Ta’lim tarbiya jarayonida hadislardan foydalanishning ilmiy-amaliy ahamiyati Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»
Қадимда ислом илмидан хабари бор ва ёзиш-чизиш қўлидан келадиган одамлар ҳикоятлар ёки китоблар ёзаверган. У вақтларда тақриз, танқид деган гаплар бўлмаган. Сифатидан қатъи назар, диний масалалар ҳақида бир нималарни ёзишнинг ўзи фавқулодда ҳодиса саналган. Ўтмишдаги илмли кишилар ҳам, ўзимиз сингари, қусурли бўлишган, ниманидир яхши билиб, нималарнидир мундайроқ билишган. Табиийки, ёзма ёдгорликларга камчиликлар, нотўғри таълимотлар кириб қолаверган.
Диний китоблар ҳақида
Мустақиллик туфайли диний китоблар кўплаб чоп этилаяпти. Мадраса кўрмасак ҳам, диний илмларга эга бўлаяпмиз, қийин жойларини илмли кишилардан сўраб-суриштириб, ўрганаяпмиз, Аллоҳга шукрлар бўлсин. Бироқ, диний китобларнинг баъзи ўринларида ҳозирги ўқувчини ишонтирмайдиган, баъзан эътироз уйғотадиган, ҳақиқатдан йироқ жумлалар учраб қолади. Қадимги китобларни ўйламай-нетмай таржима қилиб ёки ҳарфини ўзгартириб нашр этиш ҳоллари учраб турибди, шекилли. Масалан, “Суннани Термизий” деган қалин, катта ва салобатли бир китобда айтилишича, Ал-Бухорий ҳазратлари вафот этганларида Ат-Термизий бир йил оҳ-воҳ қилиб, кўзёш қилган эмишлар. Бу – ҳеч ишониб бўлмайдиган гап! Айниқса, Ат-Термизийдек уламо учун нисбат берганда!
Яна бир қимматли китобда пайғамбаримиз (с.а.в.)га “умматни ҳидоят қилувчи” сифати берилган. Ваҳоланки, “Бақара” сурасининг 272-оятида, “Қасас”нинг 56-оятида, “Лайл”нинг 12-оятида айтилишича, пайғамбаримиз (с.а.в.)га ҳидоят қилиш вазифаси берилмаган.
Араб тилидан таржима қилиниб, қайта нашр қилинган “Танбеҳул ғофилин” деган китобнинг (“Мовоуннаҳр”, 2014) муқаддимасида (муаллиф Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Иброҳим Самарқандий, қисқача, Абу Лайс Самарқандий ёзган) шундай сўзлар бор (7-бет): “Фақиҳ, зоҳид, амал қилувчи олим Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Иброҳим Самарқандий (раҳматуллоҳи алайҳи) айтади: Қайси кишини Аллоҳ таоло одобда таниқли, илмда насибали, ҳукм ва панду насиҳатларда ибратли, солиҳларнинг сийратига таваққуфли ва мужтаҳидларнинг ижтиҳодида бўлишдек улуғ бахт билан ризқлантирган бўлса, бундай кишини Аллоҳнинг йўлида ҳаракат қилиши лозим деб билдим.”
Бу гапни озгина таҳлил қилиб кўрайлик. Аввало, муаллиф ўзига ўзи таъриф бераяпти. Қолаверса, “одобда таниқли, илмда насибали, . ибратли” ва ҳоказо сифатларга эга бўлган киши “Аллоҳнинг йўлида ҳаракат қилиши лозим” эмиш. Кишига берилган таърифни қарангу, гапнинг иддаосига қаранг! Иддаонинг ҳеч қанақа залвори йўқ, гапга умуман ёпишмаяпти. Муаллиф айтса-айтмаса, Киши Аллоҳ йўлида ҳаракат қилганки, айтилган юксак сифатлар билан ризқлантирилган.
Иштибоҳда стилистик хато ҳам бор: “бундай кишини” жумласидаги “ни” қўшимчаси ортиқча, гап мазмунига ҳалал бераяпти.
592 саҳифалик китобнинг 543 бетида ҳадисларга тегишли ривоятлар келтирилган бўлиб, аксари “Фақиҳ Абу Лайс Самарқандий айтади”, “. ривоят қилади”, “. отасидан ривоят қилади” каби сўзлар билан бошланади. Буларнинг ривоят мазмунига ҳеч қанақа алоқаси йўқ, ортиқча юк бўлиб турибди.
Бундай қайтариқлар матн муаллифини эслатиб туриш учун ёзилган бўлса керак. Қадимги қўлёзмаларда китоб муқовасига муаллифни, китоб номини чиқариб ёзиш одат бўлмаган, эҳтимол, имкони ҳам бўлмаган. Ҳозир, китобат амалиёти тараққий этган замонда, ўша қайтариқларнинг ҳаммасини йиғиштириб олиб, муаллифнинг муқовага чиқарилган номи билан алмаштириш мумкин эди. Шунингдек, китоб бошида кисқагина изоҳ бериб кетиш ҳам ёрдамчи восита бўлар эди.
Араб миллатига мансуб муаллифларнинг ўша мамлакатларда нашр этилган китобларида ҳам хатолар учраб турар экан. Шундай ҳолатни Муҳаммад Ҳузарийнинг “Нур ул-яқин” китобида учратиш мумкин (“Чўлпон-Камалак”, 1992 й.). “Ҳайит намози” сарлавҳали қисқагина матн “Шу йили Оллоҳ таоло мусулмонларга ҳайит намозини ўқишни фарз қилди”, – деган сўзлари билан бошланади. Фарз қилинган бўлса, Қуръонда айтилган бўлар эди, лекин Қуръонда ҳайит намозлари ҳақида ҳеч гап йўқ, ҳадисларда – бор.
