Dunyo dinlari tarixi 10-sinf

So’nggi davrda Ycr yuzi aholisining katta qismi to‘plangan sha­ harlarda inson o‘tmishdagiga nisbatan ancha katta axborot ta’siriga uchramoqda. Natijada asab-psixologik, saraton va yurak-qon tomir kasalliklari kobpayib bormoqda. Yuz yillar davomida shakllangan turmush tarzidagi okzgarishlar, ayniqsa, zamonaviy qulayliklar natijasida harakatning kamayishi ham inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

11-sinf Jahon tarixi darslik

Jahon tarixi [Matn]: OVta ta’lim muassasalarining 11-sinfi va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim i muassasalarining o’quvchilari uchun darslik / Sh.Ergashev, B.Xodjayev, J. Abdullayev. —Toshkcnt: «Turon-Iqbol», 2018. — 144 b.

M as’ul muharrirlar: M . R ahim ov-tarix fanlari doktori, professor; T. Bobomatov – tarix fanlari nomzodi. Taqrizchilar: Q . Rajabov – tarix fanlari doktori, professor; G . Pasilova – Toshkent shahar Yunusobod tumanidagi 257-maktabning tarix fani o‘qituvchisi; F. Amanova – Toshkent shahar Mirzo Ulug‘bek tumanidagi 248-maktabning tarix fani o‘qituvchisi; O. Ergashcv – Toshkent viloyati Ohangaron tumanidagi 22-maktabning tarix fani o‘qituvchisi

Internet bilan ishlashga doir topshiriq Esga

R e s p u b lik a

Xarita bilan ishlashga doir topshiriq

Ijodiy ish topshirig‘i

ISB N 978-9943-14-511-5

ja m g ‘a rm a s i

m a b la g ‘ la r i

© Sh. Ergashev va boshq., 2018. € «TURON-IQBOL», 2018.

K IR IS H Jahon tarixining 1991-yildan boshlangan davrida dunyoning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy tizim id a katta o‘zgarishlar yuz berdi. Bu davrda jam iyat hayotining barcha jabhalariga kuchli ta’sir ko‘rsatgan omil ilmiy-texnik inqilobning yangi bosqichi —kompyuter-axborot inqilobi bo‘ldi. Bu inqilob ta’siri ostida rivojlangan mamlakatlarda sivilizatsiyaning industrial bosqichidan postindustrial, axborot bosqichiga o‘tish boshlandi. M azkur darslik shu davr voqealarini bayon qilish bilan birga, jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichini tahlil qilish va mustaqil hayotga qadam qo‘yish arafasida turgan Siz o‘quvchilarga o‘z hayotiy istiqbolingizni belgilab olish im konini beruvchi bilim larni shakllantiradi. Bu bilim lar jahon xalqlari m adaniyatining har biri o‘ziga xos noyob ekanligini, gum anizm va vatanparvarlik tamoyillari, fuqarolik jam iyati va huquqiy davlat g ‘oyalariga asoslangan um um insoniy qadriyatlarni anglashga ko‘maklashadi. Jamiyat taraqqiyotining m uhim qonuniyatlarini bilib olish, rivojlanishning o‘ziga xos yo‘llarini tushunish va istiqbollari haqida tasavvurlarga ega bo‘lish im konini beradi. Shuningdek, olgan bilim laringiz ilg‘or m am lakatlarning tarixiy tajribasini 0 ‘zbekistonda ijodiy qo‘llashga yordam beradi.

D A R S L IK D A

Q O ‘L L A N IL G A N

Q IS Q A R T M A

BM T —Birlashgan M illatlar Tashkiloti NATO (ingl. North Atlantic Treaty Organization) — Shimoliy Atlantika harbiy bloki Y I —Yevropa Ittifoqi SSSR (rus. Soyuz Sovetskix Sotsialisticheskix Respublik) —sobiq Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi RSFSR —Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi A Q SH —A m erika Q o‘shma Shtatlari ^ .7 Врк)$7о*Гк£5?иви 1 B R IK S (ingl. B R IC S —Brazil, RussL, South Afrika) – Braziliya, Rossiya, Hindiston, Xit&y, mamlakatlaridan iborat ittifoq. |XALQ|ZB03KAN tuman* ITI – ilmiy-texnik inqilob 1 xalQ TA’UMi BO Y IM —yalpi ichki mahsulot 1 ! A S E A N —Janubi-Sharqiy Osiyo davlatW iT M yM sl’^iy asi

A S R O X I R I – X X I A S R B O S H L A R ID A DUNYO M A M LA K A T LA R I

X X A S R O X I R I – X X I A S R B O S H L A R ID A X A LQ A R O M UNOSABATLAR

Jahon tarixi eng yangi davrining uchinchi bosqichi 1991-yildan boshlanib, hozirgi kungacha bo‘lgan voqealarni o‘rganadi. Bu davrda sotsialistik tizim ning barbod bo‘lishi, SSSRning tarqalib ketishi jahon miqyosida kuchlar nisbatiga, qudratli davlatlar o‘rtasida shakllangan muvozanatga katta ta’sir ko‘rsatdi. B irlashgan gan edi?

Bu davrda iqtisodiy va m adaniy hayotning globallashuvi, ekologiya m uam m olarining keskinlashuvi, jahonning ju da katta qismida modernizatsiya jarayonlarining tugallanm aganligi bilan bog‘liq ziddiyatlarning kuchayishi xalqaro barqarorlikka jiddiy xavf sola boshladi, ko‘plab mamlakatlardagi murakkab m uam m olarning manbayiga aylandi. X X asrn in g 90-yillari o xirida xalqaro m unosabatlar. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng jahondagi kuchlar nisbatini belgilab kelgan kapitalistik va sotsialistik harbiy-siyosiy bloklar o‘rtasidagi qaramaqarshilik 1990-yillarda barham topdi. A m m o, ayni paytda, mintaqaviy mojarolar va «kichik urushlar» xavfi kuchayib, shaxs hamda xalqlarning huquq va xavfsizligini himoya qilish, gumanitar-huquqiy, madaniy aloqalarni ta’minlash, obyektiv axborot tarqatish masalalari jahon siyosatining dolzarb m uam m olariga aylandi. 1990-yillar boshlarida xalqaro munosabatlar tizim ida tub burilish yuz berdi. Avval M arkaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida sotsializmning barbod b o iis h i, keyin esa SSSRning tarqalib ketishi va «ik k i qutbli dunyo» m odelining barham topishi natijasida dunyoda bitta qutb, ya’ni A Q SH boshchiligida G ‘arb davlatlarining hukmronligi o‘rnatildi. Sobiq sotsialistik lager mamlakatlaridagi qiyinchiliklar, Germ aniyaning birlashishi va G ‘arb davlatlaridagi integratsiyalashuv jarayonlari X X asr oxiri —X X I asr boshlaridagi xalqaro munosabatlarning m uh im om iliga aylandi.

Ayni paytda ikki qutbli dunyo tizim ining o‘zgarishi bir qator davlatlar siyosiy rivojlanishida keskin burilishga, totalitar m afkuraning bar­ ham topishiga olib kcldi. Vujudga kelgan mafkuraviy bo‘shliqqa millatchilik, diniy mutaassiblik, tajovuzkorlik g‘oyalari kirib kela boshladi. BMTning tinchlikscvarlik harakatlari har doim ham samarali boMmadi. Ikki qutbli dunyo barham topgandan so‘ng global to‘qnashuv xavfi o‘rnini lokal urushlar xavfi egalladi. Sobiq SSSR va Yugoslaviya hududlaridagi muammolardan tashqari Yaqin Sharqdagi holat ham tangligicha qoldi. Shuningdck, Hindiston va Pokistonning yadro quroliga ega boiish uchun qilgan intilishlari shu mintaqadagi ziddiyatlarni kuchaytirdi. Dunyoning turli mintaqalaridagi siyosiy bcqarorlik yangidan yangi mojarolarni kcltirib chiqardi. 1990-yillar oxirida Tropik va Janubiy A frikaning bir qator mamlakatlari qonli urushlar, davlat to‘ntarishlari, partizanlik harakatlari maydoniga aylandi. X X I asr b o sh laridagi xalqaro m unosabatlar. X X I asr boshlariga kelib jahonda yangi qudratli davlatlarning paydo bo‘lishi va ularning muqobil markazlarga aylanish jarayoni ko‘zga tashlanib qoldi. Bu davlatlar ta’sirining oshishida ularning iqtisodiy imkoniyatlarini o‘sishi asosiy om il bo‘ldi. Hindiston, Pokiston va Shimoliy Koreyaning yadro quroliga ega bo‘lishi bu davlatlarning xalqaro munosabatlarda mustaqilligini oshirdi. Eron ham o‘z rolini oshirishga intilib, boshlagan yadroviy dasturi jahon jam oatchiligini qattiq tashvishga soldi.

Xitoy va Braziliyaning jadal rivojlanishi ularni «uchinchi dunyo» mamlakatlari qatoridan iqtisodiy rivojlangan mam lakatlarning kuchli obnligiga va jahon siyosatining yetakchilari qatoriga olib chiqdi. Shunday jadal rivojlanayotgan boshqa mamlakatlar —Turkiya, Saudiya Arabistoni, Meksika, Fors ko‘rfazi mintaqasidagi arab davlatlari va boshqa davlatlar xalqaro va mintaqaviy munosabatlarga kuchli ta’sir ko‘rsata boshladi. Ayni paytda A Q SH ning xalqaro munosabatlarda bu davlatlarga ta’siri kamayib bordi. Shu tariqa ko‘pqutbli dunyo modelining shakllanish jarayoni boshlandi. Bu jarayonda har bir davlat o‘z o‘rniga ega bo‘lishga intilmoqda. CVzbckiston Respublikasi Prczidcnti Sh. M irziyoyevning 2017-yil 19-sentabrda BM Tning 72-sessiyasida so‘zlagan nutqi ko^pqutbli dunyo shakllanishi va globallashuv jarayonida O ‘zbekistonning o‘rnini belgilab berishga qaratildi. Uning Markaziy Osiyoni tinch va gullabyashnayotgan hududga aylantirish, Orol m uam m osini hal qilishda umumjahon ishtiroki, A fg ‘onistonda tinchlik o‘rnatish va butun dunyo yoshlarini terrorchilik xavfidan asrab qolish zarurligi haqidagi takliflari jahon jam oatchiligi tomonidan qiziqish bilan kutib olindi. Dunyo shiddat bilan o‘zgarib bormoqda. Jahonda yangi paydo bo4gan qudratli mamlakatlar 2008 —2009-yillardagi jahon moliyaviy inqirozi Y I va AQ SH ga jiddiy ta’sir ko‘rsatganidan foydalanib, ja ­ hon iqtisodiyotida kuchlar nisbatini o‘zgartirishga intilmoqdalar. Ayni paytda jahon iqtisodiyotining boshqaruvchanligini oshirish maqsadida G 4arb davlatlarining rivojlanayotgan mamlakatlar bilan yaqinlashuvi yuz bermoqda. Shu maqsadda jahonning 20 ta iqtisodiy eng yirik mamlakatlari vakillarini birlashtirgan «Katta y igirm alik» —G-20 klubi tashkil qilindi. G-20 mamlakatlari jahon iqtisodiyotiga jiddiy ta’sir kocrsatish imkoniyatiga ega. Zero, jahon Y IM in in g 80%i shu m am ­ lakatlar hissasiga to‘g‘ri keladi, Yer yuzi aholisining 2/3 qismi shu mamlakatlarda istiqomat qiladi.

2017-yil 19-sentabrda . 2008 – 2 0 0 9 – y illard ag i.

Iqtisodiy hamkorlik va integratsiyaning kuchayishiga qaramasdan, jahon hamjamiyati oldida hal qilinishi lozim bo‘lgan bir qa­ tor m uam m olar turibdi. Ular, avvalo, Yaqin Sharq (Iroq, Falastin, Suriya), Shim oliy Koreya, Ukraina va Afrikadagi mojarolar bilan

bog‘liq. Bu m uam m olarni hal qilishga G ‘arb mamlakatlari, Rossiya va X itoyning turlicha yondashuvi ular o‘rtasidagi munosabatlarni murakkablashtirmoqda. Ikki yetakchi yadroviy davlat —AQSH va Rossiya o‘rtasidagi murakkab munosabat jahon jamoatchiligi oldida turgan bir qator dolzarb muammolarni hal qilishga xalaqit bermoqda. Shunday muammolar ichida eng xavflisi xalqaro terrorizmdir. U hozir global jahon sivilizatsiyasining shakllanish jarayoni o‘z yakuniy pallasiga o‘tayotgan davrda yangi sifat kasb etdi va jahon siyosatida katta muammoga aylandi. Xalqaro munosabatlardagi o‘zgarishlar X X I asrda xalqaro xavfsizlik va hamkorlikka asoslangan yangi dunyo tartibini o‘rnatish g‘oyasining ilgari surilishiga olib keldi. A m m o bu vazifani amalga oshirish ja ­ hon mamlakatlari, birinchi o‘rinda, yetakchi davlatlar o‘rtasida hamkorlikni talab qiladi. «Sovuq urush» yakunlangandan so‘ng xalqaro munosabatlarda, avvalo A Q SH va Rossiya o‘rtasida vujudga kelgan hamkorlik holati 2014-yilgacha davom etdi. Shu yili Ukrainada boshlangan siyosiy inqiroz Rossiya va G ‘arb davlatlari o‘rtasidagi jiddiy qarama-qarshilikning yangi bosqichiga olib keldi.

1990-yillar boshlarida xalqaro m unosabatlar tizim id a tu b b u rilish yuz berdi. A QSH va Rossiya o‘ rtasida vu jud ga kelgan hamk o rlik holati 2014-yilgacha davom etdi.

X X I asrga kirib kelgan insoniyat nafaqat global da’vatlarga, balki geosiyosiy holatning o‘zgarishi bilan bog‘liq muammolarga ham duch kclmoqda. Yagona buyuk davlat boMib qolgan A Q SH o‘zining yetakchilik rolini jahon ham jam iyatining xohish-irodasi sifatida taqdim etib keldi. Iroq va sobiq Yugoslaviya, A fg ‘oniston va Suriyada harbiy kuchning qo‘llanilishi, Shimoliy Atlantika ittifoqining kengayishi, sayyoramizning boshqa mintaqalarida ham kuchdan keng foydalanish AQSHning jahonda mutlaq gegemonligini namoyish qildi. A m m o bugun xalqaro munosabatlarda tobora katta rol o‘ynayotgan Xitoy, Rossiya, Hindiston kabi davlatlarning bunga rozi bo4ishi qiyin. V u­ judga kelgan sharoitda insoniyatning haqiqiy xavfsizligi mamlakatlar va xalqlar o‘rtasidagi qarama-qarshilikning chuqurlashuvi bilan emas, sivilizatsiyani saqlab qolish va uning gullab-yashnashini ta’minlashga qodir bo igan o‘zaro hamkorlik bilan bogcliq b o iib qolmoqda. 1

G lo b a lla sh u v —bu jahon m am lakatlarining iqtisodiy, siyosiy, m adaniy va diniy jihatdan birlashishi yoki yaqinlashish jarayoni. M o dernlzatsiy a —bu ijtimoiy tizim ni jadal rivojlantirish maqsadida uni to‘liq yoki qisman yangilash, an’anaviy jam iyatdan yangilangan jamiyatga, agrar sivilizatsiyadan industrial sivilizatsiyaga o‘tish jarayoni. T otalitar m a fk u r a —m afkuraviy rejim shakli bo‘lib, totalitar jam iyatda aholini keng miqyosda ommaviy ravishda m afkuraviy qayta tarbiyalash vositasidir. K o ‘p q u tb li d u n y o —jahonda bir-biridan ustun bo‘lmagan bir nechta siyosiy, iqtisodiy, harbiy va madaniy markazlarning (qutblarning) m avjudlik holati. U chinchi dunyo —X X asrning ikkinchi yarmiga xos bo‘lgan siyosiy atama. U «sovuq urush»da va u bilan bog‘liq qurollanish poygasida bevosita ishtirok etmayotgan davlatlarga nisbatan qo‘llanilgan. Dastlab AQ SH tarafdorlari va sotsialistik lagerga kirmagan barcha mamlakatlar «uchinchi dunyo» deb atalgan. IT I (ilm iy-texnik inq ilo b) — fan va texnika taraqqiyotida yangi sifat bosqichiga o‘tish, katta sakrash va uning asosida ishlab chiqaruvchi kuchlarni tubdan qayta qurish. lntegratsiya —bu suveren davlatlar obrtasida tovarlar, xizmatlar, moliya, investitsiya, ishchi kuchi erkin harakatlanadigan iqtisodiy kenglikni tashkil qilish maqsadida birlashish jarayoni.

M u sta h k a m la sh

to p sh iriq la r

1. Ikki qarama-qarshi harbiy-siyosiy bloklar barham topgandan keyin xalqaro munosabatlarning dolzarb muammolari nimalardan iborat boMib qoldi? 2. 1990-yiIlar boshlarida xalqaro munosabatlarda yuz bergan tub burilish nimalarda namoyon bo‘ldi? 3. X X I asrda ko‘pqutbli dunyo modelining shakllanishi xalqaro munosabatlardagi qanday jarayonlarda ko‘zga tashlanmoqda? 4. Darslikdagi materiallardan foydalanib X X asr oxiri —X X I asr boshlarida xalqaro munosabatlarga ta’sir ko4rsatayotgan m uhim omillarning ro‘yxatini tuzing.

M atnda keltirilgan xarita bilan tanishing barang dunyo» mavzusida esse yozing.

2-M AVZU . S H A R Q I Y Y E V R O P A M A M L A K A T L A R I DA D E M O K R A T I K IN Q IL O B L A R VA S O T S IA L IS T IK L A G E R N IN G P A R C H A L A N IS H I Sotsialistik tu z u m n in g parchalanishi. Sharqiy Yevropa mamlakatlarida sotsialistik tuzum ning ag‘darilishi turlicha ko‘rinishda amalga oshirildi. Qayta qurish davrida faol islohotlar olib borgan, mafkuraviy plyuralizm ni o‘rnata olgan va rahbarlari o‘zgarishlarning muqarrarligini his qilgan mamlakatlarda sotsializmning qulashi ancha silliq kechdi. ‘ \ Ik k in c h i ja h o n u rush i S harqiy Yevropa m am lakatla ri uchun q anday n a tija la r bilan y a k u n la n d i? _______________________________________________________________ J Polshada aholining mamlakatdagi sotsialistik tuzum dan norozilik namoyishlari 1988-yildan boshlab kuchayib bordi va ular siyosiy islohotlarni, Lex Valensa boshchiligidagi «B irdam lik» kasaba uyushmasining erkin faoliyat yuritish huquqini talab qildi. 1989-yili bo‘lib o‘tgan saylovlar hukmron Polsha birlashgan ishchi partiyasining (PBIP) obro‘yi tushib ketganligi, ayni paytda, muxolifatdagi «B irdam lik» kasaba uyushmasining ommalashib borayotganini ko‘rsatdi. Yangi tarkibdagi parlament konstitutsiyaga o‘zgarish kiritib, Polshani demokratik huquqiy dav­ Lex Valensa lat deb e’lon qildi. PBIP o‘z faoliyatini to‘xtatdi. 1990-yili navbatdan tashqari prezidentlik saylovlarida Lex Valensa g‘alaba qozondi.

Ruminiyada kommunistik rejimning qulashi jiddiy harbiy to‘qnashuv oqibatida yuz berdi. 1989-yil dekabrda Timishoara shahrida aholining N. Chaushesku rejimiga qarshi tinch namoyishi Ruminiya maxfiy xizmati xodimlari tomonidan o‘qqa tutilishi mamlakat bo‘ylab qo‘zg‘olonning boshlanishiga olib keldi. Armiya qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tdi. Bir nccha ming kishilik olomon tank qismlari yordamida Davlat kengashini qamal qildi. Qo‘zg‘olon N. Chaushesku va uning I n Ili esku rafiqasini sud qilish, sudning hukmiga ko‘ra otib tashlash jarayoni bilan tugadi. Qo‘zg‘olonda mingdan ortiq kishi halok bo‘ldi. Hokimiyat qo‘zg‘olon kunlari tashkil qilingan M illiy qutqarish fronti qo‘liga o‘tdi. Qo‘mita raisi bo‘lgan Ion Iliyesku 1990-yilgi saylovlarda mamlakat prezidenti etib saylandi.

1988-yildan Polshada . 1989-yilda P o lsh ad a .

1990-yiIda . P B IP —bu .

Ikkinchi jahon urushidan keyingi eng m uhim voqealardan biri Germ aniyaning birlashishi bo‘ldi. 1980-yillar oxirida Germaniya Demokratik Respublikasida ijtimoy-iqtisodiy va siyosiy inqiroz avj olib, 1989-yil noyabrda ikki nemis davlatini ajratib turgan Berlin devorining qulashiga olib keldi. Bu amalda ikki Germaniya o‘rtasidagi chegaraning ochilishi edi. 1990-yil sentabr oyida Moskvada ikki ne­ mis davlatini bitta —Germaniya Federativ Respublikasiga birlashtirish to‘g‘risida shartnoma imzolandi.

Sharqiy Yevropa m am lakatlari X X asr oxiri —X X I asr boshla­ rida. Asosan tinch yo‘l bilan amalga oshirilgan demokratik inqiloblar natijasida Sharqiy Yevropa davlatlari rivojlanishning iqtisodiy va siyosiy yo”nalishi qilib Yevropa Ittifoqini tanladi. Sharqiy Yevropaning ko‘pchilik davlatlari NATOga a’zo bo‘ldi. Bozor iqtisodiga jadal o‘tish bir qator jiddiy m uam m olarni keltirib chiqardi. Inflatsiya darajasi va ishsizlikning oshishi, turmush darajasining pasayishi, jam iyatning boylar va ko‘p sonli o‘ta kambag‘allarga ajralishi kuzatildi. Natijada, islohotlar uchun javobgar bo‘lgan hukum atlarni aholi qoilam ay qo‘ydi. Polshada ijtimoiy muhitning o‘zgarishi natijasida 1990-yillarning eng mashhur siyosatehilari-

dan biri Lex Valensa prezidentlik saylovlarida m ag‘lubiyatga uchradi. Kuchli m afkuraviy bosimga qaramasdan, so‘llar Litvada, keyinchalik Albaniyada hokimiyatga keldi. 1. K A LIN IN GRA D (ROSSIYA) 2. SLOVENIYA 3. BOSNIYA VA GERSEGO V IN A 4. C H ER N O G O RIY A OSLO

-VILNYU# BELARUS MINSK

) VENGRIYA Г RU M IN IYA KISHlNYi

H I! (i A R AYE VO*

‘GO R ITS A >■ * ‘^TIRANA*^ SK( )PY I

Q tav3 v,i &S>S»4ya munosabatlari yangi bosqichga ko‘tarilib, ikki t$0-i \XAM

★ MOSKVA /QfcONEJ r QOZON ISTOV- r * YEKATERINB1 —JUFA* •

1. POLSHA 2. KALININGRAD! OBLASTI (ROSSIYA) 3. BELARUS 4. KRASNODAR 45. O’ZBEKISTON 6 . XABAROVSK

NOVOSIBIRSK Д >. 1991-yil 13-yanvar k u n i . 2008-yilgi. 2010-yilga kelib . ________________________________ _____________________________ / Bu respublikaning ctnik tarkibi Latviya va Estoniyaga nisbatan birxi 1ligi bilan ajralib turadi. A holining 90% ga yaqinini litvaliklar tashkil qiladi. Shu sababli mustaqillikdan so‘ng mamlakatda yashovchi barcha aholiga m illatidan qat’i nazar Litva fuqaroligi berildi. Litva ham 2008-yildan keyin og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy inqirozni boshdan kechirdi. 2010-yili ishsizlar soni 20% ga yaqinlashdi. O dam larning ish izlab ko‘plab Yevro­ pa mamlakatlariga ko‘chib ketishi oqibatida aholi soni um um an o‘smayapti, aksineha, kamaymoqda. Inqiroz tufayli kokplab litva­ liklar G ‘arbga ko^ehib ketdi. Litva prezidenti Estoniya. Estoniyada «X alq fronti» Dalya Gribauskayte 1988-yili tashkil qilindi. U qayta qurishni qoilab-quvvatlashini e’lon qilib, respublikaning SSSR tarkibidan chiqishini o‘zining ochiq vazifasi qilib qo’ymadi.

1990-yil 4-mayda Latviya o^z m u sta q illig in i e’lon q ild i. 1990-yil 11-martda L itva O liy Soveti L itva Resp u b lik a sin in g m u sta q illig in i e’lon q ild i. 1988-yil 16-noyabrda Estoniya O liy Soveti «Estoniya S S R n in g davlat suvereniteti to^g^risida deklaratsiva»ni qabul

>Ldi:_________ I__________ J Shunday bo‘lsa-da, 1988-yil 16-noyabrda Estoniya Oliy Soveti «Es­ toniya SSRning davlat suvereniteti to‘g‘risida deklaratsiya»ni qabul qildi.

Boltiqbo‘yi respublikalari ichida eng shimoliysi bo‘lgan Estoniya ham sovet davrida jadal industrlashtirildi. Ko‘plab malakali ishehilarning jalb qilinishi mamlakatdagi demografik va etnik holatni o‘zgartirdi. Mamlakat aholisida estonlarning ulushi qisqarib bordi, aholining ancha qismini ruslar tashkil qildi. M ustaqillik e’lon qilingandan so‘ng Estoniya Estoniya prezidenti ruslarning fuqarolik olishlariga to‘siq bo‘Kersti Kalyu ay luvchi qat’iy qonunlar qabul qildi. Bu ruslar­ ning Estoniyani tark etishiga olib kelmadi, am m o millatlararo munosabatlarni murakkablashtirdi. Buning ustiga, Estoniyada (umuman Boltiqbo‘yi davlatlarida) sovet davri, ayniqsa, urush davridan qolgan yodgorliklarni yo‘q qilish yoki shahar ehekkasiga ko‘chirish Rossiyaning noroziligiga sabab bo‘lib, ikki tomon munosabatlarida katta m uam m olarni keltirib chiqarmoqda. 2011 -yili rusiyzabon aholi vakillari bilan eston politsiyasi o‘rtasida bo‘lib o‘tgan to‘qnashuvda 1 kishi halok b o id i, ko‘plar yaralandi. Q iyinehiliklarga qaramasdan, Boltiqbo”yi mamlakatlari Yevroittifoqqa integratsiyalashuv yo‘lidan ketmoqda. Ularning barehasi yevro pul birligi hududiga kirgan. Ukrainadagi inqirozdan keyin Rossiyaning tajovuzkor siyosatidan xavotirga tushgan Boltiqbo‘yi davlatlari va NATO rahbarlari bu mamlakatlardagi N ATO harbiy kuehlarini ko‘paytirishga kirish­ di. 2016 —2017-y i 1lari Boltiqbo‘yi mamlakatlariga N AT O ning kichik sonli harbiy texnikasi va qo4shinlari joylashtirildi. Ayniqsa, Rossiya va Belarus tomonidan hamkorlikda o‘tkazilgan

Markaziy Osiyo davlatlari

M ustaqillik yillari avvalida Turkmaniston iqtisodiyoti chuqur inqirozda edi. 1998-yili Y IM hajmi 1991-yilga nisbatan ikki marta kamayib ketdi. M am lakatda oziq-ovqat tanqisligi yuz berdi, aholining yashash darajasi keskin tushib ketdi. Bir qator kundalik iste’mol m ollarini fuqarolar o‘rtasida bepul — ~ ~ tarqatish va xizmatlarni bepul ko‘rsatish BerdTmuhamedov to‘g ‘risida qaror qabul qilinishi ahvolni biroz yaxshiladi. G az qazib chiqarishning o‘sishi ham mamlakat iqtisodiga katta madad bo‘ldi.

Akayev g‘olib chiqdi. U mamlakatda demokra­ tik islohotlarni o‘tkazish, xalqaro tashkilotlar ko‘z o‘ngida Qirg‘iz Respublikasini demokratik mamlakatga aylantirish borasida ko‘p ishlarni amalga oshirdi. A m m o A. Akayev hokimiyatda turgan 15 yil ichida xalqning ahvoli yetarli Asqar Akayev darajada yaxshilanmadi. Jamiyatda norozilik va ijtimoiy tanglik ortib bordi. A. Akayevni hokimiyatdan ag‘darib tashlagan 2005-yilgi «Lola lar inqilobi» juda tez va katta yo‘qotishlarsiz amalga oshirildi. Hokimiyatga kelgan Kurm anbek Bakiyev kuch ishlatar tizim larga tayanib, jam iyatda shaxsiy hukm ronligini mustahkamlashga, muxolifatni butunlay tugatishga harakat qildi. A m m o bu harakat uzoqqa bormadi. 2 0 10-yili «Aprel inqilobi» deb atalgan ommaviy harakat natija­ sida K. Bakiyev hokim iyati ag‘darib tashlandi. U oila a’zolari bilan mamlakatdan qochib ketdi. M am lakatda tartibni saqlash uchun Roza Otunbayeva boshchiligida muvaqqat hukum at tashkil qilindi. 1991-yil 16-dekabrda Qozog^iston ofcz m ustaqil­ ligini e’lon qildi. 1991-yil 9-sentabr k u n i Tojikiston o‘z m ustaqil­ lig in i e’lon q ild i. 1991-yil 31-avgustda Q ir g ‘iziston o^z m u sta q illig n i e’lon q ild i. Biroq, hokim iyatning kuchsizligidan foydalangan millatchi va ekstremistik kuchlar 2010-yil iyunda Janubiy Q irg‘izistonning 0 ‘sh va Jalolobod shaharlarida bu yerdagi o‘zbek jamoalariga qarshi fitna uyushtirdi. 2011-yil oktabrda bo‘lib o‘tgan saylovlarda Qirg‘iziston sotsial-demokratik partiyasi yetakchisi Almazbek Atambayev prezident etib saylandi. M ustaqillik yillarida Q irg ‘iz Respublikasi og‘ir iqtisodiy inqirozni boshdan kechirdi. 1996-yili iqti­ sodiy barqarorlashuv jarayoni boshlandi. Bu davrda bozor iqtisodiga o‘tish uchun islohotlar o‘tkazilib, ular 2000-yillardan iqtisodiy o‘sishga olib keldi. Almazbek Asosiy sanoat korxonalari xususiylashtirildi, yerga Atambayev xususiy m ulkchilik joriy qilindi. O ltin va simob

qazib olish keskin oshirildi. Q irg ‘iziston oltin qazib chiqarishda M D H da Rossiya va O ‘zbekistondan keyin uchinchi o‘ringa chiqdi. 2017-yil sentabr oyida O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat M irziyoyevning Q irg ‘izistonga, A. Atam bayevning shu yil oktabrda 0 ‘zbekistonga tashrifi ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarning kes­ kin yaxshilanishiga olib keldi. Q irg ‘izistonda iqtisodiyotning 0‘sishi jam iyatning ham barqarorlashuviga olib keldi. 2017-yil oktabrda o‘tkazilgan prezidentlik saylovlari natijasiga ko‘ra, hukmron sotsial-demokratik partiya vakili Sooronbay Jeenbekov g ‘alaba qozondi. U 2017-yil dekabrda O ‘zbekistonga rasmiy tashrif bilan kelib, bir qator shartnomalarni imzoladi.

Siyosiy texnologiya —bu siyosiy faoliyatning m a’lum usullari bo4ib, ulardan jam iyatning ongiga ta’sir o‘tkazish orqali m a’lum bir siyosiy maqsadga erishish uchun foydalaniladi. Transm illiy korporatsiya —bu bir nechta mamlakatlarda ish­ lab ehiqarish boMimlariga ega bo‘lgan va faoliyatining asosini xalqaro biznes tashkil qiladigan kompaniya. . . , — – ■■м.,—— , . -. I — * V______ __ __________ p._— M ustahkam lash

savol va topshiriqlar

1. M ustaqillik yillarida Q ozog‘iston iqtisodiyoti asosan qaysi sohalar hisobiga rivojlandi? 2. G.Berdimuhamedov prezident etib saylangandan so‘ng Turkmanistonning ichki siyosatida qanday o‘zgarishlar yuz berdi? 3. Tojikistonda fuqarolar urushi qanday oqibatlarga olib keldi? 4. N im a uchun Q irg ‘izistonda A. Akayev prezidentligi davri norozilik va inqilobga olib keldi?

Internet vositasida «Turkiston — um um iy uy im iz» mavzusida esse yozing va sinfda kichik guruhlarda taqdimot o‘tkazing.

9-M A V ZU . G ‘A R B M A M L A K A T L A R ID A IN T E G R A T S IY A L A S H U V J A R A Y O N L A R IN IN G J A D A L L A S H U V I. Y E V R O P A IT T IF O Q I VA AQSH M U N O SA B A T LA RI Integratsiyalashuv jarayonlari va ularning natijalari. X X asrning ikkinchi yarmida boshlangan kapital, tovarlar, xizmat ko‘rsatish va ishchi kuchining crkin harakatlanishi G ‘arbiy Yevropa mamlakatlarida rivojlanish va yashash darajasini bir-biriga yaqinlashtirdi. Ishchi kuchlarining rivojlangan mamlakatlarga mavsumiy yoki shartnoma asosida ishga borishi kam rivojlangan mamlakatlarda ishsizlik muamYevropada integratsiyalashuv mosini hal qilishga ko‘mak!ashdi. Qoloq jarayoni mintaqalarni rivojlantirish umumyevropa dasturlari ham bu mintaqalarning iqtisodiy o‘sishiga yordam berdi. ‘

Ik k in c h i ja h o n u ru sh i Yevropa dav la tla ri q anday n a tija la r b ila n y a k u n la n d i?

