14-maruza boshlang’ich sinflarda zamonaviy texnologiyalar, O’quv jarayonini tashkil etish usullari va shakllari. Reja

~ m etod – pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismi

Test javoblari, referatlar, kurs ishlari

::1:: O‘z bekiston respublikasining “ta’lim to‘ g ‘ r isida”gi qonuniga muvofiq kimlar pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqiga egalar?

~ kasbiy bilim, ko‘nikma va malaka, shuningdek, ta’lim muassasalarida ishlash tajribasiga ea shaxslar

~ oliy pedagogik ma’lumot hamda 5 yillik pedagogik stajga ega shaxslar

~ faoliyat jarayonida ta’lim oluvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda ular bilan muloqot qilish malakasini o‘zlashtirgan shaxslar

::2:: ta’lim muassasasi nima?

~ pulli ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish orqali moliyaviy imkoniyatlarini kengaytirish huquqiga ega yuridik shaxs

~ rivojlangan xorijiy mamlamatlarning ta’lim muassasalari bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yish huquqiga ega yuridik shaxs

~ ta’lim sohasidagi islohotlarni tashkil etishga mas’ul yuridik shaxs

::3:: mashg’ulotlarga qo’yiladigan maqsadlar ?

~ tarbiyaviy, didaktik, ijtimoiy-g‘oyaviy

~ tarbiyaviy, didaktik, muloqot

~ ijtimoiy-g‘oyaviy, aksiologik, didaktik

::4:: “ta’lim to’g’risidagi qonun” qachon qabul qilingan?

~ 1997 yil, 29 iyul

~ 1992 yil, 12 avgust

~ 199 3 yil, 1 1 avgust

::5:: kadrlar tayyorlash milliy modelining tarkibiy qismlari qaysi variantda berilgan?

~ ta’lim xizmatlarini ko‘rsatuvchilar, ishlab chiqarish

~ ta’lim xizmatlarining iste’molchilari, ishlab chiqarish

~ ta’lim jarayonining ishtirokchilari, ishlab chiqarish

::6:: davlat ta’lim standartlari nima?

~ o‘quv yuklamlari hajmini aniqlashga xizmat qiladigan, shakl va metodlari to‘g‘risida mezonlar yig‘indisi

~ ta’lim jarayonining samarali tashkil etish yo‘llari, shakl va metodlari to‘g‘risida ma’lumotlardan iborat yo‘riqnoma

~ o‘quv jadvalining tarkibiy elementlarini aks ettiruvchi manba , shakl va metodlari to‘g‘risida

::7:: D TS qanday ta’lim turlari uchun joriy etiladi?

~ umumiy o‘rta, maktabdan tashqari ta’lim, oliy ta’lim

~ maktabgacha, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-xunar

~ bolalar bog‘chasi, umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus

::8:: “pedagogika” tushunchasi qanday ma’noni anglatadi?

~ “ bolani voyaga etkazaman ”

::9:: “pedagogi ka bola tarbiyasining fani demakdir”. Ta’rif kim tomonidan berilgan?

~ abduqodir s h akuriy

::10:: pedagogika fani konsepsiyasida nimalar aks etadi?

~ fanning umumiy mazmuni

~ fan erishgan yutuqlar

~ fanning yangi yo‘nalishlari

::11:: pedagogika fanining muhim tarkibiy qismlari qaysi javobda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?

~ ta’lim menejmenti, didaktika (ta’lim nazariyasi)

~ didaktika (ta’lim nazariyasi), maktabshunoslik

~ tarbiya nazariyasi, ta’lim menejmenti

::12:: pedagogika fanlari tizimi qanday fanlardan tarkib topgan?

~ “ijtimoiy pedagogika”, “kasbiy pedagogika”, “maxsus pedagogika”

~ “pedagogika nazariyasi”, “pedagogika tarixi”, “pedagogik mahorat”, “maxsus pedagogika”, “ta’lim menejmenti”, “qiyosiy pedagogika”

~ “pedagogika nazariyasi”, “pedagogika tarixi”, “pedagogik texnologiya”

::13:: pedagogikaning qaysi sohasi shaxsi va faoliyatida nuqsonlar ko‘zga tashlanadigan bolalarni o‘qitish va tarbiyalash bilan shug‘ullanadi?

::14:: pedagogikaning asosiy kategoriyalari hisoblanadi?

~ tarbiya, ta’lim, ma’lumot, shakllantirish

~ ta’lim, ma’lumot, shaxs, muloqot

~ ma’lumot, shaxs, ta’lim, rivojlantirish

::15:: ta’limning mazmuni qanday manbalarda aks ettiriladi?

~ o’quv rejasida va darsliklarda aks ettiriladi

~ ta’limning mazmuni o’quv materiallarda aks ettiriladi

~ ta’limning mazmuni darsliklarda aks ettiriladi

::16:: pedagogik tajriba tashkil etilish sharoitiga ko‘ra qanday guruhlarga ajratiladi?

~ evristik tajriba, ijodiy tajriba, innovatsion tajriba

~ individual tajriba, guruh tajribasi, jamoaviy tajriba

~ laboratoriya tajribasi, amaliy tajriba, individual tajriba

::17:: insonning biologik mohiyatini o‘zida aks ettiruvchi tushunchani aniqlang:

~ xatti-harakatlarni ongli boshqarish imkoniyatiga ega bo‘lmagan biologik mavjudot

~ xatti-harakatlarni shartsiz reflekslar asosida tashkil etuvchi biologik mavjudot

~ xatti-harakatlarni ongli ravishda tashkil etuvchi biologik mavjudot

~ xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo‘lgan ijtimoiy mavjudot

~ shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi ijtimoiy mavjudot

~ psixologik jihatdan taraqqiy etgan hamda ma’lum darajada ma’naviy-axloqiy sifatlarga ega ijtimoiy mavjudot

::20:: shaxsga xos bo‘lgan barcha tug‘ma xususiyatlarning boyib borishi, yangi sifatlarning hosil qilinishi, shuningdek, organizmning anatomik tuzilishi, fiziologik va psixologik funksiyalarning takomillashishi, faoliyat hamda xatti-harakatning miqdor va sifat jihatdan o‘zgarib borish jarayoni deganda nima tushuniladi?

::21:: shaxs rivojlanishiga qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi?

~ tabiiy muhit, ijtimoiy munosabatlar

~ muhit, tarbiya, bilim

~ irsiyat, tabiiy muhit, ijtimoiy munosabatlar

::22:: “inson kamolatida uch narsa – irsiyat, muhit, tarbiya muhim rol o‘ynaydi” degan fikrni ilk bor ilgari surgan sharq mutafakkiri kim?

~ abu nasr forobiy

~ abu ali ibn sino

~ yusuf xos hojib

::23:: shaxsning rivojlanishi qanday holatlar bilan belgilanadi?

~ shaxsning fiziologik, ruhiy kamolotga erishishida kechadigan miqdor o‘zgarish bilan

~ shaxsning fiziologik, ruhiy kamol topishida kechadigan sifat o‘zgarishlar bilan

~ shaxs kamolotida muhim o‘rin tutuvchi faoliyat ko‘nikmalarining miqdor va sifat jihatdan takomillashib borishi bilan

::24:: shaxsga xos individual xususiyatlarni ko‘rsating

~ shaxsning yo‘nalganligi, qiziqishlari, xarakteri, uni boshqalardan ajratib turadigan aqliy kamolotini yorituvchi barqaror, muhim xususiyatlar

~ shaxsning yo‘nalganligi, qiziqishlari, xarakterini tavsiflovchi barqaror, muhim xususiyatlar

~ shaxsning qiziqishlari, xarakteri, aqliy kamoloti, faoliyatining o‘ziga xosligini ifodalovchi barqaror, muhim xususiyatlar

::25:: “qobiliyatni tarbiya qilmaslik zulmdir va qobiliyatsizga tarbiya hayf”. Mazkur fikrning muallifi kim ?

~ Unsurul Maoliy Kaykovus

::26:: faoliyat nima?

~ shaxs tomonidan ijtimoiy hayotning mazmunli kechishini ta’minlash yo‘lida olib borilayotgan xatti-harakatlarning muayyan shakli

~ ijtimoiy hayotni maqsadga muvofiq, izchil, tizimli, uzluksiz tashkil etilishini ta’minlashga haratilgan xatti-harakatlarning muayyan shakli

~ shaxsning ijtimoiy muhitga moslashishi yo‘lidagi xatti-harakatlarining muayyan shakli

::27:: shaxsni shakllantirishga yo‘naltirilgan faoliyat samaradorligiga qanday erishiladi?

~ faoliyatni ilmiy jihtdan to‘g‘ri tashkil etish orqali

~ faoliyatni izchil va doimiy nazorat q ilish asosida

~ faoliyatda shaxsga maxsus ko‘rsatmalar berish or q ali

::28:: o‘ q uvchilar tomonidan tashkil etiladigan faoliyat ning asosiy turlarini ko‘rsating:

~ me h nat, sport, muloqot

~ o‘ q ish, me h nat, sport

~ o‘yin, o‘qish, o‘z-o‘ziga xizmat

::29:: ko‘nikma nima?

