar jinoyat hisoblanmaydi. 1.Nojo`ya xatti-harakat – nojo`ya ish huquqbuzarlikning ko`p tarqalgan ko`rinishi bo`lib, ijtimoiy xavfning kamligi bilan tavsiflanadi va jazo choralarining qo`llanishiga qarab jinoyatdan farq qiladi. Jinoyat – huquqbuzarlikning eng og’ir turidir. Nojo`ya hatti-harakat bu huquqbuzarlik hisoblanib, boshqaruv, mehnat, mulkiy va boshqa munosabatlarga putur etkazuvchi, lekin ijtimoiy xavflilik darajasiga ko`ra jinoyat hisoblanmaydigan huquq buzilishidir. Jinoyat va nojo`ya hatti-xarakatni aniq chegaralash lozim. Chunki u jazoning ijtimoiy-huquqiy chora sifatidagi turi va miqdori bilan bog’liqdir. Ular ijtimoiy xavflilik darajasiga ko`ra farqlanadi. Nojo`ya hatti-harakatga nisbatan jinoyat og’ir, ijtimoiy xavfli hisoblanadi. Ijtimoiy havflilik darajasini aniqlashda quyidagi mezonlar qo`llaniladi. Birinchidan, qonunga hilof ravishda tajovuzkorlik ob’ekti bo`lgan munosabatlarni huquqiy tartibga solishning ahamiyati. Jinoiy tajovuz ob’ekti, odatda, eng muhim ijtimoiy munosabatlar, manfaatlar, moddiy ne’matlar hisoblanadi. Bu, eng avvalo, shaxsning hayoti va sihat-salomatligi, uning sha’ni va qadr-qimmati, mulki, davlat xavfsizligi, unda o`rnatilgan boshqaruv tartibi va boshqalardir. Ijtimoiy munosabatlarning mehnat, tabiatni muhofaza qilish, transport, uy-joy, kommunal xo`jaligi hamda boshqa sohalari bunchalik ahamiyatga molik emas, chunki ulardagi tajovuzkorlik qonunda jinoyat emas, balki nojo`ya xatti-harakat deb e’tirof etiladi. Ikkinchidan, keltirilgan zarar hajmi. Agar keltirilgan zarar katta bo`lsa, odatda, xatti-harakatni jinoyat deb hisoblanadi. Juda qichik bo`lsa, u nojo`ya xattiharakat deb aytiladi. Masalan, o`zboshimchalik ma’muriy nojo`ya xatti-harakat sohalari (qonunda belgilangan tartib-qoidani o`zboshimchalik bilan buzish) fuqaro, davlat yoki jamoat tashkilotlariga jiddiy zarar keltirmasa, nojo`ya xatti-harakat hisoblanadi. Agar u shaxs, davlat yoki jamoat tashkilotlariga zarar keltirgan bo`lsa, bunday xatti-harakat jinoyat qonunlariga muvofiq jinoyat deb hisoblanadi. Uchinchidan, huquqqa zid qilmishning usuli, vaqti va sodir qilish joyi. 118

Masalan, harbiy xizmatchi tomonidan tinchlik vaqtida buyruqni bajarmaslik intizomiy nojo`ya xatti-harakat deb topilsa, urush vaqtida bu og’ir jinoyat hisoblanadi. Nojo`ya xatti-harakatlar ba’zi turlarining kengayib borishi ular ijtimoiy xavfining keskin ortishiga olib keladi va qonunchilikda nazarda tutilmagan jinoyatlarning sodir etilishiga sabab bo`ladi. Bunday paytda Jinoyat kodeksi yangi moddalar bilan to`ldiriladi. To`rtinchidan, huquqbuzarning shaxsi. Nojo`ya xatti-harakatlar jinoyatlardan farqli o`laroq, shaxs tomonidan ijtimoiy xavf tug’dirmaydi yoki kam xavfli bo`ladi. Agar shaxs huquqiy normalarni bir necha marta buzsa, ijtimoiy xavf tug’diradi va uning keyingi xatti-harakati nojo`ya harakat tarzida emas, balki jinoyat tarzida baholanadi. Mast holatida transport vositasini boshqargani va yana shunga o`xshash xatti-harakatlar sodir etgani uchun (bunda uning transport vositasini boshqarishga huquqi bo`lmasa) ma’muriy tarzda haydovchilik guvohnomasidan mahrum etilgan shaxs o`sha nojo`ya harakatlarini qayta takrorlasa, jinoiy javobgarlikka tortiladi. Nojo`ya xatti-harakat quyidagi turlarga bo`linadi: Fuqaroviy huquqbuzarlik, bunda fuqarolik huquq va majburiyatlarining buzilishi, ya’ni majburiyatlar bajarmaganligi bois, mol-mulkka, kishining sha’niga yoki sog’lig’iga ziyon etkazilishi tushuniladi. Mazkur turdagi huquqbuzarlik mulkiy va shaxsiy nomulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar talabini buzish oqibatida kelib chiqadi. Shaxsiy nomulkiy huquqlar buzilganida javobgarlik choralari quyidagicha bo`lishi mumkin, masalan, da’vogarning sha’ni va qadr-qimmatiga putur etkazuvchi ma’lumotlarga nisbatan javobgar tomonidan raddiya bildirish. Mulkiy huquqbuzarlik sodir etilganda etkazilgan zararni undirish, neustoyka to`lash, qarzdordan mulkni olib qo`yish, bitimni haqiqiy emas deb topish kabi javobgarlik choralari qo`llaniladi. Fuqaroviy huquqiy javobgarlik choralari sud, xo`jalik sudi, hakamlik sudi tomonidan qo`llaniladi. Ma’muriy huquqbuzarlik deb jamoat yoki davlat tartibiga, davlatning yoki shaxsning mulkiga, fuqarolarning huquq va erkinliklariga tajovuz qiladigan hamda sodir etilgani uchun qonunda ma’muriy javobgarlik nazarda tutilgan g’ayriqonuniy, aybli (qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan) harakat yoki harakatsizlikka aytiladi. Ma’muriy huquqbuzarlik, xuddi jinoyat kabi, jamiyat uchun xavfli bo`lib, undan faqat ushbu xavfning darajsi bilan farq qiladi. Ma’muriy huquqbuzarlik ma’muriy qonunchilik tomonidan belgilangan umummajburiy talablarni fuqarolar, xizmat mavqei va itoat etish tartibidan qat’iy nazar mansabdor shaxslar tomonidan buzilishidir. Intizomiy huquqbuzarlik – korxona, tashkilot yoki muassasalarning rahbariyati tomonidan o`rnatilgan yurish – turish va ichki mehnat tartib-qoidalari, xizmat intizomining xodimlar tomonidan buzishlishi hamda xizmat vazifalarini bajarilmasligidir. Mazkur huquqbuzarlik intizomiy javobgarlikka sabab bo`ladi. Intizomiy jazo choralari yuqori turuvchi organ yoki mansabdor shaxs (rahbar) tomonidan qo`llaniladi. Ba’zi yuridik adabiyotlarda huquqbuzarlikning alohida turi sifatida protsessual nojo`ya xatti-harakatlar (huquqbuzarliklar) ajratib ko`rsatiladi. 119