Integratsiya ta’sirida rivojlangan Ycvroatlantika mamlakatlarida astasekin yagona iqtisodiy siyosat modeli shakllanib bordi. Ular o‘rtasidagi asosiy farq iqtisodiyot ustidan davlat nazoratining darajasi, unga ta’sir ko‘rsatish usullari bilan bog‘liq edi. 1990-yillardan boshlab Yevropa integratsiyasining keyingi rivojlanishi ikki yo‘nalish bo‘yicha bordi. Birinchidan, yangi a’zolarni qabul qilish yo‘nalishi b o lib , 1996-yili a’zolar soni 15 taga yetdi. 2002-yili Kopengagenda (Daniya) bo‘lib o‘tgan uchrashuvda Yevroittifoqqa yangi a’zolar —Vengriya, Kipr, Latviya, Litva, Malta, Polsha, Slovakiya, Sloveniya, Chexiya, Estoniya qabul qilindi. Albatta, yangi a’zolar uchun o‘tish davri ko‘zda tutilgan bo‘lib, bu davr mobaynida ular o‘z qonunchiligini, moliyaviy va iqtisodiy tizim ini yagona Yevropa talablariga moslashtirishi lozim edi. Ularga o‘zlarining ichki muammolarini hal qilish uchun Yevroittifoq budjetidan subsidiyalar berildi. Ikkinchidan, intcgratsiyaning chuqurlashuvida Yevropa mamlakatla­ rida o‘zaro siyosiy munosabatlar sohasini ham qamrab olish yo‘lidan borildi. Yevropa parlamentining m aqomi oshdi, Yevroparlamentga

to‘g‘ridan to‘g‘ri saylovlar o‘tkaziladigan bo4di. 1987-yili Yevropa Iqti­ sodiy Ham korlik tashkilotini Y lg a aylantirish bilan u «ichki chegaralarsiz m akon» bo‘lib qoldi. 1993-yili yagona Yevropa fuqaroligini ta’m inlagan Maastrixt kelishuvlari kuchga kirdi. Y lg a kiruvchi mamlakatlar fuqarolari hech qanday vizasiz Ittifoqning istalgan mamlakatida okzi xohlagan muddat yashashi va m ahalliy saylovlarda ishtirok etishi m um kin b o id i. Q onunchilikni birxillashtirish huquqiy me’yorlarning yagona Yevropa tizim i shakllanishiga olib keldi. 2002yili Yevropada (Buyuk Britaniyadan tashqari) yagona valuta —yevro joriy qilinishi Y I davlatlarini yanada yaqinlashtirdi. Kelishilgan yagona tashqi va mudofaa siyosati olib borilmoqda. Endi Yevropa Ittifoqiga amalda konfederatsiya tipidagi yagona davlat tuzilmasi sifatida qarash m um kin bo‘ldi. Yevroatlantika m am lakatlarining keyingi integratsiyasi G ‘arbiy Yevropa bilan Shimoliy Am erika davlatlarining yanada yaqinlashuvi asosida yuz bermoqda.

k e lis h u v la r i.

A m m o so‘nggi paytlarda Y lg a kiruvchi bir qator davlatlar qarzining haddan oshib ketishi katta m uam m olarni keltirib chiqardi. 2015-yilgi saylovlarda Gretsiyada hokimiyatga kelgan A.Sipras boshchiligidagi so41ar hukum ati m am lakatning qarzini kreditorlar qo‘ygan shartlar bo‘yicha uza olmasligini e’lon qildi. Shundan so‘ng o‘tkazilgan referendumda Gretsiya aholisining ko‘pchiligi hukumatni qo‘llab ovoz berdi. Gretsiya hukum ati qarzlarning bir qismidan voz kechishlarini talab qildi. Gretsiya qarzini restrukturizatsiya qilish to‘g‘risida Yevrokomissiya kelishuvga erishgan bo‘lsa-da, Yevropa markaziy banki va Xalqaro valuta fondi bilan muzokaralar yana davom etdi. Italiya va Ispaniyaning ham qarzlari juda katta miqdorni tashkil qiladi. Ayni paytda Y Ida iqtisodiy jihatdan yetakchilik qilayotgan Germaniya va Fransiyaning siyosiy bosimidan ham norozilik kuchayib bormoqda. Bu norozilikning yorqin namoyishi Buyuk Britaniyada 2016-yil iyunda o‘tkazilgan referendum boiib, unda ishtirok etgan aholining yarmidan ko‘pi mamlakatning Yevropa Ittifoqidan chiqishi uchun ovoz berdi. 2016yil sentabrda Bratislava shahrida boMib o4gan Y I rahbarlari yig‘ilishida ilk bor Buyuk Britaniya bosh vaziri qatnashmadi. Unda nutq so‘zlagan GFR kansleri A. Merkel Y I og‘ir inqirozda ekanligini tan oldi.

Bu inqirozning yana bir namoyishi 2017-yil oktabr oyida Ispaniyaning Kataloniya avtonom viloyatida o‘tkazilgan referendum bo‘ldi. Uning natijalariga ko‘ra Kataloniya mustaqilligi e’lon qilindi. Ammo M adriddagi markaziy hokimiyat referendum natijalarini tan olmadi, Kataloniya hukum ati a’zolarini qamoqqa oldi va avtonomiyaning to‘g‘ridan to‘g‘ri M adriddan boshqarilishini e’lon qildi. Y I va A Q SH m unosabatlari. «Sovuq urush» yakunlanib, komm unizm xavfi bartaraf qilingandan so4ng A Q SH bilan Y I o‘rtasidagi munosabatlarda ham o‘zgarish yuz berdi. 1990-yili Y I va AQSH o‘rtasida Deklaratsiya —Transatlantik xartiya im zolandi. Unda ikkala tom onning yaqin hamkorligi, m uhim masalalar bo‘yicha maslahatlashuvlari ta’kidlandi. ——————————————————– 4 ^ — —

2002-yiIi Kopengagenda (Daniya) bo‘Iib o‘tgan uchrashuvda Yevroittifoqqa yangi a’zolar —Vengriya, Kipr, Latviya, Litva, M alta, Polsha, Slovakiya, Sloveniya, Chexiya, Estoniya qabul qilindi. 2002-yili Yevropada (Buyuk Britaniyadan tashqari) yagona valuta —yevro joriy qilindi. 2015-yil saylovlarda G retsiyada hokim iyatga A .Sipras keldi. Y I va AQSH o‘rtasidagi munosabatlarning o‘ziga xos tomoni shundaki, unda an’anaviy ikki tomonlama shartnomalar mavjud emas. Bu munosabatlar xalqaro tashkilotlarning me’yor va qoidalari bilan tartibga solinadi. 2007-yili Y I va AQSH Transatlantik iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish to‘g‘risida kelishuv imzoladi va Transatlantik iqtisodiy kengash joriy qildi. A m m o tomonlar bu kelishuvni to‘liq amalga oshirishga shoshilmadi. 2000-yilIar davomida bir qancha kelishuvlar imzolanib, ular tomonlar o‘rtasidagi aloqalarning turli xususiy jihatlarini tartibga solishga qaratildi. AQ SH va Y I dunyoda eng yirik energiya iste’molehilari bo‘lib, ular atmosferaga eng ko‘p zaharli moddalarni chiqaradi. 2000-yillar boshlarida ikki tomon energetika samaradorligi, xavfsizlik va iqlim o‘zgarishi to‘g‘risida bayonot, Iqlim o‘zgarishi to‘g‘risida BMTning Parij konvensiyasini imzoladi. A m m o 2017-yili AQSH prezidenti D.Tramp mam lakatning bu konvensiyadan chiqishini e’lon qildi. AQSH bilan Y I o‘rtasidagi munosabatlarda m a’lum kelishmovehiliklar mavjud. Bu kelishmovchiliklar ayniqsa xalqaro m uam m olarni hal etishdagi yon-

dashuvlarning farqida keskin ko‘zga tashlanmoqda. AQSH xalqaro mojarolarni hal qilishda kuchga tayanish tarafdori, Y I esa diplomatik imkoniyatlardan oxirigacha foydalanish lozim deb hisoblaydi. Shunga qaramasdan, ular o‘zaro siyosiy, harbiy-strategik va iqtisodiy hamkor­ lik manfaatlari orqali bir-biri bilan uzviy bogiangan. A Q SH va Y I yagona Yevroatlantik sivilizatsiyaning vakillari bo‘lib, bu ular o‘rtasidagi munosabatlarni belgilovchi asosiy om il hisoblanadi.

K apital —bu qolshimcha qiymat olishda foydalaniladigan moddiy, intellektual va moliyaviy vositalar yig‘indisi. Subsidiya —davlat yoki boshqa biron-bir muassasa tomonidan boshqa davlat, muassasa, alohida shaxsga ko‘rsatiladigan moliyaviy yoki moddiy yordam. Restrukturizatsiya —bu qarz yoki kreditni to‘lash shartlarini ^qayta ko ^ib chiqish va o^zgartirish._________________________________ j

M ustahkam lash

1. 1990-y i 1lari Yevropa integratsiyasi qanday yo^nalishlar bo‘yicha davom ettirildi? 2. Buyuk Britaniyaning YIdan chiqishiga qanday om illar sabab bo‘ldi? 3. Y I va AQSH munosabatlari qanday hujjatga asoslanadi? 4. Y I va AQSH o‘rtasida qanday masalalar bo‘yieha kelishmovchiliklar mavjud?

Internet vositasida Transatlantik mohiyati bilan tanishing.

1991-2017-Y IL L A R D A A M E R I K A Q O ‘S H M A S H T A T L A R I

Iq tisod iy rivo jlanish. 1990-yillar boshida A Q SH iqtisodiyotida qisqa muddatli retsessiya kuzatildi. 0 ‘sish sur’atlarining pasayishi xo‘jalikning ham m a jabhalarini qamrab oldi. Biroq, 1992-yil bahoridan yalpi ichki mahsulotning o‘sish sur’atlari yana jadallasha boshladi. Bill Klinton prczidentligining dastlabki uch yili A Q SH ning iqtisodiy rivojlanishi uchun muvaffaqiyatli kcchdi. Bu davrda iqtisodiy konyunktura yaxshilanib, ishsizlik darajasi va inflatsiyaning pasayishiga olib keldi. B.Klinton prezidentligining ikkinchi muddatida uning m a’muriyati ijtimoiy sohani rivojlantirishga katta e’tibor qaratdi. Federal xarajatlarning asosiy qismi inson rcsurslarini rivojlantirishga sarflandi. A Q SH ni ijtimoiy davlatga aylantirish boshlandi. Bu siyosat B .K lintonning «yangi iqtisodiy falsafasi» nom ini oldi.

A Q S H ta rix id a «Uotergeyt faoliyati bilan bog‘liq?

__________________ _______________________ J

XXI asr boshiga kelib AQSH iqtisodiyoti texnik taraqqiyotnin asosiy manbayiga aylandi. Dunyo bo‘yicha yangi texnologiyalarni yaratishga sarflanayotgan barcha xarajatlarning 1/3 qismi AQSH ulushiga to‘g ‘ri keladi. Dunyo ishlab chiqarishida yetakchi pozitsiyani ta’m inlab turgan makrotexnologiyalarning ham yarmi AQSHga tegishli edi. Jahonning iqtisodiy yetakchisi bo‘lgan AQ SH davr muammolarini muvaffaqiyatli hal qilib, X X I asrga yangi iqtisodiyot bilan kirib kel­ di. Biroq, 2007 — 2008-yillari A Q SH ning moliya sektorida boshlangan inqiroz 2009-yilga kelib dunyo miqyosidagi global retsessiyaga aylanib ketdi. 2009-yili jahonda ishlab chiqarilgan Y IM Ikkinchi jahon urushidan beri birinchi marta salbiy ko‘rsatkichga tushib ketdi. Ishsizlikning misli ko‘rilmagan darajada oshishi mehnat bozorini kuzatishning butun tarixi davomida eng yuqori ko‘rsatkichga yctdi va 2009-yili dunyoda ishsizlar soni 200 m ln ga yaqin kishini tashkil

qildi. Miqyosi va oqibatlari bo‘yicha bu inqirozni faqat 1930-yillardagi Buyuk depressiya bilan tenglashtirish m um kin. A Q SH iqtisodiyoti 2014-yilga kelib ham to‘liq tiklanm adi.

SHIMOLIY KAROL TNA ^ JANUBIY KAROLINA

1. VERMONT 2. NYU-GEMPSHIR 9 3. MASSACHUSETS 4. KONNEKTIKUT 5. ROD-AYLEND 6 . NYU-JERSI 7. DELAVER 8 . VIRGINIYA 9. FLORIDA 10. MERILEND 11. ROSSIYA

Amerika Qo‘shma Shtatlari

Siyosiy rivojlanish. 1980-yillar— 1990-yillarning boshlari neokonservatizm g ‘oyasining tantanasi davri bo‘ldi. Bu yillari A Q SH ichki taraqqiyotda ham, xalqaro maydonda ham katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Shunga qaramasdan, 1992-yilgi prezidentlik saylovlarida respublikachi J.Bush kutilm aganda yosh demokrat B.Klintonga yutqazib qo‘ydi. Biroq, demokratlar ham o‘z g ‘alabasini mustahkamlay olmadi. 1994-yilgi oraliq saylovlarda demokratlar qaqshatqich m ag‘lubiyatga uchradi. Ikkala palatada ham ko‘pchilik o‘rinlarni, ko‘plab shtatlarda gubernatorlik lavozimlarini ham respublikachilar egalladi. Respublikachilar partiyasining obro‘yi va ta’sirini tiklash uchun qulay sharoit paydo bo‘ldi. A m m o demokratlarning ichki va tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatlari 1996-yilgi saylovlarda ikkinchi marta B.Klintonning

g‘alabasini ta’m inladi. B.Klinton m a’muriyati ijtimoiy sohani o‘z siyosatining ustuvor yo‘nalishi deb e’lon qildi. 2000-yilgi saylovlarda yana respublikachilar vakili kichik Jorj Bush prezident etib saylandi. Uning ik­ kinchi muddat prezidentlik davrida AQSH iqtisodiy inqirozni boshdan kechirdi. Natijada 2008-yili bo‘lib o‘tgan saylovlarda demokratik partiyadan yagona nomzod Barak Obama AQ SH prezidenti etib saylandi. B. Obam a prezidentligining ikk Iroq va Suriyadagi vaziyatning og‘irlashuvi, Yevro^

Pa m a m *a^ at^ar^ va A Q SH ning o4zida ham terroris­ tik xavfning kuchayishi kabi bir qator muammolar uning m a’muriyati obro‘yini tushirib yubordi.

1992-yil ba h o rid an yalpi ich k i m ahsu lo tn ing o4sish sur’atla ri yana ja d a lla sh a boshladi. 1992-yilgi saylovlarda respublikachi J.B ush kutilm ag and a yosh dem o k rat B .K lin to n g a y u tq a zib qo‘ydi.^ Natijada 2016-yili bo4lib o‘tgan prezidentlik saylov­ larida demokratlar partiyasidan nomzod X illari Klin­ ton yutqazib qo‘ydi. A Q SH ning navbatdagi preziden­ ti etib respublikachilar partiyasidan nom zod Donald Tramp saylandi. D. Tramp ichki siyosatda A m erikaning buyukligini tiklash, tashqi siyosatda esa boshqa davlatlar ishlariga aralashmaslikni e’lon qilgan edi. A m m o prezidentDonald Tramp ^ saylovlariga rossiyalik xakerlarning aralashganligi to‘g‘risidagi gum onlar hamda prezident yordamchilarining Rossiya elchisi bilan xufiya uchrashuvlari D. Trampning obro‘yini tushirib yubordi. Bu esa unga o‘zining saylovoldi va’dalarini bajarish im koniyatini bermayapti. Tashqi siyosat. 1990-yillari AQSH tashqi siyosatining asosiy tamoyillari o‘z ahamiyatini saqlab qoldi. Yuqori darajada rivojlangan sanoat mamlakati boigan AQ SH turli mintaqalarda o^zining hayotiy muhim manfaatlarini himoya qilish uchun nafaqat harbiy vositalarga ega. Sanoat, savdo, moliyaviy, ilmiy-texnik, madaniy va boshqa vositalar ham jahon siyosatida juda katta ahamiyat kasb etadi. AQSH xalqaro maydonda shu vositalarning barchasidan unumli foydalanmoqda.

M u sta h k a m la sh

to p sh iriq la r

1. B. K lintonning «yangi iqtisodiy siyosati» AQSHda qaysi sohani rivojlantirishga yo‘naltirilgan edi? 2. B. O bam a prezidentligining ikkinchi muddatida yuzaga kelgan qanday m uam m olar prezidentning obro‘yini tushirib yubordi? 3. A Q SH dunyoda o‘zining hayotiy manfaatlarini himoya qilish uchun qanday vositalardan foydalanadi? 4. B. O bam a prezidentiigi davrida A Q SH qanday xalqaro muammolarga duch keldi? M u sta q il

Xaritadan foydalanib, A Q SH shtatlarini toping va tarixiy voqelik bilan bog‘lab izoh bering.

11-MAVZU. 1991 – 2017-Y1LLARDA G E R M A N IY A F E D E R A T IV R E S P U B L IK A S I G F R 1990-yillarda. 1980-yillar oxirida Germ aniyaning ikki qism ini birlashtirish bo‘yicha muzokaralar muvaffaqiyatli yakunlandi. 1990-yil 3-oktabr kuni yagona Germaniya davlati tashkil topganligi e’lon qilindi. 1990-yil dekabrda navbatdan tashqari parlament saylovlari bo‘lib o‘tdi. G e rm a n iy a davlati qachon va n im a qism ga b o 4 in ib ketgan edi?

1990-yil Germ aniya uchun m uhim yil bo‘ldi. Ikki Germaniya­ ning birlashishi G D R dagi iqtisodiy qoloqlikni bartaraf qilish vazifasini keskin qo4ydi. G D R da bozor m exanizm larini joriy qilish asosan G FR tomonidan moliyalashtirildi. 1994-yili bo‘lib o‘tgan saylovlarda xristian-demokratlar bilan liberallar koalitsiyasining pozitsiyasi yanada mustahkamlandi. Germaniya sotsial-demokratik partiyasi (GSDP)

yetakchi muxolifatchi partiya bo‘ lib qolaverdi. «Yashillar» partiyasi ham ancha katta kuchga aylandi. 1990-yillarning birinchi yarmida iqtisodiy taraqqiyot sur’atlari ilgarigidek yuqori bo‘ lmasa-da, GFR dunyoning iqtisodiy yetakchi davlatlaridan biri bo‘ lib qolaverdi. Mamlakatda kuchli ijtimoiy siyosat olib borildi. Fuqarolar o‘zlarini yetarli darajada himoyalangan his qildilar. Am m o shu yil lari ishsizlik darajasi juda yuqori bo‘ lib, bu Germaniya tarixida eng katta ko‘rsatkich edi. Shunday sharoitda 1998-yilgi parlament saylovlarida GSDP g ‘olib chiqdi. Gerxard Shryoder hukumati iqtisodda va ijtimoiy sohada chuqur islohotlarni boshladi: korxonalar uchun eng qulay sharoitlar yaratish, kichik va o‘rta biznesni qo‘ llab-quvvatlash va natijada ishsizlikni kamaytirish islohotlarning maqsadi qilib belgilandi. M oliya tizimini qayta qurish, Gerxard Shryoder pensiya, tibbiy xizmat va ijtimoiy sug‘ urta tizimini isloh qilish boshlandi. Germ aniya X X I asrda. X X I asr boshlariga kelib Germaniya ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik taraqqiyotda sezilarli natijalarga erishdi. U Yevropada eng kuchli iqti­ sodiy imkoniyatlarga ega bo‘ lib, Y IM hajmi bo‘yicha AQSH va Yaponiyadan keyin dunyoda uchinchi o‘ rinni egalladi. 2005-yil sentabrda boMib o‘ tgan saylov­ A n gela M erkel larda birorta partiya mutlaq ustunlikka erisha olmadi. Noyabrda b o iib o‘ tgan bundestag (parlament) y ig ‘ ilishida A.Merkel G FR kansleri etib saylandi. U birinchi ayol-kansler, butun GFR tarixidagi eng yosh federal kansler bo‘ ldi. A.Merkel federativ tizimni isloh qilish, byurokratiyaga qarshi kurashish, ilm iy tadqiqotlarni rivojlantirish, energetika, budjet, moliya va oila, mehnat bozori sohalaridagi siyosati hamda sog‘ liqni saqlash tizimini isloh qilish to‘g ‘ risidagi dasturini e’ lon qildi.

1994-yil . «Y a s h illa r»

Biroq, 2008 —2009-yillardagi inqiroz boshqalar qatori Germaniya iqtisodiga ham katta zarar yetkazdi. Faqat 2014-yilga kelib Germaniyaning iqtisodiy o‘sish sur’atlari inqirozdan oldingi ko‘rsatkichlarga yetib oldi. 2015-yili A . Merkel hokimiyatga kelganligining o‘ n yilligi nishonlandi. «M erkel d avri» mamlakat tarixidagi muhim davr bo‘ lib, unda ; Germaniya Yevropa Ittifoqining yetakchi davlatiga aylandi. A. Merkel dunyoning eng nufuzli siyosatchilaridan biri bo‘ lib qolmoqda. 2014-yil Ukrainada yuz bergan ho- I I LYUKSEMBURG , ^ n^ kimiyat almashinuvi ortidan Germaniya SHLEZVJG-. с/ 1 Rossiyaning Qrimni qo‘shib olishiga qarshi qat’iy pozitsiyani egalladi va * ( ; , l l S u u , MKKIXNBURC; boshqa Yevropa mamlakatlari qatori ‘BREM EN’*% : Rossiyaga qarshi sanksiyalar e’ lon qildi. № TSAKSQNIYA QUVI c-‘\ ‘• A B( R, ,* ^TYIJRIN G1YA xotirlash uchun A. Merkel Moskvaga R 1 :Y N L A N D -p ; ( M1X1YA keldi. 2015-yil oxiriga kelib, uning 1 •PFALTS’ – ; ‘ * obro‘yi biroz pasaydi. Bunga Suriyadan SAAR. / < uK BAVARIYA va urush harakatlari davom etayotgan / BADEN-rJ 4 " boshqa mamlakatlardan kelayotgan ^ VVflJRTEMBfcRG qochoqlar muammosi sabab boidi. SKVEYSARIYA AVSTR1YA Qochoqlarning nemis jamiyatiga ko‘Germ aniya Federativ nikish jarayoni ancha og‘ ir kechmoqRespublikasi da. Ularning ko‘pchiligi uchun bu juda katta psixologik inqirozga aylanyapti. Masalan, 2016-yili kelib chiqishi eronlik bo‘ lgan 18 yoshli A li Sonboli Myunxen shahridagi savdo markazida «M en nemisman!», degan qichqiriqlar bilan odamlarga qarata o‘q otdi. Natijada 9 kishi halok b oid i, o‘nlab odamlar yaralandi. A. Sonboli o‘zini o‘zi otib o‘ ldirdi. Bu jarayonlar A. Merkel va u boshchilik qilayotgan X D I partiyasi obro‘ yining pasayishiga olib keldi. GFR tarkibiga kirgan yerlarda o‘ tkazilgan mahalliy saylovlarda bu aniq namoyon bo‘ lmoqda. 2017-yil sentabrda b o iib o‘ tgan parlament saylovlarida A. Merkel boshchiligidagi koalitsiya 33% ovoz oldi. Bu hukumatni shakllantirish uchun yetarli bo‘ lmadi. Bir qator partiyalar bilan koalitsiya tuzish uchun o‘ tkazgan muzokaralar shu yil noyabr oyida natijasiz yakunlandi.

A . M erkel G F R ta rixid agi eng yosh federal kansler lavozim ini egallagan. 1 1998-yilgi parlam ent saylovlarida G SD P g ‘ olib chiqdi. V__________________________________________________________________________ ^ Shunga qaramasdan, zamonaviy Germaniyaning ijtimoiy va madaniy muvaffaqiyatlari ancha katta. Bularning barchasi turmushning yangi, X X I asr da’ vatlariga javob bera oladigan yuqori sifatini yaratish imkonini berdi. Mustahkamlash

1. Gerxard Shryoder hukumati iqtisodda va ijtimoiy sohada qanday chuqur islohotlar o‘ tkazdi? 2. «M erkel davri» mamlakat tarixida qanday o‘rin tutadi? 3. Germaniyada A. Merkel davrining tashqi siyosati haqida nimalar bilasiz? 4. Zamonaviy Germaniyada bugun qanday muammolar mavjud?

Xaritadan larni toping

foydalanib, Germaniyadagi va daftaringizga yozing.

1991 – 2 0 1 7 – Y IL L A R D A

B R IT A N IY A

Buyuk Britaniya X X asr oxirida. 1990-yili Buyuk Britaniya bosh vaziri etib saylangan Jon M eyjor si­ yosati M. Tetcher davridagi neokonservatizm kursini davom ettirishga, ayni paytda «tetcherizm »ning avtori­ tar boshqaruvga og‘ ish hollaridan va boshqa qoldiqlaridan asta-sekin voz kechishga qaratilgan edi. Am m o uning ko‘plab saylovoldi va’dalari amalga oshmasdan qolib ketdi. Shunga qaramasdan, 1992-yil bahor oyida 55

bo‘ lib o‘ tgan parlament saylovlari J. Meyjorning taktikasi to‘g ‘riligini ko‘rsatdi. Konservatorlar partiyasi saylovlarda g ‘olib bo‘ ldi.

Buyuk B ritaniyada M .Tetcher davrida amalga oshirildi?

X X asrning 90-yillari birinchi yarmida Buyuk Britaniya iqtisodiyoti uzoq muddatli retsessiya davrini boshdan kechirdi. Inflatsiya juda yuqorilab ketdi. Soliq tizimini isloh qilishga urinish muvaffaqiyat keltirmadi, aksincha, konservatorlar partiyasining obro‘yiga salbiy ta’sir qildi. 1990-yil laming ikkinchi yarmidan iqtisodiy o‘sishning boshlanishi ham konservatorlar partiyasining obro‘yini ko‘ tarmadi. J.Meyjor «tetcherizm»dan qat’iy uzoqlashib, o‘zining mustaqil kursini ishlab chiqa olmadi.

SHIMOl.IXl.RI (AST 1RLAND1YA”

! ^ s? BANQOR *5 ‘ MILOORF

M ANCHESTER NOTT1NGEM

A N G L I Y A KEMBRIJ

PLIM U T PENZANS * r” Buyuk

Shunday holatda o‘zlariga yangi yetakchi va yangi mafkuraviy dasturni tanlagan Leyboristlar partiyasi 1997-yil may oyida bo‘ lib o‘ tgan parlament saylovlarida g ‘olib chiqdi. Partiya yetakchisi yosh Entoni Bier hukumat boshlig‘ i bo‘ ldi. Endi ular o‘zlarini «yangi ley­ boristlar» deb atadilar. E. Bier kabineti faoliyatining asosiy yo‘nalishi konstitutsion islohot bo‘ ldi. E. Bier va uning safdoshlari fikricha, islohotlar Shotlandiya va Uelsga avtonomiya, Angliya mintaqalariga ko‘proq mus­ taqillik berishni, saylov haqidagi qonunni isloh qilishni, yuqori palatani qayta tashkil qilish va uning saylanishini joriy qilishni va boshqa bir qator tadbirlarni ko‘zda tutardi. Am m o bu islohotlarni amalga oshirish ancha og‘ ir kechdi. Faqat 1999-yilga kelib dastlabki yutuqlarga erishildi. Shotlandiya va Uels m illiy assambleyalariga saylovEntoni Bier lar o‘ tkazildi. Tashqi siyosatda leyboristlar siyosati an’anaviyligicha qoldi. E. Bier hukumati tashqi siyosatdagi barcha masalalarda AQSHning eng yaqin hamkori bo‘ ldi. Buyuk Britaniya X X I asr boshlarida. X X I asr boshlarida Buyuk Britaniya G 4arbiy Yevropaning boshqa davlatlari singari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Mamlakatda favqulodda qulay holat vujudga keldi. Iqtisodiy o4sish ko‘rsatkichlari yuqori, ishsizlik va inflatsiya esa so‘ nggi o‘ n yillar ichida eng past bo‘ ldi. E. Bier hukumati ijtimoiy ehtiyojlar uchun davlat xarajatlarini oshi­ rish siyosatini yuritdi, bu mablagMarning katta qismi ish o‘rinlarini yaratishga sarflandi. Hukumat ishsizlikni ancha qisqartirishga erishdi. Ammo ijtimoiy ta’minot sohasida hukumat bir qator qat’iy qadamlar qo‘ yishga majbur bo‘ ldi. Sog‘ liqni saqlash davlat xizmati, pensiyalar va ommaviy ta’ limga davlat xarajatlari qisqartirildi. Tashqi siyosatda Buyuk Britaniyaning 2003-yili Iroqqa qarshi koalitsiyada ishtiroki jamiyatda qizg‘ in bahslarni keltirib chiqardi. Buyuk Britaniya ushbu «antiterror» koalitsiyada AQSHning asosiy ittifoqchisiga aylandi. Am m o ko‘pchilik inglizlar bu urushga qarshi edi. Leyboristlarning so‘ l qanoti ham urushga keskin qarshi chiqdi. E. Bier siyosatidan norozilik ramzi sifatida tashqi ishlar vaziri Robin Kuk iste’foga chiqdi. Shunga qaramasdan, 2005-yili bo‘ lib o‘ tgan parla­ ment saylovlarida kichik farq bilan leyboristlar partiyasi g ‘olib chiqdi. Natijada E. Bier uchinchi muddatga bosh vazir etib saylandi. 57

2005-yili bo‘ lib o‘ tgan parlament saylovlarida kichik farq bilan leyboristlar partiyasi g ‘ alaba qozondi. Buyuk Britaniya 2003-yili Iroqqa qarshi koalitsiyada ishtirok etdi.

2005-yil Londonda to‘ rtta terrorchilik akti amalga oshirildi, natijada o‘ nlab kishilar halok bo‘ ldi. Javobgarlikni «A l-Q o id a » xalqaro terrorchilik tashkiloti o‘z zimmasiga oldi. 2006-yilgi Isroil-Livan urushi yakunlangandan so‘ng, AQSH ortidan Isroilning yonini olgan Britaniya bosh vaziri E. Blerning iste’fosi talab qilindi. E. Blerning muddatidan oldin iste’foga chiqishini ko‘pchilik britaniyaliklar ham qo‘ llab-quvvatladi, ular bosh vazirning amerikaparast siyosatidan norozi edi. 2007-yil iyunda E. Bier iste’foga chiqdi. Leyboristlar partiyasi­ ning ichki saylovlarida partiyaning yangi yetakchisi va bosh vazir lavozimlarini Gordon Braun egalladi. G. Braun jahon iqtisodiyotining globallashuvi tarafdorlaridan edi. Tashqi savdoda proteksionizm siyosatiga qarshi chiqdi. Faoliyatining dastlabki davrida G.Braun bir qator tashabbuslar bilan chiqdi va ular jamoatchilik tomonidan ijobiy qabul qilindi. 2008-yili boshlangan jahon m oliyaviy inqirozi sharoitida G. Braunning bank tizimini xonavayron bo‘lishdan saqlab qolishga, biznesni qo‘llabquvvatlashga qaratilgan qat’iy harakatlari uning obro‘ yini oshirdi. Shunga qaramasdan, 2010-yili bo‘ lib o‘ tgan parlament saylovlarida konservatorlar partiyasi g ‘alaba qozondi. Konservatorlar yetakchisi Devid Kemeron Buyuk Britaniya bosh vaziri lavozimini egalladi. Г

Jon M ey jo r siy o sa ti. G ordon Braun fa o liy a ti. «Y an gi leyboristlar» siyosatining

D. Kemeron hukumatining davlat xarajatlarini tejash uchun qilgan bir qator harakatlari natijasida Y IM g a nisbatan budjet tanqisligi qisqardi. Shunga qaramasdan, bu muammo hamon dolzarbligicha qolmoqda. Bu davrdagi iqtisodiy qiyinchiliklar davlatning butunligiga ham raxna sola boshladi. 2014-yil sentabrda Shotlandiyada Buyuk Britaniyadan ajralib chiqish masalasida umumxalq referendumi o‘ tkazilib, unda 45% aholi mustaqillik uchun ovoz berdi. 58

2015-yili bo‘lib o4gan parlament saylov­ larida konservatorlar partiyasi yana g ‘alaba qozondi. Saylovoldi kampaniyasi davrida bosh vazir D. Kemeron agar konservatorlar g ‘alaba qozonsa, Buyuk Britaniyaning Yevroittifoqdan chiqishi masalasini ko‘ tarishga va ushbu masala bo‘yieha referendum o‘ tkazishga va’da berdi. 2016-yil iyun oyida bo4ib o‘ tgan D evid Kem eron referendumda ishtirok etgan Buyuk Britaniya aholisining 50 % dan ortig‘ i mamlakatning Yevropa Ittifoqidan chiqishi uchun ovoz berdi. Shundan so‘ng bosh vazir D. Kemeron iste’foga chiqdi. Buyuk Bri­ taniya bosh vaziri lavozimini Tereza M ey egalladi. XX asrning ikkinchi yarmida Buyuk Bri­ taniya mustamlaka imperiyasi to iiq tugatildi. Am m o Buyuk Britaniya uncha osonlik bilan bo‘ lmasa-da, jahonda o‘zining siyosiy va iqtisodiy mavqeyini saqlab kelmoqda. 2016-yil Yevropa Ittifoqidan chiqish uchun ovoz bergan ko‘pchilik inglizlar ham buni Tereza M ey mamlakat mustaqilligini qadrlashlari bilan izohladi. Nima bo‘ lganda ham, Buyuk Britaniya X X I asrda jahon hamjamiyatining eng muhim a’zolaridan biri bo‘ lib qolmoqda. s’

Pr ot eksi oni zm — ichki bozorni ma’ lum cheklovlar (import va eksport boj toiovlari, subsidiyalar va boshqa V tadbirlar) orqali chet el raqobatidan himoya qilishga qaratilgan siyosat. Taktika —bu ko‘zlangan maqsadga erishish uchun qo‘ llaniladigan usul va vositalar y ig ‘ indisi.