~ ongli xatti-harakatning avtomatlashtirilgan shakli, faoliyatning tarkibiy qismi

~ faoliyat negizida amalga oshiriladigan xatti-harakatlar

~ bilimning yetarlilik darajasi

~ mehnat qilish jarayonida hosil bo‘lgan ko‘nikmalar natijasi

~ bililarning amalda bir necha bor qo‘llanilishi

~ i nson tomonidan uzoq yillar davomida o‘zlashtir ilgan bilimlar majmui

::31:: ko‘nikma va malakalarni shakllantirishda asosiy bo‘lgan metod – bu.

::32:: pedagogikada qabul qilingan yosh davrlarini ko‘rsating:

~ go‘daklik davri, bolalik davri, maktabgacha ta’lim davri, kichik maktab yoshi davri, o‘rta maktab yoshi davri, katta maktab yoshi davri

~ go‘daklik davri, maktabgacha ta’lim davri, kichik maktab yoshi davri, o‘rta maktab yoshi davri, katta maktab yoshi davri

~ go‘daklik davri, bolalik davri, maktabgacha ta’lim davri, boshlang‘ich ta’lim davri, o‘smirlik, o‘spirinlik

::33:: ilk bolalik qaysi yosh davrlarini o‘z ichiga oladi?

~ 1 yoshdan 2 yoshgacha bo‘lgan davr

~ 2 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan davr

~ 3 yoshdan 4 yoshgacha bo‘lgan davr

::34:: o‘smirlik davri uchun xarakterli bo‘lgan xususiyat nimadan iborat?

~ jismoniy faollikning ortishi, shaxsi sifatida o‘zini namoyish qilishga intilish

~ ijtimoiy faollik ko‘nikmalarining shakllanishi, mustaqillikka intilish

~ o‘z xatti-harakatlarini mustaqil ravishda baholay olish layoqatining rivojlanishi va jismoniy faollikning ortishi

::35:: tarbiya nazariyasi nimani o‘rganadi?

~ tarbiyaviy jarayon mazmuni, shaxsning tarbiyaviy jarayondagi o‘rnini

~ tarbiya jarayoni qonuniyatlari, uni tashkil etish shakl, metod, vosita va usullarini

~ tarbiyaviy jarayonning o‘ziga xos xususiyatlarini

::36:: tarbiya qanday jarayon?

~ yosh avlodni har tomonlama kamol toptirish, unda yuaksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirish jarayoni va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni

~ yosh avlodda ijtimoiy ong, xulq-atvor va dunyoqarashni tarkib toptirish yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirish jarayoni

~ yosh avlodni ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida har tomonlama o‘stirish jarayoni va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni

::37:: tarbiyaning ijtimoiy muhitning ob’ektiv va sub’ektiv omillariga bog‘liqligi, tarbiyaning shaxsning rivojlanishi bilan birligi va o‘zaro aloqadorligi faoliyat va munosabatni e’tirof etish shaxsning ijtimoiy ahamiyatli fazilatlarni shakllantirishning negizi va asosiy manbai ekanligi tarbiyalanuvchilarning o‘zaro tarbiyaviy ta’siri, o‘zaro munosabatlari hamda faol faoliyati o‘rtasidagi bog‘lanishning mavjudligi. Ular nimani ifodalaydi?

::38:: tarbiya jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat?

~ ko‘p qirralilik, bir tomonlama aloqaga egalik ikki tomonlama aloqaga egalik, qarama-qarshiliklarning mavjudligi

~ aniq maqsadga yo‘naltirilganlik, muayyan vaqt oralig‘ida davom etishi ikki tomonlama aloqaga egalik, qarama-qarshiliklarning mavjudligi

~ uzoq muddat davom etishi, yaxlitlik, tizimlilik ikki tomonlama aloqaga egalik, qarama-qarshiliklarning mavjudligi

::39:: tarbiya turlari qaysi variantda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?

~ aqliy tarbiya, g‘oyaviy-ijtimoiy tarbiya, axloqiy tarbiya, jismoniy tarbiya, mehnat tarbiyasi, mehnat tarbiyasi, ekologik tarbiya

~ axloqiy tarbiya, jismoniy tarbiya, mehnat tarbiyasi, ekologik tarbiya, estetik tarbiya, jamoatchilik tarbiyasi, mehnat tarbiyasi, ekologik tarbiya va b

~ aqliy tarbiya, axloqiy tarbiya, jismoniy tarbiya, ekologik tarbiya, estetik tarbiya, iqtisodiy tarbiya, huquqiy tarbiya, vatanparvarlik tarbiyasi, mehnat tarbiyasi, ekologik tarbiya va b

::40:: tarbiya metodlari?

~ shaxsga tarbiyaviy ta’sir etish orqali uni har tomonlama kamol toptirish yo‘llari va fazilatlarni tarkib toptirish usullari

~ shaxsning hayoti va faoliyatini uyushtirish asosida unda ma’naviy-axloqiy sifatlarni tarbiyalash usullari

~ shaxsning ijtimoiy ongini shakllantirish orqali uni fuqaro sifatida tarbiyalash yo‘llari

::41:: tarbiya metodlarining quyidagi turlari kim tomonidan ilgari surilgan:

1) tarbiyalanuvchilarning ongi, sezgisi va irodasiga ta’sir ko‘rsatuvchi metodlar

2) faoliyatni tashkil qiluvchi va ijtimoiy xulq-atvor tajribasini shakllantiruvchi metodlar

3) xulq-atvor va faoliyatni tartibga soluvchi, rag‘batlantiruvchi va tuzatuvchi metodlar?

::42:: tarbiya metodlari qaysi javob variantida keltirilgan?

~ ijtimoiy xulq-atvor ko‘nikmalarini shakllantiruvchi metodlar, ko‘rsatmali metodlar, amaliy mashg‘ulotlar metodlari

~ ongni shakllantiruvchi metodlar, og‘zaki bayon qilish metodlari, pedagogik rag‘batlantirish (xulq-atvorni tuzatish) metodlari

~ ongni shakllantiruvchi metodlar, ijtimoiy xulq-atvor ko‘nikmalarini shakllantiruvchi metodlar, og‘zaki ta’sir ko‘rsatuvchi metodlar

::43:: quyidagilarning qaysilari jazolash metodlari sanaladi?

~ ogohlantirish, uyaltirish, musobaqa

~ tenbeh berish, pedagogik talab, xayfsan berish

~ uyaltirish, o‘git, ogohlantirish

::44:: pedagogik talab nima ?

~ shaxsni to‘g‘ri shakllanishini ta’min etuvchi pedagogik ko‘rsatmalar, yo‘l-yo‘riqlar

~ shaxsda xalq-atvor ko‘nikmalarini shakllantiruvchi me’yoriy talablar zarur bo‘lgan ijtimoiy xulq-atvor me’yorlari

~ o‘quvchi va jamoa birligini qaror toptirishga xizmat qiluvchi qoidalar zarur bo‘lgan ijtimoiy xulq-atvor me’yorlari

::45:: pedagogik talab, o‘rganish, mashq qilish, tarbiyalovchi vaziyatlar, musobaqa tarbiya metodlarining qaysi guruhini tashkil etadi?

~ og‘zaki ko‘nikmalarini shakllantirish metodlari guruhini metodlar guruhini

~ ongni shakllantirish ko‘nikmalarini shakllantirish metodlari guruhini metodlari guruhi

~ amaliy ko‘nikmalarini shakllantirish metodlari guruhini metodlar guruhi

::46:: o‘z-o‘zini tarbiyalash nima?

~ shaxsning irodaviy sifatlariga tayangan holda o‘z-o‘zini baholash jarayoni

~ shaxs tomonidan o‘z xatti-harakatlari, faoliyatini tahlil, nazorat qilish jarayoni

~ shaxsning o‘z-o‘zini ob’ektiv baholash orqali ma’lum fazilatlarga ega bo‘lishga intilishi jarayoni

::47:: ijtimoiy ongni shakllantiruvi metodlar guruhiga kiradigan metodlarni aniqlang

~ pedagogik talab, o‘rganish, mashq qilish, tarbiyalovchi vaziyatlar, musobaqa

~ rag‘batlantirish va jazolash

~ suhbat, namuna ko‘rsatish, tarbiyalovchi vaziyatlar, musobaqa

::48:: pedagogik rag‘batlantirish (xulq-atvorni tuzatish) metodi qanday elementlardan tarkib topadi?

~ namuna ko‘rsatish va rag‘batlantirish

~ tushuntirish va uqtirish

~ jazolash va tushuntirish

::49:: qaysi qatorda rag‘batlantirish (xulq-atvorni tuzatish) metodlari guruhiga kiruvchi metodlar to‘g‘ri berilgan?

~ mashq, musobaqadan chetlatish, nasihat jamoa o‘rtasida muhokama qilish

~ hikoya, tushuntirish, tanbeh jamoa o‘rtasida muhokama qilish

~ musobaqadan chetlatish, tushuntirish, hayfsan berish

~ o‘zaro bir-birlarini tushuna oladigan kishilar guruhi

~ bir necha shaxslarning yagona manfaat atrofida birlashishlari

~ shaxsiy manfaatlardan ko‘pchilik manfaatini ustun qo‘yish imkoniyatiga ega kishilardan tarkib topgan guruh

::51:: bolalar jamoaning rivojlanishi uchun xarakterli bo‘lgan quyidagi holatlar nimani ifodalaydi: ijtimoiy ahamiyatga ega yagona maqsadning mavjudligini, birgalikdagi umumiy faoliyatning tashkil etilishini, majburiy, mas’uliyatli munosabatning yo‘lga qo‘yilishini, saylangan umumiy rahbariy organga egalikni?