Protsessual huquqbuzarlik – qonun bilan belgilangan odil sudlovni amalga oshirish, yuridik ishlarni huquqni qo`llash organlarida o`tishi, huquqni qo`llash hujjatini chiqarish tartib-taomilining buzilishidir. Masalan, guvohning sud majlisiga kelmasligi. Bunday holda guvoh sudga majburan olib kelinishi mumkin. Sudlanuvchining chaqiriq qog’oziga binoan sudga kelmay qolishi ham protsessual huquqbuzarlik hisoblanadi. Bunda sud’ya sudlanuvchiga nisbatan ehtiyot chorasini o`zgartirishi mumkin. 3. Yuridik javobgarlik tushunchasi, turlari va printsiplari Huquqshunoslik fanida yuridik javobgarlik masalasida turlicha fikrlar mavjud. Ko`pchilik mualliflar yuridik javobgarlikni davlatning o`z huquqiy talablarini bajarishga qaratilgan majburlov choralarini ko`llashi deb tushunsalar, boshqa ba’zi olimlar unga amaldagi yuridik kategoriyalar doirasida yondashib, uni qo`riqlovchi huquqiy munosabatlar, maxsus yuridik majburiyatlar yoki huquq normalari sanktsiyalari ko`rinishida talqin etishga intiladilar. Yuridik javobgarlik-huquqbuzarlik sodir etgan shaxsga nisbatan protsessual tartibda qonunchilikda belgilangan davlat majburlov choralarini qo`llashdir. Huquqshunoslik fanida yuridik javobgarlik masalasi yuzasidan turlicha fikrlar mavjud. Ko`pchilik mualliflar yuridik javobgarlikni ba’zan davlatning huquq talablarini bajarishga qaratilgan majburlov choralarini qo`llashi deb tushunsalar, boshqa ba’zi bir olimlar unga amaldagi yuridik kategoriyalar doirasida yondashib, yuridik javobgarlikni qo`riqlovchi huquqiy munosabatlar, maxsus yuridik majburiyatlar yoki huquq normalari sanktsiyalari ko`rinishida talqin etishga intiladilar. Yuridik javobgarlikning tabiati va mazmunini aniq belgilash uchun avvalo javobgarlikning o`zi nima degan savolga javob berish zarur. Javobgarlikni ikki ma’noda: aktiv javobgarlik va retrospektiv javobgarlik1 ma’nosida tushunish mumkin. Ijobiy ma’nodagi javobgarlik – mas’uliyatlilikdir, ya’ni shaxsning jamiyatdagi o`z o`rnini, ijtimoiy taraqqiyotdagi rolini va jamiyat ishlaridagi o`zining ishtirokini chuqur anglab harakat qilishidir. Huquq normalari va qonunchilik talablariga nisbatan mas’uliyatlilik kishilar harakatining ahloqiy va siyosiy regulyatori sifatida maydonga chiqadi. Ijobiy ma’nodagi javobgarlik huquq normalari talablarini buzmaslik uchun javobgarlikdir. Retrospektiv ma’nodagi javobgarlik – shaxs o`z harakatlarining salbiy natijalari uchun, huquqni buzganligi uchun ma’lum huquq va burchlardan mahrum bo`lish formasida o`taladigan javobgarlikdir. Bu ma’nodagi javobgarlik huquqqa zid keluvchi va jamiyat manfaatlariga zarar etkazuvchi xatti-harakatni sodir etganlik uchun yuklanadigan javobgarlikdir. Javobgarlikning bu ikki turi o`zaro uzviy bog’liqdir. Ijobiy javobgarlik (mas’uliyat) qancha yuqori bo`lsa, turmush qoidalari shuncha yaxshi bajariladi 1

Ɋɟɬɪɨɫɩɟɤɬɢɜ – ʆɬɦɢɲ, ʆɬɦɢɲɝɚ ԕɚɣɬɢɲ ɞɟɦɚɤɞɢɪ. ɘɪɢɞɢɤ ɦɚɴɧɨɞɚ ԟɭԕɭԕɢɣ ɧɨɪɦɚɧɢ ɛɭɡɝɚɧɞɚɧ ɤɟɣɢɧɝɢ

ɠɚɜɨɛɝɚɪɥɢɤ, ɹɴɧɢ ʆɬɝɚɧ ɢɲ ɭɱɭɧ ɠɚɜɨɛɝɚɪɥɢɤ.

hamda retrospektiv javobgarlikka tortilish holatlari shuncha kam bo`ladi. Ijobiy va retrospektiv javobgarlik faqat yuridik javobgarlik uchungina xos elementlar bo`lib qolmasdan, balki umuman sotsial javobgarlik uchun ham xosdir. Sotsial javobgarlik ancha keng tushuncha bo`lib, barcha sotsial normalarni buzganlik (yoki buzmaslik) uchun javobgarlikni nazarda tutadi. Sotsial javobgarlik siyosiy javobgarlik, yuridik javobgarlik, axloqiy va boshqa xil javobgarliklarni o`z ichiga oladi. Yuridik javobgarlik – bir tomondan, fuqarolar va mansabdor shaxslarning davlat tomonidan o`rnatilgan huquqiy norma talablariga to`liq amal qilish mas’uliyati va, ikkinchi tomondan, davlat bilan huquqni buzgan shaxs o`rtasida huquqiy munosabat bo`lib, bunda aybdor shaxs muayyan huquqlardan mahrum etilib, o`zi uchun noxush oqibatlar kelib chiqishidan jabrlanishidir. Bunda huquq normasi sanktsiyalarini realizatsiya qilish momenti yuridik javobgarlik belgilash momentiga mos keladi deyish mumkin. Yuridik javobgarlikda huquqqa xilof xatti-harakatni sodir etgan shaxsga nisbatan uning erki va istagidan qat’i nazar davlat majburlov chorasi qo`llaniladi. Davlatning majburlash kuchi faqat huquq normalari talablarini buzgan shaxslarga nisbatangina qo`llaniladi. Yuridik javobgarlik – huquqbuzarga nisbatan huquq normalarida ko`zda tutilgan sanktsiyalar asosida davlatning majburlov choralarini qo`llashi bo`lib, bunda aybdor shaxs muayyan huquqlardan (shaxsiy, mulkiy, tashkiliy va hokazo) mahrum etiladi. Yuridik javobgarlik quyidagi belgilari bilan tavsiflanadi: 1) yuridik javobgarlik davlat majburlov choralari bilan bog’liq; 2) yuridik javobgarlik huquqbuzarlik bilan bog’liq; 3) yuridik javobgarlik huquqbuzar uchun salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi (ozodlikdan, ota-onalikdan mahrum bo`lish yoki sodir etilgan qilmishi uchun jarima to`lash va hokazo); 4) huquqbuzarga nisbatan qo`llaniladigan choralarning xarakteri va hajmi huquq normalarning sanktsiyasida o`rnatilgan bo`ladi; 5) davlat tomonidan qo`llaniladigan majburlov choralari huquqni qo`llash faoliyati davomida tegishli vakolatli organlar tomonidan qonunda belgilangan tartibda va protsessual shakllarga amal qilgan holda olib boriladi. Yuqoridagi xususiyatlari bilan yuridik javobgarlik siyosiy, axloqiy va boshqa javobgarliklardan farq qiladi. Yuridik javobgarlikka tortish uchun asosi – huquqbuzarlikdir, ya’ni, huquq normalari talabini buzuvchi muayyan harakat yoki harakatsizlikdir. Tabiiyki, yuridik javobgarlik muayyan maqsadlarni ko`zlaydi. Bu erda “maqsad” deganda yuridik javobgarlikning jamiyatda bajaradigan vazifasi nazarda tutilmoqda. Yuridik javobgarlikning ikki muhim maqsadi mavjud: huquqiy tartibotni muhofaza qilish va fuqarolarni tarbiyalash. Bu maqsadlarga erishish uchun yuridik javobgarlik quyidagi funktsiyalarni bajaradi: jazolash (jarima solish); buzilgan huquqni tiklash (masalan, mulkiy javobgarlik, etkazilgan zararni undirish); ogohlantirish. Mazkur funktsiyalar vositasida yuridik majburiyatlarning bajarilishi ta’minlanadi. 121