1. 1990-yillar oxirida konservatorlar partiyasining mag‘ lubiyati sabablari nimada? 2. E.Bler kabineti faoliyatining asosiy yo‘ nalishi nimalardan iborat bo‘ ldi? 59

3. D. Kemeron kabinetining iste’foga chiqishining sabablari nimada edi? 4. Buyuk Britaniyaning YIdan chiqishida nimalar asosiy omil bo‘ldi? M ustaqil

Xaritadan foydalanib, bosh vazir E.Bler safdoshlari mustaqillik berishni e’tirof etgan toping va daftaringizga yozing.

1991- 2 0 1 7 – Y IL L A R D A

va uning hududlarni

XX asr oxirlarid a Fransiya. 1980-yillar oxirida Fransiya huku­ mati korxonalar, banklar va sug‘ urta kompaniyalarini ommaviy xususiylashtirish siyosatini e’ lon qilgan edi. Xususiylashtirish yo‘ llaridan biri — korxonaning uning ishchilari tomonidan sotib olinishi bo‘ ldi. Ishchilar soni 500 dan 1 ming nafargacha bo‘ lgan korxonalarning chorak qismi shu yo‘ l bilan sotib olindi. Iqtisodiy taraqqiyotning 1989 — 1992-yillarga moijallangan rejasi pul aylanishi barqarorligini ta’minlashni, inflatsiyaning pasayishini va iqtisodning raqobatbardoshligini qo‘ llab-quvvatlashni ko‘zda tutardi. Fransiyada Beshinchi respublika qachon o’rnatilgan edi? Fransiyani sotsialistlar boshqargan 1980 — 1990-yillar boshlarida xalqaro hayotda eng muhim voqealar sodir bo‘ ldi: «sovuq urush» yakunlandi, Germaniya birlashdi, Sovet Ittifoqi va Yugoslaviya tarqalib ketdi, G ‘arbiy Yevropa birlashdi. Fransiya prezidenti Fransua Mitteran va uning hukumati Germaniya bilan yaqinlashish va G ‘arbiy Yevropa mamlakatlarining birlashishini o‘zining asosiy vazifasi deb bildi. Ger­ maniya bilan birga Fransiya G ‘arbiy Yevropani birlashtirishning eng faol ishtirokchisi boidi. 1990-yil yanvarda Lyuksemburgning Shengen shahrida Fransiya hukumati Shengen kelishuvini imzoladi. Unga binoan Yevropa Iqtisodiy Hamkorligi (Y IH ) mamlakatlari fuqarolari vizasiz va bojxona nazoratisiz bir-biriga bemalol o‘ tishi mumkin boidi.

Л SEN- a М А Ю to 1 L T IG I

LYUKSEMBURG G ERM AN IYA

BRETAN M ARKAZLU A R A V O D IYSI

V AVSTRIYA lX T E N S H T E Y N Л SH VE YSAR IYA R O N A-ALP 1TALIYA

LIGURIYA DENGIZI LION QO LTIG’I AN D O R R A ISPANIYA

ORTAYER DENGIZI Fransiya

So‘ llar hokimiyatda turgan yillarda ular tarafdorlari kutgan natijalarga erishilmadi. Iqtisodiy o‘sish sur’atlari juda past bo‘ldi. 1993yili ishlab chiqarish hajmi qisqardi. Ishsizlik mislsiz darajaga yetdi. Sotsialistlarning obro‘ yi tushib ketdi. Markaziy va Sharqiy Yevropada kommunistik rejimlarning qulashi, SSSR va Yugoslaviyaning tarqalib ketishi, Rossiya hukumati tomonidan rasman kommunizmning qoralanishi nafaqat kommunistlarni, balki butun sotsialistik g ‘oyalar va qadriyatlar tizimini obro‘ sizlantirdi. 1993-yili M illiy majlisga bo‘ lib o‘ tgan saylovlarda o^ng kuchlar parlamentda mutlaq ko‘ p o‘ringa ega bo‘ ldi. Fransiyaning urushdan keyingi tarixida so‘ 1 kuchlar ilk bor shunday qaqshatqich mag‘ lubiyatga uchradi. S o i kuchlar bunday magiubiyatdan so‘ng uzoq vaqt inqirozdan chiqa olmadi. 1995-yilgi prezidentlik saylovlarida Jak Shirak g ‘olib chiqdi va ishsizlikka qarshi kurashni, jamiyatning boylar va qashshoqlarga boiinishini bartaraf qilishni asosiy vazifa deb e’ lon qildi. Tashqi 61

siyosatda uning asosiy faoliyati Fransiyaga Yevropa Ittifoqining «yetakchisi» va butun dunyo uchun «erk mayog‘ i » rolini qaytarishga qaratildi. Yangi hukumat davlat budjeti kamomadini kamaytirish, bandlikni ta’minlash rejasini e’ lon qildi. 1996-yildan Y IM n in g o‘sish sur’atlari, kapital kiritish va shaxsiy iste’mol hajmi oshdi. 1990-yil yanvarda Lyuksem burgning Shengen shahrida Fransiya hukumati Shengen keiishuvini imzoladi. Postindustrial jamiyat. 1990-yillari Fransiyada postindustrial jami­ yatning shakllanish jarayoni davom etdi. Ilmiy-texnik inqilobning shiddat bilan rivojlanishi Fransiyaning qiyofasini o4zgartirdi. Parij va boshqa yirik shaharlarda osmono‘ par binolar paydo bo‘ ldi. Bu­ tun mamlakatni avtomobil yo‘ llari va soatiga 250 —300 km tezlik bilan yuradigan tem iryo‘ l trassalari qamrab oldi. Angliya bilan hamkorlikda qurilgan La-Mansh bo‘g ‘ozi ostidan o‘ tgan temiryo‘l tonneli (Yevrotonnel) — X X asrning eng buyuk muhandislik yutuqlaridan biri 1994-yil may oyida tantanali ravishda ochildi. Boshqa rivojlangan mamlakatlardagi singari Fransiyada ham elektronika, informatika va ular bilan bog‘ liq sanoat sohalari jadal rivojlandi. Industrial jamiyatning ramzi boigan sanoat sohalari —metallurgiya, ko‘ mir qazib ehiqarish kabi sohalar asta-sekin tushkunlikka yuz tutdi. XXI asrda Fransiya. X X —X X I asrlar chegarasida Fransiya barcha muhim ko‘ rsatkichlar bo”yicha dunyoning eng rivojlangan dav­ latlari qatoriga kirdi. Am m o 2008 —2009-yillardagi jahon moliyaviy inqirozi Fransiya iqtisodiga juda katta salbiy ta’sir ko‘ rsatdi. 2007-yili Fransiya prezidenti etib saylangan Nikolya Sarkozi o‘ ng konservativ «X a lq harakati uchun ittifoq» partiyasining yetakchisi edi. 2012-yilgi saylovlarda Fransiya prezidenti lavozimiga saylangan FSP (Fransiya sotsialis­ tik partiyasi) yetakchisi Fransua Olland Fransiyaning Yevroittifoqdagi rolini yanada oshirish, Yevropa siyosatida yetakchi davlatlardan biri sifatidagi o‘ rnini saqlab qolish uchun harakat qildi. U 2012-yili boylar uchun qo‘ shimcha soliq o‘ rnatish tashabbusi 62

bilan chiqdi. Bu tashabbus konstitutsion sud tomonidan bekor qilindi. So‘ng bir jinsli shaxslar o‘ rtasida nikohni yoqlab chiqib, uni qonunlashtirdi. Bu katolik cherkovining noroziligiga sabab bo‘ ldi. Suriya va boshqa urush harakatlari bo‘ layotgan Sharq mamlakatlaridan kelayotgan muhojirlar oqimi ham Fransiyadagi ijtimoiy holatni keskinlashtirdi. 2015-yil noyabr oyida Parijda sodir etilgan terroristik akt oqibatida yuzdan oshiq kishi halok bo‘ ldi, uch yuzdan oshiq odam yaralandi. Bu terrorchilik aktlarini ISHID terrorchi guruhi o‘z zimmasiga oldi.

Shengen kelishu vi. 1996-yildan .

Hukumat tomonidan barcha ehtiyot choralari ko‘rilishiga qaramasdan, terroristik aktlar yana takrorlandi. F.Olland Fransiya tarixidagi eng nufuzsiz prezident bo‘ lib tarixga kirdi. U 2017-yili bo4lib o‘ tgan prezidentlik saylovlariga o‘z nomzodini qo‘ ymadi. Aprel oyida b o iib o‘ tgan saylovlarning ikkinchi turida «O lg ‘a!>> harakatining vakili Emmanyuel Makron g ‘alaba qozondi. Ayni paytda bu saylovlar Fransiyada ham Germaniyadagi singari multikulturalizm siyosatining barbod bo‘ lganligini ko‘rsatdi. Emmanyuel Makron Muhojirlar sonining oshishi, terrorizm xavfining kuchayishi sharoitida o‘ng M illiy front partiyasining obro‘ yi oshib bordi. M illiy front vakili Marin Le Pen ilk bor prezidentlik say­ lovlarida ikkinchi turga chiqib, qariyb 34% ovoz oldi. Mamlakatdagi ko‘ plab muammolarga qaramasdan, X X I asr boshlariga kelib, Fransiya ham iqtisodiy, ham siyosiy jihatdan dunyoning yetakchi davlatlaridan biri bo‘ lib qolmoqda. M u ltiku ltu ralizm —bu bitta mamlakatda va butun dunyoda madaniyatlar xilm a-xilligini saqlab qolishga yo‘ naltirilgan siyosat hamda bu siyosatni asoslovchi nazariya va mafkura.

1. 1990-yillar boshlarida Fransiyada qanday sabablar s o i kuchlarning mag‘lubiyatiga olib keldi? 2. Fransiyada postindustrial jamiyatning shakllanishi nimalarda namoyon boidi? 3. 2010-yillar boshlarida qanday sabablar Fransiyada ijtimoiy holatni keskinlashtirdi? 4. X X I asrda Fransiya oldida qanday muammolar paydo boidi? M ustaqil

Internet vositasida Fransiyaga virtual sayohat uyushtiring va mavzuda o‘ rganilgan materiallar asosida tarixiy voqelikni tahlil qiling.

1991 – 2 0 1 7 -Y IL L A R D A

1990-yillarda Italiya. Italiyada postindustrial jamiyatning asoslari o‘ tgan asrning 80-yillarida shakllandi. Keng miqyosda sanoat ishlab chiqarishining texnik bazasi va texnologiyasini yangilash ja­ rayoni —ishlab chiqarishga kompyuter boshqaruv tizimini joriy qilish, robotlardan keng foydalanish boshlandi. Eng asosiysi, bu jarayonning oldingi safida kichik korxonalar bordi.

Yevropa iqtisodiy ham korligini tuzish R im shartnomasi qachon im zolandi?

Jamiyatning ijtimoiy strukturasida ham jiddiy o‘zgarishlar yuz ber­ di. Jadal rivojlanayotgan xizmat ko‘rsatish sohasida band boiganlar soni tez o‘sdi. Siyosiy hayotda beqarorlik va hukumatning tez-tez almashishi Italiyaning o‘ziga xos an’anasiga aylandi. Italiyada davlat institutlarining chuqur inqirozi, shuningdek, mafiya tizimlarining faoliyati bilan ham b o g iiq edi. Hokimiyatning yuqori organlarida misli ko‘rilmagan korrupsiya Italiya siyosiy mexanizmining o‘ziga xos to64

monlari bo‘ lib qoldi. Saylov bu yerda proporsional tizim bo‘yicha o‘tkazilardi. 1993-yilgi referendumda Italiya aholisi bunday saylov tizimidan voz kechish uchun ovoz berdi. 1980 — 1990-yillar boshlarida ichki siyosiy jarayonlarga an’anaviy partiyalarning ta’siri kamaydi. 1991-yili Italiya kommunistik partiyasi tarqalib ketdi. Uning bazasida Liberal-sotsialistik partiya va Kom ­ munistik uyg‘onish partiyasi tashkil qilindi. 1992-yil fevral oyida mamlakatda «Halol qo‘llar>> kampaniyasi boshlanib, hokimiyatning yuqori qatlami va asosiy partiyalar rahbariyatida ommaviy korrupsiya holatlari aniqlandi. Pora olish bilan bogiiq yangi siyosiy janjal avj oldi. Yirik tadbirkorlar, Xristian-demokratlar partiyasi (XDP) va Italiya sotsialistik partiyasi (ISP) yetakchilari, deputatlar va senatorlar, bir necha vazirlar tergovga tortildi. Italiya prezidenti F.Kossiga iste’foga chiqdi. Jami 20 ming kishi tergov ro‘yxatiga kiritildi. 1992-yil fevraldan boshlab ikki yil ichida poraxo‘rlikda ayblanib uch mingga yaqin kishi, jumladan, sobiq bosh vazirlar, parlament deputatlari, vazirlar qamoqqa olindi. Hokimiyatning oliy rahbariyati bilan mafiya o‘rtasidagi aloqani ochib tashlagan sud jarayoni butun jamiyatni hayratga soldi. Qarshilik harakati to‘ lqinida shakllangan partiyaviy-siyosiy tizimning qulashi boshlandi. 1992-yilgi parlament saylovlari asosiy siyosiy partiya­ lar, jumladan, X D P va ISPning ham jamiyatdagi nufuzi pasayganligini ko‘rsatdi. 1993-yili X D P bazasida Italiya xalq partiyasi tuzildi. ISP tar­ qalib ketdi. 1994-yil martda boiib o‘tgan parlament saylovlari avvalgi partiyaviy tizimning qulaganligini namoyish qildi. Yangi, hali tanilmagan guruhlar: «O lg ‘a, Italiya!», «Shimol ligasi», «M illiy alyans» —neofashistlar va o‘ng natsionalistlar birlashmasi oldingi maydonga chiqdi. Hukumatni «Shim ol ligasi» va « M il­ liy alyans» koalitsiyasi asosida S.Berluskoni shakllantirdi. Hukumat 1994-yil oxirigacha tura oldi, xolos. Korrupsiyaga qarshi kurash e’lon qilgan S.Berluskonining o‘zi soliq qoidalarini buzganlikda ayblandi va iste’foga chiqdi. Italiyaning yangi hukumati partiyasizlardan tashkil qilindi. S ilvio Berluskoni 1996-yildan hokimiyatda so‘1 markazchilar koalitsiyasi turdi. Biroq, ijtimoiy ta’minot tizimini o‘zgartirishga urinish bilan bog‘ liq masalalar bo‘ yicha koalitsiyada kelishmovchiliklar yuz berdi. Ayni paytda bir qator mafiya guruhlari boshliqlarining qamalishi jamiyat tomonidan qo‘ llab-quvvatlandi. 65

^ > Y E M O N W BO LO NYA

KONA J* 8 FLORttNSIYA LIGURIYA TOSKANA DENGIZI I) * > kampaniyasi boshlandi. 1993-yilgi referendum da Italiya aholisi proporsional saylov tizim idan voz kechish uchun ovoz berdi. Biroq, bosh vazir Romano Prodi hukumati ichki kelishmovchiliklarni bartaraf qila olmadi va parlamentdagi ustunlikni yo‘qotib, 1998yili iste’foga chiqdi. Massimo D ’Alem a bosh vazir lavozimini egalladi. M .D ’Alem a shu paytgacha yuqori darajada saqlanib kelayotgan ishsizlikni qisqartirishni taklif qildi. 2000-yil aprel oyida bo‘ lib o‘ tgan mahalliy saylovlarda barcha shimoliy viloyatlarda o‘ ng kuchlar g ‘olib chiqdi. Ijtimoiy fikrga «H a­ lol q o lla r » operatsiyasi katta ta’sir ko‘ rsatdi, katolik cherkovi ham oiiglarni qoilab-quvvatladi. M .D ’Alem a iste’foga chiqdi. 66

Italiya X X I asrda. Zamonaviy Italiya —yuqori darajada rivojlangan industrial mamlakat. X X asrning so‘nggi yillarida va X X I asr bosh­ larida u o‘z taraqqiyotida sezilarli natijalarga erishdi. Inflatsiya ancha pasaydi, ishsizlik kamaydi, yangi korxonalar soni tez o‘sdi. Puxta o‘ylangan yoshlar siyosati olib borilmoqda. Faqat 1998-yili 12 ming kichik va o‘rta biznes korxonalari yaratilgan bo‘ lib, ularning asosiy qismini yoshlarga qarashli firmalar tashkil qiladi. Ayni paytda Italiya yuqori texnologik mahsulotlar ishlab ehiqarish bo‘yicha yetakchi davlatlardan ortda qolmoqda. So‘ nggi o‘ n yil ichida Italiyada Y I M o‘ sishi o‘z beqarorligi bilan ajralib turadi. Bu faqat 2008 —2009-yillardagi jahon moliyaviy inqirozi bilan bog‘ liq bo‘ lmasdan, Italiya iqtisodining o‘ziga xos tuzilishi bilan ham bog‘ liq. Y I M kichik bo‘ lsa-da, doimiy o‘ sish xarakteriga ega. Am m o davlatning qarzi ham juda katta, hozir u Y IM g a nisbatan 130% ni tashkil qiladi. 1992-yil . Proporsional

2014-yil fevral oyidan boshlab Italiya hukumatini boshqargan Matteo Rensi soliqlarni pasaytirish evaziga italyanlarning daromadini oshirish maqsadini e’ lon qildi. U 2015-yildan ta’ lim tizimini isloh qilishni ham boshladi. 2016-yil dekabrda bosh vazir lavozimini egallagan Paolo Jentiloni shu siyosatni davom ettirmoqda. XXI asrga kirib kelgan Italiya dunyoning yetak­ chi mamlakatlariga nisbatan texnologik qoloqlikni bartaraf etishga, o‘z iqtisodining raqobatbardoshligini oshirishga intilmoqda. Zamonaviy axMatteo Rensi borot texnologiyalarini, iqtisodning noan’anaviy sohalari —bank faoliyati, turizm, sport va sogMiqni saqlash industriyasini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Proporsional saylov tizim i —bunda mandatlar partiyalar o‘rtasida ular olgan ovozlar soniga proporsional ravishda bo‘ linadi. Neofashizm —bu 1920-1940-yillardagi fashistik tashkilotlarning g ‘oyaviy-siyosiy davomchisi boMgan o‘ng radikal tashkilotlar. 67

1. 1980 — 1990-yillarda Italiya jamiyatida qanday ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi? 2. «Halol qo‘llar» kampaniyasi Italiyada qanday natijalarga olib keldi? 3. X X I asr boshlarida Italiya iqtisodiy rivojlanishda qanday yutuqlarga erishdi? 4. Yangi asrda Italiyada qanday muammolar saqlanib qolmoqda? M ustaqil

Xaritadan foydalanib, Italiya qaysi davlatlar chegaradosh ekanligini daftaringizga yozing.

«Z * Italiyadagi «H alol qo‘ llar>> kampaniyasini tahlil etish asosida «B iz korrupsiyaga qarshim iz» mavzusida kichik o‘quv loyihasini tayyorlang va to‘garak mashg‘ ulotida taqdimot qilishga tayyorgarlik ko‘ring.

1 5-M A V ZU . O S IY O , A F R I K A V A L O T 1 N A M E R IK A S 1 M A M L A K A T L A R I S IY O S IY , IJ T IM O IY – IQ T IS O D IY R IV O J L A N IS H IN IN G A S O S IY Y 0 4 N A L IS H L A R I M odernizatsiyalashning m urakkab yo‘ li. X X asr oxiriga kelib Osiyo, A frika va Lotin Amerikasi mamlakatlarida modernizatsiya muammolari chuqurlashib bordi. Bunda «sovuq urush»ning yakunlanganligi ham ma’ lum rol o‘ ynadi. SSSRdan yordam olib turgan Osiyo, A frika va Lotin Amerikasidagi mamlakatlar u tarqalib ketgandan so‘ng og‘ ir sharoitga tushib qoldi. Vyetnam, Laos, Angola, Mozambik, Kuba, Nikaragua kabi SSSR yordamiga tayangan davlatlarda tuzumlar almashdi yoki rivojlanishning muqobil yo‘ llariga o‘ tildi. ^ ————————————————————————————————————————– –

« A fr ik a y i l i » deb nomlangan davrda dunyo xaritasida nechta mustaqil davlatlar paydo bo‘ lgan?

XX asrning ikkinchi yarmida amalga oshirilgan modernizatsiyaning ijobiy natijalari ham rivojlanayotgan mamlakatlarda bir qator muammo­ larni keltirib chiqardi. Ulardan biri demografik muammo bo‘lib, hozir Yer yuzi aholisi o‘sishining asosiy qismi rivojlanayotgan mamlakatlar hissasiga t o ^ r i kelmoqda. Hayot kechirish manbalarining cheklangani holda aholi sonining jadal o4sishi dolzarb muammolarni yanada ko‘paytirmoqda. Jumladan, aholining eng boy qismi bilan eng kambag‘al qismi daromadi oTtasidagi farq juda yuqoriligicha qolmoqda. Janubiy Osiyo m am lakatlarining o‘ ziga xosligi. Modernizatsiyalashni maqsad qilgan Osiyoning eng yirik mamlakatlari (Hindiston, Pokiston, Indoneziya, Filippin, Tailand va boshqalar) o4zlari uchun yagona t o ^ r i yo‘ lni topishga harakat qildilar. Bu yo‘l ijtimoiy-siyosiy islohotlarni amalga oshirishda ehtiyotkorlikni, asosan ijtimoiy hayotning eng qoloq shakllarini bartaraf qilish bilan cheklanishni talab etardi. Chet el kapitalini jalb qilishning sharti boigan ijtimoiy va siyo­ siy barqarorlikni ta’minlashga katta e’tibor berildi. Shunisi diqqatga sazovorki, bu mamlakatlarda umumiy hayot darajasi ancha past boigan holatda eng boylar bilan eng kambag‘allarning daromadlari o‘rtasidagi farq uncha yuqori boimasdan, rivojlangan mamlakatlardagi ko‘rsatkichga yaqin. Hukumat jamiyatda norozilikning o‘ ta kuchayishiga y o i qo‘ ymasdan, modernizatsiyalashning puxta o‘ylangan strategiyasini olib bormoqda. Uning asosini davlat investitsiyalarini iqtisodiyotning istiqbolli sektorlariga yo‘ naltirish, proteksionizm siyosati, chet el kapitalini mahsuloti xaridorgir boigan sohalarga kiritish tashkil qildi. Janubiy Osiyo mamlakatlarida Yevropa tipidagi gigant-shaharlar, postindustrial zonalar, yuqori texnologiyali ishlab ehiqarish, ilg‘or mamlakatlardagi zamonaviy fan yutuqlari darajasida faoliyat yurituvchi ilmiy markazlar paydo bo‘ ldi. Am m o hal qilinmagan muammolar ko‘ p. Masalan, katta yoshdagi aholining qariyb yarmi savodsiz. Aholi o‘qishni ham, yozishni ham bilmaydigan bu mamlakatlarda modernizatsiya o‘choqlari qishloqlardagi natural xo‘jalik bilan yonma-yon faoliyat yuritmoqda. Islom dunyosi. X X asr oxiri —X X I asr boshlarida islom mam­ lakatlari modernizatsiyaning murakkab bosqichini boshdan kechirmoqda. Erondagi 1979-yilgi islom inqilobi butun musulmon olamiga juda katta ta’sir ko‘rsatdi. K o ‘ plab mamlakatlarda mutaassib guruhlar paydo boidi yoki borlari faollashdi, ko‘plari maqsadga erishishning vositasi sifatida terrorni tanladi. 69

Bu jarayonda islom fundamentalizm! alohida rol o‘ ynamoqda. Aslida fundamentalizm faqat islomga xos emas. Masalan, so‘nggi yillarda Hindistonda hinduizmning dastlabki qadriyatlariga qaytishni talab qilayotgan kuchlar faollashib qoldi. Am m o hozir ko‘proq «islom fundamentalizmi» haqida gapirilmoqda. Hatto u X X I asrda xalqaro munosabatlarning ham asosiy muammosi bo‘ lishi haqidagi taxminlar hozircha o‘zini oqlamoqda. Islom fundamentalizmi turli ko‘ rinishlarda namoyon bo‘ ladi. Masa­ lan, 1990-yillarning boshlarida arab mamlakatlari va Shimoliy Afrikada «Musulmon birodarlar» kabi terrorchi guruhlar faollashdi. Ular ayrim arab davlatlari tomonidan moliyalashtirildi. Ba’zi islom davlatlaridagi ekstremistik guruhlar Usoma bin Lodin yetakchi ligida «Jihod xalqaro fondi»ni tashkil qildi, bu tashkilot butun dunyo bo‘ylab terroristik aktlarni rag‘batlantirdi.

Islom dunyosi xaritasi: И -sunniylar; B-shialar.

V XXI asr boshlarida AQ SH «demokratiya o‘rnatish>> bahonasida Iroq va Liviya kabi suveren davlatlarda hokimiyatni qurol kuchi bi­ lan ag‘darib tashladi. Natijada mintaqada terroristik oqimdagi mutaas70

sib tashkilotlar kuchayib, bo‘ shab qolgan hokimiyatni egallash uchun kurash boshladi. Iroq, Liviya, Suriya urush alangasida qoldi. ISHID terrorchilik tashkiloti atrofida dunyoning barcha qismidan terrorchilar yig‘ ilib, islom bayrog‘ i ostida jang olib bormoqda. Islom fundamentalizm! —bu oddiy terrorizm emas, u favqulodda ko‘pqirrali va xavfli hodisa. Unga juda ehtiyotlik bilan munosabatda boMmoq lozim. Haqiqiy dinni uning nomidan terror uyushtirayotgan, jahonda tinchlikka x a v f solayotgan guruhlardan ajrata olishda odamlarga yordam ko‘ rsatish, islom dinining tinchliksevar din ekanligini asoslash bugungi kunda islom nazariyotchilarining dolzarb vazifasi boiib qolmoqda. XX asrda Lotin A m erikasi m am lakatlari uchun umumiy bo‘lgan modernizatsiyalashning uchta —inqilobiy, neokonservativ va islohotchilik variantlari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Am m o Lotin Amerikasi mam­ lakatlari ijtimoiy taraqqiyotning yuqori pog‘onasiga ko”tarilish uchun qo‘ llagan barcha variantlari kutilgan natijalarni bermadi. Lotin Am eri­ kasi jamiyatlari bir vaqtda uchta muammoni: samarali, barqaror rivojlanuvchi iqtisodni yaratish; o‘ tmishdan qolgan ijtimoiy muammolarni hal qilish; industrial rivojlangan mamlakatlar, avvalo AQSHga qaramlikni bartaraf qilishning umumiy yo‘ lini topa olmadi. Lotin Amerikasida 1990-yillardagi neoliberal islohotlarning salbiy oqibatlarini bartaraf qilish jarayonida so‘ l yo‘nalishdagi hukumatlar saylov yo‘ li bilan hokimiyatga keldi. Bu butun dunyoning e’tiborini o‘ziga jalb qildi va « s o i burilish» nomini oldi. XX asrning oxiri – X X I asr boshlarida Lotin Amerikasi mamlakat­ lari o‘z tarixida birinchi marta diktaturalarsiz rivojlandi, deyarli barcha mamlakatlarda saylovlar orqali konstitutsion rejimlar hokimiyatga keldi. Ammo 2008-yilgi jahon moliyaviy inqirozi va 2014-yili boshlangan energetika inqirozi oqibatida Lotin Amerikasida vujudga kelgan og‘ ir sharoit bu mamlakatlarning islohotlarga muhtojligini ko‘rsatmoqda.

” ’ Neokonservatizm —bu konservativ g coyaviy-siyosiy oqimning an’anaviy ijtimoiy qadriyatlarni saqlash va rivojlantirishga yo^naltirilgan turi. N eoliberal islohot —davlatning iqtisodiyotga aralashuvini kamaytirish maqsadida o‘ tkaziladigan tadbirlar. Neoliberalizm vakillari bozor o‘zini o‘zi tartibga soladi deb hisoblaydi.

1. Osiyo, A frik a va Lotin Amerikasi mamlakatlari modernizatsiyalash jarayonida qanday muammolarga duch kelmoqda? 2. Janubiy Osiyo mamlakatlari rivojlanishidagi o‘ziga xos tomonlar nimalardan iborat? 3. Islom mamlakatlaridagi modernizatsiyalash jarayonida islom fun­ damentalizmi qanday rol o‘ ynamoqda? 4. Lotin Amerikasi mamlakatlari X X asr oxirlarida o‘z oldida turgan qanday muammolarni hal qilish yo‘ llarini topa olmadi? M ustaqil

Konseptual jadval asosida Osiyo, A frika va Lotin Amerikasi mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi asosiy yo‘nalishlarining o‘ziga xosliklarini tahlil eting.