~ jamoaning shakllanish bosqichlarini

~ jamoa tomonidan olib boriladigan faoliyat mazmunini

::52:: jamoa rivojlanishining qaysi bosqichida faqat pedagogik talablar qo‘yiladi?

::53:: a.s.makarenkoning fikricha, “ayrim o‘zini chetga olib qochuvchi, injiq shaxslarga jamoa talab qo‘ya boshlashi” jamoa rivojlanishining qaysi bosqichida ro‘y beradi?

::54:: jamoa rivojlanishining ikkinchi bosqichiga qanday xususiyat xos?

~ o‘qituvchi tomonidan pedagogik talablar qo‘yiladi

~ o‘z-o‘zini boshqarishga o‘tiladi

~ jamoaning har bir a’zosi o‘z oldiga jamoa manfaatiga oid talablarni qo‘yadi

::55:: jamoa an’analari nima?

~ jamoa a’zolari qat’iy amal qiladigan me’yorlar

~ jamoa a’zolari tomonidan birdek bajarilishi zarur bo‘lgan talablar

~ jamoa a’zolari birdek bo‘ysunadigan majburiy qoidalar

::56:: dunyoqarash nima?

~ shaxsning shakllanish jarayoni xususiyatlarini ifodalovchi g‘oyalar tizimi

~ shaxsning ijtimoiy jamiyatdagi o‘rnini belgilovchi xulq-atvor xususiyatlari

~ shaxs faoliyati mazmunini belgilab beradigan ma’naviy-axloqiy qarashlar tizimi

~ m etod – bu lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, axborotni uzatish

~ m etod – bu lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, axborotni uzatish

~ m etod – pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismi

::58:: axloqiy tarbiyaning maqsadi nimadan iborat?

~ o‘quvchilar ongiga axloqiy me’yorlarni, ijtimoiy-huquqiy qoidalarni, qonunchilik asoslarini, ijtimoiy-axloqiy talablarni singdirish

~ o‘quvchilarda axloqiy fazilatlar, xulq-atvor ko‘nikmalarini, ijobiy xislatlarni, xushmuomalalilik, fahm-farosatni va nazokat shakllantirish

~ o‘quvchilarda borliqqa ijobiy munosabatni, mustahkam e’tiqodni va aniq maqsad asosida hayotiy intilishlarni

::59:: muloqot nima?

~ birovlarga ta’sir kursatish

::60:: jamiyat tomonidan tan olingan bo‘lib, unda yashovchi kishilar tomonidan bajarilishi majburiy-ixtiyoriy bo‘lgan qoida nima deb ataladi?

::61:: s haxsga yo‘naltirilgan ta’limning asosiy tamoyilini ko‘rsating?

~ t a’lim markaziga o‘qituvchi qo‘yiladi

~ t a’lim markaziga pedagogik jamoa qo‘yiladi

~ o ‘quv yurtining moddiy texnik ta’minoti xisobga olinad

::62:: p edagogika olamiga savol javob va «evristik» suhbat metodini olib kirgan faylasuf olim kim ?

::63:: Y a. A . K omenskiyning « b uyuk didaktika»asari nechanchi yilda yozilgan ?

::64:: « t akrorlash bilimning onasidir». Ushbu ibora qaysi pedagog olimning fikriga mansub.

::65:: ibtidoiy jamoa davridagi ma’rifiy tafakkurning dastlabki kurtaklari

~ folklorlardagi o‘z aksini topgan

~ «be hi stun» yozuvlarida ifodalangan

~ xalk ogzaki ijodi namunalarida

::66:: qaysi mehnat turli o‘quvchilarning moddiy boyliklar yaratishdagi ishtiroki, bu jarayonda ularning ishlab chiqarish munosabatlariga kirishishlarini ko‘zda tutadi ?

~ ijtimoiy foydali mehnat

~ o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish

::67:: zardushtiylik ahloqining asosi bu.

~ ezgu niyat, ezgu ixlos, ezgu amal

~ ezgu kalom, ezgu hayol, ezgu tilak

~ falsafa, siyosat e’tiqod

::68:: ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar qanday usullar sanaladi?

~ ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar e’tiqod hamda dunyoqarashni shakllantirish usullari sanaladi

~ ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar xis-tuyg‘usi va irodasi ta’sir ko‘rsatish usullari sanaladi

~ ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar ma’naviy axloqiy sifatlar va irodasiga ta’sir ko‘rsatish usullari sanaladi

::69:: o‘quvchilarni mehnatga layoqatli va mehnatsevar qilib tarbiyalashda ko‘proq nimalarga e’tibor bermoq lozim?

~ ishbilarmonlik xislatini tarbiyalashga

~ ularni ijtimoiy va ruhiy jihatdan kamol toptirishga

~ ma’naviy-axloqiy e’tiqodni shaklantirishga

::70:: kasbiy konsultatsiya (maslahat)ning qanday turlari mavjud?

~ tibbiy, rag‘batlantiruvchi, ma’lumot-axborotli

~ rag‘batlantiruvchi, individual-tashxisli, tibbiy

~ tarbiyalovchi, tibbiy, individual-tashxisli

::71:: jismoniy tarbiyaning maqsadi nimadan iborat?

~ o‘quvchilarning saloatliklarini mustahkamlash

~ o‘quvchilarda jismoniy mashqlarni bajarish ko‘nikma va malakalarini shakllantirish

~ o‘quvchilarning jismoniy tarbiya va sportga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish

::72:: o‘quvchilar sog‘ligini mustahkamlash, organizmini chiniqtirish, jismoniy jihatdan to‘g‘ri rivojlanishini ta’minlash, ishlash qobiliyatini rivojlantirish ularda yangi harakat turlariga nisbatan ko‘nikma, malakalar hosil qilish, ularni maxsus bilimlar bilan qurollantirish o‘ quvchilarning yoshiga, jinsiga muvofiq keladigan asosiy harakat sifatlarini shakllantirish va rivojlantirish, ularda o‘z sog‘ligiga ongli munosabatni tarbiyalash. Ular j ismoniy tarbiyaning . s analadi.

::73:: o‘quvchilarda jismoniy madaniyatni tarbiyalashning asosiy vositalariga nimalar kiradi?

~ gimnastika, harakatli o‘yinlar, turizm, sport

~ jismoniy ta’sir, organizmni chiniqtirishga yordam beruvchi tabiiy va sun’iy omillar

~ quyosh, suv, havo, uyqu

::74:: quyida keltirilgan jismoniy tarbiya vositalaridan qaysi biri maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim yoshi bolalarining jismoniy quvvatini oshirishga, jismoniy, aqliy jihatdan rivojlanishiga yordam beradi?

~ shaxmat-shashka va tennis

::75:: jismoniy madaniyatga egalikni ifodalovchi asosiy tushunchalar qaysilar: 1) jismoniy ta’sir 2) jismoniy harakat ko‘nikmalariga egalik 3) jismoniy mehnat 4) jismoniy kamolot 5) jismoniy ideal 6) jismoniy madaniyat 7) jismoniy jazo

::76:: “badanning salomat va quvvatli bo‘lmog‘i insonga eng kerakli narsadir. Chunki o‘qimoq, o‘qitmoq va o‘rgatmoq uchun insonga kuchlik, kasalsiz vujud kerakdir”. Ushbu fikr kim tomonidan ilgari surilgan?

~ Yаn Amos Komenskiy

::77:: estetik tarbiyaning maqsadi nimadan iborat?

~ o‘quvchilarni go‘zallikni his qilishga o‘rgatish

~ o‘quvchilarda san’at asarlari, shu jumladan, badiiy adabiyotga qiziqishni uyg‘otish

~ o‘quvchilarda tasviriy san’at, jumladan, rassomlik va haykaltaroshlikka oid asarlar mohiyatini tushuna olishga o‘rgatish

::78:: e stetik tarbiyaning asosiy vazifalari nimalardan iborat?

~ shaxsda tabiiy go‘zallikni his qila olish ko‘nikmalarini shakllantirish

~ shaxsni san’at asarlarida ilgari surilgan ma’noni anglashga o‘rgatish

~ shaxsni go‘zallikni sevishga o‘rgatish

::79:: estetikaning asosiy tushunchalarini aniqlang: 1) estetik his-tuyg‘u 2) estetik tamoyil 3) estetik did 4) estetik me’yor 5) estetik mulohaza 6) estetik ideal.

::80:: shaxsning aniq bir estetik hodisaga munosabatini bildiruvchi aqliy harakati nima?

::81:: ta’limni tashkil qilish shakllari qanday tanlanadi?

~ t a’lim turiga qarab

~ bolalarning yosh xususiyatlariga qarab

~ o‘quv rejimi asosida

::82:: shaxsning voqelikni estetik jihatdan bilishga undovchi sub y ektiv omillar nima?