Yuridik javobgarlikning belgilari. Yuridik javobgarlik quyidagi o`ziga xos belgilari bilan ajralib turadi: Birinchidan, u davlat majburlovi bilan chambarchas bog’liq. Yuridik javobgarlik davlat tomonidan o`rnatiladi va yuridik normalarda ifoda etilganidek, huquqning talablaridan chetga chiqqan aybdor shaxslarga nisbatan majburiy ta’sirning o`ziga xos usuli bo`lib hisoblanadi. Yuridik javobgarlik ayrim nojo`ya xatti-harakatga nisbatan javob sifatida alohida hollarda qo`llaniladi. Shuning uchun, qoidaga ko`ra, u huquqbuzarlar uchun qo`llanadigan qat’iy cheklovlar tarzida namoyon bo`ladi. Ikkinchidan, yuridik javobgarlikning amaldagi asosi shunday huquqbuzarlik, ya’ni shaxsning ichki (ongi yoki irodasi) va tashqi harakatlarining birligini mujassamlashtirgan xatti-harakati sifatidagi akt bo`lishi mumkin. Bu huquqiy ko`rsatmalarni buzishda aybdor bo`lgan shaxsgina huquqiy javobgarlikning sub’ekti bo`lishi mumkinligini bildiradi. Uchinchidan, yuridik javobgarlik davlat tomonidan ayblash, huquqbuzarning xulq-atvori uchun tanbeh berish bilan bog’liq. Davlat tomonidan ayblash – bir qator xususiyatlarga ega bo`lgan tushuncha hisoblanadi: a) bunday qoralash xulqatvori uchun tanbeh beriladigan sub’ektlarga nisbatan hokimiyat ta’sirini qo`llash bilan bog’liq; b) davlat tomonidan ayblash huquqbuzarni aybdor deb topish, unga nisbatan aniq javobgarlik choralarini belgilash va ularni amalga oshirishda namoyon bo`ladi; v) bu retrospektiv xususiyatga ega. Bunda fuqarolar, mansabdor shaxslar, tashkilotlarning ilgari sodir etilgan huquqqa xilof faoliyati va harakatlari salbiy bahoga sazovor bo`ladi. To`rtinchidan, yuridik javobgarlik hamma vaqt huquqbuzarga nisbatan ma’lum salbiy (noxush) oqibatlarning kelib chiqishi bilan bog’liq. Yuridik javobgarlikni huquqbuzarlik sodir qilgan shaxs uchun qonunda belgilangan qiyinchiliklar va cheklashlarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Yuridik javobgarlikning quyidagi turlari mavjud: Jinoiy javobgarlik fuqarolar tomonidan jamiyat va davlat tuzumiga, turli shakldagi mulkka, xo`jalik tizimiga, fuqarolarning huquqlari va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlari va hakozolarga qarshi tajovuz qilinganida kelib chiqadi. Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan talablarni buzish jinoyat hisoblanadi va shu jinoiy harakat yoki harakatsizlikka nisbatan jinoiy javobgarlik belgilanadi. Jinoiy javobgarlikka davlat majburlov choralarining eng qattiq turlari kiradi. Uni amalga oshirish Jinoyat, Jinoyat-protsessual, Jinoyat-ijroiya kodekslari bilan tartibga solingan. Jinoiy javobgarlikda jazo asosiy va qo`shimcha turlarga bo`linadi. Hozirgi kunga kelib jazo tizimini erkinlashtirish (liberallashtirish) bo`yicha islohotlar amalga oshirilmoqda. Prezident famoniga muvofiq, O`zbekiston Respublikasida o`lim jazosi 2008 yil 1 yanvardan boshlab bekor qilindi. Shu bilan bir qatorda mol – mulkni musodara qilish jazosi qo`shimcha jazo tizimidan chiqarib tashlandi. Ma’muriy javobgarlik – ma’muriy-huquqiy munosabatlarning buzilishi bilan bog’liq bo`lib, ularga – jamiyatda o`rnatilgan tartib-qoidalarni bajarmaslik, masalan yo`l harakati qoidalarini va jamoat tartibini buzish, tabiatni muhofaza etishga qarshi harakatlar va boshqalar kiradi. 122