Қадимда ислом илмидан хабари бор ва ёзиш-чизиш қўлидан келадиган одамлар ҳикоятлар ёки китоблар ёзаверган. У вақтларда тақриз, танқид деган гаплар бўлмаган. Сифатидан қатъи назар, диний масалалар ҳақида бир нималарни ёзишнинг ўзи фавқулодда ҳодиса саналган. Ўтмишдаги илмли кишилар ҳам, ўзимиз сингари, қусурли бўлишган, ниманидир яхши билиб, нималарнидир мундайроқ билишган. Табиийки, ёзма ёдгорликларга камчиликлар, нотўғри таълимотлар кириб қолаверган.
Тасаввуфга оид ҳикоятларда ҳам шундай ҳолатлар кўп учрайди. “Адабиёт учқунлари” нашриёти 2014 йили Музаффар Хилватийнинг “Муҳаббат – шароб” номли рисоласини чоп этди (таржимон Жамол Камол). Тасаввуф – ўхшатишлар, рамзлар, тимсолларга бой илм эканлиги маълум, лекин буларни деб, масаланинг бошқа жиҳатларига футур етказиш яхши эмас-да! Масалан, янги қабр қазилганда чириб кетган калла суяги ташқарига чиқиб қолиб, шундай ташлаб қўйилган эмиш. Яна, унинг тишлари орасида битта ясмиқ дони сақланиб қолган эмиш. Дафн маросимига келган бир одам ўша донни олиб, оғзига солган эмиш. Бу гапларнинг ҳаммаси “Бировнинг насибасини биров ютиб кетолмайди”, – деган сўфиёна таълимотни тушунтириш учун тўқилган. Бошқа бир ҳикоятда эса, катта мажлис қилиб турган шайх, тўғрисўз учта одамни халойиқ олдида, эшак, деб ҳақорат қилган эмиш. Шайх ҳеч қачон бунақа иш қилмайди! Бу ҳикоят, муҳаббатсиз одам эшакдан ҳам тубан, деган таълимотни тасвирлаш учун айтилган.
Гапни мухтасар қилсак, қадимги диний ёзма манбаларни таржима қилишда, нашрга тайёрлашда жузъий хатоларини тузатиб, тегишли изоҳлар бериб кетиш мақсадга мувофиқ. Жиддий хатолари бўлса, нашр масаласи, албатта, диний идоранинг қарорига боғлиқ бўлади.
Қудрат Дўстмуҳаммад
Mustaqillik tufayli diniy kitoblar ko‘plab chop etilayapti. Madrasa ko‘rmasak ham, diniy ilmlarga ega bo‘layapmiz, qiyin joylarini ilmli kishilardan so‘rab-surishtirib, o‘rganayapmiz, Allohga shukrlar bo‘lsin. Biroq, diniy kitoblarning ba’zi o‘rinlarida hozirgi o‘quvchini ishontirmaydigan, ba’zan e’tiroz uyg‘otadigan, haqiqatdan yiroq jumlalar uchrab qoladi. Qadimgi kitoblarni o‘ylamay-netmay tarjima qilib yoki harfini o‘zgartirib nashr etish hollari uchrab turibdi, shekilli. Masalan, “Sunnani Termiziy” degan qalin, katta va salobatli bir kitobda aytilishicha, Al-Buxoriy hazratlari vafot etganlarida At-Termiziy bir yil oh-voh qilib, ko‘zyosh qilgan emishlar. Bu – hech ishonib bo‘lmaydigan gap! Ayniqsa, At-Termiziydek ulamo uchun nisbat berganda!
Yana bir qimmatli kitobda payg‘ambarimiz (s.a.v.)ga “ummatni hidoyat qiluvchi” sifati berilgan. Vaholanki, “Baqara” surasining 272-oyatida, “Qasas”ning 56-oyatida, “Layl”ning 12-oyatida aytilishicha, payg‘ambarimiz (s.a.v.)ga hidoyat qilish vazifasi berilmagan.
Arab tilidan tarjima qilinib, qayta nashr qilingan “Tanbehul g‘ofilin” degan kitobning (“Movounnahr”, 2014) muqaddimasida (muallif Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ibrohim Samarqandiy, qisqacha, Abu Lays Samarqandiy yozgan) shunday so‘zlar bor (7-bet): “Faqih, zohid, amal qiluvchi olim Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ibrohim Samarqandiy (rahmatullohi alayhi) aytadi: Qaysi kishini Alloh taolo odobda taniqli, ilmda nasibali, hukm va pandu nasihatlarda ibratli, solihlarning siyratiga tavaqqufli va mujtahidlarning ijtihodida bo‘lishdek ulug‘ baxt bilan rizqlantirgan bo‘lsa, bunday kishini Allohning yo‘lida harakat qilishi lozim deb bildim.”
Bu gapni ozgina tahlil qilib ko‘raylik. Avvalo, muallif o‘ziga o‘zi ta’rif berayapti. Qolaversa, “odobda taniqli, ilmda nasibali, . ibratli” va hokazo sifatlarga ega bo‘lgan kishi “Allohning yo‘lida harakat qilishi lozim” emish. Kishiga berilgan ta’rifni qarangu, gapning iddaosiga qarang! Iddaoning hech qanaqa zalvori yo‘q, gapga umuman yopishmayapti. Muallif aytsa-aytmasa, Kishi Alloh yo‘lida harakat qilganki, aytilgan yuksak sifatlar bilan rizqlantirilgan.
Ishtibohda stilistik xato ham bor: “bunday kishini” jumlasidagi “ni” qo‘shimchasi ortiqcha, gap mazmuniga halal berayapti.