1991 — 2 0 1 7 -Y IL L A R D A R E S P U B L IK A S I

X itoy X alq Respublikasining siyosiy rivojlanishi. Sotsialistik tizim va SSSR tarqalib ketgandan so‘ ng Xitoy Xalq Respublikasi (X X R ) eng yirik sotsialistik davlat sifatida saqlanib qoldi. Bu yerda Xitoyga xos sotsializm qurish davom ettirildi. Hokimiyatni yagona Xitoy kommunistik partiyasi (X K P ) egallab turibdi. Л X itoyda «B u yu k m illiy in q ilo b » qanday natijalar bilan yakunlandi? _______________________________________________________________ ) 1989-yil Tyananmen maydonidagi tinch namoyish bostirilgandan so‘ ng uch yilga yaqin Xitoy siyosatida jiddiy o‘zgarish yuz bermadi. Faqat 1992-yili Den Syaopin mamlakatning janubiy provinsiyalariga qilgan safari paytida bir qator bayonotlar berib, iqtisodiy islohotlar siyosatini to4xtatib bo‘ lmaydi, dedi. Islohotlar boshlangandan so‘ ng qo‘ lga kiritilgan yutuqlar tanlangan yo‘ lning to‘g ‘ riligiga odam72

larni ishontirdi. Den Syaopin o‘z safari davomida yana bir muhim qarorni qabul qildi: u o‘z shahrida namoyishlarni tinch y o i bilan to‘xtata olgan Shanxay shahri meri Szyan Szeminni o‘zining vorisi deb e’ lon qildi. Shu davrda davlat apparati ham yarmiga qisqartirildi. Samarasiz ishlayotgan keksa amaldorlar o‘ rniga yoshlar keldi. X K Pning Bosh kotibi iste’foga chiqib, o‘ rniga nisbatan yosh Xu Szintao saylandi. 2012-yili hokimiyatga kelgan Si Szinpin boshchiligidagi X K P va XXR rahbarlarini «X ito y orzusi»ni amalga oshirish g ‘oyasi birlashtirib turibdi. «X ito y orzusi» deganda eng umumiy ma’noda «xitoy millatini tiklash» yo‘ lida ikki qadam – X K Pn in g yuz yilligiga (2021yil) « o ‘rtacha farovonlik» darajasiga erishish, X X R n in g yuz y illig i­ ga (2049-yil) esa jahonning rivojlangan mamlakatlari qatoridan o‘rin olish tushuniladi. Iqtisodiy islohotlar. 1989-yili Tyananmen maydonidagi talabalar namoyishi shafqatsiz bostirilgandan so‘ng Xitoyga qarshi ma’ lum sanksiyalar e’ lon qilinishiga qaramasdan, mamlakatda islohotlar davom ettirildi. Ularni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun Mao Szedun davridagi bir qator tadbirlardan voz kechishga to‘g ‘ri keldi. Avvalo, jaDen Syaopin moa xo‘jaliklari tugatildi. Dehqonlar hosilning bir qismini erkin bozorda sotish imkoniyatiga ega b oid i, shaharlar va qishloqlarda kichik mahalliy korxonalarni tuzish rag‘ batlantirildi. «B o y bo‘ lish —bu juda yaxshi» —deya ta’ kidladi Den Syaopin. U tadbirkorlikni qoilab-quvvatlash dasturi doirasida Xitoyning qirg‘oq bo‘yidagi to‘ rtta viloyatini maxsus iqtisodiy zonalar deb e’ lon qildi. Bu iqtisodiy zonalarda chet el investorlari uchun qulayliklar yaratildi. 1997-yil fevral oyida X itoy «islohotlarining otasi» Den Syaopin vafot etdi. Shu yil sentabrda X K P «Davlat sektorini modernizatsiya qilish dasturi»ni qabul qildi. Zarar keltirib ishlaydigan davlat banklari va korxonalaridan voz kechishga qaror qilindi. Islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi natijasida X X asrning oxirgi yigirma yilida X X R ning Y IM i olti martadan ko‘proqqa oshdi. XXR rahbariyati X X I asrning dastlabki yigirma yilidan ham o‘ta samarali foydalanishni maqsad qilib qo‘ydi. Bu davr iqtisodiy, harbiy, tashqi siyosiy qudratni oshirish va jahonda sifat jihatidan yangi o‘rinni egallash uchun «strategik imkoniyatlar bosqichi» sifatida qaraldi. 73

Xitoy 2001-yili Jahon savdo tashkilotiga (JST) a’zo bo‘ lgandan so‘ng jahon bozorining imkoniyatlaridan va mamlakatning Yer yuzidagi «en g yirik fabrika» sifatidagi ustunligidan unumli foydalanib, iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini saqlab qoldi hamda o‘zining jahon iqtisodidagi mavqeyini yanada oshirishga erishdi. 2017-yil oktabrda bo‘ lib o‘ tgan X K Pn in g 19-Umumxitoy syezdida Si Szinpin X itoy kommunistlarining azaliy maqsadi xitoy xalqining baxti uchun kurash va xitoy millatini tiklash ekanligini ta’kidlab, X X I asr o‘ rtalariga kelib X itoy zamonaviy buyuk sotsialistik davlatga aylanadi, deb e’ lon qildi. Ijtim oiy muammolar. Iqtisodiy o‘sishning muntazam yuqoriligiga qaramasdan, X X I asr boshlariga kelib, Xitoy bir qator jiddiy iqti­ sodiy, ekologik va ijtimoiy muammolarga duch keldi: boylar bilan kambag‘allar daromadi o‘rtasidagi farq keskin oshdi. Xitoyning eng dolzarb muammolari qatoriga aholining tez keksayib borishi va ishlab chiqarishning ekologiyaga yetkazayotgan zararini kiritish mumkin. Xitoyda uzoq yillar olib borilgan «bitta o ila -b itta farzand» siyosati natijasida mamlakatda yoshlar soni keksa avlod soniga nisbatan kamayib bormoqda. XXI asr boshlarida ind zatsiya va xalqaro savdo ta’siri ostida energiya sarfi yuqori bo‘ lgan og‘ ir sanoat keng miqyosda jadal rivojlandi. Oqibatda zaharli gazlar X itoy shaharlarida juda og‘ ir ekologik sharoitni vujudga keltirdi. Qishloqlarda esa suvning ifloslanishi asosiy muammo bo‘lib qolmoqda. Bu aholi sog‘lig‘ idan tashqari m illiy iqtisodiyotga ham katta zarar yetkazmoqda. Xitoy hukumati yaqin kelajakda ekologik holatni yaxshilash bo‘ yicha tadbirlar ishlab chiqqan. Unda ekologik sof muhitni yaratish X X I asrning asosiy vazifasi sifatida qaraladi. Xitoyning dolzarb muammolaridan yana biri terrorizm hisoblanadi. Ayniqsa, Sinszyan-Uyg‘ ur avtonom o‘ lkasida terrorizm xavfi juda kuchli. Faqat 2013-yili mintaqada 200 ga yaqin terroristik aktlar amalga oshirildi. XX asrning oxiridagi islohotlardan farqli ravishda yangi asrning boshlaridagi islohotlarning asosiy maqsadi iqtisodiy o‘zgarishlar bo‘ lmay qoldi. X X I asr boshida e’tibor faqat iqtisodiy yuksalishga emas, islo­ hotlar jarayonida vujudga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni bar74

taraf etishga qaratildi. Bu muammolar asosan shahar bilan qishloq, mamlakat g ‘arbiy qismi bilan sharqiy qismi rivojlanishi o‘ rtasidagi farq bilan bog‘ liq. Iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida davlatning asosiy e’tibori bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan.

Q0Z0G 4ST0N M O kG ‘ U LISTO N

1. Q IR G TZISTO N 2. T0JIK1ST0N 3. PO KISTO N 4. N IN G X IA 5. CH U NSIN 6. GUYCHJOU 7. GU ANSI-CH JU AN A V TO N O M R A YO N I 8. TS YA N S U 9. CHJESZYAN 10. X E N A N 11. PEKIN 12. LIANJ1N 13. S H A N X A Y 14. TIB E T AV TO N O M R A YO N I

SICHU X ITO Y V D E N G IZ I FU TSZYAN UNNA’ lY V A N

JANUBIY X IT O Y /\YNAN D E N G IZ I X alq

Tashqi siyosat. Xitoy B M T Xavfsizlik Kengashining doimiy a’zosi hisoblanadi. G ‘arb mamlakatlari X itoy tashqi siyosatini Koreya Xalq Demokratik Respublikasini qoilab-quvvatlagani uchun tanqid qilib keladi. X X R hukumati jahon siyosatida Xitoyning rolini oshirishga qa­ ratilgan tashqi siyosat olib bormoqda va ayni paytda, ko‘plab xalqaro masalalar bo‘yicha neytral pozitsiyani egallab turibdi.

2 0 0 1 -yili. 2017-yil oktabrda . «X ito y islohotlarining ota si» – bu .

AQSH Xitoyning asosiy savdo hamkori bo‘ lib qolmoqda. Ammo ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarda bir qator muammolar ham mav-

jud. Bu avvalo AQSHning Osiyo-Tinch okean mintaqasida o‘z ta’sirini kuchaytirishga qaratilgan siyosati oqibatida paydo bo‘ lgan ziddiyatlardir. AQSHning bu siyosati mintaqadan Xitoyni siqib chiqarishga qaratilgani uchun Pekinning jiddiy qarshiligiga uchramoqda. Bu mintaqada keskinlikning oshishiga olib keldi. Xitoy va AQSH o‘rtasida boshlangan qurollanish poygasi ham keskinlikni yanada kuchaytirmoqda. Shunga qaramasdan, tomonlar o‘rtasida X X I asr boshidan iqtisodiy masalalar bo‘yicha strategik kelishuv mavjud bo‘lib, muntazam uchrashuvlarda asosiy muammolar muhokama qilinadi. Masalan, 2017-yil noyabr oyida AQSH prezidenti D. Tramp Xitoyga rasrniy tashrif bi­ lan kelib, bir qator iqtisodiy hamkorlik masalalarini hal qilishga va 250 mlrd dollardan oshiq summaga savdo keiishuvini imzolashga erishdi. X X R tashqi siyosatining asosiy maqsadi Osiyo va A frika mamlakatlarida o‘z ta’sirini oshirishga qaratilgan. Buning uchun Xitoy yetarli iqtisodiy, harbiy va siyosiy imkoniyatlarga ega. ‘

Urbanizatsiya —shaharlar soni ko‘payib, ularda davlatning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti jamlanishi tarixiy jarayoni. Mustahkamlash

1. X X asr oxiri —X X I asr boshlarida X X R d a amalga oshirilgan siyosiy o‘zgarishlardan qanday maqsadlar ko‘zlangan edi? 2. Xitoyda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar qanday natijalarga olib keldi? 3. X X I asr boshlariga kelib Xitoyda industrlashtirish va urbani­ zatsiya bilan bog‘ liq qanday muammolar vujudga keldi? 4. Xitoy tashqi siyosatida AQSH bilan munosabatlar qanday rol o‘ ynaydi? M ustaqil

Xaritadan foydalanib, Xitoy tarixida 1991—2017-yillarda asosiy o‘rin egallagan viloyatlarni toping va izoh yozing.

1991 – 2 0 1 7 – Y IL L A R D A

1990-yillarda Yaponiyaning rivojlanishi. Bu davrda Yaponiya siyosiy hayotida liberal-demokratik partiyaning (L D P ) obro‘ yi tiklandi. 1990-yili hokimiyatga kelgan Tosiki Kayfu Yaponiyaning xalqaro obro‘yini oshirishga erishdi. 1990-yili Quvaytning Iroq tomonidan anneksiya qilinishi paytida Yaponiya xalqaro harbiy kontingentga, shuningdek, Misr, Iordaniya va Turkiyaga moliyaviy yordam tarzida bir necha milliard dollar mablag4 ajratdi. Qachon Yaponiya yalpi ichki mahsulotning hajmi bo‘ yicha dunyoda AQ SH dan keyingi ikkinchi o‘ ringa chiqib olgan?

1990-yillardan iqtisodiyotda davlat sektorining ulushi kamayib bordi. Shuningdek, sanoatni davlat tomonidan tartibga solish ham susaydi. Bu davrda Yaponiyaning asosiy eksporti ehetga kapital ehiqarish bo‘lib qoldi. Chet davlatlarda joylashtirilgan investitsiyalar miqdori 1 trln dollardan oshib ketdi. Yaponiya mehnat unumdorligi bo‘yicha ham G ‘arbiy Yevropa mamlakatlaridan o‘ tib, AQSHga tenglashib bordi. 1990-yillari butun dunyoda ishlab chiqarilgan videoapparaturalarning 90% i, sanoat robotlarining 2/3 qismi Yaponiya hissasiga to‘g‘ri kelardi. Am m o tashqi bozorga b o g iiq lik 1997 — 1998-yillardagi «Osiyo inqirozi» paytida Yaponiya uchun katta qiyinchiliklar tug‘ dirdi. Shunga qaramasdan, Yaponiya iqtisodiyoti inqirozlar davrida o‘zining moslashuvchanligi va chidamliligini namoyish qildi. Ichki siyosatda 1990-yillar hukumat beqarorligi bilan xarakterlanadi. Bu yillari Yaponiyada bir necha koalitsion hukumatlar almashgandan so‘ng 1996-yil yanvarda LD P yana bir partiyali hukumat tuzishga erishdi. Unga Ryutaro Xasimoto boshchilik qildi. U «olti islohot»: 1) soliq; 2) ta’ lim sohasida; 3) ijtimoiy ta’minotda; 4) iqtisodiyotda davlat boshqaruvini pasaytirish bo‘yicha; 5) ma’muriy boshqaruvni detsentralizatsiyalash bo‘ yicha; 6) sanoat kompaniyalariga yer uchastkalari ajratish bo‘yicha islohotlar boshlanishini e’ lon qildi. Shu­ ningdek, R.Xasimoto yangicha diplomatiyani naKeydzo Obuti 77

moyish qilib, tashqi siyosatda «yevroosiyoch ilik» konsepsiyasini tatbiq etishga urindi. U Yaponiyada bir qator terrorchilik aktlarini amalga oshirgan «A u m Sinrikyo» sektasi faoliyatiga chek qo‘yishda qat’iy harakatlari bilan ham tanildi. A

WoKKAYDO OROLI YAPON D E N G IZI

SUSIMA „ XIROSIMA OROLI

NAGOYA KIOTO NAGOYA SAKA

•^ 4 I С S lK ()K U ^ ж ‘ OROLI у * К YUS YU 4 F O ROLI

XX asr oxirida Yaponiya ichki siyosatida LD P yetakchilikni saqlab qoldi. 2000-yil Yaponiya bosh vaziri Keydzo Obuti vafot etgandan so‘ng bu lavozimni Yosiro Mori egalladi. Yaponiya X X I asrda. Yaponiya X X I asr boshlarida iqtisodi barqaror rivojlanayotgan mamlakat boclib qolmoqda. U 400 mlrd dollardan oshiqroq summaga teng mahsulot eksport qilyapti. Yaponi­ ya kemasozlik, traktorsozlik, metallni qayta ishlash sanoati uchun 78

uskunalar ishlab ehiqarish bo‘ yicha dunyoda birinchi o‘rinni egallab turibdi. U poiat, televizorlar va avtomobil ishlab chiqarishda ham jahonda yetakchi lardan hisoblanadi. Yaponiya Y IM hajmi bo‘ yicha jahonda AQSH va Xitoydan so‘ng uchinchi o‘rinni egallab turibdi. Yaponiya ko‘plab orol lardan iborat mamlakat. U boshqa mamlakatlarga nisbatan tabiat kuchlari: okean bo‘ronlari, tayfunlar, zilzilalarga ko‘proq bogiiq. Yaponlar o‘z ishlab ehiqarish madaniyatida ana shu bogiiqlikni kamaytirishga intilib keldi. Am m o tabiat kuchlaridan toiiq ustun kelishning iloji yo‘q, ularning zararini kamaytirish mumkin, xolos. 2011-yil mart oyida Xonsyu orolida yuz bergan zilzila Yaponiyaga katta zarar yetkazdi. Minglab kishilar halok boidi, 300 mingdan oshiq kishi boshpanasiz qoldi. Bir necha atom elektrostansiyalariga zarar yetdi, Fukusima-1 atom elektrostansiyasidan radioaktiv moddalarning atrof-muhitga tarqalishi yuz berdi. Mamlakatga juda katta iqtiSindzo A b e sodiy zarar yetkazildi. Ichki siyosatda asosan LDPning yetakchiligi saqlanib qoldi. 2001-yili Yaponiya bosh vaziri lavozimini Junitiro Koidzumi egalladi. U nisbatan yosh, serg‘ayrat boiib, mamlakatda katta obro‘ga ega edi. J. Koidzu­ mi Yaponiya konstitutsiyasining mamlakatga o‘z qurolli kuchlariga ega boiishini taqiqlovchi moddasini qayta ko‘rib chiqish tarafdori boiib chiqdi. J. Koidzumi uch muddat hukumatni boshqardi. 2012-yildan LDP yetakchisi Sindzo Abe hukumatni boshqarib kelmoqda. Shuni aytish lozimki, siyosiy inqirozlar faqat Yaponiya uchun xos boigan hodisa emas. Shunga ocxshash jarayonlar yangi, postindustrial sivilizatsiya shakllanayotgan boshqa mamlakatlarda ham yuz bermoqda. Aholining ijtimoiy tarkibi o‘zgarmoqda, jamiyatni tashvishga solayotgan muammolarning ham mohiyati oczgacha tus olyapti; ko‘plab eski partiyalar inqirozni boshdan kechirmoqda —ular juda qiyinchilik bilan yangi sharoitlarga moslashmoqda, har doim ham yangilikni o‘z vaqtida ilg‘ab ololmayapti. Rivojlangan mamlakatlar siyosiy tizimida ham jiddiy qayta qurish ketyapti. Vakillik demokratiyasining rivojlanishi yaqin kelajakda mutlaqo yangi mazmun kasb etishi mumkin, qandayligini vaqt ko‘rsatadi. Am m o hozirdanoq yaponlar muammolarning muvaffaqiyatli hal qilinishiga ishonch bilan harakat qilmoqda. Yaponiya tashqi siyosatida AQSH bilan munosabatlar asosiy o‘rin tutadi. Ikkinchi jahon urushi yakunlangandan beri Yaponiya 79

AQSHning mintaqadagi eng yaqin savdo hamkori va strategik sherigi bo‘ lib kelmoqda. Yaponiyaning Xitoy bilan munosabatlari ancha murakkab. 2005-yili J.Koidzumi hukumati Tayvan oroli masalasida ilk bor AQSHni ochiq qo‘ llaganda Xitoy bilan munosabatlari keskin yomonlashdi. Jahon hamjamiyatini tashvishga solib kelayotgan va 2017yil i yanada keskinlashgan Shimoliy Koreya masalasida ham Yaponiya bilan X itoy o‘ rtasida kelishmovchiliklar mavjud. *

Detsentralizatsiya – bu qarorlar qabul qilish bo‘ yicha vakolat va majburiyatlarni markazdan boshqa tashkilotlarga o‘ tkazish. Sekta – bu kishilarning ko‘pincha tor, o‘ ta mutaassib va ekstremistik qarashlar doirasida birlashishi, umumiy diniy yo‘nalishdan chetga chiqish. H arbiy kontingent —bu ma’ lum harbiy vazifani bajarish uchun tashkil qilingan qo‘shinlar va harbiy texnika majmuasi. Mustahkamlash

1. 1990-yillari Yaponiya iqtisodiyotida qanday o‘zgarishlar yuz berdi? 2. Ryutaro Xasimoto qanday islohotlarni e’ lon qildi? 3. X X I asrda Yaponiyaning barqaror rivojlanishi qanday omillarga tayanadi? 4. Yaponiya tashqi siyosatida AQSH va X itoy bilan munosabatlar nima uchun asosiy yo‘nalish hisoblanadi? Mustaqil

Internet vositasida Yaponiyaga virtual sayohat uyushtiring va zamonaviy Yaponiya taraqqiyotining asosiy sabablarini daftaringizga ustun holatida yozing.

1991 -2017-YILLA R D A JANU B I-SH ARQ IY OSIYO M A M L A K A T L A R I

Janubi-Sharqiy Osiyo (JSHO) mamlakatlariga rivojlanish darajasi bir-biriga yaqin bo‘ lgan Vyetnam, Kambodja, Laos, Myanma, Tailand, Malayziya, Bruney, Sharqiy Timor, Indoneziya va Filippin kiradi. Bu mamlakatlarda yarim milliarddan oshiq aholi yashaydi. Taraqqiyotning sotsialistik yo‘lini tanlagan Vyetnam, Kambodja, Laos 1990-yillarda juda og‘ ir ahvolda qoldi. Ular dunyoning eng kambag‘al mamlakat­ lari qatoriga kirardi. Sotsialistik yo‘nalishdagi hukmron partiyalar hokimiyatda qolgan boMsa-da, ular o‘ z mamlakatlarida jiddiy islohotlar o‘tkazishga majbur bo‘ ldi. Janubi-sharqiy Osiyoda modeii asosida rivojlanish

qaysi davlatlar Yaponiya yo4lini tanlagan? J

Vyetnam, Kam bodja, Laos. 1991 -y ill bo‘ lib o‘ tgan Vyetnam Kommunistik partiyasining V II syezdi islohotlar kursini e’ lon qil­ di. Syezd erkin tadbirkorlikka ruxsat berdi, dehqonlar uzoq muddat yerga egalik qilish huquqini oldi. Bozor islohotlari natijasida barqaror iqtisodiy o‘sish ta’minlandi, X X asrning so‘nggi yillarida bu ko‘ rsatkich yiliga 9% ni tashkil qildi. Chet el kapitali muvaffaqiyatli o‘zlashtirildi, investitsiyalarning o‘sishi kuzatildi. X X asr oxiri – X X I asr boshlarida Vyetnamda chet el firmalari ishtirokida bir qator loyihalar amalga oshirildi. Iqtisodiy yutuqlar aholining yashash darajasini oshirish imkonini berdi. Bu esa ko‘pmi!latIi davlatda barqarorlik garovi bo‘ lib qoldi. Hozir Vyetnam oziq-ovqat eksporti bo‘ yicha Osiyo mamlakatlari ichida birinchi, sholi eksporti bo‘yicha dunyoda mamlakatlar o‘ rtasida ikkinchi o‘ rinni egallab turibdi. K am bodjada hokimiyatni O liy m illiy kengashga berish to‘g ‘risida 1991-yil oktabrda yakunlangan Parij konferensiyasida qaror qilindi. BMTning Kambodjadagi Muvaqqat ma’muriyati tuzildi va u umumiy saylovlarga tayyorgarlikni amalga oshirdi. 1999-yili Kambodja ASE AN ning teng huquqli a’zosi bo‘ ldi. X X I asr boshlarida Kambodja og‘ ir iqtisodiy holatda bo‘ lib, xalqaro yordam hisobiga kun kechirardi. Mamlakatda «tirik tovar» savdosi keng avj olgan bo‘ lib, ota-onalar bolalarini arzimagan pulga so81

AQSHning mintaqadagi eng yaqin savdo hamkori va strategik sherigi bo‘ lib kelmoqda. Yaponiyaning X itoy bilan munosabatlari ancha murakkab. 2005-yili J.Koidzumi hukumati Tayvan oroli masalasida ilk bor AQSHni ochiq qo‘ llaganda X itoy bilan munosabatlari keskin yomonlashdi. Jahon hamjamiyatini tashvishga solib kelayotgan va 2017yili yanada keskinlashgan Shimoliy Koreya masalasida ham Yaponiya bilan X itoy o‘rtasida kelishmovchiliklar mavjud. *—————————————————————————————

N Detsentralizatsiya – bu qarorlar qabul qilish bo‘yicha vakolat va majburiyatlarni markazdan boshqa tashkilotlarga o‘ tkazish. Sekta —bu kishilarning ko‘ pincha tor, o‘ ta mutaassib va ekstremistik qarashlar doirasida birlashishi, umumiy diniy yo‘nalishdan chetga chiqish. H arbiy kontingent —bu ma’ lum harbiy vazifani bajarish uchun tashkil qilingan qo‘ shinlar va harbiy texnika majmuasi.

1. 1990-yillari Yaponiya iqtisodiyotida qanday o‘zgarishlar yuz berdi? 2. Ryutaro Xasimoto qanday islohotlarni e’ lon qildi? 3. X X I asrda Yaponiyaning barqaror rivojlanishi qanday omillarga tayanadi? 4. Yaponiya tashqi siyosatida AQSH va X itoy bilan munosabatlar nima uchun asosiy yo‘nalish hisoblanadi? Mustaqil

Internet vositasida Yaponiyaga virtual sayohat tiring va zamonaviy Yaponiya taraqqiyotining sabablarini daftaringizga ustun holatida yozing.

1991 -2017-YILLA R D A JANU B I-SH ARQ IY OSIYO M A M L A K A T L A R I

Janubi-Sharqiy Osiyo (JSHO) mamlakatlariga rivojlanish darajasi bir-biriga yaqin bo‘ lgan Vyetnam, Kambodja, Laos, Myanma, Tailand, Malayziya, Bruney, Sharqiy Timor, Indoneziya va Filippin kiradi. Bu mamlakatlarda yarim milliarddan oshiq aholi yashaydi. Taraqqiyotning sotsialistik yo‘ lini tanlagan Vyetnam, Kambodja, Laos 1990-yillarda juda og‘ ir ahvolda qoldi. Ular dunyoning eng kambag‘al mamlakat­ lari qatoriga kirardi. Sotsialistik yo‘ nalishdagi hukmron partiyalar hokimiyatda qolgan bo‘ lsa-da, ular o‘z mamlakatlarida jiddiy islohotlar o‘ tkazishga majbur bo‘ ldi. Г

Janubi-sharqiy Osiyoda modeii asosida rivojlanish

qaysi davlatlar Yaponiya yo‘ lini tanlagan? J

Vyetnam, Kam bodja, Laos. 1991-yili bo‘ lib o‘ tgan Vyetnam Kommunistik partiyasining V II syezdi islohotlar kursini e’ lon qil­ di. Syezd erkin tadbirkorlikka ruxsat berdi, dehqonlar uzoq muddat yerga egalik qilish huquqini oldi. Bozor islohotlari natijasida barqaror iqtisodiy o‘sish ta’minlandi, X X asrning so‘nggi yillarida bu ko‘ rsatkich yiliga 9% ni tashkil qildi. Chet el kapitali muvaffaqiyatli o‘zlashtirildi, investitsiyalarning o‘ sishi kuzatildi. X X asr oxiri —X X I asr boshlarida Vyetnamda chet el firmalari ishtirokida bir qator loyihalar amalga oshirildi. Iqtisodiy yutuqlar aholining yashash darajasini oshirish imkonini berdi. Bu esa ko‘ pmillatli davlatda barqarorlik garovi bo‘ lib qoldi. Hozir Vyetnam oziq-ovqat eksporti bo‘ yicha Osiyo mamlakatlari ichida birinchi, sholi eksporti bo‘ yicha dunyoda mamlakatlar o‘rtasida ikkinchi o‘rinni egallab turibdi. Kam bodjada hokimiyatni O liy m illiy kengashga berish to‘g ‘ risida 1991-yil oktabrda yakunlangan Parij konferensiyasida qaror qilindi. BMTning Kambodjadagi Muvaqqat ma’muriyati tuzildi va u umumiy saylovlarga tayyorgarlikni amalga oshirdi. 1999-yili Kambodja A SE A N ning teng huquqli a’zosi bo‘ ldi. X X I asr boshlarida Kambodja og‘ ir iqtisodiy holatda bo‘ lib, xalqaro yordam hisobiga kun kechirardi. Mamlakatda «tirik tovar» savdosi keng avj olgan bo‘ lib, ota-onalar bolalarini arzimagan pulga so81

tardi. X X I asr boshlarida ayrim ijobiy o‘zgarishlar ko‘zga tashlandi. Sog‘ liqni saqlash va ta’ limga ajratilgan xarajatlar ko‘paytirildi, mamlakatda qashshoqlik darajasini pasaytirish tadbirlari amalga oshirildi.

Laosda 1991-yili konstitutsiya qabul qilindi. Parlament —M illiy assambleyaning qonunchilik faoliyati kuchaydi, Laos ASE AN ga a’zo bo‘ldi. X X I asr boshiga kelib iqtisodning faqat 10% i davlatga tegishli edi. 1999-yili mamlakat birinchi marta o‘zini sholi bilan ta’minladi. Astasekin Laosga chet el kapitali qaytmoqda, inflatsiya pasaydi, milliy valuta —к ipaning qiymati oshmoqda. Konstitutsiyaga binoan mamlakatda bir partiyali tizim hukmron boiishiga qaramasdan, demokratiya elementlari asta-sekin paydo bo‘lmoqda. 2016-yili boiib o‘tgan parlament saylovlarida bir o‘ringa o‘rtacha 1,5 nafar nomzod to‘g ‘ri keldi. Sharqiy Osiyo mamlakatlari. 1980 — 1990-yillar Sharqiy Osiyo mamlakatlarining barchasida iqtiso­ diy o4sishning yuqori sur’atlari kuzatildi. Bu ularga 1990-yillarning boshidayoq zamonaviy dunyoda jiddiy ta’sirga ega bo‘ lgan «yangi industrial mamlakatlar» deb ataluvchi guruh qatoridan joy olish imkonini berdi. Malayziya shiddatli iqtisodiy rivojlanish tufayli kor­ rupsiya va mamlakat shimolida islom fundamentalistlarining faollashuvi bilan bogMiq ichki siyosiy inqirozni yengib o‘tdi. 1995-yil aprelda bo‘ lgan saylovlarda doktor Mahatxir Mahatxir Muhammad boshchiligidagi Malayya birlashgan Muhammad milliy partiyasi (M B M P) ishonchli g‘alabani qo‘lga kiritdi va bu bilan islom fundamentalistlari hokimiyatga kelishining oldini oldi. 1990-yillardan Malayziyaning iqtisodiy o‘sish sur’atlari yuqori bo‘ lib, u industrial rivojlangan mamlakatlar qatoriga intilmoqda. X X I asr boshlariga kelib mamlakat nafaqat xomashyoning muhim turlarini, balki juda katta miqyosda sanoat mahsulotlarini ham eksport qilmoqda. Malayziyada mamlakatni rivojlantirishning 2020-yilgacha bo‘ lgan dasturi ishlab chiqilgan. Unga binoan, 2020-yilga kelib, Malayziya industrial rivojlangan mamlakatlar qatoridan o‘ rin olishi ko‘zda tutilgan. Indoneziyaga 1990-yillardagi «O siyo inqirozi» juda qattiq ta’sir ko‘rsatdi. Iqtisodiy o‘sish sur’atlari pasayib ketdi. Bu aholining ommaviy noroziligini keltirib chiqardi. Prezident Suxarto iste’foga chiqishga majbur bo‘ ldi. Bu paytga kelib mamlakatni islom fundamentalizmi to‘ lqini qamrab oldi. Mu­ sulmonlar orasida g ‘alayonlar, xristianlarni qirg‘ in qilish, mamlakatning turli hududlarida ayirmachilik chiqishlari boshlanib ketdi. Joko V id o d o 83

2001-yili mamlakat prezidenti etib Megavati Sukarnoputri saylanishi aholi tomonidan iliq qarshi olindi, rupiyaning kursi tezda oshib ketdi, fond bozori ham faollashdi. 2014-yili b o iib o‘ tgan navbatdagi saylovlarda Joko Vidodo Indoneziya prezidenti etib saylandi. Filippinda 1992-yilgi saylovlarda general Fidel Ramos mamlakat prezidenti etib say­ landi. U janubdagi musulmon ayirmachilarini tor-mor qilishga urindi, ammo bunga erisha olmadi. Filippinda musulmonlarning bir necha radikal tashkilotlari mavjud. Ularning ixtiyorida o‘ n minglab yaxshi qurollangan, A fg ‘oniston Filippinlik Karen va Shimoliy Kavkazda tajriba orttirgan, Iroq Ibasko – «M is s – 2017 » va Suriyada ISHID saflariga borib qo‘shilgan dunyo g o ‘ zallari tanlovi jangarilar bor. g ‘o lib i Ichki holatning o girlig ig a qaramasdan 1990-yillari iqtisodiy o‘ sishni jadallashtirishga erishildi. Filippin elektron va kimyo sanoati mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi eng yirik mamlakatlardan biriga aylandi. 2016-yil may oyida b o iib o4gan saylovlarda Rodrigo Roa Duterte g ‘olib chiqib, Filippin prezidenti boidi. U mamlakatda 2006-yili bekor qilingan o iim jazosini qayta tiklash tarafdori. 2016-yil iyul oyida mamlakatda narkotik savdosi bilan noqonuniy shug‘ ullanuvchilarga qar­ shi kampaniya boshlanib, narkotik savdosida gumon qilingan 2 mingdan oshiq kishi oidirildi. Narkotik savdosida gumon qilinganlarning sudsiz oidirilishi jahon jamoatchiligini tashvishga solmoqda. Janubiy-Sharqiy Osiyo mintaqasidagi «y a n g i industrial davlatlar». X X asrning ikkinchi yarmi —X X I asr boshlarida jadal modernizatsiyalashni amalga oshirgan Janubiy Koreya, Tayvan, Singapur, Gonkong taraqqiyotning yuksak sur’atlarini ta’minlab, «Osiyo yoibarslari», «yangi industrial davlatlar» deb atala boshlandi. Ularda aholining yashash darajasi keskin yaxshilandi. Bu mamlakatlarda sanoatning kemasozlik, avtomobilsozlik, neftni qayta ishlash sohalari va yengil sanoat buyumlari ishlab ehiqarish rivojlangan.. Ilmtalab yuqori texnologiyalarni joriy qilish, kompyuterlashtirish va robotlashtirish bo‘ yicha yuqoridagi davlatlar dunyoda eng ilg‘oiiardan hisoblanadi.

1. Vyetnamda 1991-yili boshlangan iqtisodiy islohotlar qanday natijalarga olib keldi? 2. X X I asrda Kambodja va Laosda qanday o‘zgarishlar sodir bo‘ lmoqda? 3. Sharqiy Osiyo mamlakatlari rivojlanishning qanday darajasida turibdi? 4. JSHO mintaqasidagi «yangi industrial davlatlar»da sanoatning qaysi sohalari rivojlangan? Mustaqil г

Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida amalga oshirilgan islohotlar bilan mustaqillik yillarida O 4zbekistonda o‘ tkazilgan islohotlarni taqqoslang. 0 ‘xshash va farqli jihatlarini Venn diagrammasida aks ettiring.

1991 – 2 0 1 7 -Y IL L A R D A R E S P U B L IK A S I

H IN D IS T O N

1990-yillarda Hindiston. Bu davrda Hindistonning iqtisodiy ahvoli yomonlashdi: jahon iqtisodiyotida yuz bergan tushkunlik Hindistonni ham chetlab o4madi. Iqtisodiy o‘sish deyarli to‘xtadi, inflatsiya kuchaydi, ishsizlik oshdi. Mamlakatda turli etnik va diniy guruhlar o‘rtasida ziddiyat, umumiy tanglik holati kuchayib bordi. Shunday holatda 1991-yili tamil terrorchisi tomonidan Hindiston bosh vaziri Rajiv Gandi oidirildi. M axatm a siz?