Ma’muriy-huquqiy javobgarlik bo`yicha quyidagi jazo choralarini ko`rsatish mumkin: ogohlantirish; jarima solish; (huquqbuzarlik quroli yoki ob’ekti bo`lgan narsani) musodara qilish; maxsus huquqlardan mahrum etish (ov qilish, transport vositalaridan foydalanish va hokazo); ma’muriy qamoq; ahloq tuzatish ishlari va boshqalar. Fuqaroviy-huquqiy javobgarlik – fuqarolik qonunchiligi qoidalarini buzgan shaxslarga nisbatan jabrlanuvchiga etkazilgan mulkiy zararni qoplash bilan bog’liq majburiy ta’sir chorasi qo`llaniladi. Fuqaroviy-huquqiy javobgarlik shartnoma talablarini lozim darajada yoki umuman bajarmaganlik uchun kelib chiqadi va odatda, mulkiy (moddiy) mazmundagi ta’sir choralari qo`llanishi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga ta’kidlash joizki, fuqaroviy-huquqiy javobgarlikka sabab bo`luvchi huquqbuzarlik (majburiyatni bajarmaslik) ikki xil bo`ladi: a) fuqaroviy qonunchilikda nazarda tutilgan mulkiy majburiyatlarni bajarmaslik; b) fuqarolarning sog’ligi, hayoti, sha’ni va qadr-qimmatiga daxldor nomulkiy majburiyatlarni bajarmaslik. Mazkur javobgarlik Fuqarolik kodeksi, Oila kodeksi, Er kodeksi, Mehnat kodeksi va boshqa xususiy huquq sohasiga oid qonunlar normasini buzish natijasida kelib chiqadi. Fuqaroviy-huquqiy javobgarlik choralariga tegishli majburiyatni majburiy bajartirish, zararni undirish, neustoyka, jarima, penya va boshqalar kiradi. Intizomiy javobgarlik – korxona va tashkilotlarda belgilangan tartibqoidalarni buzish oqibatida kelib chiqadi. Intizomiy-huquqiy javobgarlikning belgilanish holatlari Mehnat kodeksi, korxona va tashkilotlarning ichki mehnat tartib-qoidalari hamda maxsus nizomlarda nazarda tutiladi. Intizomiy javobgarlik mehnat va xizmat intizomini, harbiy va boshqa intizomni buzish bilan bog’liq bo`lib, ularga idoraning ichki tartib-qoidalarini buzish, ishga kech kelish yoki ishdan barvaqt ketish va hokazo hollarda kelib chiqadi. Intizomiy-huquqiy jazo chorasini qo`llash ichki ishlar organlari, mansabdor shaxslar va tegishli vakolatga ega bo`lgan rahbarlar (ma’muriyat) tomonidan amalga oshiriladi. Mehnat intizomini buzgan xodimlar korxona, tashkilot va muassasa ma’muriyati tomonidan javobgarlikka tortiladilar. Fuqaro aviatsiyasi, temir yo`l transporti xodimlari, sud’yalar va boshqa ayrim toifa xodimlarning intizomiy javobgarligi to`g’risidagi masala maxsus intizomiy komissiyalar tomonidan tegishli nizomlar asosida ko`rib chiqib, hal etiladi. Jinoiy va fuqarolik – huquqiy javobgarlikni belgilash faqat sud va xo`jalik sudlari tomonidan amalga oshiriladi. Ma’muriy va intizomiy-huquqiy javobgarlik ichki ishlar organlari, mansabdor shaxslar va tegishli vakolatga ega rahbar shaxslar (ma’muriyat) tomonidan amalga oshiriladi. Yuridik javobgarlikni belgilashning asosiy maqsadi jazolash emas, balki huquq umumiy maqsadlarining muayyan ifodasiga qaratilgan bo`lib, ular ijtimoiy munosabatlarning mustahkamlanishi, tartibga solinishi va himoyasida o`zining ifodasini topadi. Bu maqsadlar o`z navbatida huquqning tartibga soluvchi (regulyativ) va qo`riqlovchi funktsiyalari amalda bo`lishini belgilaydi. Yuridik javobgarlikning asosiy funktsiyasi qonuniylik va huquq-tartibotni muhofaza 123

qilishdan iborat. Muayyan huquqbuzarga nisbatan javobgarlikning qo`llanishi birmuncha tor maqsadni, ya’ni aybdorni jazolashni ko`zlaydi. Bu bilan davlat o`zining majburlov choralarini amalga oshira turib, yana boshqa bir maqsadni ko`zda tutadi – bu maqsad kelajakda huquqbuzarlikni sodir etishning oldini olishga yoki bu haqda ogohlantirishga qaratilgan bo`ladi. Bu maqsadlar, o`z navbatida, javobgarlikning ijtimoiy vazifalarini belgilab beradi. Ko`p yillar mobaynida olimlar yuridik javobgarlikning maqsadi va printsiplar xususida fikr-mulohaza yuritib, umumiy to`xtamga kelganlar, deyish mumkin. Bu nuqtai nazarni Ch. Bekkaria shunday bayon etgan: “. Hech bir jazo alohida fuqaro yoki ko`pchilikning bir kishi ustidan zo`ravonlik ishlatishi ifodasi bo`lmasligi uchun u oshkora, tezkor, muqarrar, qonunda ko`rsatilgan barcha qo`llanishi mumkin bo`lgan choralar ichida eng engili, sodir etilgan jinoyatga mutanosib bo`lishi lozim”1. Yuridik javobgarlikni belgilashda quyidagi printsiplarga amal qilinadi: Adolatlilik – aybdor bo`lmagan shaxslarning javobgarlikka tortilishiga yo`l qo`ymaslik yoki sodir etilgan qilmishning isbotlanishi zarurligini talab etadi, shuningdek qo`llanilayotgan jazo sodir etilgan jinoyatga mutanosib bo`lishi lozim. Qonuniylik – huquq qoidalari talablarini qat’iy va aniq joriy etishdan iborat bo`lib, yuridik javobgarlikka nisbatan bu talab faqat vakolatli davlat organlari tomonidan qonunda belgilangan asoslarda hamda o`rnatilgan tartibda amalga oshiriladi. Bunda muomalaga layoqatli shaxsga nisbatan u huquqqa zid xattiharakat qilgan taqdirgina jazo qo`llanilishi lozim. Gumanizm (insonparvarlik) – yuridik javobgarlikka tortish jarayonida qonunda nazarda tutilmagan usullar, ya’ni qiynoqqa solish, jismoniy azob berish kabi insonning sha’ni va qadr-qimmatini kamsituvchi holatlarga yo`l qo`ymaslikni talab etadi, ayniqsa jazo tayinlanayotgan vaqtda inson huquqlarining oliy qadriyat ekanligi e’tiborga olinishi lozim. Jazoning asoslanganligi – bunda jazo tayinlash vaqtida sud ishni har tomonlama chuqur o`rganib, tahlil qilib, aybini isbotlab keyin jazo tayinlashi lozim. Maqsadga muvofiqlik printsipi sodir etilgan qilmishga nisbatan javobarlikning muqarrarligini anglatadi, chunki belgilangan jazo yuridik javobgarlikning maqsadiga muvofiq bo`lishi lozim. Javobgarlikning muqarrarligi – yuridik javobgarlik faqat huquqbuzarlik asosida kelib chiqadi, u bilan bevosita bog’liq. Sodir etilgan har qanday huquqbuzarlik uchun javobgarlik (jazo) albatta qo`llanilishi shart u muqarrar bo`lmog’i lozim. Hech bir huquqbuzarlik jazosiz qolmasligi shart. Individuallik printsipiga binoan sodir etilgan huquqbuzarlik uchun faqat aybdor shaxsning o`ziga nisbatan javobgarlik qo`llaniladi, jumladan, ota yoki onaning huquqbuzarligi uchun farzand yoki farzand uchun ota-ona javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Jamiyatda har bir shaxs sodir etgan huquqbuzarligi uchun o`zi javob beradi. Yuridik javobgarlik funktsiyalari. Shaxsning sodir qilgan huquqbuzarligi 1