592 sahifalik kitobning 543 betida hadislarga tegishli rivoyatlar keltirilgan bo‘lib, aksari “Faqih Abu Lays Samarqandiy aytadi”, “. rivoyat qiladi”, “. otasidan rivoyat qiladi” kabi so‘zlar bilan boshlanadi. Bularning rivoyat mazmuniga hech qanaqa aloqasi yo‘q, ortiqcha yuk bo‘lib turibdi.
Bunday qaytariqlar matn muallifini eslatib turish uchun yozilgan bo‘lsa kerak. Qadimgi qo‘lyozmalarda kitob muqovasiga muallifni, kitob nomini chiqarib yozish odat bo‘lmagan, ehtimol, imkoni ham bo‘lmagan. Hozir, kitobat amaliyoti taraqqiy etgan zamonda, o‘sha qaytariqlarning hammasini yig‘ishtirib olib, muallifning muqovaga chiqarilgan nomi bilan almashtirish mumkin edi. Shuningdek, kitob boshida kisqagina izoh berib ketish ham yordamchi vosita bo‘lar edi.
Arab millatiga mansub mualliflarning o‘sha mamlakatlarda nashr etilgan kitoblarida ham xatolar uchrab turar ekan. Shunday holatni Muhammad Huzariyning “Nur ul-yaqin” kitobida uchratish mumkin (“Cho‘lpon-Kamalak”, 1992 y.). “Hayit namozi” sarlavhali qisqagina matn “Shu yili Olloh taolo musulmonlarga hayit namozini o‘qishni farz qildi”, – degan so‘zlari bilan boshlanadi. Farz qilingan bo‘lsa, Qur’onda aytilgan bo‘lar edi, lekin Qur’onda hayit namozlari haqida hech gap yo‘q, hadislarda – bor.
Qadimda islom ilmidan xabari bor va yozish-chizish qo‘lidan keladigan odamlar hikoyatlar yoki kitoblar yozavergan. U vaqtlarda taqriz, tanqid degan gaplar bo‘lmagan. Sifatidan qat’i nazar, diniy masalalar haqida bir nimalarni yozishning o‘zi favqulodda hodisa sanalgan. O‘tmishdagi ilmli kishilar ham, o‘zimiz singari, qusurli bo‘lishgan, nimanidir yaxshi bilib, nimalarnidir mundayroq bilishgan. Tabiiyki, yozma yodgorliklarga kamchiliklar, noto‘g‘ri ta’limotlar kirib qolavergan.
Tasavvufga oid hikoyatlarda ham shunday holatlar ko‘p uchraydi. “Adabiyot uchqunlari” nashriyoti 2014 yili Muzaffar Xilvatiyning “Muhabbat – sharob” nomli risolasini chop etdi (tarjimon Jamol Kamol). Tasavvuf – o‘xshatishlar, ramzlar, timsollarga boy ilm ekanligi ma’lum, lekin bularni deb, masalaning boshqa jihatlariga futur yetkazish yaxshi emas-da! Masalan, yangi qabr qazilganda chirib ketgan kalla suyagi tashqariga chiqib qolib, shunday tashlab qo‘yilgan emish. Yana, uning tishlari orasida bitta yasmiq doni saqlanib qolgan emish. Dafn marosimiga kelgan bir odam o‘sha donni olib, og‘ziga solgan emish. Bu gaplarning hammasi “Birovning nasibasini birov yutib ketolmaydi”, – degan so‘fiyona ta’limotni tushuntirish uchun to‘qilgan. Boshqa bir hikoyatda esa, katta majlis qilib turgan shayx, to‘g‘riso‘z uchta odamni xaloyiq oldida, eshak, deb haqorat qilgan emish. Shayx hech qachon bunaqa ish qilmaydi! Bu hikoyat, muhabbatsiz odam eshakdan ham tuban, degan ta’limotni tasvirlash uchun aytilgan.
Gapni muxtasar qilsak, qadimgi diniy yozma manbalarni tarjima qilishda, nashrga tayyorlashda juz’iy xatolarini tuzatib, tegishli izohlar berib ketish maqsadga muvofiq. Jiddiy xatolari bo‘lsa, nashr masalasi, albatta, diniy idoraning qaroriga bog‘liq bo‘ladi.
Qudrat Do‘stmuhammad
Ta’lim tarbiya jarayonida hadislardan foydalanishning ilmiy-amaliy ahamiyati Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»
Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Nilufar To‘Ymurodova
Maqolada hadislarning paydo bo‘lishi, hadis ilmi, islom sivilizatsiyasining rivojlanishida va inson kamolotida hadislarning ta’limiy tarbiyaviy ahamiyati, hadisnavis olimlar o‘quv mashg‘ulotlarida hadislardan foydalanishning ilmiy-amaliy ahamiyati, hadis namunalari va ularning mazmunmohiyati haqida so‘z boradi.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Похожие темы научных работ по наукам об образовании , автор научной работы — Nilufar To‘Ymurodova
O‘quvchilarni milliy qadriyatlar asosida tarbiyalash davr talabi
GLOBALLASHUV SHAROITIDA MILLIY TARBIYANING O’ZIGA XOS AHAMIYATI
Boshlang‘ich sinfda o‘yinlar vositasida o‘quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirish yo‘llari
MILLIY SHARQONA TARBIYA MEZONLARI
Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni mustaqil ishlashga o’rgatish metodikasini takomillashtirish
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Текст научной работы на тему «Ta’lim tarbiya jarayonida hadislardan foydalanishning ilmiy-amaliy ahamiyati»
Ta’lim – tarbiya jarayonida hadislardan foydalanishning
Nilufar To’ymurodova Buxoro davlat universitetining Pedagogika instituti
Annotatsiya: Maqolada hadislarning paydo bo’lishi, hadis ilmi, islom sivilizatsiyasining rivojlanishida va inson kamolotida hadislarning ta’limiy -tarbiyaviy ahamiyati, hadisnavis olimlar o’quv mashg’ulotlarida hadislardan foydalanishning ilmiy-amaliy ahamiyati, hadis namunalari va ularning mazmun-mohiyati haqida so’z boradi.