Hokimiyatga kelgan Narasimxa Rao hukumati bozor islohotlarining yangi bosqichini boshladi. Davlat sektori qisqartirilib, yirik korxonalar xususiylashtirildi. Iqtisodga davlatning aralashuvi yanada kamaytirildi. Bir qator favqulodda tadbirlar ham amalga oshirildi. Xususan, rupiya 85

devalvatsiya qilindi, soliq islohoti o‘tkazildi, davlatning valuta zaxirasi to‘ ldirildi. 1990-yillarda Hindiston jiddiy yutuqlarga erishdi. Shu davrda Y IM hajmi bir necha barobar oshdi. Ish­ lab chiqarishning yuqori o‘sish sur’atlari ta’minlandi. Bu davrda Hindiston o‘zining oltin-valuta zaxirasini oshirishga intildi, neft qazib olishni ko‘paytirdi. Qishloq xo‘jaligi ham muvaffaqiyatli rivojlandi. 1992-yildan Hindiston g ‘alla eksport qilishni boshlaNarasim xa Rao di. Mamlakat ko‘plab, jumladan, yuqori texnologiya mahsulotlarini ham eksport qiladi. Masalan, yuqori sifatli kompyuter dasturlarini sotishdan yiliga bir necha milliard dollar foyda olmoqda. Hindiston kompyuter dasturlarini yaratish sohasidagi yuqori malakali kadrlar soni bo‘ yicha dunyoda AQSHdan so‘ng ikkinchi, ilmiy-texnik xodimlar soni bo‘yicha uchinchi o‘rinda turadi. Zam onaviy Hindiston. 1998-yil mart oyida boMib o‘ tgan parlament saylovlarida Xalq-demokratik alyansi g ‘alaba qozonib, uning yetakchisi Atal Bixari Vajpai bosh vazir lavozimini egalladi. K o ‘ plab tabiiy qiyinchiliklarga, jumladan, mam­ lakat g 4arbidagi qurg‘oqchilikka qaramasdan, A.B.Vajpai hukumati o‘zining bir qator rejalarini amalga oshirdi. Kashmirdagi musulmon separatizmini kuchsizlantirish tadbirlari o‘ tkazildi. Atal Bixari 2000-yili mamlakat shimoli-g‘arbida uchta yangi Vajpai shtat tashkil qilindi. Hukumat mamlakatning bu mintaqasini rivojlantirishga katta e’tibor qaratdi, shu maqsadda bi­ rinchi marta maxsus vazirlik tuzildi. A.B.Vajpai hukumati ovoz berishning yanada erkinligini, saylovoldi kampaniyasida moliyaviy xarajatlarning oshkoraligini ta’minlash maqsadida bir qator saylov islohotlarini amalga oshirdi. 1991 -yili tamil terrorchisi tomonidan Hindiston bosh va ziri R ajiv Gandi o‘ ldirildi. 2000-yili mamlakat shimoli-g‘ arbida uchta yangi shtat tashkil qilindi.

Iqtisodiy sohada A.B.Vajpai kabineti xo‘jalik faoliyatiga hukumatning bevosita aralashuvini qisqartirish choralarini ko‘rdi. U ko‘plab sohalarda davlat monopoliyasini bekor qildi, tadbirkorlar va firmalar faoliyati ustidan nazoratni kamaytirdi, soliqlarni pasaytirdi. Hukumat barqaror iqtisodiy o‘sishni, Hindiston sanoatining raqobatbardoshligini, kompyuter texnologiyalari, transport va aloqa sohalari rivojlanishini ta’minladi. Am m o iqtisodiyotning yanada liberal lashuvi ayniqsa yoshlar orasida ishsizlikning o‘sishiga, qashshoqlik muammosining keskinlashuviga olib keldi. Natijada 2004-yil may oyida bo‘ lib o‘ tgan saylovlarda Hindiston milliy kongressi (H M K ) so‘ llar bilan hamkorlikda g ‘olib chiqdi. 87

Hukumatni Manmoxan Singx boshqardi. Yangi hukumat mayda ishlab chiqaruvchilarni qo‘ llab-quvvatlashga, ishsizlikni kamaytirishga, aholining kamdaromad qismini oziq-ovqat bilan ta’minlashni yaxshilashga, qashshoqlar sonini kamaytirishga, inson manfaatlari yo‘lida iqtisodiy islohotlar o‘ tkazishga va’da berdi. Hindiston —X X I asrda dunyoning iqtisodiy yetakchi laridan biriga aylanishga da’vo qilayotgan mamlakat. 2006-yili e’ lon qilingan Jahon bankining prognozlariga qaraganda, 2025-yilga kelib, Hindiston iqtisodiyoti dunyoda Xitoy va AQSHdan so’ng uchinchi o‘ringa chiqishi mumkin. Hindiston hozirdanoq barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, yuqori qo‘shimcha qiymatga ega bo‘ lgan sektorni rivojlantirish, shuningdek, ta’ lim va sog‘ liqni saqlash tizimini takomillashtirish yo‘lidan bormoqda. 2014-yili Hindiston bosh vaziri bo‘ lgan Narendra Modi ham islohotlar siyosatini davom ettirmoqda. Hindistonning ichki va tashqi siyosati shakllanishiga, X X I asrda uning iqtisodiy yuksalishiga ta’sir ko‘ rsatgan va ko‘rsatayotgan hal qiluvchi omil mamlakatning demokratik yo‘ ldan rivojlanishi bo‘ ldi. Unda hokimiyatning rahbar organlarida jamiyatning turli qatlamlari vakillari ishtiroki uchun imkoniyat yaratildi. Narendra M odi Hindistonda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ancha yuqori sur’atlari aholi katta qismining yashash sharoitini yaxshilash imkonini berdi, bu hind jamiyati va davlati erishgan eng katta yutuq hisoblanadi. s——————————————————– -—x Д % 1991-yili . 1998-yil m artda . * D em ografik muammo . Zam onaviy Hindistonning m uam m olari . Shunga qaramasdan, keng miqyosdagi ijtimoiy muammolar mam­ lakatning muntazam rivojlanishiga to‘ siq bo‘ lib turibdi. Ulardan eng asosiysi demografik muammo. 2017-yil oxiriga kelib, Hindistonda aho­ li soni 1 mlrd 350 mln kishidan oshib ketdi. Mamlakatda 400 mln qashshoqlar mavjud, aholining deyarli 1/3 qismi savodsiz. Shuningdek, Hindiston ko‘p etnosli, ko‘p tilli, aholisi eng tez ko‘payayotgan mamlakat bo4gani uchun etnik muammolar doimiy saqlanib qolmoqda. Ular, masalan, Panjobda sikxlar, Assamda bengallar, Janubiy Hindistonda tamillar, Kashmir muammosi kabilardan iborat. Bulardan 88

tashqari, diniy muammolar ham mavjud. Masalan, hozir Hindistondagi musulmonlar soni 160 mln kishidan oshib ketgan. Ularning hindlar bilan munosabatida kelishmovchiliklar mavjud. Qashshoqlikni bartaraf qilish, ishsizlik darajasini pasaytirish va aholi yashash darajasini oshirish ham hamon davlat va jamiyatning eng dolzarb muammosi bo‘lib qolmoqda. Ushbu qiyinchiliklarga qaramasdan, Hindiston demokratik rivojlanish yo‘ lidan jadal ketmoqda. Bu mamlakatning yangi davr da’vatlariga munosib javob berishi uchun kuchli asos hisoblanadi. Tashqi siyosatda Hindistonning bosh maqsadi dunyoning yetakchi davlatlaridan biriga aylanishdir. Iqtisodiyotni jadal rivojlantirish asosida davlatning iqtisodiy va siyosiy qudratini oshirish, yadro quroliga va zamonaviy texnikaga ega bo‘lgan kuchli armiyani yaratish shu maqsadga qaratilgan edi. Hindiston B M T Xavfsizlik Kengashining doimiy a’zosi boiish uchun tinimsiz harakat qilib kelmoqda. XXI asrda ham Hindiston tashqi siyosati an’anaviy yo‘nalishda davom etmoqda. Bu siyosatning asosini jamiyatda demokratik qadriyatlar ustuvor bo‘ lgan sharoitda mamlakatning tashqi xavfsizligini ta’minlash kursi tashkil qilib, bu kurs jamiyatning katta qismi tomo­ nidan qo‘ llab-quvvatlanmoqda.

Devalvatsiya —bu qat’iy xalqaro valutaga m illiy valutaning rasmiy kursini pasaytirish.

1. Narasimxa Rao hukumati amalga oshirgan islohotlar natijasida Hindiston 1990-yillari qanday yutuqlarga erishdi? 2. A.B.Vajpai hukumati qanday muhim tadbirlarni amalga oshirdi? 3. Hindiston X X I asrda qanday yutuqlarga erishishni maqsad qilib rivojlanmoqda? 4. X X I asrda hind jamiyati oldida qanday dolzarb muammolar turibdi?

Xaritadan 1991—2017-yillarda Hindiston tarixida asosiy o‘rin egallagan shtatlarni toping va izoh bering.

1991 – 2 0 1 7 – Y I L L A R D A R E S P U B L IK A S I

XX asrning 90-yillari —X X I asr boshlarida Turkiyaning siyosiy rivojlanishi. X X asrning 80-yillari oxiri —90-yillari boshlarida dunyoda yuz berayotgan siyosiy o‘zgarishlar Turkiyaga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. 1989-yili taniqli islohotehi Turg‘ ut O ‘zol Turkiya Respub­ likasi prezidenti etib saylandi. Saylov to‘g iis id a yangi qonun qabul qilinib, siyosiy partiyalar uchun bir qator yengilliklar yaratildi. Am m o bu yengilliklardan birinchi navbatda turli islom dini tarafdorlarining partiyalari unumli foydalandi. M.K.Otaturk davridan beri Turkiya Respublikasining dunyoviy taraqqiyot yo‘ lidan borishiga o‘zini mas’ul hisoblab kelayotgan armiya rahbarlarining ogohlantirishiga qaramasdan, jamiyatda islomchi partiyalarning ta’siri oshib bordi. Shunday sharoitda 1993-yili T.O‘zol vafot etdi. Turkiya prezidenti etib Sulaymon Demirel saylandi.

Turkiya tarixida Mustafo lari nimalardan iborat?

1995-yil oxirida navbatdan tashqari parlament saylovlari boiib o‘ tdi. Saylov jamiyatda islom dinining ta’siri o‘ sganligini yana bir bor namoyish qildi. Islom dini tarafdorlarining Nejmiddin Erbakan boshchiligidagi «R e fa x » (Farog4at) partiyasi hammadan ko‘ p ovoz oldi. Shu davrda kurdlar muammosi ham dolzarb boidi. Hukumat siyosatidan norozi boigan Abdulla Ojalon boshchiligidagi Kurd ishchi partiyasi hukumatga qarshi urush e’ lon qildi. K o ‘zga ko‘ ringan siyosatchilarga nisbatan terroristik aktlar amalga oshirildi. Faqat A.Ojalon qamoqqa olingandan so‘ ng Kurd ishchi partiyasi jangovar harakatlarni to‘ xtatishga, muammolarni tinch y o i bilan hal etishga qaror qildi. 90

Mamlakatda islom dini tarafdorlarining mavqeyi kuchayishda davom etdi, ular mahalliy hokimiyat organlarida borgan sari ko‘p o‘rinlarni egalladi, buning ustiga hukumatni ham boshqardi. K o‘pchilikning fikricha, navbatdagi saylovlarda islom dini tarafdorlari to‘ liq g ‘alabaga erishishi lozim edi. Bundan norozi bo‘ lgan armiya rahbariyati prezident S. Demirelni bir necha bor ogohlantirdi. 1993-yil T .O ‘ zol vafot etgandan so‘ ng Sulaymon Demirel Turkiya prezidenti etib saylandi. 2000-yillarda ham harbiylar va islomchilar o’rtasidagi munosabat Turkiya uchun asosiy muammo bo‘lib qoldi. 2000-yili bo‘ lib o‘ tgan parlament saylovlarida Demokratik so‘ l par­ tiya g ‘alaba qozondi. Mamlakatda islom dini tarafdorlariga nisbatan qat’iy pozitsiya saqlanib turdi. Turkiya prokuraturasi «Nurchilar» tashkilotini konstitutsiyaga x ilo f deb tan oldi. Bu tashkilot va «H izbu lloh» partiyasining turk filiali faoliyati taqiqlandi. Arm iya bosh shtabi boshlig‘ i agar islomchilar hokimiyatga kelsa, harbiylar konstitutsiyani himoya qilishga tayyorligi to‘g ‘risida yana bir bor ogohlantirdi. Shunga qaramasdan, 2002-yilgi saylovlarda islom dini tarafdorlarining Rejep Tayyip Erdo‘g ‘on boshchiligidagi Adolat va taraqqiyot partiyasi (A T P ) parlament saylovlarida g ‘alaba qozondi. R. Erdo‘g ‘on sud hukmiga ko‘ra siyosiy lavozimlarni egallash huquqidan mahrum qilinganligi uchun bosh vazir lavozimini Abdulloh Gul egalladi. Arm iya hushyor bo‘ lib turdi. Harbiylar holatni diqqat bilan kuzatib bordi va zarur bo‘ lganda aralashishga tayyor edi. 2003-yili R.Erdo‘g ‘on Turkiya bosh vaziri lavozimini egalladi. Iqtisodiy rivojlanish. Turkiyada iqtisodiy islohotlar 1990-yillarda ham davom ettirildi. Y IM n in g yillik o‘sishi ancha yuqori bo‘ lib, 1990-yillar oxirida eksportning asosiy qismini sanoat mahsulot­ lari tashkil qildi. Yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqaruvchi juda ko‘plab xususiy korxonalar paydo bo‘ldi. Turkiyaning valuta zaxirasi ko‘payib, Y IM jon boshiga 3 ming dollardan oshib ketdi. Turkiya jahon bozoriga raqobatbardosh mahsulot yetkazib beruvchi yuqori darajada rivojlangan mamlakatga aylandi. X X asr oxiriga kelib Turkiya­ ning asosiy sanoat mahsulotlari Yevropa mamlakatlarining shunday mahsulotlari bilan bemalol raqobatlasha olardi. Turkiyaning juda katta muammosi davlatning hamma sohalarini qamrab olgan korrupsiya bo‘ lib qoldi. Shu masala bo‘yicha 2000-yillar 91

boshida prezident bilan bosh vazir o‘rtasida ajralish yuz bergandan so‘ ng moliyaviy inqiroz sodir boidi: mamlakatdan investitsiyalar keta boshladi. Turkiya Markaziy banki aralashishga majbur boidi, bu esa zaxiradagi chet el valutasining keskin kamayishiga olib keldi. Oqibatda erkin qo‘yib yuborilgan lira birdaniga keskin qadrsizlandi. Ammo inqirozlar Turkiyaning so‘ nggi yillardagi iqtisodiy yutuqlarini yolqqa chiqara olmadi. Turkiya bugun dunyoning eng jadal rivojlanayotgan mamlakatlaridan biri boiib, G-20 klubining a’zosi hisoblanadi.

QORA DENGIZ INOP

^ZO N G U LD A K

C # iz m i t •BURSA

•D IYO R B A K IR MERSIN ^ D A N A

.G A Z IA N TE P

>*ALANYA/ ER V —- ^ ■RTAYER DEKG1ZI SURIYA

XXI asrda Turkiya. 2000-yillarda ham harbiylar va islom dini tarafdorlari o‘rtasidagi munosabat Turkiya uchun asosiy muammo boiib qoldi. 2007-yili o‘ta millatchi «Ergenckon» yashirin tashkilotining faoliyati bilan b o giiq tergov va qamoqqa olishlar boshlandi. Turkiya sudi uch nafar iste’fodagi generallarni davlat to‘ ntarishini amalga oshirishga urinishda aybdor deb topdi va 20 yildan qamoq jazosiga hukm qildi. Turli muddatga qamalganlar orasida yozuvchilar, jurnalistlar, professorlar va parlament deputatlari ham bor edi. Bu tashkilot a’zolari R.Erdo‘g‘on hukumatini ag‘darib tashlashga tayyorgarlik ko‘ rishda ayblandi. Tashki92

lot a’zolari va ularga xayrixoh bo‘ lgan ayrim jurnalistlarning fikricha, bu sud jarayoni mamlakatda o‘z mavqeyini mustahkamlashga intilayotgan hukumat tomonidan uyushtirilgan ig‘vo edi. Shu davrdan Turkiya Suriyadagi voqealarga faol aralasha boshladi. Suriya bilan chegaradosh Diyorbakir aviabazasiga F—16 qiruvchi samolyotlar joylashtirildi. N A TO ham Turkiyani qoMlashga tayyorligini bildirdi. 2014-yili bo‘ lib o‘ tgan prezidentlik saylovlarida R. Erdo‘g ‘on Turkiya Respublikasi prezidenti etib saylandi. Bu Turkiyada prezident bevosita xalq tomonidan saylangan birinchi saylov edi. Ilgari prezident par­ lament tomonidan saylangan. Referendumda aholi prezidentning xalq tomonidan to‘g ‘ ridan to‘g ‘ ri saylanishi uchun ovoz bergandan so‘ng 2012-yili bu haqda qonun qabul qilindi. 2015-yilning ikkinchi yarmida Suriyada ISHIDga qarshi antiterrorchilik operatsiyasida ishtirok etayotgan Rossiyaning Su — 24 har­ biy samolyoti Turkiya tomonidan urib tushirildi. Bu ikki mamlakat o‘rtasidagi munosabatlarni murakkablashtirdi, Rossiya Turkiyaga qarshi iqtisodiy sanksiyalar e’ lon qildi.

2016-yili Turkiya harbiylari navbatdagi davlat to‘ntarishini amalga oshirishga urinib ko‘rdi. Bir qator harbiy qismlar Anqara, Istanbul, Marmaris, Ko‘nya va Malate shaharlarida strategik muhim obyektlarni o‘z nazoratiga olishga urindi. Istanbul shahridagi prezident qarorgohi samolyotlardan bombardimon qilindi. Ayni paytda isyonchilar Istanbul va mamlakat poytaxti Anqara shaharlaridagi xalqaro aeroportlarni o‘z nazora­ tiga oldi. R. Erdo‘g ‘on isyonchilar egallashga ulgurmagan telekanal orqali xalqqa murojaat qildi. Aholi prezidentni qoilab shaharlarda namoyishga chiqdi. To‘ntarishga urinish jahon jamoatchiligi tomonidan ham qoralandi. Isyon bostirildi. 60 mingdan oshiq kishi, asosan armiya ofitserlari qamoqqa olindi. Turkiya armiyasida, davlat apparatida tozalash o‘tkazildi. Muxolifatga aloqador deb hisoblangan o‘nlab gazetalar, telekanallar yopildi. 2017-yil aprelda referendum o‘ tkazilib, uning natijalariga ko‘ra, Turkiyada prezident boshqaruvi joriy qilindi. Harbiy to‘ ntarishga urinishdan keyin muxolifatga qarshi qat’ iy ha­ rakatlari uchun AQSH va Y I tomonidan tanqidga uchragan Turkiya hukumati Rossiya bilan yaqinlashish yo‘ lini tutdi. Turkiya prezi93

denti R. Erdo‘g ‘on Rossiya prezidenti V. Putin bilan bir necha bor uchrashib, ikki mamlakat o‘rtasida uzilib qolgan savdo, iqtisodiy va gumanitar aloqalarni tiklashga kelishib oldi. 2017-yil noyabr oyida Rossiyaning Sochi shahrida V. Putin, R. E rd o^ on va Eron prezidenti H. Ruhoniy o‘ rtasida muzokaralar o‘ tkazilib, unda terrorchilikka qarshi hamkorlikda kurashishga, Suriyada tinchlik o‘ rnatishga qaror qilindi. Mustahkamlash

1. 1990-yillar oxiri —2000-yillari Turkiyadagi siyosiy jarayonlarning o‘ziga xos tomoni nimalardan iborat? 2. Turkiyadagi siyosiy jarayonlarda islom omili qanday rol o‘ynaydi? 3. Turkiyaning iqtisodiy rivojlanishida qanday muammolar mavjud? 4. Yaqin Sharqdagi voqealar Turkiyaning tashqi siyosatida qanday rol o‘ ynamoqda? M ustaqil

Mustaqillik yillarida 0 ‘zbekiston Respublikasi va Turkiya o‘ rtasidagi aloqalarning xronologiyasini tuzing.

1991- 2 0 1 7 – Y IL L A R D A R E S P U B L IK A S I

XX asr oxirlarida Eron. X X asrning ikkinchi yarmi Eron jamiyatida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy beqarorlik davri boidi. Ammo aynan shu davrda mamlakat uchun eng muhim voqealar sodir boiib, ular ma’ lum ma’noda zamonaviy Eronning taraqqiyot y o iin i belgilab berdi.

Eron tarixid a yakunlandi?

Shu davrda Eron Islom Respublikasida muhim siyosiy jarayonlar yuz berib, jahon tarixida ilk bor inqilobiy islom X X asrda butun is94

lom sivilizatsiyasi oldida turgan muammolarni hal qilishning vositasiga aylandi. Islom dini Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikada juda qudratli ijtimoiy-siyosiy kuch sifatida maydonga chiqdi va ushbu mintaqalarda G ‘arb qadriyatlarining joriy qilinishiga faol qarshi turmoqda. 1990-yillar boshlarida Eronning iqtisodi ham barqarorlashib, Y IM ning jadal o‘sishiga olib keldi. Islom radikalizmi ham biroz susaydi. Eron jahon sport va madaniyat maydoniga qaytdi. 1999-yili Eronning «Osmon bolalari» filmi AQSHda «O sk ar» mukofotiga tavsiya qilin­ di. Mamlakatda chet el musiqasi va internet-kafelarga ruxsat berildi. Ayollar ham faol ijtimoiy hayotga qaytdi. Eron xalqaro yakkalanishdan qutulish uchun islohotlar o‘ tkazishga majbur bo‘ ldi. 1997-yili islohotchilik qarashlarini qo‘ llab-quvvatlovchi M. Hotamiy prezident etib saylandi. U Eronda demokratik va tolerant jamiyat qurishga qaratilgan islohotlarning boshlanganligini, shuningdek, G ‘arb mamlakatlari bilan munosabatda ijobiy o‘ zgarishlar bo‘ lishini e’ lon qildi. Am m o islohotlarni amalga oshirishda Muhammad Hota­ miy mutaassiblarning qat’iy qarshiligiga duch keldi. Zam onaviy Eron. 2001 -yil 11-sentabr kuni Nyu-Yorkda amalga oshirilgan terrorchilik aktidan so‘ng AQSH Eronni «xalqaro terrorizmning sherigi» deb atadi. Bu tamg‘adan qutulish uchun Eron ancha ishlarni amalga oshirdi. «H izb u lloh » rahbarlari Erondan quvib chiqarildi, Sudan, Liviya, Bosniyadagi eronlik diniy maslahatchilar chaqirib olindi. Ammo, shunga qaramasdan, AQSH Eronni Mahmud Ahm adinajod yashirin ravishda yadro quroli yaratish ustida ish olib borayotganlikda aybladi. 2002-yili AQ SH prezidenti J.Bush Eronni «yovu zlik tayanchi» mamlakatlari qatoriga qo‘shib, terrorizmni moliyalashtirishda ayb­ ladi. AQSH Eronni xalqaro izolatsiya qilishga harakat qildi. Am m o bu harakat Fransiya, Germaniya, Buyuk Britaniya tomonidan ma’qullanmadi hamda Eronga harbiy texnika yetkazib berayotgan va atom elektrostansiyasini qurayotgan Rossiyaning qarshiligiga uchradi. 2005-yili ultrakonservator Mahmud Ahmadinajodning prezident etib saylanishi Eronda islohotlarning borishini, mamlakatning jahon hamjamiyatiga qaytishini biroz susaytirdi. M. Ahmadinajod o‘zidan oldingi prezidentlarning bir qator liberal islohotlarini to‘ xtatib qo‘ydi. Humayniy vafotidan so‘ng Eronda saqlanib qolayotgan teokratik rejim yanada kuchaydi. Islom huquqiga (shariatga) asoslangan qonunlar inson 95

huquqlari bo’yicha qator muammolarni vujudga keltirdi. Masalan, shu davrda Eron o iim jazosini amalga oshirish bo‘yicha dunyoda ikkin­ chi o‘rinda (Xitoydan so‘ng) turardi. 2006-yili mamlakatda ikki yuzdan oshiq kishi, jumladan, yetti nafar balog‘at yoshiga yetmagan bolalar qatl qilindi. Tashqi siyosatda M. Ahmadinajod konservativ qarashlarga amal qildi. U J. Bush ma’muriyatini keskin tanqid qildi, Eronning arab mamlakatlari va Rossiya bilan hamkorligini kuchaytirish taratdori boidi.

ZENJOI* *5 3 *\ Q A Z V IN

S A R I ^ ‘ RG > operatsiyasi .

J A Q SH hukum ati, jum ladan, prezident B. Obama A Q SH ning Iroqqa nisbatan siyosati xato ekanligini tan oldi. K o‘pchilik mutaxassislar aynan Am erika siyosati Yaqin Sharqda vaziyatning keskinlashuviga, IS H ID singari terrorchi tashkilotlarning paydo bo iish ig a sabab bo‘ldi, deb hisoblashmoqda. 2016-yil dekabrda A Q SH prezidenti etib saylangan D. Tramp Yaqin Sharqdagi o‘z siyosatini qayta ko‘rib chiqishga va’da berdi. M u s ta h k a m la sh

to p sh iriq lar

1. Suriyada siyosiy inqirozning kelib chiqishi va fuqarolar urushining boshlanishiga qanday om illar sabab bo‘ldi? 2. Suriyadagi urushda qaysi davlatlarning manfaatlari aks etgan? 3. Saddam Husaynning qanday harakatlari Iroqning xalqaro kuchlar tomonidan bombardimon qilinishiga olib keldi? 4. S.Husaynning ag‘darilishi nim a uchun Iroqqa tinchlik olib kelmadi? M u sta q il

Xaritadan foydalanib 1991—2017-yillar Suriya va Iroq davlatlaridagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishdagi m uam m olar va ularning yechimlarini daftaringizga jadval ko‘rinishida yozing.

«Iroq va Shorn islom davlati», «Um um jahon xalifati» tushunchalarini qiyosiy tahlil qilish asosida hozirgi kundagi axborot xurujlarini chizm a ko‘rinishida dafta­ ringizga yozing.

1991 -2017-YILLA RD A IS R O IL VA FA LA ST IN M U A M M O S I

Isroilning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi. 1947-yili BMT Xavfsizlik Kengashi Falastin bo‘yicha rezolutsiya qabul qildi. Unga binoan 1948yil 1-avgustdan Falastinda ikkita —yahudiylarning Isroil va arablarning Falastin davlatlarini tashkil qilish tavsiya etildi.

\ Q adim g i dunyo tarixida Falastin hududida Isroil podsholigi qachon vujudga keldi? _______________________________________________________________ J Isroil yahudiylarning m illiy davlati hisoblanadi. U dastlab yahudiy­ larning milliy o4chog‘i, boshpanasi sifatida tashkil topdi va shunday bo‘lib qolmoqda. Vatanga qaytish to‘g‘risidagi qonunga binoan har qan­ day yahudiy o‘z oilasi, ya’ni turmush o‘rtog‘i, farzandlari, nabiralari bi­ lan doimiy yashash uchun Isroilga kelish huquqiga ega. Shundan so‘ng qabul qilingan fuqarolik to^risidagi qonunga ko‘ra Isroilga kelgan bar­ cha yahudiylar o‘z-o‘zidan fuqarolikka ega bo‘lishi tartibi o‘rnatildi. Bu qonunlar repatriatsiya hisobiga Isroil aholisining tez o‘sishiga olib keldi. 0 ‘z mustaqil taraqqiyotining bir necha o”n yili ichida Isroil harbiy-sanoat kompleksi nihoyatda rivojlangan mamlakatga aylandi. Harbiy-sanoat kompleksining rivojlanishi metallga ishlov berish, mashinasozlik, elektrotexnika, elektronika va olmosga ishlov berish singari boshqa turdosh sohalarning ham jadal taraqqiy etishiga sabab bo‘ldi. 1990-yillardan Isroil iqtisodi jadal rivojlanayotgan mamlakatlar qatoriga kirdi. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, bu mamlakatda haqiqiy iqtisodiy yuksalish boshlandi. Isroil xo‘jaligi o‘z tuzilishiga ko‘ra AQSH va G ‘arbiy Yevropa mam lakatlarinikiga yaqinlashdi va postindustrial modelga moslashdi. Bunday muvaffaqiyatlarga erishishga ichki va tashqi holatlarning qulayligi yordam berdi. 1990-y i llari sobiq SSSRdan 600 ming kishining Isroilga ko‘chib kelishi qurilish, sanoatning ayrim sohalarida jadal rivojlanishni ta’minladi. Yuqori ma’lumot darajasi va iqtisodiy faollikka ega bo‘lgan yangi immigrantlar Isroilning qiyofasini o‘zgartirib yubordi. Ayni paytda ko‘plab om illar sababli mamlakat iqtisodiyoti tashqi moliyaviy manbalarga kuchli bog‘langan (AQSH har yili 3 mlrd dol­ lar miqdorida bcminnat yordam ko‘rsatadi) va uning uchun yuqori militarizatsiya darajasi xarakterlidir. 109

XX asr oxirlarida sining hal etilishi. 1948-yili Isroil va Falastin davlatini tuzish rejasini arab aholisi adolatsiz deb hisobladi va qabul qilmadi. Shu davrdan boshlab falastin xalqining o‘z davlatini tuzish uchun kurashi boshlandi. Bu kurash arab davlatlari va sobiq Ittifoq tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Falastin arablarining kurashiga boshchilik qilish uchun 110

Falastinni ozod qilish tashkiloti (bu tashkilot arabcha FATX nomi bi­ lan mashhur) tuzilib, unga uzoq yillar Yosir Arofat boshchilik qildi. A m m o faqat 1990-yillarga kelib, Falastin m uam m osini hal qi­ lish im koni paydo bo‘ldi. 1991-yil oktabrda M adridda Yaqin Sharq bo‘yicha xalqaro konferensiya ish boshladi va unda Falastin delegatsiyasi ham ishtirok etdi. Keyin Norvegiya hukum ati taklifiga ko‘ra Oslo shahrida Isroil bilan FATX o‘rtasida muzokaralar boshlandi. Muzokaralar natijasida 1993-yili Isroil va FATX bir-birini tan olganligi e’lon qilindi.

1993-yili Vashingtonda Isroil va FATX delegatsiyalari Falastin avtonomiyasini tuzish to‘g ‘risida kelishuvni imzoladi. Avtonomiyani tuzish bosqichma-bosqich 5 yil ichida amalga oshirilishi ko‘zda tutildi.

1990-yillardan . 1993-yili. 1991-yil o k tab rd a M a d r id d a . v__________ FA T X – bu . ________________________________ ______________ Birinchi bosqichni amalga oshirish G ‘azo sektori va Iordan daryosining G ‘arbiy sohilini FATXning avtonom boshqaruviga berish to‘g ‘risida kelishuv imzolanishi bilan boshlandi. Bu kelishuv Falastin tashkilotlarida norozilikni kuchaytirib yubordi va FATXda bo‘linish yuz berdi. Y. Arofat ekstremistlar tomonidan «xoin» sifatida o‘limga hukm qilindi. Radikal islom yo‘nalishidagi tashkilotlar — «X am as», «Jihod» va «H izbullo h» (bu tashkilotlar 0 ‘zbekistonda taqiqlangan) faollashib ketdi. Ular turli yo‘llar bilan kelishuvni buzishga harakat qildi. Shunga qaramasdan, kelishuv jarayoni davom etdi.

1947-yili B M T X a v fs izlik K engashi Falastin bo‘yicha rezolutsiya q ab u l q ild i. 1990-yilIari sobiq ittifo q d a n 600 m in g k ish in in g Isro ilga ko‘chib kelishi q u rilish , sanoatning ay rim so halarida ja d a l riv o jlan ish n i ta’m in la d i.

1995-yili FATX bilan Isroil o‘rtasida muvaqqat kelishuv imzolandi. Bu Falastin avtonomiyasini tuzishning keyingi bosqichi b o iib , Iordan daryosining g ‘arbiy sohilidagi ko‘plab shahar va qishloqlar FATX ixtiyoriga o‘tkazildi. Falastin avtonomiyasida saylovlar b o iib o‘tdi va FATX ixtiyoridagi hududlarni nazorat qilish uchun politsiya kuchlari tuzildi. Bu kelishuv Isroil jam iyatida ham ajralishni kcltirib chiqardi. 1995-yil noyabrda Isroil bosh vaziri Isxak Rabin mutaassib-yahudiy tomonidan o ld irild i. Bu falastinliklarga qilingan yon bosishlardan Is­ roil jam iyatining bir qismi noroziligini ko‘rsatar edi. Shu yili b o iib o‘tgan saylovlarda «L ik u d » bloki g ‘alaba qozondi va Falastinga nis­ batan qat’iy yo‘nalish tarafdori b o ig a n Binyam in Netanyaxu bosh vazir lavozim ini egalladi. 1996-yil yanvarda Y. Arofat boshchiligida Falastin qonunchilik kengashi saylandi. Falastin davlatini qurish jarayoni qiyinchilik bilan bolsa-da, davom etdi. ✓ ——————————————————-£ * 1995-yil n o y a b r d a . 1996-yil y anvarda .