::83:: “devonu lug‘atit-turk” asari muallifi?

~ Imom Al Buxoriy

::84:: ekologik tarbiyaning asosiy maqsadi va vazifalari nimalardan iborat?

~ o‘quvchilarga ekotizim va uning xususiyatlarini o‘rganish

~ o‘quvchilarni tabiiy jarayonlarning mohiyatidan xabardor bo‘lish

~ o‘quvchilarda tabiat bilan o‘zaro uyg‘unlikka erishish ko‘nikmalarini shakllantirish

::85:: ekologik tarbiyaning vazifalarini aniqlang.

1) o‘quvchilarning tabiiy muhitning inson hayotida tutgan o‘rni va ahamiyati to‘g‘risidagi nazariy bilimlarini rivojlantirish

2) o‘quvchilarda inson tabiatning bir bo‘lagi ekanligi haqidagi tushunchani qaror toptirish

3) o‘quvchilarni tabiatni sevishga o‘rgatish, ularda tabiat va atrof-muhitni muhofaza qilish borasidagi nazariy va amaliy bilimlarini oshirish

4) o‘quvchilarda tabiiy ne’matlardan maqsadli foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish

5) o‘quvchilarda tabiat va atrof-muhitga ijobiy munosabatni shakllantirish

::86:: didaktika – bu:

::87:: didaktika nimani o‘rganadi?

~ shaxsning umumiy rivojlanish qonuniyatlarini

~ bolaning atrofdagilar bilan o‘zaro munosabatini

~ shaxsga ta’lim hamda tarbiya berishga salbiy ta’sir etuvchi omillarni

::88:: ta’lim funksiyalari qaysi javobda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?

~ o‘quv fanlari mazmunini o‘zlashtirib olish

~ bilim, ko‘nikma, malaka hosil qilish

~ tevarak-atrofdagi voqealarni tushuntirish

::89:: didaktikaning asosiy kategoriyalarini ko‘rsating.

~ ta’lim berish, tarbiyalash, shakllantirish

~ bilim, ko‘nikma, ta’lim, malaka

~ rivojlanish, mustahkamlash, takrorlash, umumlashtirish

::90:: “ta’lim beruvchi, rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi” tushunchalari didaktikaning qaysi jihatini yoritadi?

~ t a’lim vositalari

~ t a’lim metodlari

::91:: o‘quvchilar bilim sifatini va o‘qitish natijalarini dtsga muvofiqligini ta’minlash uchun joriy, oraliq va yakuniy nazorat bilan birga umumiy o‘rta maktablarda yana qanday nazoratni o‘tkazish ko‘zda tutilgan ?

::92:: buyuk chex olimi ya.a.komenskiy tomonidan “didaktikaning oltin qoidasi” deb e’tirof etilgan tamoyil qaysi?

~ ta’lim berishda ilmiy atamalardan foydalanish

~ ta’limning tabiat bilan uyg‘unligi

~ nazariy bilimlarning o‘quvchilar uchun tushunarli bo‘lishi

::93:: jismoniy hamda ruhiy rivojlanishda nuqsoni bo‘lgan, shuningdek, uzoq vaqt davolanishga muhtoj bolalar va o‘smirlar qanday ta’lim muassasalarida o‘qitiladilar?

~ umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida

~ o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarida

::94:: ta’limni tashkil etish shakllari qaysi variant javobda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?

~ yakka tartibdagi ta’lim, repetitorlik ta’lim, fakultativ ta’lim

~ ekskursiya, ma’ruza, viktorina

~ an’anaviy ta’lim va noan’anaviy ta’lim

::95:: noan’aviy ta’lim shakliga nimalar kiradi ?

~ yangi bilimlarni bayon qilish darslari, takrorlash darslar va b

~ kirish darslari, bkmni tekshirish darslari va b

~ ma’ruza, ekskursiya, uchrashuv, debat, davra stoli, viktorina, mahorat darslari va b

::96:: darsning boshlanishini tashkil etish uy vazifasini tekshirish, maqsadi, vazifasini bayon qilish, yangi materiallarni tushuntirish, mustahkamlash, yakun yasash va uyga vazifa berish kabi vazialar hal qilinadigan dars tipini ko‘rsating:

~ yangi bilimlarni berish

::97:: eng qadimgi yozma ma’rifiy yodgorlik?

~ kalima va dimna

::98:: majburiy standartli tekshiruv ishlari qaysi nazorat tarkibiga kiradi?

::99:: o‘quv dasturida nimalar aks etadi?

~ o‘quvchi shaxsini tarbiyalash maqsadi, vazifalari, ularni mutaxassis qilib etishtirish

~ o‘quv yilining strukturasi, ta’tillar kuni, dam olish haftalari va dars soatlari

~ o‘quv predmetining ajratilgan haftalik soatlar miqdori va choraklarda necha soatdan mavzu bo‘lishi

::100:: o‘quvchilarga nazariy va amaliy bilimni tartibli bayon qilishga yo‘naltirilgan jarayon qanday nomlanadi?

::101:: o‘quvchining iste’dod va qobiliyatining rivojlanishi nimaga bog‘liq?

~ tarbiyaviy tug‘ma nishonlarga va yil davomida muvaffaqiyatli o‘qishga

~ o‘zlashtirgan bilimlarning miqdori va uning to‘plagan hajmiga

~ o‘qitish, tarbiyalash metodlariga va bilimlarni tez o‘zlashtirishga

::102:: maktab ta’limining mazmuni qaysi me’yoriy hujjatlarda aks etadi?

~ o‘quv dasturlari, metodik ko‘rsatmalar va dtsda

~ pedagogik kengash qarorlari, metodik yo‘riqnomalar va dtsda

~ buyruqlar, darsliklar va dtsda

::103:: boshlang‘ich sinf o‘quvchilari faoliyatida nimalar asosiy o‘rin tutadi?

::104:: ta’lim metodlarining asosiy turlari qaysi javobda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?

~ o‘qishga qiziqishni rag‘batlantiruvchi, o‘z-o‘zini nazorat metodlari

~ bilish faoliyatini kuzatish, nazorat va o‘quv faoliyatini tuzatish metodlari

~ nazariy bayon qilish , mehnatga va muayyan kasbga qiziqishni rag‘batlantirish

::105:: ta’limning amaliy metodlariga nimalar kirishini ko‘rsating?

~ illyustratsiya, namoyish qilib ko‘rsatilishi

~ hikoya, tushuntirish, suhbat, ma’ruza

~ test, algoritmlash, qisman izlanish, induksiya

::106:: kasb- h unar kolleji qanday muassasa?

~ o‘quvchilarning intellektual qobiliyatlarini jadal o‘stirishni, ularning chuqur, tabaqalashtirilgan va kasb-hunar yo‘naltirilgan bilim olishlarini ta’minlaydigan uch yillik o‘rta maxsus o‘quv yurti

~ o‘quvchilarning yakka tartibdagi ehtiyojlarini qondirish, ularning bo‘sh vaqti va dam olishini tashkil etish uchun turli yo‘nalishlarda ta’limni tashkil etishga yo‘naltirilgan ko‘p yillik faoliyatni olib boradigan o‘quv yurti

~ ta’lim yo‘nalishlaridan biri bo‘yicha puxta bilim beradigan, o‘qish muddati kamida uch yil bo‘lgan o‘rta maxsus o‘quv yurti

::107:: ko‘rsatmalilik metodining asosiy tarkibiy elementlari qaysilar?

~ kuzatish, namoyish qilib ko‘rsatilishi

~ mashq qilish, laboratoriya va grafik ishlar

~ sxema va chizmalar tayyorlash, grafiklar

::108:: “Avesto” necha qismdan iborat.

::109:: evristik suhbat metodi daslab kim tomonidan qo‘llanilgan?

~ Ar i stotel (Arastu)

::110:: o‘qituvchining monologi, suhbati ta’limning qaysi metodiga kiritiladi?

::111:: tashxis negizida qanday ishlar amalga oshiriladi?

~ o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan nazariy bilimlar darajasini hisobga olish

~ o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholash

~ o‘quvchilar faoliyatini nazorat qilish

::112:: maktabgacha ta’lim qanday maqsadni ko‘zlaydi?

~ bolaning savodxonlik ko‘nikmalarini shakllantirishni

~ bolada ijtimoiy va tabiiy borliqni anglash ko‘nikmalarini shakllantirishni

~ bola shaxsida nutq va faoliyat ko‘nikmalarini shakllantirishni

::113:: umumiy o‘rta ta’lim qanday bosqichlardan iborat?

~ boshlang‘ich ta’lim va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi

~ maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim

~ uzluksiz ta’limninng barcha bosqichlari

::114:: akademik litsey qanday muassasasi?

~ o‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, mahorat va malakasini chuqur rivojlantirishni ta’minlaydigan uch yillik o‘rta maxsus o‘quv yurti

~ tabaqalashtirilmagan bo‘lsa-da, o‘quvchilarda kasbiy ko‘nikmalarni shaklantirishga xizmat qiladigan uch yillik o‘rta maxsus o‘quv yurti

~ tanlangan kasblar bo‘yicha bir yoki bir necha ixtisos olishni ta’minlaydigan uch yillik o‘rta kasb-hunar o‘quv yurti

::115:: “Qobusnoma” asarida yoshlar tarbiyasida – juvonmardlik talablaridan eng muhimi:

::116:: oliy ta’lim muassasalari qanday vazifani bajaradi?