Kalit so’zlar: hadis, hadis ilmi, islom sivilizatsiyasi, inson kamoloti, hadisnavis olimlar, hadis namunalari, buyuk allomalar, ma’naviy meros, sharqona ta’lim va tarbiya
Scientific and practical significance of the use of hadith in the
process of education
Nilufar Tuymuradova Pedagogical Institute of Bukhara State University
Abstract: The article deals with the emergence of hadiths, the science of hadiths, the educational significance of hadiths in the development of Islamic civilization and the development of mankind, the scientific and practical significance of the use of hadiths in the preparation of hadith scholars, examples of hadiths and their content
Keywords: hadith studies, hadith studies, Islamic civilization, human perfection, hadith scholars, examples of hadith studies, great scholars, spiritual heritage, oriental education and upbringing.
Hadis – islom dinida Qur’ondan keyin turadigan ikkinchi muqaddas manba bo’lib, Muhammad alayhissalomning hayoti va faoliyati, uning diniy va axloqiy ko’rsatmalarini o’z ichiga oladi. Muhammad payg’ambar biror gap aytgan, biror ish qilib ko’rsatgan yoki boshqalar qilgan biron-bir ishni ko’rib turib, uni man etmagan bo’lsa, ana shu uch holat sunnat hisoblanadi. Ana shunday xatti-harakatlar yoki ko’rsatmalar hadis deb yuritiladi. Hadislarda islom dinining qonun-qoidalari bilan birgalikda insoniy fazilatlar ham keng tashviq qilinadi, insoniylik sha’niga dog’ tushiradigan yomon sifatlar qoralanadi. Ya’ni, hadislarda o’zaro do’stona
WWW.OPENSCIENCE.UZ 855 I M^^BI
munosabatlar, qarindosh, ota-ona va farzandlarning haq-huquqlari, mehr-oqibat, halollik, poklik, adolat, insof-tavfiqli bo’lish targ’ib qilingan. Razolat, kibr-u havo, adovat, hasad, xiyonat, yolg’onchilik, fitna-fasod, zulm kabi illatlarga nafrat tuyg’ulari ifodalangan.
Vaqt o’tishi bilan turli ijtimoiy ziddiyatlar, dindagi ichki g’oyaviy kurashlar natijasida soxta hadislar ham paydo bo’la boshlagan. Natijada hadis ilmi bilan shug’ullanuvchi olimlar – muhaddislar hadislarni ishonchli manbalar asosida qayta ko’rib chiqishga, ularning haqiqiylarini soxtalaridan ajratishga kirishganlar. Shunday qilib, islom olamining turli yerlarida hadis ilmining yirik targ’ibotchilari va mualliflari paydo bo’la boshladi.
Hadis ilmining rivojlanishiga, ayniqsa, bizning yurtimizdan yetishib chiqqan muhaddislar ulkan hissa qo’shishgan. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy, Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy, Abu Muhammad Abdulloh ibn Abd ar-Rahmon ad-Dorimiy as-Samarqandiy o’z umrlarini hadis to’plash va ularni o’rganishdek muqaddas ishga bag’ishlaganlar.
Mashhur muhaddislar orasida Imom Buxoriy eng oldingi o’rinda turadi. Uning yozgan kitoblari ichida eng mashhuri «Al-jome’ as-sahih» (bu asar «Al-jome’ as-sahih» nomi bilan ham mashhur)asaridir. Imom Buxoriygacha o’tgan muhaddislar hadis kitoblariga barcha eshitgan hadislarini kiritar edilar. Hadislarni barcha shartlari bilan tekshirib, ularni sahih (ishonchli) yoki g’ayrisahih (ishonarsiz) qismlarga ajratmas edilar. Birinchi bo’lib bu uslubni Imom Buxoriy joriy etgan.
Hadislar tuzilishiga ko’ra, yuqorida ta’kidlanganidek, ikki qismdan – hadisning mazmuni (matni) va uning sanadidan iborat. Hadislarni bir-biridan eshitib, rivoyat qilib, avloddan avlodga qoldirib kelgan roviylar ro’yxati hadisning musnadi deyiladi. Muhammad payg’ambardan so’ng biron-bir hadis yozib olingunga qadar o’tgan vaqt ichida ushbu hadisni bir-biriga naql qilib kelgan roviylar tartibida (musnadda) uzilish bo’lmasa, bunday hadislar ishonchli hisoblangan.