R a d ik a l ta s h k ilo tla r. Falastin qonunchilik kengashi —bu . N—————— —————————————– / 2006-yili Falastinning o‘ziga xos ramziga aylangan Y. Arofat vafot etdi. Uning o‘rniga M ahm ud Abbos Falastin avtonomiyasining raisi va FATX yetakchisi etib saylandi. 2012-yili Falastin kuzatuvchi-davlat m aqom ida BM T faoliyatida qatnashish huquqini oldi. Bu jarayon va M .A bbosning B M T Bosh Assambleyasida so‘zlagan nutqi Isroil vakillari tomonidan norozilik bilan qarshi olindi. Shunga qaramasdan, 2017-yilga kelib, Falastinni 140 ga yaqin davlat tan oldi.

Repatriatsiya —bu vatanga qaytish. Atama, odatda, harbiy asirlar, ko‘chirilgan shaxslar, qochoqlar, emigrantX larga nisbatan qollanilad i. Yahudiylarning tarixiy vatani b o igan Falastinga qaytishi ham repatriatsiya deb ataladi. Im m igratsiya —aholining bir mamlakatdan boshqasiga vaqtincha yoki doim iy yashash uchun ko‘chib o‘tishi. M ilitarizatsiya —bu davlat organlarining iqtisod, siyosat va ij­ timoiy sohadagi harakati b o iib , u davlatning harbiy qudratini oshirishga yo‘naltirilgan. 112

M ustahkam lash

1. Isroil davlati o‘z tarixining qisqa davri ichida qanday omillar hisobiga rivojlangan mamlakatga aylandi? 2. Falastin m uam m osining asosiy sabablari nim ada va ular qanday hal etilmoqda? 3. Falastin davlatini tuzish yo‘lidagi asosiy to‘siqlar nimalardan iborat edi? 4. Isroil va Falastin munosabatlariga xalqaro siyosiy holatning ta’siri nimalarda namoyon bo‘ldi?

Xaritadan foydalanib, Isroil va Falastinga tegish­ li hududlarni daftaringizga ajratib yozing va hududiy bo‘linishiga o‘z munosabatingizni bildiring.

1991-2017-YILLA RD A L O T IN M AM LAKATLARI

A M E R IK A S I

XX asr oxirida Lotin A m erikasi m am lakatlari. X X asr oxiriga kelib Lotin Amerikasi mintaqasida 34 ta mustaqil davlat va bir necha qaram hududlar mavjud edi. X X asrning ikkinchi yarmida yuz bergan jadal iqtisodiy o‘sishga qaramasdan, Lotin Amerikasi mamlakatlari jahon siyosatining chekka mintaqasi bo‘lib qolmoqda. Asr oxiriga kelib m intaqada ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning neolibe­ ral modeli oldingi o‘ringa chiqdi. Aslida bu model Augusto Pinochet davrida C h ilid a muvaffaqiyatli amalga oshirilgan edi. Bugun ham C hili barqaror rivojlanayotgan m am lakat bo‘lib, m intaqada yetakchi o‘rinni egallaydi. A m m o, um um an, Lotin Amerikasi mamlakatlari uchun neoliberal islohotlarning natijalari ziddiyatli bo‘lib chiqdi. Agar bu islohotlarning birinchi bosqichi iqtisodiy o‘sishga turtki b o ig a n, modcrnizatsiyaga ko‘maklashgan bo isa, keyinchalik to‘siqlar paydo bo‘ldi, ayrim hollarda esa islohotlar retsessiyaga, xo‘ja lik n in g chuqur tushkunligiga olib keldi.

л XX asrda Lotin Am erikasi uchun um um iy bo‘lgan m odernizatsiyaning qanday variantlari m avjud edi?

Mintaqada birinchi bo‘lib ncoliberal islohotlar yo‘liga kirgan Meksikada 1994-yil dekabrda moliyaviy-iqtisodiy inqiroz boshlandi. M am ­ lakatda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol og‘irlashdi. Shunday sharoitda Meksikadan kapitalning om m aviy ravishda AQSHga ko‘chishi boshlandi. M illiy valuta —peso keskin tushib ketdi, amalda m illiy moliya tizimi izdan chiqdi, 20 m ing korxona xonavayron bo‘ldi, mamlakat Y IM i keskin tushib ketdi. Meksika inqirozi 1990-yillarda Lotin Amerikasi mamlakatlarini larzaga solgan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy inqirozlar zanjirining birinchisi edi. Neoliberal islohotlar oqibatida m intaqa davlatlarining tashqi omilga qaram bo‘lib qolishi Braziliya va Argentina kabi eng yirik davlatlar iqtisodiga ham og‘ir zarba berdi. Ayniqsa, 1990-y i 1lari «neoliberal islohot yutuqlarining namoyishi» bo‘lgan A rgentina iqtisodiyoti qattiq zarar ko‘rdi. 2001 -yil i Argcntinada defolt e’lon qilinishi jahon tarixidagi eng yirik bankrot holati bollib, Lotin Amerikasi mamlakatlaridagi neoliberal tajribalarga nuqta qo‘ydi va mintaqada siyosiy hamda iqtisodiy rivojlanishning yangi davrini boshlab berdi. Bu jarayonlar ta’sirida iqtisodiy kursdan norozilik, an’anaviy partiyalar va ularning yetakchilariga ishonchsizlik hollari kuchaydi, qarshilik harakati, jum ladan, radikal ko‘rinishdagi tashkilotlarning (qo‘zg‘olonchilik, terrorchi tashkilotlar, narkomafiya) faollashuvi uchun sharoit tug‘ildi. XX asrning 90-yillarida Kolum biyada qurollangan so‘l radikal harakat avj olib, ularning qo‘shinlari mamlakat hududining 40% ini nazorat qilardi. 1992-yili Peruda ham «O ydin yo‘l» qo‘zg‘olonchiterrorchilik tashkiloti faollashdi. 1994-yili Mcksikada hindularning ommaviy qo‘zg‘oloni boshlandi. Hukum at siyosatining ijtimoiy oqibatlariga qarshi Argentina, Meksika, Ekvador va boshqa bir qator mamlakatlarda aholining om m aviy chiqishlari bo‘lib o‘tdi. 1992-yili 2001 -yili

M eksika in q iro zi . 1994-yili .

Ijtimoiy-siyosiy munosabatlarda hindu xalqlarining okz huquqlari, o‘ziga xos madaniyatini saqlab qolish, avtonomiya va yerga boigan huquqi uchun kurashi alohida o‘rin cgallaydi. X X asr oxiriga kelib

hindular Boliviya, Gvatemala, Peru, Mcksika, Ekvador kabi m am la­ katlar aholisining 25 — 5 0 % in i tashkil qiladi. 1990-yillarning boshlarida X .K olum b tomonidan Am erikaning kashf etilganiga 500 yil to‘lishi keng nishonlandi. A m m o bu voqea mintaqa aholisi tomonidan bir xilda ijobiy qabul qilinm adi. Sof madaniy muammolardan tashqari neoliberal islohotlar natijasida hindu jamoalarining yerlarini tortib olish hollaridan norozilik kuehaydi. Hukumatlarning hindu aholisiga nisbatan olib borgan adolatsiz siyosati oqibatida m intaqaning ayrim mamlakatlarida hindularning tartibsiz chiqishlari bo‘lib o‘tdi. Bu harakat Ekvador, Boliviya, Peru, Braziliyada va M eksikaning janubida ayniqsa om m aviy tus oldi. Lotin Amerikasi m am lakatlari X X I asr boshlarida. Yangi asr boshiga kelib Lotin Amerikasi mamlakatlari o‘z tarixida birinchi marta diktaturalarsiz rivojlanish y oiiga kirdi, deyarli barcha davlatlarda saylov yo‘li bilan hokimiyatga konstitutsiyaviy rejimlar keldi. Mintaqa mamlakatlarining mutlaq ko‘pchiligida o‘ziga xos jihati dohiyparastlik va populizm bo‘lgan siyosiy tizim hamda prezidentlik boshqaruvi o‘rnatildi. «N eoliberal islohot y u tu q la rin in g 1992-yili . 1990-yillarning bo shlarida .

n a m o y is h i» .

XX asr oxiridan boshlab aholining an’anaviy partiyalarga ishonchi so‘nib bordi va buning natijasida X X I asr boshida Braziliya, Peru, Venesuela, Ekvador kabi mamlakatlarda hokimiyatga yangi, mustaqil deb atalayotgan nomzodlar keldi. X X asr oxiri —X X I asr boshlarida mintaqadagi mamlakatlar siyo­ siy hayotining boshqa bir xaraktcrli jihati kommunistik partiyalarning o‘z mavqeyini yo‘qotishi b o id i. Bu, albatta, dunyoda yuz berayotgan global jarayonlar bilan bog‘liq edi. 1959-yilgi inqilobdan so‘ng o‘ziga xos kommunistik siyosiy rejim shakllangan Kubada ham shunday jarayonlar yuz berdi. Sotsialistik tizim barbod bo‘lgandan so iig Kuba tashqi moddiy-texnik va moliyaviy yordamdan m ahrum bo‘ldi, bu esa, birinchi navbatda, aholi­ ning ahvoliga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. A m m o bu qiyinchiliklarga qaramasdan, X X I asrda ham Kuba ijtimoiy davlat boMib qolmoqda. X X I asr boshlarida Lotin Amerikasi mamlakatlarida integratsiya­ lashuv jarayonlari kuehaydi. Bu jarayonlarning asosiy yoiialishi mintaqaviy erkin savdo zonalarini tuzish bo‘ldi. Kelajakda Shimoliy va 116

Janubiy A m erika miqyosidagi erkin savdo zonalarini tuzish, savdo va sanoatini rivojlantirish mo4jallangan. Ammo yirik rcjalar va katta imkoniyatlarga qaramasdan, bu mamlakatlar, hatto Braziliya va Meksika kabi gigantlar ham bugun global siyosiy va iqtisodiy m uam m olarni hal etish jarayonida arzigulik ta’sirga ega emas. 2008-yildan mintaqadagi eng yirik uch­ ta davlat —Braziliya, Meksika va Argentina G-20 («Katta yigirmalik») obro4i klubiga a’zo bo‘lsa-da, jahon siyosatida hali katta rol o‘ynamaydi. Shunga qaramasdan, bu davlatlar katta istiqbolli im ko­ niyatlarga ega. Masalan, Meksika 1994-yili Shimoliy Am erika erkin savdo zonasiga kirdi va 1994 —2010-yillari Meksikaga kiritilgan chet el investitsiyalari miqdori to‘rt marta o‘sdi. Shuning 75 % i AQSH ulushiga to‘g‘ri keladi. Agar yaqin o‘tmishda eksportning asosini neft tashkil qilgan bo‘lsa, hozir Meksika eksportining 80 % ini sanoat mahsulotlari tashkil qiladi. ^ «ООО*

X X I asr boshida B ra ziliy a , Peru, Venesuela, Ekvador h o k im iy a tig a yangi, m ustaqil n o m zo d lar keldi. 1994 —2010-yillari M eksikaga k iritilg a n chet el in ­ vestitsiyalari m iq d o ri to‘ rt m a rta o‘sdi.

Braziliya bugun dunyoning yirik iqtisodiyotlaridan biri, jadal rivoj­ lanayotgan Xitoy, Hindiston, Janubiy A frika Respublikasi va Rossiya bilan birgalikda B R IK S tashkilotining a’zosi hisoblanadi. Braziliya X X I asrda Lotin Am erikasining tan olingan yetakchisiga aylanish, A Q SH ning doim iy ta’siridan butunlay qutulish va BMT X K n in g doim iy a’zolaridan biri bo‘lish kabi olamshumul vazifalarni qo‘yib, shunga intilmoqda. Aytish lozim ki, Lotin Amerikasi mamlakatlari X X asrda o‘z oldilariga qo‘ygan murakkab m uam m olarni toMiq hal qila olmadi, ammo buning yo‘llarini qidirishda davom etmoqda. X X I asrda bu m uam m o­ lar o‘z yechimini qanday topishini hayot ko‘rsatadi.

Populizm —saralangan fuqarolarning ehtiyojlariga emas, xalq ommasi ehtiyojlariga qaratilgan siyosiy pozitsiya yoki nutq shakli.

M ustahkam lash

savol va topshiriqlar

1. Rivojlanishning neoliberal yo‘li Lotin Amerikasi mamlakatlari uchun qanday ahamiyat kasb etdi va qanday muammolarni keltirib chiqardi? 2. X X asr oxiriga kelib Lotin Amerikasi m am lakatlarining AQSH bilan munosabatlarida qanday modellar shakllandi? 3. X X asr oxiridan boshlab Lotin Amerikasi mamlakatlarida an’anaviy siyosiy partiyalarga aholi ishonchining so‘nib borishiga qan­ day jarayonlar sabab bo‘ldi? 4. Lotin Am erikasining yirik davlatlari X X I asrda qanday maqsadlarni oldiga qo‘yib rivojlanmoqda?

Internet asosida Lotin Amerikasi mamlakatlariga virtual sayohat uyushtiring va mavzuda o‘rganilgan materiallar asosida tarixiy voqelikni tahlil qiling.

1991 -2017-YILLA RD A M AM LAKATLARI

Shimoliy A frika. Shimoliy A frika mamlakatlariga Misr, Sudan, Liviya, Jazoir, Tunis, Marokash, Mavritaniya va G ‘arbiy Sahroyi kabir kiradi.

M isr sivilizatsiyaviy jihatdan ko‘proq Sharqiy OVtayer dcngiziga mansub bo4sa-da, A frikaning arab mamlakatlari hayotida katta rol o‘ynaydi. X X asr oxiri —X X I asr boshlarida Misr iqtisodiy rivojlanishda, qishloq xo‘jalig i, madaniyatda katta yutuqlarni qo‘lga kiritdi, rivojlangan sayyohlik industriyasini yaratdi, m am lakatning valuta zaxirasi to‘xtovsiz ortib bordi. Bu yutuqlar Misrga arab va musulmon dunyosining yetakchisi bo‘lish im konini berdi. 118

A m m o 2000-yillarga kelib, Misrda ham islom fundam entalizm i faollashib qoldi. Ular bosimi ostida Misr prezidenti Husni Muborak 2011-yili iste’foga chiqdi. Shundan so”ng bo^lib o4gan prezidentlik saylovlarida «M usulm on birodarlar» radikal tashkilotidan nomzod M u­ ham m ad Mursi g‘alaba qozondi. M. Mursi mamlakat prezidenti « in ­ qilob himoyasiga yo‘naltirilgan har qanday dekretni» imzolashi va u sudda rad etilishi m um kin emasligini belgilab qo‘ydi. Bu harakati uchun muxolifatchilar M. Mursini hokim iyatni egallab olishda, diktaturani tiklashda aybladi. Arm iyada norozilik boshlandi. Natijada 2013-yili M. Mursi harbiylar tomonidan ag‘darildi va qamoqqa olindi. Hokimiyatga mudofaa vaziri general Abdul Fattoh as-Sisi keldi. U 2014-yili bo‘lib o4tgan saylovlarda M isr prezidenti etib saylandi. «M usulm on birodarlar» terrorchi tashkilot deb e’lon qilindi, uning faollari qatag‘onga uchradi. M . Mursi va tashkilotning yana bir qator faollari o iim jazosiga hukm qilindi. Ammo Misrda terroristik xavf yuqoriligicha qolmoqda. 2017-yil 24-noyabrda ISH ID tarkibiga kiruvchi «Viloyat Sinay» terrorchi tashkiloti vakillari Sinay yarimorolidagi masjidda jum a namozi paytida portlash uyushtirib, namozxonlarga qarshi avtomatlardan o‘t ochdi. Oqibatda 235 kishi, jumladan, bolalar halok boidi, 100 dan oshiq kishi yaralandi. S ud an X X asr oxiri —X X I asr boshlarida m intaqaning eng qoloq mamlakati b o iib qolmoqda. M am lakat aholisining asosiy qismi qishloq xo‘jaligida band. Sanoat juda sust rivojlangan, mamlakat aholisining faqat 5%i bu sohada band. Sudanning chegarasi mustamlaka davrida sun’iy boiingan b o iib , bu ko‘plab etno-konfessional mojarolarga sabab b o iib kelmoqda. L iviyada M . Kaddafiyning uzoq hukm ronligi davrida neftdan olingan daromad yirik ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish im konini ber­ di. Liviyaliklar Shim oliy Afrikada eng ta’m inlangan aholiga aylandi. S h im oliy A fr ik a m a m la k a tla ri — bu . 2011-yili . 2013-yili M . M u r s i . A m m o tashqi siyosatda M. Kaddafiy hukumati inqilobiy va terrorchi tashkilotlariga, ayniqsa, islom dini bayrogi ostida harakat qiluvchilarga yordam ko‘rsatdi. M. Kaddafiyning nomi bir qator terroristik aktlar bilan bogiandi va bu xalqaro jamoatchilikning noroziligiga sabab boidi. 119

2011-yili Liviyada ham hukumatga qarshi g‘alayonlar boshlandi. Q o‘zg‘olonchilar muvaqqat hukumat tuzib, yordam so‘rab NATOga murojaat qildi. NATO kuchlari Liviyani bombardimon qildi, M. Kaddafiy oMdirildi, am m o turli guruhlar o‘rtasida to‘qnashuvlar to‘xtamadi. 2016-yili mamlakatda fuqarolar urushi boshlanib ketdi. Bu urushda turli turli diniy tashkilotlar ishtirok etmoqda. Urush Liviyani iqti­ sodiy halokat yoqasiga olib keldi. M illionlab kishilar mamlakatni tark etib, qochoqqa aylandi.

z MAROKASH G ‘A R B IY SAHROYI KABIR

& JANUBIY AFRIKA 9 RESPUBLIKASI

7. TOGO 8. BENIN 9. LESOTO A frika

M intaqaning Jazoir, Tunis, Marokash va M avritaniya kabi mamlakatlarida ham shu davrda yuz bergan inqiloblar va to‘ntarishlar murakkab ko‘rinishga, ko‘pincha diniy asosga ega bo‘lib, bu jamiyatlarning modern izatsiyaga m uhtojligini ko‘rsatmoqda. T ropik va Ja n u b iy A fr ik a . 1990-yillari Tropik va Janubiy A frika mamlakatlarida ham m uhim va o‘ta murakkab o‘zgarishlar yuz ber­ di. Bular A frika m am lakatlarining o‘zidagi rivojlanish tendensiyalari va um um jahon ahamiyatiga ega bo‘lgan voqea —«sovuq urush»ning yakunlanishi bilan bog‘liq edi. Ikki qarama-qarshi bloklar o‘rtasida Afrikaga ta’sir uchun kurash yakun topdi. A frika mamlakatlarida demokratlashtirish tendensiyalari, fuqarolik jam iyatini tuzishga intilish paydo bo‘ldi. Bir partiyali tizim dagi davlatlarning ko‘pchiligi ko‘p partiyali tizim ga o‘tdi. Dasturida marksizm-leninizm haqidagi nizom saqlanib qolayotgan hukmron partiyalar bu yo‘riqlardan voz kechdilar, marksizmga sodiq qolgan Efiopiyadagi Mengistu Xayle M ariam hukum ati 1991-yili ag‘darib tashlandi. A m m o bu jarayonlar mintaqadagi siyosiy holatni keskinlashtirib yubordi. 1989-yili L iberiyada etnik asosda boshlangan fuqarolar urushi ko‘plab qurbonlar va 1 m ln aholining qo‘shni davlatlarga om ­ maviy qochishiga olib keldi. M am lakat xarob ahvolga keldi. Faqat Liberiyaga xalqaro harbiy kuchlarni kiritish ahvolni biroz tartibga keltirdi. Syerra-Leoneda ham harbiy to‘ntarishlar va qurolli mojarolar fu­ qarolar urushiga olib keldi. Faqat BM T aralashuvi keskinlikni biroz yumshatdi, am m o m am lakat iqtisodi vayron bo‘lgan edi. R u a n d a va B u ru n d id a ham qonli mojarolar bo‘lib o‘tdi. 1990-yillar o‘rtalariga kelib tutsi va xutu xalqlari o‘rtasidagi kurash keskinlashib, genotsidga olib keldi. Natijada Ruandaning 1 mln ga yaqin aholisi halok bo‘ldi, Burundida 1 mln ga yaqin kishi qochoqqa aylandi. 1997-yili Kongo D e m o k ra tik R espublikasida M obutuning diktatorlik rejimi ag”darildi. A m m o yangi hukum at uzoq yillar davomida to”planib qolgan ijtimoiy-iqtisodiy inqirozni yengib, etnik ziddiyatlarni yumshata olmadi. BM T Kongo Demokratik Respublikasini dunyoning eng qashshoq m am lakati deb tan oldi. Kongo inqiroziga Afrikadagi qator davlatlar: Janubiy A frika Res­ publikasi, Angola, Nam ibiya, Uganda, Ruanda, Zimbabve ham u yoki bu darajada hissa qo‘shdi. Ularning barchasi mojaroni tinch yo‘l bi­ lan hal qilish to4g‘risida bayonot bersalar-da, bir guruhi markaziy hokimiyatni, boshqalari isyonchilarni qo‘llab-quvvatladi. 121

Hozirgi kunda qashshoqlik va korrupsiya bilan birga mamlakat­ ning eng katta m uam m olaridan biri gender tengsizlik boblib qolmoq­ da. Ayollarga nisbatan zobravonlik oddiy hoi bo”lib, eng dahshatlisi, aholining katta qismi buni oddiy hoi sifatida qabul qiladi. Boshqa bir m uam m o A frika mamlakatlarida zamonaviy qullikning saqlanib qolayotganligi boklmoqda. Ayniqsa, bolalarning qullik holati jahon jamoatehiligini tashvishga solmoqda. B ugun A frika mamlakatlarida millionlab bolalar q ullik holatida hayot kechirishayotir.

tengsizlik xaritasi: yashil rang – gender tengsizlikning past qizil rang-gender tengsizlikning yuqori darajada

2011-yili L iviy ada h u k u m a tg a qarsh i g‘alayonlar boshlandi. 2014-yil M isrd a bo‘lib o‘tgan saylovlarda A bdul Fattoh as-Sisi m a m la k a t prezidenti etib saylandi.

Bu kabi kulfatlar Tropik va Janubiy Afrikaning katta qismidagi holatni aks ettiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy inqiroz borgan sari kuchayib bor­ di. Aholi o‘sish darajasining yuqoriligi ishsizlik muammosini yanada keskinlashtirdi. Jahon bozorida Tropik va Janubiy A frika xomashyosiga bo‘lgan talabning kamayishi mintaqa mamlakatlari iqtisodiga katta zarba bo‘ldi. Afrikaning ko’plab mamlakatlarida aholi jon boshiga yil122

lik daromad 1960-yildagidan ham pastga tushib ketdi. Faqat X X I asr boshlarida ijobiy tomonga o‘zgarish boshlandi. A m m o X X I asrda afrikaliklar oldida katta muammolar turgani aniq. Bulardan eng kattasi demografik muammo. Qashshoqlik, dahshatli kasalliklarga qaramasdan, X X I asr boshlarida Afrikaning ko^plab mamlakatlarida aholining yillik o‘sishi juda yuqori. BMTning hisob-kitobiga ko‘ra, Afrika aholisi 2050-yilga kelib 2 mlrd kishiga yetadi. Bu yangi asrda Afrika juda katta muammolar oldida turganligidan dalolat beradi. ^

Etno-konfessional m ojaro – bu etnik mojaroning shakllaridan biri bo‘lib, unda etnik ziddiyat diniy ziddiyat bilan qo‘shilib ketadi. Gender tengsizlik —bu ijtimoiy tizim ning m uhim belgisi bo‘lib, unga binoan turli ijtimoiy guruhlar, ayni holatda —erkaklar va ayollarning jam iyatdagi imkoniyatlari bir-biridan keskin farq qiladi. M u sta h k a m la sh

to p sh iriq lar

1. X X I asr boshiga kelib M isrning siyosiy hayotida islom funda­ mental izm i qanday rol o‘ynadi? 2. X X asr oxiri — X X I asr boshlarida Liviya va boshqa Shimoliy Afrika mamlakatlaridagi inqilob va to‘ntarishlar qanday oqibatlarga olib keldi? 3. «Sovuq urush»ning yakunlanishi A frika mamlakatlarida qanday jarayonlarni keltirib chiqardi? 4. X X I asrda A frika mamlakatlari oldida qanday dolzarb m uam m o­ lar turibdi? M ustaq il

A frika davlatlari taraqqiyotidagi m uam m olar va yutuqlar masalasini T-chizma asosida tahlil qilib, daftaringizga yozing.

Y A N G I M I N G Y I L L I K B O S H L A R ID A S IV IL IZ A T S IY A S I M U A M M O L A R I

27-M AVZU. X X A S R O X I R I – X X I A S R B O S H L A R ID A G L O B A L L A S H U V M U A M M O L A R I, H A R B IY , E K S T R E M IS T IK VA E K O L O G IK X A V F – X A T A R L A R G lo ballashuv m u a m m o la ri. Globallashuv (globus – Yer shari) deganda umumjahon iqtisodiy, siyosiy va madaniy integratsiyalashuv va unifikatsiyalashuv jarayoni tushuniladi. Globallashuv obyektiv va tizimli jarayon bo‘lib, jam iyat hayotining barcha sohalarini qamrab olmoqda. Iqtisodning globallashuvi natijasida iqtisodiy yuksalishlar va inqirozlar um um jahon miqyosida global xarakterga ega bo‘lib bormoqda. Zam onaviy axborot tizim lari moliya kapitaliga juda tez harakatlanish, moliya bozorlariga esa to‘xtovsiz faoliyat yuritish im konini yaratdi.

Madaniy sohada globallashuv jarayoni ziddiyatli natijalarga ham olib kelmoqda. Bir tomondan, madaniy globallashuv jarayonida In­ ternet, xalqaro sayyohlik, kinofilmlar, kitoblar va ijodiy mehnatning boshqa mahsulotlari katta rol o‘ynaydi. Boshqa tomondan, ko‘pincha sifati uncha yuqori bo‘lmagan xalqaro madaniy hodisalarning ommalashuvi, m illiy madaniyatlarning rivojlanishi uchun xavf sola boshladi. Masalan, hozir «om m aviy madaniyat» deb atalayotgan jarayon shunday salbiy holatlarga ega bo‘lgan hodisalardan biridir. 124

Janubiy Am erika miqyosidagi erkin savdo zonalarini tuzish, savdo va sanoatini rivojlantirish m obljallangan. Ammo yirik rejalar va katta imkoniyatlarga qaramasdan, bu mamlakatlar, hatto Brazil iya va Meksika kabi gigantlar ham bugun global siyosiy va iqtisodiy m uam m olarni hal etish jarayonida arzigulik ta’sirga ega emas. 2008-yildan mintaqadagi eng yirik uchta davlat — Braziliya, Meksika va Argentina G-20 («Katta yigirma1iк») obro‘li klubiga a’zo boklsa-da, jahon siyosatida hali katta rol o‘ynamaydi. Shunga qaramasdan, bu davlatlar katta istiqbolli im ko­ niyatlarga ega. Masalan, Meksika 1994-yili Shimoliy Am erika erkin savdo zonasiga kirdi va 1994 – 2010-yillari Meksikaga kiritilgan chet el investitsiyalari miqdori to‘rt marta o‘sdi. Shuning 75 % i AQSH ulushiga to‘g‘ri kcladi. Agar yaqin o‘tmishda eksportning asosini neft tashkil qilgan bo‘lsa, hozir Meksika eksportining 80 % ini sanoat mahsulotlari tashkil qiladi.

XXI asr boshida B raziliy a, Peru, Venesuela, E k va­ dor h o k im iy a tig a yangi, m ustaqil n o m zo d lar keldi. 1994 —2010-yillari M eksikaga k iritilg a n chet el in ­ vestitsiyalari m iq d o ri tobrt m a rta o‘sdi.

Braziliya bugun dunyoning yirik iqtisodiyotlaridan biri, jadal rivoj­ lanayotgan Xitoy, Hindiston, Janubiy A frika Respublikasi va Rossiya bilan birgalikda B R IK S tashkilotining a’zosi hisoblanadi. Braziliya X X I asrda Lotin Am erikasining tan olingan yetakchisiga aylanish, A Q SH ning doim iy ta’siridan butunlay qutulish va BMT X K n in g doimiy a’zolaridan biri bo‘lish kabi olamshumul vazifalarni qo‘yib, shunga intilmoqda. Aytish lozim ki, Lotin Amerikasi mamlakatlari X X asrda o‘z oldilariga qo‘ygan murakkab m uam m olarni to‘liq hal qila olm adi, am m o buning yolllarini qidirishda davom etmoqda. X X I asrda bu m uam m o­ lar o‘z yechimini qanday topishini hayot ko‘rsatadi. У———————————————————————-\

P o p u lizm —saralangan fuqarolarning ehtiyojlariga emas, xalq ommasi ehtiyojlariga qaratilgan siyosiy pozitsiya yoki nutq shakli.

M u sta h k a m la sh

to p sh iriq la r

1. Rivojlanishning neoliberal yo‘li Lotin Amerikasi mamlakatlari uchun qanday ahamiyat kasb etdi va qanday muammolarni keltirib chiqardi? 2. X X asr oxiriga kelib Lotin Amerikasi m am lakatlarining AQSH bilan munosabatlarida qanday modellar shakllandi? 3. X X asr oxiridan boshlab Lotin Amerikasi mamlakatlarida an’anaviy siyosiy partiyalarga aholi ishonchining so‘nib borishiga qan­ day jarayonlar sabab bo‘ldi? 4. Lotin Am erikasining yirik davlatlari X X I asrda qanday maqsadlarni oldiga qo‘yib rivojlanmoqda? M u s ta q il

Internet asosida Lotin Amerikasi mamlakatlariga vir­ tual sayohat uyushtiring va mavzuda o‘rganilgan materiallar asosida tarixiy voqelikni tahlil qiling.

1991 -2017-Y ILLA RD A M AM LAKATLARI

Shimoliy A frika. Shim oliy A frika mamlakatlariga Misr, Sudan, Liviya, Jazoir, Tunis, Marokash, M avritaniya va G ‘arbiy Sahroyi kabir kiradi. Щ 5-Panafrika

M isr sivilizatsiyaviy jihatdan ko‘proq Sharqiy 0 ‘rtayer dengiziga mansub bo‘lsa-da, A frikaning arab mamlakatlari hayotida katta rol 0‘ynaydi. X X asr oxiri —X X I asr boshlarida Misr iqtisodiy rivojlanishda, qishloq xo‘jalig i, madaniyatda katta yutuqlarni qo‘lga kiritdi, rivojlangan sayyohlik industriyasini yaratdi, m am lakatning valuta zaxirasi to‘xtovsiz ortib bordi. Bu yutuqlar Misrga arab va musulmon dunyosining yetakchisi bo‘lish im konini berdi. 118

A m m o 2000-yillarga kelib, Misrda ham islom fundam entalizm i faollashib qoldi. Ular bosimi ostida Misr prezidenti Husni Muborak 2011-yili iste’foga chiqdi. Shundan so”ng b o iib o ig a n prezidentlik saylovlarida «M usulm on birodarlar» radikal tashkilotidan nomzod M u­ ham m ad Mursi g‘alaba qozondi. M. Mursi mamlakat prezidenti « in ­ qilob himoyasiga yo‘naltirilgan har qanday dekretni» imzolashi va u sudda rad etilishi m um kin emasligini belgilab qo‘ydi. Bu harakati uchun muxolifatchilar M. Mursini hokimiyatni cgallab olishda, diktaturani tiklashda aybladi. Arm iyada norozilik boshlandi. Natijada 2013-yili M. Mursi harbiylar tomonidan ag‘darildi va qamoqqa olindi. Hokimiyatga mudofaa vaziri general Abdul Fattoh as-Sisi keldi. U 2014-yili bollib o‘tgan saylovlarda Misr prezidenti etib saylandi. «M usulm on birodarlar» terrorchi tashkilot deb e io n qilindi, uning faollari qatag‘onga uchradi. M. Mursi va tashkilotning yana bir qator faollari o iim jazosiga hukm qilindi. Ammo Misrda terroristik xavf yuqoriligicha qolmoqda. 2017-yil 24-noyabrda ISH ID tarkibiga kiruvchi «Viloyat Sinay» terrorchi tashkiloti vakillari Sinay yarimorolidagi masjidda jum a namozi paytida portlash uyushtirib, namozxonlarga qarshi avtomatlardan o‘t ochdi. Oqibatda 235 kishi, jumladan, bolalar halok boidi, 100 dan oshiq kishi yaralandi. S udan X X asr oxiri —X X I asr boshlarida m intaqaning eng qoloq m am lakati b o iib qolmoqda. M am lakat aholisining asosiy qismi qishloq xo‘jaIigida band. Sanoat juda sust rivojlangan, mamlakat aholisining

Sudahnmg -Jclicgari¥si —muslaiMafea- darvrtda mirf’fy= zbcfifcngmi b o i ib^_ bu ko’piab- etrro^konfessronaF mqjarokirga ‘sabab’ bo^lib^ketmoqdaT —~ atidaftyTrhT^” uzoq^’ ht^knworkligi^dww^t^neSd#n^til№- gan daromad yirik ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish imkonini ber­ di. Liviyaliklar Shimoliy Afrikada eng ta’minlangan aholiga aylandi.