~ pedagogik ma’lumotga ega malakali mutaxassislarni tayyorlash

~ raqobatga bardoshli, malakali mutaxassislarni tayyorlash

~ kichik malakali mutaxassislarni tayyorlash

::117:: A. Navoiy o‘zining axloqiy qarashlarini qaysi asarida bayon qilgan?

::118:: birinchi marta jadidchilik qayerda paydo bo‘ldi?

::119:: oliy ta’lim yo‘nalishlaridan biri bo‘yicha puxta bilim beradigan, o‘qish muddati kamida to‘rt yil bo‘lgan tayanch oliy ta’lim – bu .

::120:: Imom Buxoriy to‘plagan xadislar soni?

::121:: jamiyatning yuqori malakali ilmiy, ilmiy-pedagogik kadrlarga bo‘lgan ehtiyojlarini ta’minlashga qaratilgan ta’lim turi qanday ta’lim sanaladi?

~ o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi

::122:: tarbiya maqsadini belgilovchi omil qaysilar deb bilasiz?

~ jamiyat taraqqiyotining moddiy asoslari va ob ’ ektiv ehtiyoji

~ ushbu jamiyat taraqqiyotining darajasi

~ muayyan jamiyatdagi pedagogik nazariyaning ahvoli

::123:: pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi qaysi guruhda berilgan?

~ falsafa, kibernetika, estetika, pedagogika v.b

~ fizika, adabiyot, metematika, pedagogika, tarix, v.b

~ geografiya, jamiyatshunoslik, pedagogika, iqtisod asoslari v.b

::124:: pedagogikaning milliy asosi nima?

~ komil inson voyaga etkazishning mavjud muammolarni hal qilish

~ uzl u ksiz ta’lim tizimini yanada rivojlantirish muammolarini o’rganish

~ ta’lim –tarbiya samaradordigini oshirish va dunyo talablariga darajasida olib chiqish

::125:: Avestoda qanday g‘oya ulug‘lanadi?

~ mardlik jasur lik ka aylanadi

~ ayollarga g‘amxo‘rlik qilish asosiy insoniy burch hisoblanadi

~ ma’naviy hayot moddiy hayot bilan bog‘lanadi

::126:: turkiy tilda yaratilgan dastlabki ta’limiy-axloqiy asar qaysi?

~«Devoni lug’atit turk»

~ « M ahbub ul-qulub»

~ « H ibbat ul-haqoyiq»

::127:: «Turkiy guluston, yoxud axloq» asari qaysi pedagog olim qalamiga mansub?

::128:: sinf – dars tizim iga kim asos solgan?

~ Ya. A. Komenskiy, D. Ushinskiy

~ P. P. Blonskiy, T. Shatskiy

::129:: turli tarixiy davrlardagi tarbiya, maktab va pedagogik nazariyalar taraqqiyotini pedagogikaning qaysi sohasi o’rganadi?

~ pedagogika mahorati, ijtimoiy pedagogika, pedagogik texnologiya

::130:: K omil inson tarbiyalash muammolari nechinchi asrda paydo bo‘lgan

::131:: pedagogikaning asosiy tushunchalari (kategoriyalari)ni aniqlang.

~ bilim, malaka, ko’nikma

~ muhit, irsiyat, tarbiya

~ yetuklik, rivojlanish, tarbiya

::132:: hamkorlik va milliy pedagogika asosini yaratish bu.

~ milliy istiqlol g’oyasining bosh maqsadi

~ tarix fanining bosh vazifasi

~ psixologiya fanining oldida turgan maqsad

::133:: tarbiyaviy ishlarning mantiqiy tizimi tarkibiy q ismlarini belgilang

~ darsda va sinfdan tashqari tarbiya ishlari

~ 1-4, 5-7, 8-9, 10-11 sinflarda tarbiya ishlari

~ maqsad, vazifa, vosita, usul, natija va pedagogik shart-sharoitlar

::134:: tarbiya jarayoni sub ’ ektini belgilang

~ televidenie, radio, matbuot

::135:: ta ’ lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchi h amkorligini ta ’ minlovchi bosh omilni belgilang

~ o’qituvchi va o’quvchining o’zaro kelishuvi

~ bir-birini tushunishga erishish

~ maqsadlarning birligi va mushtarakligini

::136:: “maktab,mahalla, oila , hamkorligi” kontseptsiyasi qachon ishlab chiqilgan?

::137:: nechanchi yili “Yoshlar yili ” deb qabul qilingan ?

::138:: q uyidagi pedagоgik nazоkatga оid fikrga o’z munоsabatingizni bildiring.

~ p edagоgik nazоkat – dustlik, xizmatdagi mоslik, chikishib, xamjixat bo’lish, mayinlik, uni saklashga yordam beradi, kоllektivdagi urnini belgilaydi

~ p edagоgik nazоkat – tadbirni tanlash, uning rejasini to’zish, o’tkazish va tahlil qilish, uni saklashga yordam beradi, kоllektivdagi urnini belgilaydi

~ pedagоgik nazоkat – nafas оlish, оvоzni o’zgaruvchanligi, talaffo’z ravоn notiq , uni saklashga yordam beradi, kоllektivdagi urnini belgilaydi

::139:: “maktab, oila, mahalla hamkorligi” kontseptsiyasining maqsad va vazifalari nimalardan iborat?

~ yoshlar sportini ommaviy rivojlantirish tizimini yaratish , vatanparvarlik ruhida tarbiyalash

~ vositalar tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat , vatanparvarlik ruhida tarbiyalash

~ xuquq va manfaatlarini himoyalashga qaratilgan ish , vatanparvarlik ruhida tarbiyalash

::140:: o`qituvchining notiqlik qobiliyatiga berilgan tahrif qaysi banda tugri ko’rsatilgan?

~ to`g’ri talaffuz qila о lishi

~ t o` g’ri muоmala qila оlish qobiliyati

~ no’tiq erdamida o’z fikr-tuyg’ularini aniq va ravshan ifоdalash qobiliyati

::141:: pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari to`ri ko`rsatilgan javobni ko`rsating

~ bilim, ko`nikma, malaka, kasbiy ko’nikma va malaka, kasbiy bilim va tushunchasi

~ kasbiy qadriyat va (ustanovka) tayyorgarligi, kasbiy ko’nikma va malaka, kasbiy bilim va tushunchasi

~ pedagogik qobiliyatlar, pedagogik layoqat, kasbiy ko’nikma va malaka, kasbiy bilim va tushunchasi

::142:: o’qituvchining qiziqishi, intilishi, uzoq vaqt izlanishi natijasida hosil bo’lgan, o’ziga xos o’yin, mehnat, musobaqa elementlari bo’lgan yangi bir dars turi darsni tashkil etishning qaysi usuliga kiradi?

::143:: metodlarni optimal tanlashga qanday talablar qo’yiladi? (metodning optimalligini nima belgilaydi?)

~ sinf o’quvchilarining imkoniyati, o’qituvchining shaxsiy imkoniyati va mahorati, maktab sharoiti

~ faoliyatning xususiyati, bolaning anatom-fiziologik xususiyati, ruhiyati, ilmiy fikr mantig’i

~ o’quvchi o’zlashtirishga ta’sir etadigan ichki va tashqi sabablar, maktabning o’quv bazasi

::144:: dars tiplari qaysilar?

~ turli mashg’ulotlar qatnashadigan dars, sinov-mavzuli dars, kino dars, ma’ruza darsi

~ konferentsiya-darsi, matbuot konferentsiyasi darslari, uchrashuv

~ aralash dars, kitob bilan ishlash, umumlashtirish

::145:: innovatsion yondoshuv nima?

~ turli maqsadlar shajarasini ishlab chiqish va vazifalarni amalga oshirish

~ tartibga solish va nazorat qilish

~ zamon ehtiyojiy talablaridan kelib chiqib boshqarishni yo’lga qo’yish

::146:: o’qitish usuli (metodlari) deganda nima tushuniladi?

~ bilimlarni bayon qilish, mashqlantirish, amaliy ishlar olib borish

~ ta’lim vazifasini hal qilishga qaratilgan o’qituvchi va o’quvchilarning birgalikdagi faoliyatini belgilash yo’li va vositasi

~ o’qitishni amalga oshirish va bolalar bilish faoliyatiga rahbarlik qilish

::147:: o ‘ qitish jarayonida nazoratning rivojlantiruvchi funksiyasini toping

~ o ‘quvchilarda barqaror diqqatni vujudga keltirish

::148:: m asofadan o‘qitish qanday amalga oshiriladi?

~ o‘quv adabiyotlari orqali

~ kompyuter texnikasi orqali

::149:: innovatsiya nima?

~ innovatsiya – yangicha ta`lim

~ innovatsiya – dasturlashtirilgan ta’lim

~ innovatsiya – muammoli ta’lim

::150:: kompetensiya nima?