Mustaqil respublikamizning oldida turgan asosiy vazifalardan biri – yuqori malakali kadrlar tayyorlashdan iboratdir. Ta’lim maskanlarimiz ma’naviy baquvvat, bilimli, o’z mustaqil Vatanimizdan faxrlanish tuyg’usiga boy kishilarni tarbiyalashi kerak. Bu esa ta’lim – tarbiya oldidagi murakkab, keng ko’lamli muammolardan biridir. Xalq ta’limi tizimida hal qiluvchi inson-o’qituvchidir. Agar o’qituvchi ijodkor va izlanuvchan bo’lsa, o’quvchining bilim darajasi ham baland bo’ladi. O’qituvchilarimiz bugungi zamon talablariga mos bilimlar sohibi, yangilangan ta’lim mazmunini egallagan bo’lishlari kerak. Pedagog xodimlar o’zlarini kasb ko’nikmalari muallimlik va tarbiyachilik mahoratlarini doimo takomillashtirib borishlari shart, deb ta’kidlanadi «Ta’lim to’g’risida»gi Qonunda. O’qituvchi kasbining nozikligi, mas’uliyatliligi va murakkabligi hamda sharafli ekanligi to’g’risida mulohazalar, muallimning mahorati, ularga qo’yiladigan talablar, fazilatlariga oid qarashlar,
munosabatga kirishish mahorati, muomala madaniyati Sharq mutafakkirlarining asarlarida o’z ifodasini topgan. Sharq pedagogikasi va pedagogik mahorati ming yillik tarixga ega. Sharq ma’naviy-madaniyatining xilma-xil jihatlari, ayniqsa Uyg’onish davrida juda rivojlangan bo’lib, bu davrda yashab ijod etgan Abu Nasr Farobiy, Al-Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abdurahmon Jomiy, Jaloliddin Devoniy, Alisher Navoiy va boshqa ko’plab mutafakkirlarning ijodlari pedagogik tafakkur taraqqiyotida yosh murabbiylarning ma’naviy-axloqiy kamolotida muhim manbaa bo’lib xizmat qiladi.
Sharqning buyuk allomasi, qomusiy olim Abu Nasr Farobiy (873-950) muallimning ijtimoiy hayotda tutgan o’rni va uning o’ziga xos xususiyatlari to’g’risida ibratli g’oyalarni ilgari surgan. Uning fikricha, «o’qituvchi – aql-farosatga, chiroyli nutqqa ega bo’lishi va o’quvchilarga aytmoqchi bo’lgan fikrlarni to’la va aniq ifodalay olishni bilmog’i zarur. Shu bilan birga o’z or-nomusini qadrlashi, adolatli bo’lishi lozim. Ana shundagina u insoniylikning yuksak darajasiga ega bo’ladi va baxt cho’qqisiga erishadi», – deb ta’kidlaydi. Farobiy o’qituvchi shaxsiga xos qator fazilatlarga xolisona, odilona, oqilona sharh berish imkoniyatiga erishgan buyuk zotdir. Shuning uchun mazkur sharhlar, ilmiy ilovalar, teran fikrlar, ibratli mulohazalar ham o’z dolzarbligini yo’qotmagan.
Mazkur muammo yuzasidan mulohaza yuritgan atoqli olim Abu Ali ibn Sino (980-1037) ning fikricha, «. O’qituvchi matonatli, sof vijdonli, rosggo’y va bola tarbiyalash uslublarini, axloq qoidalarini yaxshi biladigan odam bo’lmog’i lozim. O’qituvchi o’quvchining butun ichki va tashqi dunyosini o’rganib, uning aql qatlamlariga kira olmog’i lozim». Abu Ali ibn Sino mulohazasiga ko’ra tarbiyachi dastlab bolalarni yaxshi ko’rishi, hurmat qilishi, ular bilan xushmuomala bo’lishi shart. Agar bola ishni yaxshi bajarsa, uni o’z vaqtida rag’batlantirish, gohida maqtab qo’yish, aksincha bo’lganda esa, unga tanbeh berishi kerak. Lekin, deydi Ibn Sino, tanbeh bolaning izzat-nafsiga tegadigan bo’lmasligi lozim, o’quvchiga murosasozlik qilish esa bolaning o’zboshimcha bo’lib qolishiga olib boradi, – deydi Ibn Sino.
Nasriddin Tusiy o’zining «O’qituvchilarni tarbiyalash to’g’risida» degan asarida shunday deydi: «O’qituvchi munozaralarni olib borishi, rad etib bo’lmaydigan darajada isbot qilishni bilishi, o’z fikrlarining to’g’riligiga ishonishi, nutqi esa mutlaqo toza, jumlalari mantiqiy ifodalanadigan bo’lishi dozim. O’qituvchi nutqi hech qachon va hech qaerda zaharxandali, qo’pol va qattiq bo’lishi mumkin emas. Dars paytida o’qituvchi o’zini tuta olmasligi ishni buzishi mumkin».
O’qituvchi va uning mahorati to’g’risida nazm mulkining sultoni A.Navoiy, A.Jomiy va boshqalarning asarlarida o’qituvchi qobiliyati, shaxsiy fazilatlari, uning nutqi, notiqlik san’ati, madaniyati haqida qimmatli, durdona fikrlari mavjud. Buyuk mutafakkir Abdurahmon Jomiy o’z asarlarida bola dunyoqarashining – kamol topishida maktab va muallimning roliga katta baho beradi. Uning fikriga qaraganda,
muallim aqlli, adolatli, o’zida barcha yuksak fazilatlarni mujassamlashtirgan bo’lishi kerak. O’zini nomunosib tutgan odam hech vaqt boshqalarga bilim bera olmaydi, degan fikrni bildiradi.
Ustoz, muallimsiz qolganda zamon, Nodonlikdan qora bo’lurdi jahon, – deb hitob qiladi u «Iskandar xirodnomasi» asarida. O’zbek adabiyotining dahosi Alisher Navoiy o’z asarlari va ilmiy qarashlarida o’qituvchilik qobiliyati va uning obro’si, odobi yuzasidan ibratomuz mulohazalar yuritadi. Alloma fikricha o’qituvchi faoliyatini ijodiy yondashuvsiz tasavvur qila olmaydi. U doimo o’z ustida mukammal ishlashi, tajriba oshirib borishi zarur deydi. Ana shu boisdan uning asarlarida odob, axloq, ziyraklak, irodaviy kuch, poklik, samimiylik xislatlari asosiy o’rinni egallaydi. O’qituvchining har jihatdan ibrat va namuna bo’lishlari ta’lim va tarbiya garovi ekanligiga ishora qilgan. O’qituvchining kasb mahoratini tarbiyalashning mohiyati to’g’risidagi mulohazalar «Qobusnoma», «Xotamnoma», «Qutadg’u Bilig» kabi buyuk asarlarda ham bayon etib berilgan. Chunki bu asarlarning barchasi odobnomaning xuddi o’zginasi bo’lganligi sababli tarbiyachi-murabbiyning o’ziga xos xislatlarining shakllanish bosqichlari ifodalab berilgan.