Г S h im oliy A fr ik a m a m la k a tla ri — bu . 2011-yili . 2013-yili IVI. M u rsi .

J A m m o tashqi siyosatda M. Kaddafiy hukumati inqilobiy va terrorchi tashkilotlariga, ayniqsa, islom dini bayrogi ostida harakat qiluvchilarga yordam ko‘rsatdi. M. Kaddafiyning nomi bir qator terroristik aktlar bilan bogiandi va bu xalqaro jamoatchilikning noroziligiga sabab boidi.

2011-yili Liviyada ham hukumatga qarshi g‘alayonlar boshlandi. Q o ‘zg‘olonehilar muvaqqat hukum at tuzib, yordam so‘rab NATOga murojaat qildi. N ATO kuchlari Liviyani bombardimon qildi, M. Kaddafiy o4dirildi, am m o turli guruhlar o‘rtasida to‘qnashuvlar to‘xtamadi. 2016-yili m amlakatda fuqarolar urushi boshlanib ketdi. Bu urushda turli turli diniy tashkilotlar ishtirok etmoqda. Urush Liviyani iqti­ sodiy halokat yoqasiga olib keldi. M illionlab kishilar mamlakatni tark etib, qochoqqa aylandi.

MAROKASH G ‘ARBIY SAHROYI 4^ KABIR ^

,C A TL A N TI К A О КE A N I 1. GAMBIYA 2. GVINEYA-BISAU 3. GVINEYA 4. SYERRA-LEONE 5. LIBERIYA 6 . KOT-D’IVUAR 7. TOGO 8 . BENIN 9. LESOTO

DEMOKRATIK RESPUBLIKASI TAXr7AXIlVA TANZANIYA

NAMIBIYA ^ JANUBIY AFRIKA 9 RESPUBLIKASI Afrika

M intaqaning Jazoir, Tunis, Marokash va M avritaniya kabi m am la­ katlarida ham shu davrda yuz bergan inqiloblar va to‘ntarishlar murakkab ko‘rinishga, ko^pincha diniy asosga ega b o iib , bu jamiyatlarning modernizatsiyaga m uhtojligini kocrsatmoqda. T ropik va Ja n u b iy A fr ik a . 1990-yillari Tropik va Janubiy A frika mamlakatlarida ham m uhim va o‘ta murakkab o‘zgarishlar yuz ber­ di. Bular A frika m am lakatlarining o‘zidagi rivojlanish tendensiyalari va um um jahon ahamiyatiga ega b o ig an voqea — «sovuq urush»ning yakunlanishi bilan b o g iiq edi. Ikki qarama-qarshi bloklar o‘rtasida Afrikaga ta’sir uchun kurash yakun topdi. A frika mamlakatlarida demokratlashtirish tendensiyalari, fuqarolik jam iyatini tuzishga intilish paydo b o id i. Bir partiyali tizimdagi davlatlarning ko‘pchiligi ko‘p partiyali tizim ga o‘tdi. Dasturida marksizm-leninizm haqidagi nizom saqlanib qolayotgan hukmron partiyalar bu yo‘riqlardan voz kechdilar, marksizmga sodiq qolgan Efiopiyadagi Mengistu Xayle M ariam hukum ati 1991-yili ag‘darib tashlandi. A m m o bu jarayonlar mintaqadagi siyosiy holatni keskinlashtirib yubordi. 1989-yili L iberiyada etnik asosda boshlangan fuqarolar urushi ko‘plab qurbonlar va 1 m ln aholining qo‘shni davlatlarga ommaviy qochishiga olib keldi. M am lakat xarob ahvolga keldi. Faqat Libcriyaga xalqaro harbiy kuchlarni kiritish ahvolni biroz tartibga keltirdi. Syerra-Leoneda ham harbiy to‘ntarishlar va qurolli mojarolar fu­ qarolar urushiga olib keldi. Faqat BM T aralashuvi keskinlikni biroz yumshatdi, am m o mamlakat iqtisodi vayron b o ig an edi. R u an d a va B u ru n d id a ham qonli mojarolar b o iib o‘tdi. 1990-yillar o‘rtalariga kelib tutsi va xutu xalqlari o‘rtasidagi kurash keskinlashib, genotsidga olib keldi. Natijada Ruandaning 1 mln ga yaqin aholisi halok b o id i, Burundida 1 mln ga yaqin kishi qochoqqa aylandi. 1997-yili K ongo D e m o k ra tik R espublikasida M obutuning diktatorlik rejimi ag‘darildi. A m m o yangi hukumat uzoq yillar davomida to‘planib qolgan ijtimoiy-iqtisodiy inqirozni yengib, etnik ziddiyatlarni yumshata olmadi. BM T Kongo Demokratik Respublikasini dunyoning eng qashshoq mamlakati deb tan oldi. Kongo inqiroziga A frikadagi qator davlatlar: Janubiy A frika Res­ publikasi, Angola, Nam ibiya, Uganda, Ruanda, Zimbabve ham u yoki bu darajada hissa qo‘shdi. Ularning barchasi mojaroni tinch yo‘1 bi­ lan hal qilish to‘g‘risida bayonot bersalar-da, bir guruhi markaziy hokim iyatni, boshqalari isyonchilarni qoilab-quvvatladi. 121

Hozirgi к unda qashshoqlik va korrupsiya bilan birga mamlakat ning eng katta m uam m olaridan biri gender tengsizlik boblib qolmoq da. Ayollarga nisbatan zo’Tavonlik oddiy hoi boMib, eng dahshatlisi aholining katta qismi buni oddiy hoi sifatida qabul qiladi. Boshqa bir m uam m o A frika mamlakatlarida zamonaviy qullikning saqlanib qolayotganligi bo‘lmoqda. Ayniqsa, bolalarning qullik holati jahon jamoatehiligini tashvishga solmoqda. Bugun A frika mamlakatlarida millionlab bolalar q ullik holatida hayot kechirishayotir.

tengsizlik xaritasi: yashil rang-gender tengsizlikning past darajasi; qizil rang-gender tengsizlikning yuqori darajada

2011-yili L iviyada h u k u m a tg a qarshi g‘alayonlar boshlandi. 2014-yil M is rd a bo‘Iib o‘ tgan saylovlarda Abdul Fattoh as-Sisi m a m la k a t prezidenti etib saylandi.

Bu kabi kulfatlar Tropik va Janubiy Afrikaning katta qismidagi holatni aks ettiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy inqiroz borgan sari kuchayib bor­ di. Aholi o‘sish darajasining yuqoriligi ishsizlik muammosini yanada keskinlashtirdi. Jahon bozorida Tropik va Janubiy Afrika xomashyosiga boMgan talabning kamayishi mintaqa mamlakatlari iqtisodiga katta zarba boidi. Afrikaning ko‘plab mamlakatlarida aholi jon boshiga yil122

lik daromad 1960-yildagidan ham pastga tushib ketdi. Faqat X X I asr boshlarida ijobiy tomonga o‘zgarish boshlandi. A m m o X X I asrda afrikaliklar oldida katta muammolar turgani aniq. Bulardan eng kattasi demografik muammo. Qashshoqlik, dahshatli kasalliklarga qaramasdan, X X I asr boshlarida Afrikaning kobplab mamlakatlarida aholining yillik o‘sishi juda yuqori. BMTning hisob-kitobiga ko‘ra, Afrika aholisi 2050-yilga kelib 2 mlrd kishiga yetadi. Bu yangi asrda Afrika juda katta muammolar oldida turganligidan dalolat beradi. Etno-konfessional m ojaro – bu etnik mojaroning shakllaridan biri bo‘lib, unda etnik ziddiyat diniy ziddiyat bilan qo‘shilib ketadi. G ender tengsizlik —bu ijtimoiy tizim ning m uhim belgisi bo‘lib, unga binoan turli ijtimoiy guruhlar, ayni holatda —erkaklar va ayollarning jam iyatdagi imkoniyatlari bir-biridan ^keskin farq qiladi._____________________________________________________ ^ M u stah k am lash

to p sh iriq lar

1. X X I asr boshiga kelib M isrning siyosiy hayotida islom fundamentalizmi qanday rol o‘ynadi? 2. X X asr oxiri —X X I asr boshlarida Liviya va boshqa Shimoliy Afrika mamlakatlaridagi inqilob va to4ntarishlar qanday oqibatlarga olib keldi? 3. «Sovuq urush»ning yakunlanishi A frika mamlakatlarida qanday jarayonlarni keltirib chiqardi? 4. X X I asrda A frika mamlakatlari oldida qanday dolzarb m uam m o­ lar turibdi? M u sta q il

A frika davlatlari taraqqiyotidagi muam m olar va yutuqlar masalasini T-chizma asosida tahlil qilib, daftaringizga yozing.

Y A N G I M I N G Y I L L I K B O S H L A R ID A S IV IL IZ A T S IY A S I M U A M M O L A R I

27-M AVZU. X X A S R O X I R I – X X I A S R B O S H L A R ID A G L O B A L L A S H U V M U A M M O L A R I, H A R B IY , E K S T R E M IS T IK VA E K O L O G IK X A V F – X A T A R L A R G lo ballash uv m u a m m o la ri. Globallashuv (globus —Yer shari) deganda umumjahon iqtisodiy, siyosiy va madaniy integratsiyalashuv va unifikatsiyalashuv jarayoni tushuniladi. Globallashuv obyektiv va tizimli jarayon b o iib , jam iyat hayotining barcha sohalarini qamrab olmoqda. Iqtisodning globallashuvi natijasida iqtisodiy yuksalishlar va inqirozlar umumjahon miqyosida global xarakterga ega b o iib bormoqda. Zam onaviy axborot tizim lari moliya kapitaliga juda tez harakatlanish, moliya bozorlariga esa to‘xtovsiz faoliyat yuritish im konini yaratdi.

M adaniy sohada globallashuv jarayoni ziddiyatli natijalarga ham olib kelmoqda. Bir tomondan, madaniy globallashuv jarayonida In­ ternet, xalqaro sayyohlik, kinofilmlar, kitoblar va ijodiy mehnatning boshqa mahsulotlari katta rol o‘ynaydi. Boshqa tomondan, ko‘pincha sifati uncha yuqori bo im ag an xalqaro madaniy hodisalarning ommalashuvi, m illiy madaniyatlarning rivojlanishi uchun xavf sola boshladi. Masalan, hozir «om m aviy madaniyat» deb atalayotgan jarayon shunday salbiy holatlarga ega b o ig a n hodisalardan biridir. 124

Kimyo va gen m uhandisligining yutuqlari tufayli kimyoviy hamda bakteriologik qurollarni takomillashtirish imkoniyatlari ham insoniyatni tashvishga solmoqda. Bunday qurollarni yaratishning nisbatan arzonligi, nazorat qilishning m urakkabligi, bu esa ko‘plab kishilarning yo‘q qilish im koniyatini yaratmoqda, kichik to‘qnashuv o‘choqlarida paydo bo‘lish xavfini oshirmoqda. E k stre m izm va te rro rizm . Zam onaviy jam iyatning kokplab muammolari orasida so”nggi paytda bir-biri bilan uzviy bogMangan ikki m uam m o —ekstremizm va terrorizm alohida o’rin tutadi. Ekstremizm va terrorizm insoniyatning ijtimoiy qadriyatlariga katta zarar yetkazadi, jam iyatda insonning him oyalanganlik hissini poymol qiladi. Ekstremizm — bu ijtimoiy-siyosiy, diniy, m illiy maqsadlarga taqiqlangan usullar orqali erishishning nazariyasi va amaliyoti. Taqiqlangan usullar deganda inson huquq va erkinliklariga qonunda man etilgan kuch ishlatish, zo‘rlik yo‘li bilan tajovuz qilish tushuniladi.

Ekstremist o‘zining siyosiy, diniy yoki boshqa ijtimoiy xavfli g‘oyalari haqligiga ishongan va ularni kishilar, ayniqsa, yoshlar ongiga singdirish uchun harakat qiladigan «g ‘oyaviy» jinoyatchi. Bugun okzining mutaassib g‘oyalarini isbotlash va ularni jam iyatning asosiga aylantirish uchun harakat qilayotgan, o‘z faoliyati davomida dahshatli g”ayriinsoniy usullardan foydalanayotgan bu guruhlar shunday ekstremistlardir. 126

Ekstremizmning eng xavfli shakli terrorizmdir. Terrorizm —bu davlat hokimiyati va mahalliy boshqaruv organlari hamda xalqaro tashkilotlarning qarorlar qabul qilish jarayonida aholini qo‘rqitish yoki qonunga xilof boshqa harakatlar bilan bogMiq zo‘ravonlik orqali ta’sir ko‘rsatish mafkurasi va amaliyotidir. Ya’ni terrorchilar hech narsa bilan chegaralanmagan vahshiyliklar, masalan, aholi to’plangan joyda portlash sodir etish, ommaviy qatl qilish kabi usullar orqali siyosiy hokimiyatga intiladilar. Ular hozirda ayniqsa diniy niqobdan keng foydalanmoqda. Masalan, «Al-Qoida», IS H ID kabi islom dinini niqob qilib olgan ter­ rorchi tashkilotlar bugun dunyoning eng katta ekstremistik va terro­ ristik xavfiga aylandi. Bu xavfni bilmaydigan yoki oxirigacha tushunib yctmayotgan kishilar, ayniqsa, yoshlar terrorchilar changaliga ilinib qol­ moqda. Ekstremistik g‘oyalarning yoyilishida Internet va boshqa zamonaviy axborot vositalari ham ma’lum salbiy rol o‘ynamoqda. Yaqin Sharqdagi notinch holat, u yerdan o‘n minglab qochoqlarning Yevropaga intilishi butun dunyoda terrorizm xavfini keskin oshirdi. Eng xavflisi, zamonaviy kishilarga yot bo‘lgan qo‘rqinch va xavotir holati butun dunyoni qamrab olmoqda. Tabiiy resurslar m uam m o si va biosferaning ifloslanishi. Yer yuzidagi hayotga tahdid qilayotgan xavflardan yana biri insonning ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq. Inson ishlab chiqarish faoliyatining Yer biosferasiga salbiy ta’siri kun sayin oshib bormoqda. Keyingi yillarda sayyoramizni quyoshning radioaktiv nurlaridan himoya qilib turgan ozon qatlami buzilm oqda. Oqibatda odamlarning saraton kasalligiga yoiiq ish i, hayvon va o‘sim liklarning kasallanishi xavfi oshmoqda. Atmosferaga is gazlarining ko‘plab chiqarilishi glo­ bal iqlim o‘zgarishi jarayonini boshlab berdi. Natijada sayyoramizda o‘rtacha harorat yil sayin oshib bormoqda. Kelajakda qutb m uzliklari, Grenlandiya va Antarktida m uz qatlam larining erishi, dunyo okeani sathining ko‘tarilishi, qirg‘oq bo‘yidagi yuzlab shaharlarni, keng hosildor yerlarni suv bosishi kutilmoqda. 0 ‘zbekistonda hal qilinishi lozim bo‘lgan shunday eng katta muammo —bu Orol dcngizi muammosi. So‘nggi qirq yil mobaynida Orol dengizi havzasi keskin qisqardi, suv hajmi kamaydi, uning minerallashuvi esa o‘nlab marta oshib, dengizni tirik organizm larning yashashi uchun yaroqsiz holga keltirdi. Bugunga kelib, dengizning 90 % idan ortiqrog‘i qurib bo‘lgan. Bunday manzara Orolbo‘yi aholisi, ayniqsa, bolalar sog‘lig‘i, m illat genofondi, atrof-muhit musaffoligiga jiddiy zarar yetkazmoqda. 127

So’nggi davrda Ycr yuzi aholisining katta qismi to‘plangan sha­ harlarda inson o‘tmishdagiga nisbatan ancha katta axborot ta’siriga uchramoqda. Natijada asab-psixologik, saraton va yurak-qon tomir kasalliklari kobpayib bormoqda. Yuz yillar davomida shakllangan turmush tarzidagi okzgarishlar, ayniqsa, zamonaviy qulayliklar natijasida harakatning kamayishi ham inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

Albatta, yuqorida kcltirilganlar insoniyat hal qilishi lozim bo‘lgan m uam m olarning barchasini qamrab olmaydi. Ulardan ayrimlari, masalan, insoniyatning m a’naviy inqirozi, axloqiy buzilish kabi muammolar juda murakkab bo‘lib, ularning hal qilinishi Ycr yuzida insoniyatni saqlab qolish va keyingi rivojlanishini ta’minlash uchun favqulodda m uhim hisoblanadi. Shu qatori insoniyat oldida jam iyat va tabiat o‘rtasidagi muvozanatni tiklash, ekologik, texnologik va ijtimoiy jarayonlarni uyg‘unlashtirish, ijtimoiy tanglikni bartaraf qilish va nati­ jada insoniyat sivilizatsiyasini saqlab qolishdck olamshumul murakkab 128

vazifa turibdi. Bu m uam m olarni hal qilish hamkorlik va ham jihatlikni talab qiladi.

U nifikatsiya —bu

M u stah k am lash

insoniyatdan, eng avvalo,

to p sh iriq la r

1. Siyosiy, iqtisodiy va madaniy sohalardagi globallashuv jarayoni nimalarda namoyon bo‘ladi? 2. Atrof-muhit va inson salomatligining yomonlashuviga qanday omillar sabab bo‘lmoqda? 3. Ekstrem izm ning g ‘oyaviy xavfi qanday ko‘rinishlarda namoyon boMadi? 4. Zam onaviy mutaassib diniy guruhlarning ekstremistik xavfi nimada? 5. Nim a uchun terrorizm ekstremizmning eng xavfli turi hisoblanadi? 6. Tabiiy resurslarning kamayishi va atmosferaning ifloslanishi insoniyat oldiga qanday m uam m olarni qo‘ymoqda? M u sta q il

«Ekstrem izm va terrorizm —taraqqiyot zavoli» mavzusida taqdimot tayyorlang va videorolik ko‘rinishida to‘garak mashg‘ulotida namoyish qiling.

Internet yordamida dunyoda tabiiy resurslar m uam m o­ si va biosferaning ifloslanishi masalasini tahlil qiling. M azkur m uam m olarning yechimlarini jahon tajribasida qanday hal qilinishini daftaringizga yozing.

28-M A V ZU . X X A S R O X I R I – X X I A S R B O S H L A R ID A B A R Q A R O R R I V O J L A N IS H VA E T N O – IJ T IM O IY M UAM M OLAR B arq aro r xavfsiz rivojlanish m u a m m o la ri. Barqaror rivojla­ nish —bu iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlar jarayoni bo‘lib, unda tabiiy resurslardan foydalanish, investitsiyalarni yo‘naltirish, ilmiy-texnik taraqqiyotning yo‘nalishini bclgilash, shaxsning rivojlanishi va institutsional o‘zgarishlar bir-biri bilan moslashtiriladi, inson chtiyojlari va intilishlarini qondirish uchun bugungi va istiqbolli imkoniyatlar kuchaytiriladi. Bulardan maqsad, albatta, kishilarning sifatli yashash darajasini ta’minlashdir.

B irlashgan tu zilg an ?

Insoniyatning barqaror xavfsiz rivojlanishi ko‘p jihatdan xalqaro hamkorlikka ham bog‘liq. Sanoatni cnergiya va resurslar sarfini kamaytiruvchi yuqori texnolgiyalarga asoslangan postindustrial tizimga o‘tkazish hozirgi sivilizatsiya zim m asiga tushayotgan yukni ancha kamaytirishi m um kin. Masalan, so‘nggi 50 yil ichida ilm-fan yutug‘i natijasida dunyoda yonilg‘i sarfining keskin kamayishi tabiatdan oshiqcha boyliklarni olmasdan, atrof-muhitni iflos qilmasdan yuqori texnologiyalar asosida mahsulot olish m um kinlig ini isbotladi. Tabiatni himoya qilish bo‘yicha alohida davlatlar tomonidan olib borilayotgan tadbirlar bilan bir qatorda, bu sohadagi xalqaro ham­ korlik ham rivojlanmoqda. Atrof-muhitni himoya qilish va barqaror taraqqiyot bo‘yicha 1992-yili Rio-de-Janeyro shahrida o‘tkazilgan konferensiyada X X I asrdagi harakat, jum ladan, butun insoniyat uchun barqaror-xavfsiz rivojlanish konsepsiyasini ishlab chiqish dasturi qabul qilindi. Dunyoning yetakchi mamlakatlari ozon qatlamini yemiruvchi moddalarni atmosfcraga chiqarishni kamaytirish va kcyinchalik butunlay to‘xtatish majburiyatini oldilar. Yadro texnologiyalaridan foydalanuvchi davlatlar atom elektrostansiyalari xavfsizligining xalqaro standartlariga rioya qilmoqdalar. Shunga qaramasdan, global, um um jahon miqyosida barqaror-xavfsiz taraqqiyot modeliga o‘tish m uam m osini yechish uchun hozircha sha130

roil yaratilgan emas. A m m o insoniyat shu yo‘nalishda rivojlanmoqda, hamkorlik qilishda davom etmoqda. Bu insoniyatning ertangi kuniga ishonchini mustahkamlaydi.

Atrof-muhitning ifloslanishi davrim izning eng global m uammosiga aylanmoqda

Ir q c h ilik va irq iy kam sltilish g a qarshi kurash. Jamiyatdagi irqiy keskinlikni yumshatishga qaratilgan tadbirlar etnik ozchilikning teng huquqlarini, jum ladan, ijtimoiy sohadagi huquqlarini mustahkamlashga qaratilgan qonunlar qabul qilinishini o‘z ichiga oladi. Shunday qonunlar dastlab SSSRda, A Q SH va G ‘arbiy Yevropa mamlakatlarida qabul qilindi. Ayniqsa, Yevropada irqiy kamsitilishga qarshi qonunlarni mustahkamlashga qaratilgan tadbirlar amalga oshirildi. ‘

Irq iy kam sitish —bu . A tom elektrostansiyalari – . Barqaror-xavfsiz rivojlanish konsepsiyasi —bu .

roit yaratilgan emas. A m m o insoniyat shu yo‘nalishda rivojlanmoqda, hamkorlik qilishda davom etmoqda. Bu insoniyatning ertangi kuniga ishonchini mustahkamlaydi.

Atrof-muhitning ifloslanishi davrim izning eng global muam m osiga aylanmoqda

Ir q c h ilik va irqiy kam sitilishg a qarshi kurash. Jamiyatdagi irqiy keskinlikni yumshatishga qaratilgan tadbirlar etnik ozchilikning teng huquqlarini, jum ladan, ijtimoiy sohadagi huquqlarini mustahkamlashga qaratilgan qonunlar qabul qilinishini o4z ichiga oladi. Shunday qonunlar dastlab SSSRda, AQSH va G ‘arbiy Yevropa mamlakatlarida qabul qilindi. Ayniqsa, Yevropada irqiy kamsitilishga qarshi qonunlarni mustahkamlashga qaratilgan tadbirlar amalga oshirildi. 5

Irq iy kam sitish — bu . A tom elektrostansiyalari — . Barqaror-xavfsiz rivojlanish konsepsiyasi – bu .

Dunyo xalqlari irqchilikka qarshi Etnik ozchilikning ijtimoiy m uam m olari va siyosiy maqomiga fuqarolik jam iyatining nodavlat tizim lari ayniqsa katta e’tibor qaratdi. Masalan, kasaba uyushmalarida etnik ozchilik vakillari manfaatlarini ifoda etuvehi bo‘lim lar paydo bo‘ldi. Yetakchi siyosiy partiyalar ham etnik ozchilik vakillari uchun o‘z bo‘lim larini ochdi. Parlamentga, mahalliy hokimiyat organlariga etnik ozchilik vakillaridan nomzodlar ko‘rsatildi. 1987-yili Buyuk Britaniyada ilk bor jam oa palatasiga et­ nik ozchilik vakillaridan to‘rt nafari saylandi. Keyin qora tanli Devid D inkins Nyu-York shahar mcri, afro-amcrikalik Barak Husayn Obama A Q SH prezidenti, kelib chiqishi belujlardan boklgan Sodiq Omonxon London shahrining meri etib saylandi. A m m o 2015 -yil i A Q SH ning bir necha shaharlarida politsiyachilar va irqchilar tomonidan qora tanli am erikaliklarning oMdirilishi ortidan prezident B.Obama AQSH uchun irqchilik hamon dolzarb muammo ekanligini tan oldi. X X asr oxiri —X X I asr bo shlaridagi etno-ijtim oiy m uam m olar. X X asr oxiriga kelib katta moddiy resurslarga ega bo‘lmagan davlat­ lar ham etno-ijtimoiy m uam m olar bilan to‘qnash kela boshladi. Zotan, X X I asrda etno-ijtimoiy mojarolar o‘tgan asrdagi sinfiy kurashlarga nisbatan ham jiddiyroq muam m olar manbayi bo‘lishi m um kinligini bugungi voqealar ko‘rsatmoqda. 132

ham jihatlik – etnik m ojarolam ing samarali y o‘li

Jahonda aholisi 1 m illiondan ziyod boMgan 164 ta davlatning yarmidan kamrog‘i nisbatan bir m illatli, ya’ni asosiy aholisi bitta millatga mansub davlatlardir. Qolgan davlatlar ko‘p m illatli hisoblanadi. A holining ko‘p m illatli tarkibi shu davlatda etno-ijtimoiy mojarolar kelib chiqishini muqarrar qilib qo‘ymaydi. Ko‘pm illatli mamlakatlar, masalan, O ‘zbekistonda turli m illatlarning tinch-totuv yashash an’anasi shakllangan. A m m o dunyoning ayrim hududlarida etnik mojarolarning keskinlashuvi yuz bermoqda. X X asrning 80-yillari oxiriga kelib, yuz bergan jam i harbiy mojarolarning yarmidan ko‘pi bir davlat ichkarisida, etnoslararo mojarolar edi. 0 ‘sha paytda bu mojarolarning asosiy maydoni Osiyo va A frika mamlakatlari bo‘ldi. Ammo SSSR tarqalib ketishi bilan uning sobiq hududida o‘nlab etnos­ lararo keskinlik o‘choqlari vujudga keldi. SSSRda milliy-hududiy chegaralanish o‘tkazilgan X X asrning 20-yillarida sovet respublikalari o‘rtasidagi chegaralarni belgilashda etnik omil yaxshi inobatga olinmagan, natijada ko‘plab aholi o‘z milliy respublikalari hududidan tashqarida qolib ketgan. Bu muammo ayniqsa Kavkazorti respublikalari va 0 ‘rta Osiyoda SSSR qulagandan so4ng yaqqol sezilib qoldi. Bu hududlarda ko‘plab etnoslararo mojarolarning kelib chiqishiga sabab boMdi. 133

1992-yili Rio-de-Janeyro sh ah rid a atrof-m uhitni hinioya q ilish va b a rq a ro r taraqq iy ot bo‘yicha konferensiya o ‘tk a /ild i. Q o ra ta n li D evid D in k in s Nyu-York shahar meri, afro – am e rik alik B arak H usayn O b a m a A Q S H prezidenti, kelib chiqishi b e lu jla rd a n bo‘lgan Sodiq O m o nx o n L ondon shahrin ing m eri etib saylandi. I__________________________________________ ^

Sovet davrida barcha respublikalarning sanoat potensiali bir xil rivojlantirilmaganligi ham SSSR parchalangandan so‘ng bir qator etno-ijtimoiy m uamm olar manbayiga aylandi. Ayniqsa, 2000-yillardan boshlab sobiq sovet respublikalaridan mehnat muhojirlarining om ma­ viy ravishda Rossiya Federatsiyasiga kelishi bu yerda etno-ijtimoiy holatni keskinlashtirib yubordi. Xullas, X X asrdagi juda katta siyosiy va harbiy to‘qnashuvlarning mahsuli bo‘lgan etno-ijtimoiy m uam m olar asr oxirida Yevropada yuz bergan siyosiy bo‘hronlar, SSSR va sotsialistik lagerning tarqalib ketishi natijasida yanada avj oldi. X X I asrga kelib, kishilarni irqiy va diniy mansublik asosida kamsitishlar kamaygan boisa-da, ijtimoiy tengsizlik, migratsiya jarayonlari bilan b o g iiq muammolar hamon saqlanib qolmoqda. Institutsional o4zg arishlar – bu ijtimoiy-iqtisodiy taraq-

qiyotning tarkibiy qismi boiib, ijtimoiy institutlardagi rivojlanish va o’zgarishlarda namoyon bo’ladi. Potensial – bu qaysidtr soha. jabhada mavjud barcha imkoniyatiar, vositalar yigindisi; keng ma’noda «zaxira» vositalari. \

Irq c liilik – bu irqlarning teng emasligi, «oliy» irqlaming «past» irqlar ustidan hukm ronlik qilishi to’g’risidagi g’ayriilmiy, reaksion ynazariya.________________________________________________________________

1. Etno-ijtimoiy m uamm olar deganda nimani tushunasiz? 2. Migratsion jarayonlar etno-ijtimoiy munosabatlarga qanday ta’sir ko‘rsatadi? 3. Irqchilik va irqiy kamsitilish deganda nim ani tushunasiz? 4. Etno-ijtimoiy munosabatlarga migratsion jarayonlarning ta’siri nimalarda namoyon bo‘lmoqda? 134

SSSR parchalangandan keyin sobiq sovet rcspublikalarida etnos­ mojarolar kelib chiqishining qanday sabablari bor edi? M u sta q il

«Irqiy kamsitishlarga qarshi kurash» va «Etno-ijtimoiy m uam m olar» tushunchalarini qiyosiy tahlil qilish asosida ularning shakllarini daftaringizga yozing.

29-M AVZU . X X A S R O X I R I – X X I A S R B O S H L A R ID A IL M IY – T E X N IK T A R A Q Q IY O T . IL M – F A N , A D A B IY O T , S A N ’AT IT I va u n in g n a tija la ri. X X asrning ikkinchi yarmidagi ilmiytexnik inqilob so‘nggi yuz yil davomida ilm-fan rivojlanishining qonuniy natijasi bo‘ldi. Bu inqilobning asosiy belgilari tabiiy va sintetik material lardan mahsulotlarni om m aviy ishlab chiqarish, mashinalardan keng foydalanish, ishlab chiqarishning konveyerli liniyalarini, zavod-avtomatlarni va sanoat robotlarini yaratish b o id i. ITI jahonning ilg‘or mam lakatlarini sivilizatsiyaning industrial bosqichidan postindus­ trial davriga olib chiqdi.

In te rn e tn in g etilgan?

Axborot va yangi texnologiyalarning jadal rivojlanishi, X X asr­ ning so‘nggi 30 yilida yuz bergan yangi texnologik inqilob, um um iy kompyuterlashtirish va jam iyatning axborotlashuvi, ishlab chiqarishning intellektuallashuvi kabi jarayonlar rivojlangan mamlakatlarda jam iyat­ ning mutlaqo yangi holatini keltirib chiqardi. Buni olim lar «axborot jamiyati» deb atamoqdalar. O lim larning fikricha, «axborot jamiyati» industrial jam iyatdan keyin keladigan, jam iyatning ancha yuqori bosqichidir. Hozir industrial rivojlangan mamlakatlarda intellektual mehnat bilan band boTgan aholi soni butun ishchi kuchining yar135

miga yaqinlashmoqda. yuqori. Agar A frikada band bo‘lsa, A Q SH da axborot texnologiyalari

A Q SH va Yaponiyada bu ko‘rsatkich yanada aholining 2/3 qismi qishloq xo‘jaligi sohasida bu ko‘rsatkich 3% dan oshmaydi. AQSHda sohasida 80% aholi mchnat qilmoqda.