~ kompetentsiya-xulq-atvor, bilim, malaka, munosabat, m otiv

~ kompetentsiya- o’z-o’zini namoyon qilish, boshqa odamlar bilan ijtimoiy muloqotda bo’lish, o’z ustida tinimsiz ishlash

~ kompetentsiya- vaziyatni baholash va muammolarni yechish ko’nikmasiga ega bo’lish, tashkilotchilik, ijodiy yondashuv, boshqaruv ko’nikmasiga ega bo’lish

::151:: kompetensiya nima?

~ kompetentsiya-xulq-atvor, bilim, malaka, munosabat, m otiv

~ kompetentsiya- o’z-o’zini namoyon qilish, boshqa odamlar bilan ijtimoiy muloqotda bo’lish, o’z ustida tinimsiz ishlash

~ kompetentsiya- vaziyatni baholash va muammolarni yechish ko’nikmasiga ega bo’lish, tashkilotchilik, ijodiy yondashuv, boshqaruv ko’nikmasiga ega bo’lish

::152:: didaktik kompetensiya nimalardan iborat?

~ ta’limni uzluksiz ta’minlash, bilimini anglash va ularni rivojlantirish

~ ta’lim-tarbiya birligi va rejalashtirish , bilimini anglash va ularni rivojlantirish

~ o’quvchilarga yordam ko’rsatish , bilimini anglash va ularni rivojlantirish

::153:: kasbiy kompetensiya modeli o’z ichiga nimalarni oladi?

~ kommunikatsiya nutqiy, ijtimoiy –madaniy, tilni chuqur bilish , kasbiy ko’nikma va malaka

~ ijodiy faoliyatda o’zi o’zlashtirgan bilim, ko’nikma, malakalarni, analiz va sintez qilish

~ pedagogik faoliyatini muvofiqlashtirish shaxsiy yutuqlarni boshqarishi, o’zini anglash va kasbiy o’sish

::154:: o ‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tishi nechta tamoyilga asoslanadi?

::155:: shaxsiy kompetensiyaga nimalar kiradi?

~ muloqatchanlik va bag’rikenglik, y etakchilik

::156:: o’qituvchi kompetensiyasi piramidasi nimalardan iborat?

~ kasbiy mahorat va malaka

~ kasbiy bilim, tushuncha, malaka

~ kasbiy mahorat, tajriba, bilim, ko’nikma

::157:: o’quvchilarga o’rgatiladigan bilim, ko’nikma, malakalar majmuasi:

~ fanlar bobining mazmuni

::158:: dars samaradorligini oshirish omili

~ mustaqil ish ijodiy ishlarni tashkil etish

~ qo’shimcha materiallardan foydalanish

~ vaqtdan unumli foydalanish

::159:: pedagogik jarayonning bir butunligi nima?

~ vosita va usullar, do’stona aloqa

~ s h akl, natija va shart-sharoitlar

~ maqsad, mazmun, usul, vosita, shakl, hamkorlik va natija

::160:: o’zbekiston respublikasi “ta’lim to’ g’ risida”gi qonun ni maqsadi?

~ ta’lim muassasalari faoliyatini tartibga solish hamda shaxsning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy huquqini kafolatlaydi

~ ta’lim muassasalari rahbarlari, xodimlarining xuquqini belgilaydi hamda shaxsning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy huquqini kafolatlaydi

~ ta’lim muassasalari faoliyatini moddiy va xuquqiy kafolatlaydi hamda shaxsning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy huquqini kafolatlaydi

::161:: t a’limni tashkil qilishning noa’nanaviy shakllarini aniqlang ?

~ trening va boshqalar

::162:: pedagogikaning bosh masalasi?

~ t arbiya, barkamol inson tarbiyasi

~ b arkamol inson, tarbiya

~ t a’lim tarbiya samaradoligini oshirish

::163:: qaysi javobda Forobiyning pedagogik asari to`g`ri ko`rsatilgan ?

~ “ Turkiy guliston yoxud axloq ”

::164:: “ T a’lim to’g’risida”gi qonun necha modda va bobdan iborat?

~ 53 ta modda va 7 bobdan iborat

~ 24 ta modda va 6 bobdan iborat

~ 20 ta modda va 9 bobdan iborat

::165:: T a’lim ning ijtimoiy-pedagogik funksiyalarini belgilang

~ o’quvchilarning bilish faoliyatini boshqarish

~ natijalarni baholash va nazorat etish

~ o’qituvchining darsga tayyorlanishi

::166:: ta’limda tadrijiylik nimani bildiradi?

~ ta’limda tadrijiylik – ta’lim mazmunini ta’lim oluvchilarga ketma-ketlikka rioya qilmagan holda berish

~ ta’limda tadrijiylik – ayrim olingan o’quv fanini boshqa fanlar bilan predmetlararo bog’lanishda o’tish

~ ta’limda tadrijiylik – ta’limdagi nazariy bilimlarni turli xil tajribalar, laboratoriya eksperimentlarini namoyish qilib berish, tushuntirish

::167:: o’quvchilarga o’rgatiladigan bilim, ko’nikma, malakalar majmuasi:

~ fanlar bobining mazmuni

::168:: ta ’ lim vositalari

~ daftar, ruchka va b o’ r

~ sinf xonasi doskasi

~ televizor, radio, kinoapparat

::169:: ta ’ limning asosiy tashkiliy shakli.

::170:: tarbiyaning predmeti

::171:: “ta’lim beruvchi, rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi” tushunchalari didaktikaning qaysi jihatini yoritadi?

~ t a’lim vositalari

~ t a’lim metodlari

::172:: « B irinchi muallim» – kitobining muallifi kim?

::173:: «Qobusnoma» kimning asari?

::174:: Y a .A.Komenskiy o‘z asarlarida tarbiyaning maqsadini necha qismga bo‘lgan.

::175:: «Sayyoralar ilmi» asarining muallifini aniqlang?

::176:: shaxs taraqqiyotida qanday omillar asosiy rol o’ynaydi?

~ o’quv rejalari, moddiy va ma’naviy imtiyozlar

~ ta’lim usullari, moddiy va ma’naviy imtiyozlar

~ o’quvdarsliklari, moddiy va ma’naviy imtiyozlar

::177:: ta’limda proeksion uskunalar va slaydlarni qo‘llash qaysi didaktik tamoyilda o‘z ifodasini topgan?

~ onglilik va faollik

~ nazariya va amaliyotning birligi

~ ta’lim va tarbiyaning birligi

::178:: ta’lim usulini (metodini) tanlashda o’qituvchi nimalarga asoslanadi?

::179:: pedagogika fanining mavzu ba h sini nima tashkil etadi va u nimani o’rganadi ?

~ tarbiya bo’lib, uni insonni ruhiy rivojlantirish omili deb qaraydi

~ jamiyatning axloqiy taraqqiyotini belgilovchi omil-tarbiya deb qaraladi

~ tarbiya bo’lib, uni odamni rivojlantirish va shakllantirish jarayoni sifatida o’rganadi

::180:: ijtimoiy tarbiya maqsadi qaysi ifodada to’g’ri berilgan?

~ ishbilarmon, bilimdon, komil insonni etishtirish har tomonlama barkamol erkin shaxsni rivojlantirish

~ faol, ishbilarmon, har tomonlama komil insonni voyaga etkazish har tomonlama barkamol erkin shaxsni rivojlantirish

~ fuqaroni har tomonlama rivojlantirish har tomonlama barkamol erkin shaxsni rivojlantirish

::181:: odam bolasining rivojlanishida faoliyat qanday rol o’ynaydi?

~odam irsiyat, ijtimoiy muhit va tarbiya mahsuli bo’lganligi tufayli faoliyatning shaxs rivojlanishida hech qanday ahamiyati yo’q va imkoniyatlarini ro’yobga chiqarib, tajriba to’plash, irodani chiniqtirish, aqliy qobiliyatni o’stirishni ta’minlaydi

~ odamning faoliyati tufayli atrof-muhit o’zgarib boradi va imkoniyatlarini ro’yobga chiqarib, tajriba to’plash, irodani chiniqtirish, aqliy qobiliyatni o’stirishni ta’minlaydi

~ odam bolasi turli layoqat kurtaklari bilan dunyoga keladi, faoliyat ularning rivojlanib, shaxsning individual fazilatiga aylanishini ta’minlaydi va imkoniyatlarini ro’yobga chiqarib, tajriba to’plash, irodani chiniqtirish, aqliy qobiliyatni o’stirishni ta’minlaydi

::182:: o’quvchining o’zidagi barcha iqtidor va qobiliyatlarning namoyon bo’lishi, ro’yobga chiqishi nimaga bog’liq?

~ tabiiy-tug’ma layoqatga bog’liq, ta’lim-tarbiyaning pedagogik jihatdan maqsadga muvofiqligiga

~ o’zlashtirilgan bilimlarning miqdori va hajmiga bog’liq, ta’lim-tarbiyaning pedagogik jihatdan maqsadga muvofiqligiga

~ o’qitish va tarbiyalash metodlariga bog’liq, ta’lim-tarbiyaning pedagogik jihatdan maqsadga muvofiqligiga

::183:: o’q uvchining bilish faoliyati qaysi bosqichlarda ro’y beradi?