XVIII-XIX asrda Turkistondagi jadidlar harakatining asoschilaridan biri, buyuk ma’rifatparvar o’qituvchi, mohir tadqiqotchi Abdulla Avloniy ta’lim tizimi, o’qitishni takomillashtirib, o’qituvchilar malakasini oshirish, bo’lg’usi o’qituvchini tayyorlash muammolariga mutlaqo yangicha yondashgan olimdir. Uning fikricha ijodiy izlanish, o’qish va o’qitishning yangi shakli, uslub hamda vositalarini qidirish o’qituvchining eng muhim sifatlaridan biridir,-deb ta’kidlaydi. Shunday qilib, O’rta Osiyo mutafakkirlari va o’zbek ma’rifatparvarlari o’qituvchi kuchli xotiraga, iroda va tafakkurga, aql-zakokatga, chiroyli nutqqa ega bo’lishi, ko’zlangan maqsadni amalga oshirish yo’lida jonbozlik, qatiyatlilik ko’rsatishi, o’quvchilarning ruhiy dunyosiga to’g’ri yo’l topa olishi, ularga ta’sir o’tkazishi, vijdonli, samimiy, odobli, nazokatli, ishchan, mas’ul shaxs sifatida faoliyat ko’rsatishi zarur ekanligini o’z asarlarida ta’kidlab o’tadilar.
Hozirgi davrda mamlakatimizda pedagogik faoliyatning rivojlanishida jahon mutafakkir-olimlarining pedagogik qarashlari va ta’limotlari ijobiy ahamiyatga egadir. Hozirgi sharoitda jamiyatning maktab oldiga qo’yayotgan talablari kun sayin ortib bormoqda va bu talablarni amalda to’g’ri hal qilish vazifasi o’qituvchiga bog’liqdir. Zamonaviy maktab o’qituvchisi qator vazifalarni bajaradi. O’qituvchi-sinfdagi o’quv jarayoni tashkilotchisidir. Jamiyatning o ‘qituvchi oldiga qo ‘yadigan asosiy talablari quyidagilardir:
– shaxsni ma’naviy va ma’rifiy tomondan tarbiyalashning, milliy uyg’onish mafkurasining hamda umuminsoniy boyliklarning mohiyatini bilishi;
– bolalarni mustaqillik g’oyalariga sodiqlik ruhida tarbiyalashi, o’z Vatani tabiatiga va oilasiga bo’lgan muhabbati;
– keng bilimga ega bo’lish, turli bilimlardan xabardor bo’lishi; – yosh pedagog psixologiya, pedagogika, yoshlar fiziologiyasi, maktab gigienasidan chuqur bilimlarga ega bo’lishi;
– o’zi dars beradigan fan bo’yicha mustaqil bilimga ega bo’lib, o’z kasbi sohasi bo’yicha jahon fanida erishilgan yangi yutuq va kamchiliklardan xabardor bo’lishi; -ta’lim-tarbiya metodikasini egallashi;
– o’z ishiga ijodiy yondashishi;
– pedagogik texnika (mantiq, nutq ta’limining ifodali vositalari va pedagogik taktga ega bo’lishi;
– o’z bilimi va pedagogik mahoratini doimiy ravishda oshirib borishi kabi talablarga to’la javob bera olishga intilishi lozim va shart.
Ushbu vazifa va maqsadlarni ijobiy hal etishi natijasida o’qituvchi faoliyatining muvaffaqiyati avvalo u ta’limning mazmuni, metodlari va tashkiliy shakllarida umumiy didaktik printsiplarni qanchalik to’g’ri amalga oshirishiga bog’liq. Ma’ulumki, o’qituvchi faoliyati ta’lim jarayonining tashqi tomonini tashkil qiladi, chunki u o’qitadi, ta’lim beradi Shunga asosan o’qituvchi dars muammolariga to’g’ri yondoshishi uchun ta’lim jarayonining asosiy komponentlarini bilishi, ularning o’zaro bog’liqligi va bir-biriga ta’sirini tushunishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, ta’lim – tarbiya jarayonida hadislardan foydalanishning ilmiy-amaliy ahamiyati beqiyos bo’lib, u shaxsning ma’naviyatini yuqori darajaga olib chiqadi. Undagi insoniy tuyg’ularni kamol topib, ildiz otishida o’ziga xos omil hisoblanadi.
1. Дилова Н.Г. (2021). Педагогик хдмкорлик жараёнининг мазмуни ва уни ташкил этиш тамойиллари. Science and Education. Vol. 2, Issue 10, 547-557 бетлар.
2. Расулова З. (2021). Педагогик дастурий воситалардан фойдаланиб булажак технология фани укитувчиларининг касбий махрратини ошириш йуллари. Science and Education. Vol. 2, Issue 10, 416-426 бетлар.
3. Dilova N.G. (2021). O’quvchilarning shaxsiy sifatlari – pedagogik hamkorlikning dastlabki tamoyili. Science and Education. Vol. 2, Issue 10, 558-566 betlar.
4. Расулова З.Д. (2021). Талабаларнинг креативлигини ривожлантиришда масофавий таълимнинг урни. Science and Education. Vol. 2, Issue 10, 439-448 бетлар.
5. Dilova N.G. (2021). O’qituvchi-o’quvchi hamkorligini vujudga keltirishning pedagogik ahamiyati. Science and Education. Vol. 2, Issue 10, 567-576 betlar.