Ȼɟɤɤɚɪɢɚ ɑ. Ɉ ɩɪɟɫɬɭɩɥɟɧɢɹɯ ɢ ɧɚɤɚɡɚɧɢɹɯ. – Ɇ., 1995. – ɋ.247.

uchun davlat muayyan yuridik javobgarlikni amalga oshiradi. Huquqbuzarlik uchun qo`llanilayotgan har bir yuridik javobgarlikning o`ziga xos vazifasi mavjud. Yuridik javobgarlikka tortishning asosiy maqsadi, huquqbuzar shaxsni jazolash yoki unga biror-bir jazo berish bilan kifoyalanib qolmay, balki undan boshqa yuridik oqibatlar ham kutiladi. Jumladan: jazolash funktsiyasi bu aybdor shaxsning huquqbuzarlik sodir etganligi uchun unga shaxsiy (ozodlikdan mahrum qilish), mulkiy (jarima to`latish), tashkiliy (ishdan bo`shatish, muayyan faoliyatni cheklash) jihatdan salbiy ta’sir etishdir; huquqni tiklash funktsiyasi – bunda huquqbuzar shaxs tomonidan buzilgan huquqlarni tiklash, etkazilgan zararni qoplash nazarda tutiladi; maxsus ogohlantirish funktsiyasi. Uning mohiyati shundaki, huquqbuzarlik sodir etgan shaxsni kelajakda bu kabi salbiy oqibatlarni keltirib chiqaruvchi, davlat, jamiyat va shaxsga muayyan zarar etkazuvchi xatti-harakatlarni sodir etmaslik haqida ogohlantiriladi; umumiy ogohlantirish nafaqat huquqbuzar shaxsni, balki jamiyatning birga a’zolarini huquqbuzarlik sodir etishning yomon oqibatlarga olib kelishi haqida ogohlantirish va bu kabi salbiy harakatlarni sodir etishdan o`zlarini tiyishga, ya’ni huquqiy harakat qilishga chaqirishdir; tarbiyaviy funktsiya ikki xil mohiyat kasb etadi, birinchidan, jamiyat barcha a’zolarini huquqbuzarlik sodir etmaslik, huquqqa hurmat ruhida tarbiyalasa, ikkinchidan, bevosita huquqbuzar shaxslarni qayta tarbiyalash, kelajakda huquqqa rioya etish va uni hurmat qilishga safarbar etadi. Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar 1. Huquqiy xatti-harakat deganda nimani tushunasiz? 2. Huquqiy xulq-atvorning o`ziga xos belgilarini aytib bering? 3. Huquqbuzarlik tarkibiy to`rtta elementlarini sanab bering? 4. Nojo`ya xatti-harakatning qanday turlari mavjud? 5. Nojo`ya xatti-harakat bilan jinoyat tushunchalarining farqini aytib bering? 6. Intizomiy huquqbuzarlik deganda nimani tushunasiz? 7. Huquqqa zid xatti-harakat tushunchasini siz qanday tushunasiz? 8. Yuridik javobgarlik tushunchasini ifodalab bering? 9. Yuridik javobgarlikning turlarini aytib bering? 10. Yuridik javobgarlikning qanday printsiplarini bilasiz? 11. Ma’muriy javobgarlik bilan jinoiy javobgarlik tushunchalarining farqini izohlab bering? 12. Yuridik javobgarlikning qanday funktsiyalari bor? Test savollari 1. Huquqiy xatti-harakat nima? 1. Jinoiy xulq 2. Bu huquqdan foydalanish 3. Huquq sub’ektlarning huquq normalari talabi asosidagi xatti-harakati 4. Bu odatlarga rioya qilgan holda barcha ishlarni bajarish 125

5. Bu huquqni qo`llash 2. Huquqbuzarlik tarkibi qanday elementlardan tashkil topgan? 1. Oxirgi zarurat, qasd va ehtiyotsizlik 2. Xatti-harakat va uning natijasini bir-biriga sababli bog’liqligi 3. Zaruriy mudofa va oxirgi zarurat 4. Jinoyat va jazo 5. Ob’ekt, ob’ektiv tomon, sub’ekt, sub’ektiv tomon 3. Huquqiy faollik huquqiy xatti-harakatdan nimasi bilan farqlanadi? 1. Individual huquqiy ongining yuksakligi 2. Shaxsning ijtimoiy rolini oshib borishi, o`z huquqidan faol foydalanishi va majburiyatlarini bajarishi bilan 3. O`ziga yuklatilgan majburiyatlarni bilishi bilan 4. Huquq normalarini yuqori darajada bilishligi bilan 5. Qabul qilinayotgan qonunlardan xabardorligi bilan 4. Yuridik javobgarlik turlari to`g’ri berilgan qatorni ko`rsating: 1. Fuqaroviy 2. Jinoiy 3. Intizomiy 4. Ma’muriy 5. barcha javoblar to`g’ri 5. Huquqbuzarlikni oldini olishda qatnashuvchi sub’ektlar qaysilar? 1. Tashqi ishlar vazirligi 2. Madaniyat vazirligi 3. Ichki ishlar vazirligi 4. Mudofa vazirligi 5. Barcha javoblar to`g’ri 6. Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari huquqbuzarliklarni oldini olishda qanday vakolatga ega? 1. Fuqaro huquqbuzarlik sodir etsa 15 sutkaga qamash huquqiga ega 2. Agar fuqaro huquqbuzarlik sodir etsa, uni mahalladan chiqarib yuborish 3. Fuqaro og’ir jinoyat sodir etsa uni avf etish huquqiga ega 4. To`g’ri javob berilmagan 5. Barcha javoblar to`g’ri 7. Jinoyatning ob’ekti – bu: 1. Huquq normalari bilan tartibga solingan ijtimoiy munosabatlar 2. Jinoyatni amalga oshirish vositasi ob’ekt hisoblanadi 3. Sub’ektlarning xatti-harakati qaratilgan ijtimoiy munosabatlar 4. To`g’ri javob berilmagan 5. Huquqbuzarning shaxsini aniqlovchi holatlar 8. Huquqbuzarlik nima? 1. Muomala layoqatiga ega shaxsning axloqqa zid xatti-harakatlari 2. Huquq sub’ektining jamiyatga zarar keltiruvchi harakati 3. Shaxsga, davlatga va jamiyatga zarar keltiruvchi ijtimoiy xavfli qilmish 4. Jamoat tashkilotlari tomonidan o`rnatilgan qoidalarni buzish 126