~ kuzatish-anglash-eslab qolish-tiklash-qo’llash, umumlashtirish, xulosa qilish, anglab olish, amalda qo’llash

~ ong-idrok-eslab qolish – umumlashtiri – bilib olish, umumlashtirish, xulosa qilish, anglab olish, amalda qo’llash

~ fikrlash – tahlil – induktsiya va deduktsiya – umumlashtirish – xulosa, umumlashtirish, xulosa qilish, anglab olish, amalda qo’llash

::184:: tarbiya metodlari necha xil?

~3 xil: maktab ma ’ muriyatning vazifasi, o’quvchilar faoliyati, mahalla jamoaning rivojlanish metodlari

~ 3 xil: ijtimoiy ongni shakllantirishga xizmat odatlantirish va faoliyatda mashqlantirish rag’batlantirish va jazolash (ma’qullash, dalda berish, uyaltirish)

~2 xil: tarbiyachi, tarbiyalanuvchi metodlari

::185:: o’qitish metodlarining turlari qaysi javobga to’g’ri va to’la berilgan?

~ tushuntirish – tasvirlash, muammoli, qisman izlanish, og’zaki, ko’rsatmali, amaliy

~ og’zaki bayon qilish, ko’rsatmali, amaliy , laboratoriya, mashq, grafik ishlar, amaliy ishlar

~ so’z vositali, ko’rsatmali va amaliy ish vositalari bilan ifodalanuvchi guruhlarga ajratiladi

::186:: ushbu dars tuzilishidan uning qaysi dars tipini ekanligini aniqlang: so’rash, yangi mavzuni bayon qilish,mustahkamlash, uyga vazifa berish, yakun.

::187:: ta’lim metodlarining asosiy turlari qaysi javobda to‘g‘ri ko‘rsatilgan ?

~ o‘qishga qiziqishni rag‘batlantiruvchi, o‘z-o‘zini nazorat metodlari

~ bilish faoliyatini kuzatish, nazorat va o‘quv faoliyatini tuzatish metodlari

~ nazariy bayon qilish hossalari

::188:: “o’g’il bolalarni besh yoshdan 20 yoshgacha faqat uch narsa: otda yurishga, kamondan otishga, to’g’rilikka o’rgatishgan . Bolani besh yoshgacha otasiga ko’rsatmaganlar, u ayollar tarbiyasida bo’lgan . ” Ushbu parcha kimning qaysi asaridan olingan va kimlar haqida yozilgan?

~ polienning “xarbiy xiylalar” asari, saklarga qarshi doroning bosqinchilik yurishi aks etgan

~ starabonning “geografiya” asari, forslarning qadimiy urf – odatlari haqida

~ polienning asari, saklarga qarshi doroning bosqinchilik yurishi aks etgan

::189:: ibtidoiy jamoa davrlarida tarbiyaning yuzaga kelishiga sabab bo’lgan shart-sharoitlar nimalardan iborat edi?

~ bolalarning kattalarga taqlidi

~ kohinlar va oqsoqollarning maqsadga muvofiq faoliyati

~ kishilarning o’z nasl-nasabini davom ettirishda tabiiy biologik negizga asoslanishi

::190:: o’quvchiga kattalar tajribasini o’rgatish ta’limning qaysi usulida o’tiladi?

::191:: Eng qadimgi davrlardagi ma’naviy madaniyatimiz, xususan bolalar tarbiyasi tizimini o’rganishda asos bo’lgan manbani ayting

~ Ibn Sino «Ahloq haqida risola»

~ qadimgi yunon va rimlik faylasuf-ma ’ rifatparvarlarning asarlari

::192:: «xalq ommasi tomonidan yaratilgan va avloddan-avlodga o’tib kelayotgan ta’lim-tarbiya ishlarini amalga oshirish bobida qo’llanib kelingan usul, vosita, ko’nikma va malakalar birligini ifodalovchi tajribalar asosida to’plangan bilim va ma’lumotlar yig’indisi.» ushbu ta’rifda qanday tushuncha ifodalangan?

::193:: «bola aziz, odobi undan aziz». Ushbu ibora pedagogikaning qaysi sohasiga xos?

::194:: o’rta osiyoda musulmon maktablari tizimi qaysi tarixiy davrda tashkil topgan?

~ XVIII-XIX a srlar

::195:: dastlabki arab tilidagi maktablarning yaratilishiga nimalar ta ’ sir etdi?

~ bolalarni tarbiyalash zaruriyati

~ bolalarni mehnatga tayyorlash zaruriyati

::196:: o’rta osiyoda ilmiy-pedagogik ishlarning paydo bo’lishi qaysi tarixiy davrga to’g’ri keladi?

::197:: “ F ozil odamlar shahri” , “ I ixso-al-ulum” asarlarining muallifi kim?

::198:: kasb- h unar kollejlariga berilgan ta’rif ?

~ o‘quvchilarning intellektual qobiliyatlarini jadal o‘stirishni, ularning chuqur, tabaqalashtirilgan va kasb-hunar yo‘naltirilgan bilim olishlarini ta’minlaydigan uch yillik o‘rta maxsus o‘quv yurti

~ o‘quvchilarning yakka tartibdagi ehtiyojlarini qondirish, ularning bo‘sh vaqti va dam olishini tashkil etish uchun turli yo‘nalishlarda ta’limni tashkil etishga yo‘naltirilgan ko‘p yillik faoliyatni olib boradigan o‘quv yurti

~ ta’lim yo‘nalishlaridan biri bo‘yicha puxta bilim beradigan, o‘qish muddati kamida uch yil bo‘lgan o‘rta maxsus o‘quv yurti

::199:: Kaykavus nechanchi yillarda yashab ij о d etgan?

::200:: oliy ma’lumotli mutaxassislarni tayyorlash qanday muassasalarida amalga oshiriladi?

~ o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalari

~ sirtqi va kechki ishchi maktablari

~ pulli ta’lim xizmatlarini ko‘rsatadigan ta’lim muassasalari

14-maruza boshlang’ich sinflarda zamonaviy texnologiyalar, O’quv jarayonini tashkil etish usullari va shakllari. Reja

BOSHLANG’ICH SINFLARDA ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALAR, O’QUV JARAYONINI TASHKIL ETISH USULLARI VA SHAKLLARI.

1.Ta’limning zamonaviy texnologiyalari

2.Ta’lim shakllari tavsifi

3. Ta’lim usullarining tasnifi: bevosita va bilvosita pedagogic ta’sir usullari

4. Pedagogik ta’sirning ta’lim tarbiyadagi o’rni

Tayanch so’zlar, iboralar va tushunchalar:

Ishontirish, pedagogik ta’sir usullari, talab, istiqbol, rag’batlantirish va jazolash, jamoatchilik fikri, ta’sir etish texnikasi, nutq texnikasi

Bugungi kun o‘qituvchisiga barkamol avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishdek mas’uliyatli vazifa yuklangan bo’lib, ta’lim mazmunini takomillashtirishga qaratilgan vazifalarni belgilab olish, zamon bilan hamnafas bo‘lib, ta’limning zamonaviy texnologiyalarini joriy etgan holda o‘quvchilarda o‘z faniga qiziqish uyg’otishlari, xurmat-ehtirom tuyg‘ularini shakllantirib borishlari talab etiladi.

Ta’limda ijobiy natijalarga erishish, eng avvalo, yosh avlodga ilmiy bilim asoslarini puxta o‘rgatish, ularda dunyoqarash hamda tafakkur ko‘lamini kengaytirish, ma’naviy-axloqiy sifatlarini shakllantirish borasidagi ta’limiy-tarbiyaviy ishlarni samarali tashkil etish bilan belgilanadi. Bu borada ta’lim-tarbiya jarayoniga ko‘plab o‘zgartirishlar kiritilmoqda, yangicha yondoshuvlar tadbiq etilmoqda. Shulardan birisi, axborot-kommunikatsion texnologiyalardan foydalanib dars o‘tishda mashg‘ulotlar samaradorligini oshirishga erishish hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’lim muassasalarining moddiy texnik va axborot bazasini mustahkamlash, o‘quv-tarbiya jarayonini yuqori sifatli o‘quv adabiyotlari va ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash uzluksiz ta’lim tizimini axborotlashtirish masalasi alohida qayd etilgan. Bundan kelib chiqqan holda ta’lim jarayoniga axborot-kommunikatsion texnologiyalarini joriy etish davr talabi hisoblanadi. O‘quvchilarning fanlarga bo’lgan qiziqishini oshirish, ularning aqliy va ijodiy tafakkurini, intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish, fanlararo bog‘liqlikni ta’minlash, bugungi pedagogikaning muhim vazifalaridan. Darslarni ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish, o‘quvchilarni mustaqil ravishda faoliyat ko’rsata olishga, axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan oqilona foydalanishga o‘rgatish, o‘qitilayotgan fanni o‘zlashtirish sifatini oshirish ustuvor vazifa hisoblanadi. Bu borada boshlang‘ich ta’limni o‘qitishda ham turlicha uslublar qo‘llanilmoqda. Shulardan biri zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanishdir. Zamonaviy axborot texnologiyalarning jadal taraqqiy etib, ta’lim sohasiga jadal kirib kelishi, hayotimizda muhim ahamiyatga ega bo‘lib borayotgani bu boradagi bilim va malakalarimizni ham mos ravishda shakllantirishni taqozo etadi. Shuning uchun, boshlang‘ich sinflarda kompyuterdan foydalanib dars o‘tish tavsiya qilindi.