6. Расулова З. (2021). Технология дарсларида интерфаол таълим технологияларидан фойдаланишнинг самарали жихатлари. Science and Education. Vol. 2, Issue 10, 360-369 бетлар.
7. Dilova N.G. (2021). Formative assessment of students’knowledge-as a means of improving the quality of education. Scientific reports of Bukhara State University. 3:5, pp. 144-155.
8. Дилова Н.Г. (2018). Важность совместного обучения в повышении эффективности начального образования. International scientific review of the problems and prospects of modern science and education. С. 90-91.
9. Дилова Н.Г. (2019). Влияние технологии сотрудничества на успеваемость учащихся начальных классов. International scientific review of the problems and prospects of modern science and education. С. 63-64.
10. Дилова Н.Г. (2012). Возможности организации учебного процесса на основе педагогического сотрудничества. Молодой ученый. T. 46, № 11, С. 409411.
11. Дилова Н.Г. (2014). Значение процесса педагогического сотрудничества в формировании личности учащихся начальных классов. Сборники конференций НИЦ Социосфера. № 26, С. 190-193.
12. Расулова З.Д. (2020). Программные инструменты – важный фактор развития творчества учащихся. Вестник науки и образования. № 21 (99), часть 2, С. 37-40.
13. Dilova N.G. (2021). Sharq allomalarining ilmiy merosi – uchinchi renesans uchun katta imkoniyat. Science and Education. Vol. 2, Issue 10, 506-514 betlar.
14. Расулова З. (2021). Замонавий ахборот-коммуникация технологиялари укув жараёнларини ривожлантиришнинг мухим омили сифатида. Science and Education. Vol. 2, Issue 10, 349-359 бетлар.
15. Dilova N.G. (2021). Ajdodlarimiz merosi vositasida bo’lajak o’qituvchilarga ta’lim-tarbiya berishning ahamiyati. Science and Education. Vol. 2, Issue 10, 515523 betlar.
16. Расулова З.Д. (2021). Компьютер воситасида технология дарслари самарадорлигини ошириш. Science and Education. Vol. 2, Issue 10, 387-397 бетлар.
17. Дилова Н.Г. (2021). Бошлангич таълимда укувчиларда шахслараро муносабатларга киришиш куникмаларини шакллантириш имкониятлар. Science and Education. Vol. 2, Issue 10, 524-533 бетлар.
18. Расулова З. (2021). Булажак технология фани укитувчисининг билим, куникмасини ривожлантиришда дастурий таълим воситаларининг урни. Science and Education. Vol. 2, Issue 10, 370-379 бетлар.
19. Дилова Н.Г. (2021). Шахслараро муносабатларга асосланган таълим жараёнини моделлаштириш. Science and Education. Vol. 2, Issue 10, 534-546 бетлар.
20. Расулова З.Д. (2021). Инновацион педагогик технологиялар асосида олий таълим муассасаси укув жараёнларини такомиллаштириш мазмуни. Science and Education. Vol. 2, Issue 10, 460-469 бетлар.
21. Дилова H.F. (2018). Буюк аждодларимизнинг таълимотларида мужассамлашган укитувчи билан укувчилар хамкорлигининг педагогик хусусиятлари. Замонавий таълим. №3, 63-68 б.
22. Дилова Н.Г. (2013). Требования к учителю по организации сотрудничества учащихся начальных классов в учебном процессе. Актуальные проблемы современной науки. № 4 (72). С. 55-57.
23. Dilova N.G. (2017). Opportunities of Pupils’ Complex Development on the Bases of Modernization the Content of Primary Education. Eastern European Scientific Journal. No. 1, pp. 1-4.
24. Dilova N.G., Saidova M.J. (2020). Formative assessment of students’ knowledge as an innovative approach to education. The American Journal of Social Science and Education Innovations. 2:12, P. 190-196.
25. Dilova N.G. (2017). Activity Areas of Primary School Teachers. Eastern European Scientific Journal. No. 6, pp. 1-6.
26. Dilova N.G., Saidova M.J. (2021). Innovative approach to education is a factor for developing new knowledge, competence and personal qualities. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR). 1:10, P. 148-153.
27. Дилова H.F. (2017). Укувчи шахсини ривожлантиришда хамкорлик педагогикасининг урни. Замонавий таълим. 1-сон.
28. Расулова З.Д. (2021). Роль электронного учебно-методического комплекса в оптимизации учебных процессов. Academy. № 3 (66), С. 27-30.
29. Dilova N.G. (2015). Situation of cooperation and the problems solved in it. Образование через всю жизнь: непрерывное образование в интересах устойчивого развития. 2: 13, pp. 102-103.
30. Расулова З.Д. (2021). Технологии развития творческих качеств студентов. Наука и образования сегодня. 60:1, С. 34-37.
2-Mavzu: VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha Orta Osiyoda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar. – презентация
Презентация на тему: ” 2-Mavzu: VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha Orta Osiyoda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar.” — Транскрипт:
1 2-Mavzu: VII asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha Orta Osiyoda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar
2 1-ilova Reja: 1.Islom dinining tarqalishi. Maktab va madrasalarda talim mazmuni. 2.Diniy kitoblarning tarbiyaviy ahamiyati. Quroni Karim umumbashariy qadriyat, iloxiy, ilmiy-dunyoviy talimot sifatida. 3.Hadis ilmining paydo bоlishi. Imom Ismoil al- Buxoriy, Imom at Termiziylarning hadis ilmiga qоshgan hissasi. 4. IX asrdan XIV asrning birinchi yarmigacha Orta Osiyoda tarbiya va maktab.