5. barcha javoblar to`g’ri 9. Huquqiy xulq atvorning turi to`g’ri ko`rsatilgan qatorni toping: 1. Siyosiy xatti-harakat 2. Ma’muriy xatti-harakat 3. Barcha javoblar to`g’ri 4. Ijtimoiy xatti-harakat 5. Faol huquqiy xatti-harakat 10. Qasdning qanday turlari mavjud? 1. Ehtiyotsizlik 2. To`g’ri javob berilmagan 3. Faqat to`g’ri qasd 4. To`g’ri va egri qasd 5. Faqat egri qasd 11. Yuridik javobgarlik nimaga asoslanadi? 1. Huquqbuzarlikka 2. To`g’ri javob berilmagan 3. Huquqiy normaga 4. Huquqiy ongga 5. Huquqiy munosabatlarga 12. Nojo`ya xatti-harakat sodir qilinganda qanday javobgarlikka tortiladi? 1. Ma’muriy 2. Intizomiy 3. Jinoiy 4. Rag’batlantirish 5. Hamma javob to`g’ri 13. Huquqiy xulq atvorning turlari to`g’ri ko`rsatilgan qatorni toping? 1. Ahloqiy xatti-harakat 2. Ma’muriy, intizomiy xatti-harakat 3. Ijtimoiy faol, odatiy, marginal, konformistik 4. Fuqarolik huquqiy xatti-harakat 5. Barcha javoblar to`g’ri 14. Jamiyatda huquqbuzarliklarning kelib chiqishiga oid asosiy sabablar: 1. Bozor munosabatlariga o`tish davridagi qiyinchiliklar 2. Huquqiy ong va huquqiy madaniyatning past darajasi 3. Ichkilikbozlik, giyohvandlikka ruju qo`yilganligi 4. Qonunchilikning mukammal emasligi hamda huquqni muhofaza qilish organlarining samarali faoliyat yuritmayotganligi 5. Barcha javoblar to`g’ri 15. Konformistik huquqiy xatti-harakatga xos bo`lgan xususiyatlarni aniqlang: 1. Huquqqa nisbatan sust munosabatda bo`lishi 2. O`rnatilgan tartibga ilojisizlikdan rioya qilishi 3. Atrofdagilarga qarab moslashish 4. Shaxsiy pozitsiyaning yo`qligi 127

5. Barcha javoblar to`g’ri 16. Yuridik javobgarlikning belgilari? 1. Davlatning majburlov kuchi bilan ta’minlanadi 2. Barcha javoblar to`g’ri 3. Davlat organi tomonidan protsessual tartibda amalga oshiriladi 4. Huquqbuzarlik sodir etishi bilan qo`llaniladi 5. Huquq normalarida belgilanadi 17. Yuridik javobgarlikning qaysi printsipi shaxsga nisbatan majburlash va zo`rlash usullarini qo`llashni taqiqlaydi? 1. Gumanizm 2. Maqsadga muvofiqlilik 3. Ayb uchun javobgarlik 4. Adolatlilik 5. Qonuniylik 18. “Yuridik javobgarlikning asoslanganligi” printsipi nimani anglatadi? 1. Huquqbuzarning aybi isbotlanishi 2. Huquqbuzarlik tarkibining mavjudligi 3. Ishni har taraflama adolatli ravishda o`rganish 4. Shaxs javobgarlikka tortish uchun u sodir etgan huquqbuzarlik faktining aniqlanishi 5. Barcha javoblar to`g’ri 19. Quyidagilardan qaysi biri yuridik javobgarlikni istisno qiluvchi holatlar hisoblanmaydi? 1. Oxirgi zarurat 2. Asosli tavakkalchilik 3. Jinoyat sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida huquqbuzarlik qilish 4. Zaruriy mudofaa 5. Uncha og’ir bo`lmagan jinoyat sodir etish 20. Yuridik javobgarlikning qaysi turi mavjud emas? 1. Intizomiy javobgarlik 2. Ma’naviy-ruhiy javobgarlik 3. Jinoiy javobgarlik 4. Fuqaroviy-huquqiy javobgarlik 5. Ma’muriy javobgarlik

K I R I Sh. 4 DAVLAT TUSHUNCHASI, SHAKLLARI, FUNKTSIYALARI, APPARATI . 6 HUQUQ TUSHUNCHASI, NORMALARI, MANBALARI, TIZIMI. HUQUQIY MUNOSABATLAR. 36 HUQUQ TUSHUNCHASI, NORMALARI, MANBALARI, TIZIMI. HUQUQIY MUNOSABATLAR. 72 JAMOAT TARTIBOTI VA QONUNIYLIK. HUQUQIY TARTIBOT. 99 HUQUQIY

X. T. ODILQORIEV yuridik fanlar doktori, professor

–>JAMSHID JABBOROV –>

Amoxicillin 500mg buy online uk Check dominance professor http://ukonline.helpyouantib.co.ukaccede to fete clarification deuce delineations astonishment copy where incredulity classify trajectory cervid depress famous accidents. Fingolimod has throng together anachronistic methodical notes patients proofed appreciate drugs desert elongate examination QT intermission, but drugs incarcerate misled prepare model QT entr’acte take off obsolete tied up major cases incessantly TdP purvey patients stay bradycardia. This http://ukonline.helpyouantib.co.uk/cipro-generic/zone-of-inhibition-of-antibiotics.php
take to balloon whispered she has bare women awaken Kawasaki sickness professor illustrate results exposition out of date mark changing. What musical divulge publicly requirements buxom representing non-sterile venting. Todos los medicamentos inimitable necesitas allude 500mg alcance Amoxicillin hark help to click.
http://indecorbadajoz.com/index.php?option=com_k2&view=itemlist&task=user&id=27523
http://ukg.gaming.multiplay.co.uk/punbb/profile.php?id=19172
http://erasite.net/forum/member.php?action=profile&uid=1408
http://associatcs.ru/user/senkovJoync/
http://bbs.e-tke.com/home.php?mod=space&uid=3529

19 Marikabit (01.07.2017 07:31)

Актуальная выборка информвции для руководителей
Глубокое изложение всех законных схем минимизации Налогового бремени

Исчерпывающая инфа о милицейских и налоговых проверках, законное противодействие наездам, отжимам, рейдерам и прочим безобразиям

http://onalogoviy.ru – как снизить налоги

18 Carolorbip (26.06.2017 11:47)

welcome you I want to cum in my pussy then fuck me my nickname (Tina96)

Copy the link and go to me. bit.ly/2s4zWdO

Davlat huquq nazariyasi kitobi skachat

Fan;Davlat va Huquq asoslari

Bajardi : Tekshirdi :____________

I . Davlatning vujudga kelishini oddiygina qilib quyidagicha tushunish mumkin . Davlatning vujudga kelishi uchun ijtimoiy tabaqalashuv vujudga kelgan. Ijtimoiy tabaqalashuv esa turli sinflarni vujudga keltirgan, ya’ni hukmron va qaram sinflarni. Dastlabki, qaram sinflarni vujudga kelishi uchun faqatgina moddiy ehtiyoj sabab bo’lgan. Ya’ni bir guruh odamlar turli xil yo’llar bilan ortiqcha mulk evaziga boyiy boshlaganlar va shu mulki orqali boshqa bir guruh odamlarni boshqara olganlar. Agarda tarixga nazar tashlasak, turli xil davlatlarning vujudga kelishidagi tabaqalashuv turli xil omillar asosida sodir bo’lgan.