Fan va texnologiyalar

T abiiy fa n la r va tibbiy ot. X X asrning ikkinchi yarmida biologiya, biokim yo va tibbiyotning rivojlanishi inson hayotining keskin o‘zgarishiga, industrial jam iyatning yangi sifat bosqichiga o‘tishiga olib keldi. X X asrda qorachechak, ispan grippi, o‘lat, vabo, terlama, sil, bezgak kabi kasalliklar Yer yuzida 1 m lrd ga yaqin kishining o4lim iga olib keldi. Asr oxiriga kelib yangi yuqum li kasallik —OITS paydo bo‘ldi. Shunga qaramasdan, aynan X X asrda tarixda birinchi bor y uqum li kasalliklar odam lar o‘lim in in g asosiy sababi bo‘lmay qoldi. X X asrning ikkinchi yarmi, ayniqsa, asr oxirlariga kelib, yurak-qon tom ir tizim i va saraton kasalliklari kishilar o‘lim ining bosh sababchilariga aylandi. Biologiya, qishloq xo‘jaligi va tibbiyot fanidagi inqilobiy yutuqlar natijasida Yer yuzi aholisi asr boshidagi bir yarim m illiard kishidan asr oxiriga kelib olti m illiard kishiga136

cha ko‘paydi. Juda ko‘plab kasalliklarga qarshi vaksinalar yaratildi. Tibbiyot texnikasi sohasidagi yutuqlar kishilarning hayot farovonligini yaxshiladi va um rini uzaytirdi. Q a d riy a tla r tiz im id a g i o‘zgarishlar. O m m aviy axborot vositalarining takomillashuvi uni kishilarning ongiga, yurish-turish va kayfiyatiga ta’sir o‘tkazuvchi qudratli vositaga aylantirdi. X X asrning ik k in ­ chi yarmida sun’iy yoldosh orqali teleko‘rsatuvlarni namoyish qilish, global kompyuter tarmog‘ini yaratish orqali insoniyatning m a’naviy hayotini baynalmilallashtirish uchun sharoit tug‘ildi. Shu munosabat bilan odamlarda savol tug4ila boshladi: aynan qaysi qadriyatlar, g‘oyalar, timsollar, tasavvurlar endi universal xarakter kasb etadi, barcha uchun um um iy boMadi? Aytish m um kinki, hozir g‘oyalar, madaniy qadriyatlarning o‘ziga xos jahon bozori paydo bo‘ldi. Unda kuchli davlatlar o‘zining siyosiy va madaniy ta’sirini ta’minlash uchun kurashmoqda. Ham m a joyda radioeshittirish va televideniyening keng tarqalishi, ko‘pchilik mamlakatlarda aholi savod darajasining o‘sishi tez foyda keltiradigan, om m aviy iste’molchiga m oijallangan badiiy mahsulotlarga ehtiyojni keltirib chiqardi. O m m aviy madaniyat nafaqat kokngil ochadigan, balki ma’lum mafkuraviy maqsadni ham ko‘zlagan om m aviy vaqtichog‘likning audio va video mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi butun boshli sanoatning paydo boiishiga olib keldi. Jahonning yetakchi korporatsiyalari bunda o‘z mahsulotlarini to‘g ‘ridan to‘g‘ri va bilvosita reklama qilishning kuch­ li imkoniyatlarini ko‘rdilar. Kino, estrada va sport

lakatlarida bir jinsli kishilar o‘rtasida oila qurishning qonunlashtirilishi, urf-odatlar va dinning qarshiligiga qaramasdan, bu odatni boshqa joylarda ham ommalashtirishga urinishi ko‘pchilik tomonidan bugungi G ‘arb jam iyatining m a’naviy inqirozi sifatida qaralmoqda. Shu sababli G ‘arbning o‘zida ham om m aviy madaniyat ko‘pchilik faylasuflar, jamiyatshunos va madaniyatshunoslar tomonidan juda tashvishli hodisa sifatida qaralmoqda. U olam ni o‘ta jo ‘n qabul qilishga chorlagani uchun intellektual buzilish manbayi sifatida ta’riflanmoqda. O lim larning fikricha, ommaviy madaniyat shaxsning chuqur ehtiyojlarini ro‘yobga chiqarish va amalga oshirishga qarshilik qiladi. Xulqatvorning taqlidchilik modeli kishilarda sustkashlik, moslashuvchanlik, ya’ni dunyoni qanday boisa, shundayligicha qabul qilishga tayyorlik psixologiyasini shakllantiradi. A dabiyot. X X asr oxiri — X X I asr boshlariga kelib adabiy jara­ yonlar tez o‘zgardi, har o‘n yilda adabiyotda yangi yo^nalish paydo boiyapti, yangi maktablar shakllanyapti. Bu davr adabiyotida intellek­ tual izlanish jarayonini davom ettirmoqda, u zamonaviy jam iyatning ehtiyojlarini va rivojlanish usullarini anglashga intilmoqda. Yangi asr boshida ko‘plab tillarda nashr qilingan va katta shovshuvga sabab b o ig an shunday asarlardan biri afg‘onistonlik Xolid Husayniyning «Shamol ortidan yugurayotgan odam » deb nomlangan romani b o id i. Roman voqealari Kobulda «tolibon» harakati avjiga chiqqan davrda yuz beradi. Bu —A m ir va Hasan o‘rtasidagi do‘stlik tarixi. Unda odamlar o‘rtasidagi do‘stlik va majburiyatning m a’naviy asoslari haqida fikr yuritiladi. Asar 2001-yil sentabr voqcalaridan keyin nashr etilgani uchun ham katta qiziqish uyglotdi. XXI asrda o‘zbek kitobxoniga yetib kelgan yana bir mashhur asar braziliyalik yozuvchi Paulo Koelyoning «A lkim yogar» romanidir. Asar yoshlik, orzu va unga intilish haqida. «CKz Taqdiriga erishish —mana insonning haqiqiy burchi», deb yozadi P. Koelyo. X X asr oxiri —X X I asr boshlarida jahon jam oatchiligining e’tiborini qozongan eng mashhur asarlardan biri ingliz yozuvchisi Joan Rouling qalamiga mansub «Garri Potter» haqidagi romanlar b o id i. Olimlar katta tarbiyaviy ahamiyatga ega deb hisoblaydigan bu romanlar o iim n i ham yengib o‘tgan xudovash o‘spirin Garri Potterning sarguzashtlariga bagishlangan. Asar bugungi dunyo har qachongidan ham ezgulikka, odamlarga yaxshilik eltuvchi ulug4 zotga muhtoj ekanligi, ezgulik y o ii hozir har qachongidan og‘ir va ziddiyatli boisa-da, Garri Potterdek sof qalbli insonlar ularni yengib o‘tishi m um kinligi 138

haqida hikoya qiladi. A n ’analarni saqlab qolishga intilgan yozuvchi bu asarlarda betakror obrazlar yordamida o”zining o‘ta ishonchli badiiy olam ini yaratishga muvaffaq bo‘ldi. Bu turdagi asarlarning ko‘pligiga qaramasdan, bugungi adabiyotning ko‘p qism ini asosan tijoriy va reklama xarakteridagi asarlar tashkil etmoqda. Zam onaviy jam iyat o‘z rivoj lan i shining m uhim intellektual qismi boMgan adabiyotning ahamiyati va m uam m olarini, jam iyat adabiyotsiz mavjud bo‘lishi va rivojlanishi m um kin emasligini toMiq anglab yetishi lozim. Tclevidcniye, radio va Internet tarmoqlari orqali beriladigan kunning m uhim yangiliklari qatorida nashr etilgan kitoblarni taqdim etish, ularni reklama qilish odatiy holga aylanmog‘i lozim. Bu aslida zamonaviy jam iyat madaniyatining m uhim qismi, uni inobatga olmaslik m um kin emas. San’at. Zam onaviy san’at X X asrning ikkinchi yarmida shakllangan an’analar asosida tashkil topdi. Bu davr san’ati modernizmga muqobil, ba’zan unga keskin qarama-qarshi yo‘nalishlarni izlash, yangi san’at tilini yaratishga urinish bilan xarakterlanadi. U yangi obrazlarni, ifodalashning yangi, nomoddiy vosita va materiallarini izlash jarayonida aks etdi. Axborot davrining yangi texnologiyalari, axborotning haddan ziyodligi, inson bilan mashina o‘rtasida ziddiyatga olib keldi. Bu ziddiyatni hal qilish yo‘li sifatida telekommunikatsiyaga estetik asoslarni olib kirish, uni axborot yetkazish funksiyasidan ozod qilish, xususan, ko‘rsatuvlar m azm unini sharqona mistitsizm, irratsional negiz bilan to‘ldirish ta k lif qilinadi. Intellektni «ishga solmasdan», bevosita insonning ichki olamiga murojaat qilish — bu tamoyil kompyuter grafikasi, videokliplar yaratish kabi san’atning yangi turlarida, qisman zamonaviy kino san’atida qo‘llanilm oqda.

X X asrning ikkinchi varnii, ayniqsa, asr oxirlariga kelib, yurak-qon tom ir tizim i va saraton kasalliklari kishilar oMiniining bosh sababchilariga aylandi. Biologiya, qishloq xo’jaligi va tibbiyot fanidagi inqilobiy yutuqlar natijasida Yer yuzi aholisi asr boshidagi bir yarim niilliarct kishidan asr oxiriga kelib olti m illiard kishigacha kokpaydi. лай

Telekommunikatsiyalarning global tarmog‘i, om m aviy madaniyat paydo bo‘lishining eng m uhim natijasi badiiy san’atning ijtimoiy-siyosiy roli oshganligida namoyon bo‘ldi. Endi san’at faqat hayotning in’ikosi bo‘lmasdan, ijtimoiy reallikni shakllantiruvchi omilga ham aylandi. Shundan kelib chiqib, bir qator rassomlar «postdemokratik jam iyat»da san’at hokimiyat qo‘lidagi qurolga aylanadi, deya xavotir bildirishmoqda. ———————————————————— x V aksina —yuqum li kasalliklarga qarshi emlashda qo‘llaniladigan vosita. \ IVIistitsizm —bu mistikaga m oyillik, mistikaga asoslangan diniy-idealistik dunyoqarash shakli. Irratsio nallik —bu voqelikni bilishda ongning imkoniyatini rad etuvchi yoki uni juda eheklangan deb biluvchi falsafiy konsepsiya. O m m a v iy m a d aniy at —bu zamonaviy jam iyat hayotining deyarli barcha sohalariga kirib kelgan maishiy, ko‘ngilochar va axborot madaniyati. v__________________________________________________________________________ ‘ M u sta h k a m la sh

to p sh iriq lar

1. ITI rivojlangan mamlakatlarda jam iyatning qanday sifat o‘zgarishlari ko‘zga tashlandi? 2. Siz qadriyatlar tizim in ing baynalmilallashuvi jarayoniga qanday qaraysiz? Unda m illiy madaniyatlar uchun qanday xavf yashiringan? 3. O m m aviy madaniyat jam iyatdagi qadriyatlar tizim iga qanday ta’sir ko4rsatmoqda? 4. Zam onaviy axborot vositalari adabiyot va san’atda qanday yangi yo‘nalishlar va m uam m olarni keltirib chiqarmoqda? 5. Hozirgi zamon adabiyotining kitobda keltirilgan namunalaridan qaysi birlarini o‘qigansiz? Ular haqida so‘zlab bering. M u staq il

S Internet yordamida « X X asr oxiri —X X I asr boshla­ rida ilm-fan, adabiyot, san’at» m avzularini aks ettiruvchi videorolik tayyorlang va taqdimotga tayyorgarlik ko‘ring. 140

M U N D A R IJ A K ir is h . 3 I

A S R O X I R I – X X I A S R B O S H L A R ID A DUNYO M A M LA K A T LA R I

1-mavzu. X X asr oxiri —X X I asr boshlarida xalqaro munosabatlar. 4 2-mavzu. Sharqiy Yevropa mamlakatlarida demokratik inqiloblar va sotsialistik lagerning parchalanishi. 9 3-mavzu. Sovet davlatining parchalanishi va sobiq sovet respublikalarida m ustaqillikning e’lon qilinishi. 15 II

1991 – 2 0 1 7 – Y IL L A R D A M AM LAKATLARI

4-mavzu. 1991 —2017-yillarda Rossiya Federatsiyasi. 19 5-mavzu. 1991 — 2017-yillarda Ukraina, Belarus va Moldova respublikalari. 23 6-mavzu. 1991 — 2017-yillarda Boltiqbo‘yi davlatlari. 29 7-mavzu. 1991 —2017-yillarda Kavkazorti davlatlari. 33 8-mavzu. 1991 —2017-yillarda M arkaziy Osiyo davlatlari. 38 9-mavzu. G ‘arb mamlakatlarida integratsiyalashuv jarayonlarining jadallashuvi. Yevropa Ittifoqi va AQSH munosabatlari. 44 10-mavzu. 1991 —2017-yillarda Am erika Q o ‘shma Shtatlari. 48 11-mavzu. 1991 —2017-yillarda Germaniya Federativ Respublikasi. 52 12-mavzu. 1991 —2017-yillarda Buyuk B ritaniya. 55 13-mavzu. 1991 —2017-yillarda Fransiya. 60 14-mavzu. 1991 —2017-yillarda Italiya. 64 15-mavzu. Osiyo, A frika va Lotin Amerikasi mamlakatlari siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy yo‘n alish la ri. 68 16-mavzu. 1991 —2017-yillarda Xitoy Xalq Respublikasi. 72 17-mavzu. 1991 —2017-yillarda Y apo niya. 77 18-mavzu. 1991 —2017-yillarda Janubi-Sharqiy Osiyo m am lakatlari. 81 141

19-mavzu. 20-mavzu. 21-mavzu. 22-mavzu. 23-mavzu. 24-mavzu.

1991 — 2017-yillarda Hindiston Respublikasi. 85 1991 — 2017-yillarda Turkiya Respublikasi. 90 1991 —2017-yillarda Eron Islom Respublikasi. 94 1991 —2017-yillarda Pokiston va A fg ‘onisto n . 98 1991 — 2017-yillarda Suriya va Iro q . 104 1991 —2017-yillarda Isroil davlati va Falastin m u a m m o si. 109 25-mavzu. 1991 — 2017-yillarda Lotin Amerikasi m am lakatlari. 113 26-mavzu. 1991 —2017-yillarda A frika m am lakatlari. 118 III

Y A N G I M I N G Y I L L I K B O S H L A R ID A S IV IL IZ A T S IY A S I M U A IV IIV IO LA RI

27-mavzu. X X asr oxiri —X X I asr boshlarida globallashuv m uam m olari, harbiy, ekstremistik va ekologik xavf-xatarlar. 124 28-mavzu. X X asr oxiri —X X I asr boshlarida barqaror rivojlanish va etno-ijtimoiy m u a m m o la r. 130 29-mavzu. X X asr oxiri —X X I asr boshlarida ilmiy-tcxnik taraqqiyot. Ilm-fan, adabiyot, san’a t . 135

Shuhrat Ergashev, Begzod Xodjayev, Jamshid AbduIIayev

JAHON TARIXI (1991 —2017-yillar) 0 ‘rta ta’lim muassasalarining 11-sinfi va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining o‘quvchilari uchun darslik

«TURON-IQBOL» H.Boyqaro ko‘chasi, 51-uy. Toshkent—2018

Muharrir Badiiy muharrir Texnik muharrir Musahhih Kompyuterda sahifalovchi

T. M irzayev E. Abdikayirova A. Yuldasheva S. Alimboyeva A. Muhammadiyev

Nashriyot litsenziyasi A l№ 2 2 3 , 16.11.2012. Bosishga 2018-yilda 16-mayda ruxsat etildi. B ichim i 70×90’/|6. Ofset bosma. «Times New R om an» garniturasi. Shartli b.t. 10,53. Hisob-nashriyot t. 9,95. Adadi 432 771 nusxa. 18-276 raqamli buyurtma.

O ‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining «O^zbekiston» nashriyot-matbaa ijodiy uyi bosmaxonasida chop etildi. 100011, Toshkent, Navoiy ko‘chasi, 30.

0 ‘quvchin in g ism i, fa m iliy a s i

holatini k o ‘rsatu vchi jadval.

D a r s lik n in g o lin g a n d a g i holati

S in f rahbarin in g irnzosi

D a r s lik ­ n in g topshirilg an d ag i holati

S in f rahb a rin in g im zosi

D arslik ijaraga berilib , o ‘q u v y ili y a k u n id a qaytarib olinganda y u q o rid a g i ja d v a l s i n f rahbari to m o n id a n quyidagi ba h o i ash m ezonlariga asosan to 4dir Uadi: Y an gi

Darslikning birinchi berilgandagi holati.

Muqova butun, darslikning asosiy qismidan ajralmagan. Barcha varaqlari mavjud, yirtilmagan, ko‘chmagan, bctlarida yozuv va chiziqlar yo‘q.

Q o n iq a r li

Q o n iq a r s iz

Muqova ezilgan, birmuncha chizilib, chetlari yedirilgan, darslikning asosiy qismidan ajralish holati bor, foydalanuvchi tomonidan qoniqarli ta’mirlangan. Ko’chgan varaqlari qayta ta’mirlangan, ayrim betlariga chizilgan. Muqovaga chizilgan, yirtilgan, asosiy qismidan ajralgan yoki butunlay yo‘q, qoniqarsiz ta’mirlangan. Bctlari yirtilgan, varaqlari yetishmaydi, chizib, bo‘yab tashlangan. Darslikni tiklab boMmaydi.

Vasiliy Kandinskiy. «Kom pozitsiya № 5»

Dunyo dinlari tarixi 10-sinf

Android Application Dunyo dinlari tarixi 10-sinf, Разработанный Turkiston, Перечислен В Категории Книги И Справочники. Текущая Версия 1.0.0, Выпущенная На 09/08/2018 . Согласно Google Play Dunyo dinlari tarixi 10-sinf, Достигнуто Более 27 Тысяча. Dunyo dinlari tarixi 10-sinf В Настоящее Время Имеет Рейтинги 50 Со Средней Номинальной Стоимостью 4.4

Z. Исламов, д. Рахимджанов, J. История религий мира
в мире

10 -й класс и среднего специалиста,> Профессиональные учебные заведения
подтвердили Министерство государственного образования Республики Узбекистан

« Yangiiuul Polagraf Service »
Q 97 Islamov, Zahidjon.
Zohidjon

Zohidjon
Zohidjon
Zohidjon
»> Zohidjon. #> Zohidjon
Zohidjon
»> 10 -й класс: учебник для z. Исламов, д. Рахимджанов, J. Наджмиддинов. – Первая публикация. – tashkent.:3: 154, 2017. – 144 б. 075.2)

В Настоящее Время Мы Предлагаем Версию 1.0.0. Это Наша Последняя, ​​самая Оптимизированная Версия. Это Подходит Для Многих Разных Устройств. Бесплатно Скачать Непосредственно Apk Из Google Play Store Или Других Версий. Более Того, Вы Можете Скачать Без Регистрации И Не Требуется Входа В Систему.

У Нас Есть Более 2000+ Доступных Устройств Для Samsung, Xiaomi, Huawei, Oppo, Vivo, Motorola, LG, Google, OnePlus, Sony, Tablet . С Таким Количеством Вариантов, Вам Легко Выбрать Игры Или Программное Обеспечение, Которое Соответствует Вашему Устройству.

Это Может Пригодиться, Если Есть Какие -Либо Страновые Ограничения Или Какие -Либо Ограничения Со Стороны Вашего Устройства В Google App Store.

Din tarixi – History of religion

Ushbu nomdagi jurnal uchun qarang Dinlar tarixi (jurnal). Umuman dinni akademik o’rganish uchun qarang Diniy tadqiqotlar. Dinlar tarixi maktabiga qarang Dinlar tarixi maktabi.

Ushbu maqola umumiy ro’yxatini o’z ichiga oladi ma’lumotnomalar, lekin bu asosan tasdiqlanmagan bo’lib qolmoqda, chunki unga mos keladigan etishmayapti satrda keltirilgan. Iltimos yordam bering takomillashtirish tomonidan ushbu maqola tanishtirish aniqroq iqtiboslar. ( 2018 yil mart ) (Ushbu shablon xabarini qanday va qachon olib tashlashni bilib oling)

• Iso (Nasroniylik )
• Muhammad (Islom )
• Ibrohim (Yahudiylik )
• Braxma (Hinduizm )
• Siddxarta Gautama (Buddizm )

Xronologiya

• Yangi diniy harakatlar
  • Ajoyib uyg’onish
  • Fundamentalizm
  • Yangi asr

  The din tarixi insonning yozma yozuvlariga ishora qiladi diniy tuyg’ular, fikrlar va g’oyalar. Diniy tarixning bu davri. Bilan boshlanadi yozuv ixtirosi taxminan 5220 yil oldin (miloddan avvalgi 3200). [1] Tarixi din yozma yozuvlar paydo bo’lishidan oldin mavjud bo’lgan diniy e’tiqodlarni o’rganishni o’z ichiga oladi. A orqali qiyosiy diniy xronologiyani o’rganish mumkin dinning xronologiyasi. Diniy matnlarni vaqt va joylashuvidan qat’iy nazar standartlashtirishda, ibodatlar va ilohiy qoidalarni yodlashni osonlashtirishda yozuv katta rol o’ynagan. Muqaddas Kitobning kichik bir qismi asrlar davomida saqlanib kelingan og’zaki matnlarni birlashtirishni o’z ichiga oladi. [2]

  “Din” tushunchasi 16-17 asrlarda shakllangan, [3] [4] Muqaddas Kitob, Qur’on va boshqalar kabi qadimiy muqaddas matnlarda asl tillarda so’z yoki hatto din tushunchasi mavjud emasligiga qaramay, ushbu muqaddas matnlar yozilgan odamlar yoki madaniyatlar ham yo’q edi. [5] [6]

  So’z din XXI asrda ishlatilganidek, mustamlakadan oldingi yevropalik bo’lmagan tillarga tarjimasi mavjud emas. Antropolog Deniel Dubuisson “G’arb va uning izidan dinlar tarixi” din “nomi ostida ob’ektivlashtirgan narsa . bu faqat o’ziga xos va o’ziga xos tarixga mos keladigan noyob narsa” deb yozadi. [7] Boshqalarning tarixi madaniyatlar “diniy” toifa bilan o’zaro aloqasi, shuning uchun ularning dastlab paydo bo’lgan g’oya bilan o’zaro ta’siri Evropa ta’siri ostida Nasroniylik. [8] [ tekshirish uchun kotirovka kerak ]

  Mundarija

  • 1 O’qish tarixi
  • 2 Umumiy nuqtai
  • 3 Kelib chiqishi
  • 4 Eksenel yosh
  • 5 O’rta yosh
  • 6 Zamonaviy asrlar
  • 7 Shuningdek qarang
    • 7.1 Shamanizm va ajdodlarga sig’inish
    • 7.2 Panantheizm
    • 7.3 Shirklilik
    • 7.4 Tavhid
    • 7.5 Monizm
    • 7.6 Dualizm
    • 7.7 Yangi diniy harakatlar
    • 8.1 Iqtiboslar
    • 8.2 Manbalar

    O’qish tarixi

    Diniy tarix maktabi Dinlareschichtliche Schule, 19-asr oxiri Nemis fikr maktabi, muntazam ravishda o’rganishni boshlagan din kabi ijtimoiy -madaniy hodisa. Unda din ibtidoiy davrdan boshlab insoniyat madaniyati bilan rivojlanib borishi tasvirlangan shirk ga axloqiy monoteizm.

    The Dinlareschichtliche Schule ilmiy tadqiqotlar olib borilgan davrda paydo bo’lgan Injil va of cherkov tarixi Germaniyada va boshqa joylarda rivojlangan (qarang) yuqori tanqid, shuningdek tarixiy-tanqidiy usul). Dinni o’rganish juda muhimdir: din va shunga o’xshash tushunchalar ko’pincha tsivilizatsiyalar qonunlari va axloq kodekslarini, ijtimoiy tuzilishini, san’ati va musiqasini shakllantirgan.

    Umumiy nuqtai

    XIX asrda turli xil bilimlar keskin oshdi madaniyatlar dinlar, shuningdek, iqtisodiy va ijtimoiy tarixlarning o’rnatilishi taraqqiyot. “Dinlar tarixi” maktabi ushbu diniy xilma-xillikni ma’lum bir guruhning ijtimoiy va iqtisodiy holati bilan bog’lash orqali hisobga olishga intilgan.

    Odatda dinlar oddiy jamiyatlardan murakkab jamiyatlarga, ayniqsa, rivojlanish bosqichlariga bo’lingan ko’p xudojo’y ga yakkaxudolik va ekstremaldan uyushgangacha. Shuningdek, dinlarni sunnat va sunnat qilmaslik, prozelitizm (boshqa din vakillarini qabul qilishga urinish) va dinni qabul qilmaslik deb tasniflash mumkin. Ko’p dinlar umumiy e’tiqodga ega.

    Kelib chiqishi

    Shuningdek qarang: Dinlarning evolyutsion kelib chiqishi va Dinning xronologiyasi

    Diniy g’oyalarning eng qadimgi arxeologik dalillari bir necha yuz ming yillarga to’g’ri keladi O’rta va Quyi paleolit davrlar. Arxeologlar qasddan dafn qilishadi erta Homo sapiens diniy g’oyalarning isboti sifatida 300000 yil avvalgi davrdan boshlab. Diniy g’oyalarning boshqa dalillariga ramziy asarlar kiradi O’rta tosh asri Afrikadagi saytlar. Biroq, dastlabki paleolitik asarlar, ularning diniy g’oyalar bilan qanday bog’liqligini hisobga olgan holda, talqin qilinishi munozarali bo’lib qolmoqda. So’nggi davrlardagi arxeologik dalillar kamroq munozarali. Olimlar [ qaysi? ] odatda bir qator asarlarni sharhlaydi [ qaysi? ] dan Yuqori paleolit (Miloddan avvalgi 50,000-13,000) diniy g’oyalarni ifodalovchi sifatida. Diniy e’tiqod bilan bog’liq bo’lgan yuqori paleolit ​​davri qoldiqlariga misollar sher odam, Venera haykalchalari, g’or rasmlari Chauvet g’ori va marosimlarni dafn etish marosimi Sungir.

    19-asrda tadqiqotchilar dinning kelib chiqishi to’g’risida turli xil nazariyalarni ilgari surishgan, xristianlik kabi ilgari ilgari surilgan da’volarga qarshi chiqishgan din. Dastlabki nazariyotchilar Edvard Burnett Tyoror (1832-1917) va Gerbert Spenser (1820-1903) ning kontseptsiyasini ta’kidladi animizm, arxeolog bo’lsa Jon Lubbok (1834-1913) “atamasini ishlatganfetishizm “Ayni paytda, diniy olim Maks Myuller (1823-1900) dinning boshlanishini nazarda tutgan hedonizm va folklorshunos Vilgelm Manxardt (1831-1880) din “tabiatshunoslik” dan boshlangan – bu bilan u tabiiy hodisalarni mifologik tushuntirishni nazarda tutgan. [9] [ sahifa kerak ] Ushbu nazariyalarning barchasi keyinchalik keng tanqidga uchragan; dinning kelib chiqishi to’g’risida keng kelishuv mavjud emas.

    Kuloldan oldingi neolit ​​davri A (PPNA) Göbekli tepa, hali hech qaerda topilmagan eng qadimiy diniy sayt [10] dunyodagi eng qadimgi taniqli T shaklidagi tosh ustunlarning doiralarini o’z ichiga oladi megalitlar [11] bilan bezatilgan mavhum, sirli piktogrammalar va o’yilgan -hayvon relyeflari. Asl yovvoyi bug’doyning uyi yaqinidagi sayt, deb nomlanganidan oldin qurilgan Neolitik inqilob, ya’ni boshlanishi qishloq xo’jaligi va chorvachilik miloddan avvalgi 9000 y. Ammo Göbekli tepaning qurilishi shu paytgacha bog’liq bo’lmagan rivojlangan tartibni tashkil qilishni nazarda tutadi Paleolit, PPNA, yoki PPNB jamiyatlar. Dastlabki qishloq xo’jaligi jamiyatlari tashkil topgan davrda tashlandiq joy hali ham qazib olinmoqda va tahlil qilinmoqda va shu tariqa u qadimgi, yem-xashak jamoalari dinlari va shuningdek, dinlarning umumiy tarixi uchun qanday ahamiyatga ega bo’lganligini yoritishi mumkin.

    The Piramida matnlari qadimgi Misrdan, ma’lum bo’lgan eng qadimgi diniy matnlar dunyoda miloddan avvalgi 2400-2300 yillarga to’g’ri keladi. [12] [13]

    Ning dastlabki yozuvlari Hind dini ular Vedalar, tuzilgan 1500-1200 Hinduizm davomida Veda davri.

    Diniy matnlarning omon qolgan dastlabki nusxalari quyidagilarni o’z ichiga oladi:

    • The Upanishadlar, ularning ba’zilari miloddan avvalgi I ming yillikning o’rtalariga to’g’ri keladi.
    • The O’lik dengiz yozuvlari, ibroniycha qismli matnlarni ifodalaydi Tanax; [14] ushbu varaqlar taxminan 2000 yil oldin ko’chirilgan.
    • To’liq ibroniycha matnlar, shuningdek Tanax, lekin ga tarjima qilingan Yunon tili (Septuagint Miloddan avvalgi 300-200), milodiy 1-asr boshlarida keng qo’llanilgan.
    • Zardushtiylik Avesta, a Sosoniyalik -era asosiy nusxasi.

    Eksenel yosh

    Shuningdek qarang: Eksenel yosh

    Miloddan avvalgi 900 yildan 200 yilgacha bo’lgan davrni tarixchilar “eksenel asr” deb atashgan, bu atama u tomonidan kiritilgan Nemis – Shveytsariya faylasuf Karl Yaspers (1883-1969). Yaspersning fikriga ko’ra, tarixning ushbu davrida ” ma’naviy bir vaqtning o’zida va mustaqil ravishda insoniyatning asoslari qo’yildi . Va bu insoniyat bugungi kunda ham mavjud bo’lgan asoslardir. “Intellektual tarixchi Piter Uotson ushbu davrni insoniyatning ko’plab nufuzli falsafiy urf-odatlarining, shu jumladan, asos solgan davri sifatida sarhisob qildi yakkaxudolik yilda Fors va Kan’on, Platonizm Gretsiyada, Buddizm va Jaynizm Hindistonda va Konfutsiylik va Daosizm Xitoyda. Ushbu g’oyalar o’z vaqtida institutsionalizatsiya qilinadi – masalan, e’tibor bering Ashoka buddizmning tarqalishidagi roli yoki nasroniylikda platonik falsafa uning poydevorida.

    Hindistondagi jaynizmning tarixiy ildizlari miloddan avvalgi 9-asrning ko’tarilishi bilan boshlangan Parshvanata va uning zo’ravonliksiz falsafasi. [15] [16] [ tekshirish uchun kotirovka kerak ]

    O’rta yosh

    O’rta asrlarda dunyo dinlari

    Jahon dinlari bugungi kun davomida o’zlarini tanib oldilar Evroosiyo davomida O’rta yosh tomonidan:

    • Xristianlashtirish ning G’arbiy dunyo
    • Buddistlarning Sharqiy Osiyodagi missiyalari
    • The buddizmning tanazzulga uchrashi ichida Hindiston qit’asi
    • The Islomning tarqalishi davomida Yaqin Sharq, Markaziy Osiyo, Shimoliy Afrika va qismlari Evropa va Hindiston

    O’rta asrlarda, Musulmonlar bilan to’qnash keldi Zardushtiylar davomida Forsni islomiy istilosi (633-654); Nasroniylar davrida musulmonlarga qarshi kurashgan Vizantiya-arab urushlari (7 – 11-asrlar), The Salib yurishlari (1095 dan keyin), Reconquista (718-1492), Evropada Usmonli urushlari (13-asrdan boshlab) va Inkvizitsiya; Shamanizm bilan ziddiyatda bo’lgan Buddistlar, Taoschilar, Davomida musulmonlar va nasroniylar Mo’g’ul bosqinlari (1206-1337); va musulmonlar to’qnashdilar Hindular va Sixlar davomida Hindiston yarim orolini musulmonlar tomonidan zabt etilishi (8-16 asrlar).

    O’rta asrlarning ko’plab diniy harakatlari ta’kidladilar tasavvuf kabi Katarlar va G’arbdagi tegishli harakatlar, Ispaniyadagi yahudiylar (qarang) Zohar ), the Bhakti harakati Hindistonda va Tasavvuf Islomda. Tavhid nasroniylikda aniq shakllarga erishdi Xristologiya va islomda Tavhid. Hindu monoteist tushunchalari Braxman o’qitilishi bilan ham klassik shaklga erishdi Adi Shankara (788-820).

    Zamonaviy asrlar

    Evropa mustamlaka 15-19 asrlarda nasroniylikning tarqalishiga olib keldi Afrikaning Sahroi osti qismi va Amerika, Avstraliya va Filippinlar. Ixtirosi bosmaxona XV asrda tez tarqalishida katta rol o’ynagan Protestant islohoti kabi rahbarlar ostida Martin Lyuter (1483-1546) va Jon Kalvin (1509-1564). Din urushlari boshlanib, oxiriga etdi O’ttiz yillik urush 1618-1648 yillarda Markaziy Evropani vayron qilgan. 18-asr boshlangan dunyoviylashtirish Evropada, keyin tezlashdi Frantsiya inqilobi 1789 va undan keyingi yillar. 20-asrning oxiriga kelib Evropaning aksariyat qismida din pasayib ketdi. [17]

    2001 yilga kelib odamlar o’zlarining diniy e’tiqodlarini aniqlash yoki ularga rioya qilish uchun Internetdan foydalanishni boshladilar. 2000 yil yanvar oyida veb-sayt e’tiqod tarmog’i tashkil etildi va keyingi yili har oy 1,7 milliondan ziyod mehmon tashrif buyurdi. [18]

    Shuningdek qarang

    • Dinning tarixshunosligi
    • Din va siyosat
    • Xristianlik va siyosat
    • Ayollar diniy raqamlar sifatida
    • Diniy urf-odatlar asoschilarining ro’yxati
    • Qo’shma Shtatlarda boshlangan diniy harakatlar ro’yxati

    Shamanizm va ajdodlarga sig’inish

    • Tarixdan oldingi din
    • Shamanizm
    • Animizm
    • Ajdodlarga sig’inish
    • Qabilaviy din

    Related posts:

    1. Xalqaro moliya munosabatlari darslik
    2. Tarbiya kitob 8 sinf
    3. 9 sinf qoraqalpoq tili imtihon javoblari
    4. Ingliz tili lug’ati yuklab olish pdf