3 2-ilova Tayanch tushunchalar: 1.Islom dini maktab, madrasa, talim tizimi, hadis, sunna, hadis ilmi, muxaddis, hadis ilmida Oltin davr, hadislarda ilgari surilgan insoniy hislatlar: mexr – muruvvat, saxovat, xilm, hurmat – extirom, vatanga muxabbat, mexnat va kasb – xunarni uluglash, xalollik, poklik, dоstlik, tinch – totuvlik, tasavvuf, taminot, sharoit, tariqat, marifat, haqiqat. Bahouddin Naqshband, Diling Ollohda, qоling mehnatda bоlsin shiori.
4 SHIOR: Tarix – halq manaviyatining asosidir I.Karimov
5 3-ilova Islom dini talimotida talim-tarbiya masalalarining ifodalanishi 1.Tarqalishi. VII asr boshlarida Eron, Kavkaz orti, Suriya, Shimoliy Afrika, Janubiy Ipaniya; Machit qoshida maktablar ochildi; Yozuv arab alifbosida olib boriladi; Maktab-yozuv оrgatadigan joy; Quron – Xaftiak, Chor kitob darslik sifatida; 5 yosh, xatto 6-7 yoshidan beriladi. Оgil bolalar-domla, qiz bolalar-otinoylar. VIII asrda Movoraunnaxrda islom dini оrnatildi. Arab tilini оrganish joriy qilindi. Maktabda оquvchi soni ta. Quron yod olish usuli; yozish, hisob, arab tili, savdo sanati, mantiq, notiqlik, husnihat, Ahmad Yassaviy hikmatlari. 1- Reja: Islom dinining tarqalishi. Maktab va madrasalarda talim mazmuni
6 Madrasa Dars оqitiladigan joy. Maruza-tinglaydiga joy ; 30-40; talaba tahsil olgan. Arab tili grammatikasi; qoida-fikh ilmi; ilohiyot, mantiq, notiqlik, matematika, geografiya, kimyo. Imon-xatib, qozixonalar kotibi, noshir
7 2- Reja: Diniy kitoblarning tarbiyaviy ahamiyati. Quroni Karim – umumbashariy qadriyat, iloxiy, ilmiy-dunyoviy talimot sifatida.
8 5.Umumiy uyimiz-kurrai zaminda dоst – birodar, axil – hamkor, bоlib yashashga orgatadi. Ilmni haqiqat amali bilan boglash, ilmiy asoslash. Rum surasi 29 oyat; Isro surasi 36 oyat 6.Manaviyat-umuminsoniy madaniyat, marifat boyliklaridan, jahon sivilizatsiyasi yutuqlaridan bahramand qiladi. Ilmni kоr-kоrona taqliddan qaytarish surasi 11 oyat Alloh оzining yagonaligiga ilmli kishilarni guvoh qiladi Oli Imron surasi 18 oyat 7.Оzaro nizolar to`qnashuvlar, milliy, irqiy, diniy kamsitishlarga yоl qоymaydi. Ilmli kishilarni shohidligini farishtalarning shoxidligi bilan tenglashtiradi. 8.Manaviy bоshliqni oldini oladi.Ilm bilan kibrlanmaslik Yusuf surasi 76 oyat; Ota-bobomiz qilgan deb emas, davom ettirish Moida 104 oyat.
9 3-Reja: Hadis ilmining paydo bоlishi.
17 Aqliy tarbiya Mehnat tarbiyasi Ruh tarbiyasi,sir tarbiyasi Nafstarbiyasi Tasavvuf talimotida tarbiya turlari
18 Abdulholiq Gijduvoniy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Yaxyo Suxravardiy, Baxouddin Naqshband, Shayx Xovand Toxur, Xоja Axror Valiy Tasavvuf talimoti allomalari
19 Naqshbandiya talimotining Diling Ollohda, qоling mehnatda bоlsin shiorida pedagogik qarashlar 1.Halol mehnat bilan jamiyatda fidokor inson bоlish 2.Inson ilm-marifat va kasb hunari orqali manaviy kamolotga erishishi 3.Mehnatsevarlikni uluglashi 4.Insonning оz-оzini anglashi va boshqarishi 5.Halol mehnat salbiy xislatlar (loqaydlik, murtadlik, ishyoqmaslik)dan qaytaradi va insonni ezgulikka yetaklaydi 6.Ezgu sifatlar, xalol mehnat qilish insoniyatni xalq mushkulini oson qilishga chaqiradi, saxovatli bоlishga оrgatadi 7.Insonni islom ekstremizmi, fundamentalizmi va terrorizmga qarshi kurashga undaydi
20 TEKSHIRISH UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLARLAR: 1.Islom dini tarqalgandan keyin talim tizimi va mazmuni qanday tashkil etildi? 2.Maktab va madrasalarda talim qanday tashkil etilgan edi? 3.Quronning shu kundagi axamiyatini yoritib bering? 4.Imom Ismoil al – Buxoriy va at – Termiziylarning ibratli xayot yоli haqida sоzlab bering? 5.Hadislarda ilgari surilgan odob – axloq masalalarini qanday izoxlaysiz? 6.Hadislar va unda ilgari surilgan axloqiy xislatlarni xozirgi davr tarbiya mazmuniga qanday kiritish mumkin? 7.Tasavvuf taminoti haqida bayon qiling. 8.Daftaringizga xadislardan 40 tasini yozib keling va manosini tushuntirib bering.
21 Mustaqil ish Al – Buxoriyning Al – adab al – mufrad asarini оqib chiqish va ulardan talim – tarbiyaga oid hadislardan 40 tasini kоchirib yozish va ularni tahlil qilish. (Abu abdulloh ibn Ismoil al – Buxoriy. al – adab al – mufrad. T., Оzbekiston, 1990)