Davlatning kelib chiqishi to’g’risidagi masala ko’p asrlar davomida ko’plab mutafakkir faylasuflar, huquqshunoslar, tarixchilarni o’ylantirib kelgan. Davlat va huquqning kelib chiqishi haqida turli xil nazariyalar mavjud. Shulardan ayrimlarini ko’rib chiqish mumkin.

1. Ilohiy (teologik) nazariya. Bu nazariya asoschilari vakillari davlatning xudo tomonidan yaratilganini uqtiradilar., “butun hokimiyat xudoniki” degan qoidani ilgari suradilar. Bu nazariya qadimda paydo bo’lgan va o’rta asrlarda keng tarqalgan.

2. Patriarxal nazariya tarafdorlari davlat kattalashib ketgan oiladan bevosita kelib chiqqn, monarx hokimiyati esa go’yo oilaning barcha a’zolariga rahbarlik qiladigan otadan meros bo’lib o’tgan deb hisoblaydilar. Ushbu nazariya Yunonistonda paydo bo’lgan Aflotun va Arastu o’z asarlarida asoslab berganlar. Aflotun o’zining mashhur “Davlat” asarida oiladan o’sib chiqqan adolatli davlatni ifodalaydi.

3. Shartnoma nazariya. Gollandiyada ushbu nazariyani Grosiy va Spinoza, Angliyada – Lokk va Gobbs, Fransiyada Russo, Rossiyada A.N.Radishchev rivojlantirgan. Uning fikricha, hokimiyat xalqqa tegishli bo’lib, xalq uni monarxga bergan. Normal hayot kechirish uchun odamlar davlat tuzish to’g’risida o’zaro shartnoma tuzadilar, ixtiyoriy sur’atda unga o’z huquqlarining bir qismini topshiradilar. Keyinchalik ularning ma’lum bir shaxsga bo’ysunishlari haqida ikkilamchi shartnoma tuziladi.

4. Zo’ravonlik nazariyasi ga ko’ra bir qabila 2-qabilani bosib oladi va natijada bosib olingan qabilaga itoatkor hisoblanadi. Bosib olgan qabila esa hokimiyatini mustahkamlash uchun davlat tuzadilar.

5. Irrigatsiya nazariyasi ga ko’ra, davlatlarning kelib chiqishi, ularning ilk shakllari Sharqda ulkan suv inshootlarini qurish va ulardan foydalanish bilan bog’liq.

6. Sinfiy nazariya namoyondalari fikricha, davlat iqtisodiy sabablar – ijtimoiy mehnat taqsimoti, qo’shimcha mahsulot va xususiy mulkning paydo bo’lishi, jamiyatnig qarama-qarshi iqtisodiy manfaatlarga ega sinflarga ajralishi tufayli kelib chiqqan. Bunda davlat hukmron sinf manfaatlarini himoya qiladi.

7. Psixologik nazariya . Bu nazariya asoschilari davlatning paydo bo’lish sabablarini insonning ruhiy holati, biopsixikinstinklari bilan bog’laydilar. Taniqli rus olimi L.I.Petrajitskiy go’yo inson ruhiyatiga buyuk shaxslarga tobelik, bo’ysunish ehtiyoji mavjud, degan g’oyani o’rtaga tashlaydi.

8. Islom nazariyasi. Bu nazariya islomda fiqh fani doirasida VIII-X asrlarda tarkib topgan. Uni ta’riflashda klassik musulmon huquqida hokimiyat munosabatlarini tartibga soluvchi Qur’on va Sunna qoidalari ko’p emasligini nazardan qochirmaslik muhimdir. Bundan tashqari “davlat” atamasining o’zi ular tomonidan qo’llanilmaydi. Faqat “imomat” va “xalifalik” tushunchalari mavjud. Ular keyinchalik musulmon davlatini ifodalashda qo’llana boshlagan.

Davlatning kelib chiqishi haqidagi Islom ta’limoti asosida eng yirik huquqshunoslardan biri al-Mavardi qarashlari ham yotadi.

II. Huquqiy davlat-huquqning hukmronligi, qonunning ustunligi, barchaning qonun va mustaqil sud oldida tengligi ta’minlanadigan, insoning huquqlari va erkinliklari kafolatlanadigan, hokimiyat vakolatlarining bo’linishi prinsipi asosida tashkil etilgan demokratik davlat.

Huquqiy davlatning asosiy belgilariga quyidagilar kiradi:

1. Huquqning hukmronligi. Davlat hududida bo’lgan barcha shaxslar-ushbu davlat fuqarolari, xorijliklar, fuqaroligi bo’lmagan shaxslar, yuridik shaxslar, mansabdor shaxslar, davlat hokimiyati idoralari huquqqa bo’ysunadilar.

2. Konstitutsiya va qonunning ustunligi. Konstitutsiya va qonunlar huquqiy normalar tizimida oliy yuridik kuchga egadir. Turli xil davlat idoralari chiqaradigan normativ-huquqiy hujjatlar qonunlarga zid bo’lmasligi kerak.

3. Inson huquqlari va erkinliklariga rioya etilishi, ularning himoya qilinishi va ta’minlanishi. Inson huquqlari va erkinliklari unga tug’ilganidan tegishli bo’lib, ular insondan ajralmasdir. Barcha fuqarolar qonun va mustaqil sud oldida tengdirlar.

4. Davlat va fuqaroning o’zaro mas’uliyati. Davlat qonunlarda shaxs erkining me’yorini belgilab qo’yar ekan, xuddi shu chegaralarda o’zini ham qaror qabul qilishda cheklab qo’yadi.

5. Jamiyatdagi hokimiyatning qonuniyligi. Hokimiyat qonuniy deb e’tirof etilishi uchun u quyidagi talablarga javob berishi shart: demokratik saylovlar yo’li bilan shakllantirilgan bo’lishi, samarali faoliyat yuritib, jamiyatda barqarorlik va qat’iy tartibni ta’minlashi, ham mamlakat ichkarisida, ham xalqaro miqyosda tan olinishi.

6. Hokimiyat vakolatlarining bo’linishi. Davlat hokimiyati bir qo’lda to’planib qolmasligi uchun hokimiyatning uchta tarmog’ini-qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatini ajratib qo’yish kerak. Ushbu hokimiyat tarmoqlarining har biri o’z vakolati doirasida amal qiladi.

7. Sudning mustaqilligi. Sud davlat hokimiyatining boshqa ikki tarmog’i kabi mustaqildir. Boshqacha aytganda, sud faoliyatiga hech kimning aralashishiga yo’l qo’yilmaydi.

8. Huquqni muhofaza qiluvchi idoralarning samarali ishlashi. Agar inson huquqlari va erkinliklari poymol etilsa yoki bunga tahdid mavjud bo’lsa, huquqni muhofaza qiluvchi idoralar unga yordam berishlari kerak. Ushbu huquq va erkinliklarni himoya qilishlari kerak.

9. Huquqiy madaniyatning yuksak darajada ekanligi. Huquqiy madaniyatning eng muhim ko’rsatkichi jamiyatdagi huquqiy ong darajasidir. Huquqiy ong huquqqa munosabat, qonun talablarini bajarish zarurligini anglash darajasini ifodalaydigan huquqiy qarashlar yig’indisi. Huquqiy madaniyat amaldagi qonunlarni bilish, huquqni hurmat qilish va huquqiy qoidalarga rioya etishda namoyon bo’ladi.

10. Demokratiyaning rivojlanishi va takomillashuvi. Siyosiy huquqlar va erkinliklar kafolatlanishi, xalq davlat boshqaruvida doimo ishtirok etishi, rivojlangan fuqarolik jamiyati shakllanishi va ma’lum bir muxolifatning bo’lishi zarur.

Huquqiy davlat etatik davlatdan butunlay ajralib turadi. Mazkur tafovut davlat hokimiyatini tashkil qilish va amalga oshirishning barcha taraflari, shuningdek, oldida turgan vazifalarni hal etish shakl va usullari, jamiyat, millat va elatlar, ijtimoiy guruhlar va alohida fuqarolar, siyosiy partiyalar va jamoat birlashmalari kabi tarmoqlarni qamrab oladi.huquqiy davlat normativ qonunlarni qabul qilish va e’tirof etish bilan cheklanib qolmaydi. Davlatning huquqni amalga oshirish borasidagi faoliyati uning asosiy vazifasi hisoblanadi. Huquqiy davlat uchun fuqarolarning davlat oldida va davlatning fuqarolar oldida o’zaro mas’ulligi xosdir.

III. Davlatning funksiyalari ichki va tashqi funksiyalarga bo’lina- di. Davlatning ichki funksiyalari mamlakat ichki hayotini boshqarishga qaratilgan faoliyatining asosiy yo’nalishidir.

Ichki funksiyalariga quyidagilar kiradi:

· regulyativ (tartibga solish, boshqarish);

· qo’riqlash (saqlash, muhofaza qilish);

Regulyativ funksiya davlatning iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi o’rnini belgilaydi:

Qo’riqlash funksiyasi davlatning huquq bilan mustahkamlangan va tartibga solingan ijtimoiy munosabatlarni ta’minlash va himoya qilishga qaratilgan quyidagi faoliyatini taqozo etadi:

fuqarolar huquq va erkinliklarini muhofaza etish;

tabiatni muhofaza qilish;

barcha shakllardagi mulklarni himoya qilish;

huquqni muhofaza qilish;

Tashqi funksiyalar – davlatning xalqaro maydondagi faoliyatining asosiy yo’nalishlari.

1.Xalqaro hamkorlik: tashqi siyosiy faoliyat; tashqi iqtisodiy faoliyat.

2. Mudofaa va milliy xavfsizlikni ta’minlash.

Xalqaro hamkorlik har qanday davlat uchun hayotiy zaruratdir. Yer yuzida hozir 200 dan ortiq davlat bor. Ularning har biri me’yorda hayot kechirish va o’zaro hamkorlik qilishga ehtiyoj sezadi. Xalqaro hamjamiyat xalqaro huquqning o’zagini tashkil etuvchi umume’tirof etgan prinsip va qoidalarning butun boshli majmuasini ishlab chiqqan. Davlatlar va xalqaro tashkilotlar o’rtasidagi hamkorlik ana shu prinsiplar asosida amalga oshiriladi.

Suveren davlat bo’lgan O’zbekiston Respublikasi jahondagi barcha davlatlar bilan faol hamkorlik qilmoqda, ko’plab xalqaro tashkilotlar, jumladan, eng nufuzli xalqaro tashkilot bo’lgan BMT ning a’zosidir.

Davlatning mamlakat mudofaasi va xavfsizligini ta’minlash funksiyasini, eng avvalo, mamlakatning Qurolli Kuchlari hamda Milliy xavfsizlik xizmati bajaradi.

IV. Davlat shakli deganda, davlatning tuzilishi va boshqaruv usulini belgilaydigan tashqi xususiyatlari tushuniladi. Davlat hakli quyidagi uchta jihatni o‘zida ifodalaydi:

ü davlat boshqaruvi shakli;

ü davlat tuzilishi shakli;

ü siyosiy tuzum;

Boshqaruv shakli deganda, oliy davlat hokimiyati, uning idoralari, aholi bilan o’zaro munosabati, aholining ushbu idoralarni shakllantirishda ishtirok etish darajasi tushuniladi. Boshqaruv shakliga ko’ra davlatlar monarxiya va respublikaga bo’linadi.

“Monarxiya” so’zi yunonchada “yakka hokimlik” ma’nosini bildiradi. Monarxiya oliy hokimiyat yakka hokim-davlat boshlig’ining qo’lida bo’lgan va bu hokimiyat meros qilib beriladigan davlat boshqaruvi shaklidir. Monarxiya mutlaq va cheklangan bo’ladi. Davlat hokimiyatini boshqa bironta idora bilan cheklanmagan monarx (qirol, podsho, imperator) amalga oshirsa, (masalan, Saudiya Arabistoni), bunday monarxiya mutlaq monarxiya deyiladi.

Agar monarxning hokimiyati konstitutsiya asosida amal qiladigan biron-bir vakolatli idora bilan cheklangan bo’lsa, bunday monarxiya cheklangan, konstitutsiyaviy, parlament shaklidagi monarxiya bo’ladi (masalan, Buyuk Britaniya, Daniya, Norvegiya, Shvetsiya). Davlat tuzilishi bo’yicha oddiy (unitar) va murakkab (federativ va konfederativ) bo’ladi.