Dars jarayonining muhim yutuqlaridan biri kompyuter texnologiyalari komponentlaridan foydalanishni ta’minlovchi dasturiy vositalarning yaratilishi bo‘ldi. Ayniqsa, o‘quv jarayonining tashkil qilishda bu dasturiy vositalar alohida ahamiyatga ega. Elektron qo‘llanmalarning “Macromedia Flash”, “GIF Animation”, “Microsoft Front Page”, “Abobe Fotoshop”, “3D Max”, “Microsоft Power Point” kabi dasturiy vositalardan foydalanib yaratilganligi qulaylik tug‘dirmoqda. Chunki ular harakatli, rangli, ovozli tasvirlar yaratish imkonini beradi. Bu esa boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining mavzuni tez tushunib olishga, o‘zlashtirish sifatini oshishiga yordam beradi.

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun yaratilgan elektron darslik, qo‘llanma va taqdimotlardan o‘quv jarayonida keng foydalanilmoqda. O‘qish, ona tili, matematika va tabiatshunoslik fanlarini o‘qitishda axborot texnologiyalari yordamida turli xil ko’rgazmali slaydlardan dars jarayonlarida foydalanish mumkin. Masalan: o‘qish va ona tili fanlarida katta ekranda harflarni, so‘zlarni bir-biriga qo‘shib o‘qish, so‘ngra kichik ertak va hikoyalarni o’qish, harflarni to‘g‘ri va chiroyli yozish; matematika fanida oddiy amallardan foydalanib, slaydlar yordamida masalalar yechish, turli xil hisob-kitobli o‘yinlar tashkil qilish; tabiatshunoslik fanidan tabiatdagi hodisalar haqidagi sodda slaydlar yordamida tushunchalar berish mumkin. Ushbu usullardan foydalanish yosh va bilimga chanqoq o‘quvchining og‘zaki nutqini rivojlanishiga, og‘zaki hisoblash malakasini oshishiga, ijodkorlik, izlanish va fikrlash qobilyatini rivojlanishiga turtki bo‘ladi.

Elektron taqdimotlardan darsda namoyish va ko‘rgazmali material sifatida foydalanish o‘qituvchiga katta yordam beradi. O‘quv materialining elektron taqdimotda animatsiyalar shaklida berilishi o‘tilayotgan mavzuni tushunishni yengillashtiradi va ko‘rgazmalilikni oshiradi. Namoyish slaydlarini o‘quvchilarga tarqatma material sifatida ham berish mumkin. Bunga misol qilib, 4-sinf ona tili darslarida foydalanish uchun yaratilgan “Kelishiklar” mavzusidagi elektron taqdimotni aytish mumkin. Elektron darslikdan mustaqil ta’lim olishda va o‘quv materiallarini har tomonlama samarali o‘zlashtirishda foydalanish mumkin. Elektron darslikda fanning o‘quv materiallari o‘quvchiga interfaol usullar bilan, psixologik va pedagogik jihatlar, zamonaviy axborot texnologiyalari, audio va video animatsiyalar imkoniyatlaridan o’rinli foydalaniladi. Kitob. uz saytida 1-4 sinf o’quvchilari uchun deyarli barcha fanlarning elektron darsliklari mavjud. Ammo ular matn va ovoz shaklida taqdim etilmagan. Elektron darsliklarni matn va ovoz shaklida, slayd-shou ko‘rinishda berish maqsadga muvofiq. Audio va video axborotlarning o‘zaro birgalikda qo‘llanishi o‘qitish samaradorligini keskin yuksaltiradi.

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun RTM tomonidan yaratilgan “Sanashni o‘rganamiz”, “Alifbo saboqlari”, “Aljabr”, “5×5” , kabi elektron dasturlar o’zining qiziqarliligi, o‘quvchilar yoshiga mosligi, foydalanish uchun soddaligi, intellektual salohiyatni rivojlantirish, mantiqiy mushohada yuritishga chorlashi bilan ahamiyatlidir.

“Sanashni o‘rganamiz” – boshlang‘ich sinf o’quvchilari uchun matematika fanidan elektron o’quv vositasi. Mazkur elektron dars ishlanma orqali boshlang‘ich sinf o’quvchilari 4 amalni bajarish ko‘nikmasini hosil qilish bilan birgalikda kompyuterning “sichqoncha” qurilmasidan foydalanish ko‘nikmasi shakllantiriladi.

“Alifbo saboqlari” – 1-sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, Alifbeni o‘rgatuvchi dastur hisoblanadi. Dasturning afzallik tomoni shundaki, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish (harfni talaffuz qilish va yozish, o‘sha harf bilan boshlanuvchi narsalarning nomlarini o‘rganish)ga yordam beradi. Shuningdek, harflar o‘rganilgandan so‘ng, mustahkamlash maqsadida rasm beriladi. Berilgan katakchaga rasmdagi narsaning nomini to’ib yozish to’shiriladi. Shu yerda o‘quvchining kompyuter orqali yozuv malakalari shakllantirilib boriladi, test bilan ishlashga ham o‘rgatiladi.

“Aljabr” – 1-sinf matematika darslarida foydalanish uchun mo‘ljallangan dastur hisoblanadi. Dastur orqali o‘quvchilar 10 ichida raqamlashni, tartiblashni, qo‘shish va ayirish amallarini bajarishni, taqqoslashni o‘rganadilar. Dastur o‘quvchiga og‘zaki misol yechishning avtomatik darajada o‘zlashtirish imkonini beradi. Shuningdek, mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.

“5×5” – 2-sinf matematika darslarida foydalanish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, karrali jadvalni o‘rgatuvchi dastur hisoblanadi. Dasturning takrorlash qismida kompyuterning o‘zi tartib bilan 2 dan boshlab 9 gacha karrali jadvalni o‘rgatadi. Imtihon qismida esa o‘quvchi mustaqil ravishda jadvalni ishlab chiqadi. Shunisi e’tiborliki, bir xonani bajarmasdan turib, ikkinchisiga o‘tmasligi o‘quvchini o‘z ustida ishlashiga majbur etadi. Dasturni o‘qituvchi uchun haqiqiy yordamchi desak bo‘ladi. Chunki, sinfning 30-40% o‘quvchisi karrali jadvalni o‘rganishida qiyinchilikka duch keladi. Dastur o‘sha o‘quvchilarga karrali jadvalning avtomatik darajada o‘rganishlarini kafolatlaydi.

Bugungi kun o‘qituvchisiga qo‘yilayotgan talab, dars jarayonida axborot texnologiyalarni qo‘llay olishi, o‘quvchilarni komyuterdan erkin foydalanishga, zamonaviy bilimlarni puxta egallashga, ma’nan yetuk shaxs bo‘lib yetishiga o‘rgatishdan iborat.

2.1. O’qish darslarini tashkil etishda pedagogik texnologiyalardan foydalanishning shakllari.

Yurtimizda ta‘lim mazmuniga alohida e‘tibor qaratilib, DTS o‘quv dasturlarining yangi tahrirdagi variantlari tajriba sinovdan o‘tkazilmoqda, pedogogik texnologiyalar asosida o‘quv jarayonining samaradorligi oshirish maqsadida pedagogik texnologiyalardan, axborot komminikatsiya vositalaridan foydalanilmoqda.

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini o‘qitishda o‘quvchilarning dunyoqarashini kengaytirish, bilimlarni keng va oson o‘zlashtirish maqsadida pedagogik texnologiyalarning usul, vosita va shakllarini to‘g‘ri tanlab, ulardan foydalanish muhim sanaladi. O‘qish darslarini tashkil etishda pedagogik texnologiyalarning ko‘pgina metodlaridan foydalaniladi. Bola hayotida bog’chadan so’ng maktabning dastlabki davrlari muhim o’rin tutadi. Shu bois boshlang’ich ta‘lim davri ta‘lim jarayonidagi eng mas‘uliyatli davrdir. Bu paytda bolaning savodi chiqishi bilan birga, uning dunyoqarashi shakllanadi, tafakkur qilish malakasi rivojlanadi. Bu davrda bolaning zehnini o’stirishga qaratilgan har bir mashg’ulot bola aqlining tarkib topishi va rivojlanishiga katta ta‘sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham bu davrda, avvalo, ta‘lim jarayonini qiziqarli, ta‘sirli qilib tashkil etishga, motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga e‘tibor qaratish lozim. Chunki bu muddat bolaning o’yin faoliyatidan aqliy faoliyatga, ya‘ni o’quv faoliyatiga o’tganligi bilan xarakterlanadi.

Bolaning o’quv faoliyatini rivojlantirishda turli o’yinlardan foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Bolalar o’yin orqali o’z bilimlarini mukammallashtiradilar va uni chuqur o’zlashtiradilar. Shu jihatdan qaraganda, ta’lim jarayonida qo’llanadigan didaktik o’yinlaming roli beqiyosdir. Didaktik o’yinlar ta’lim jarayoni samaradorligini oshiradi, ta’lim jarayonida o’quvchilar faolligini, o’qish motivlarini rivojlantiradi. O’qish motivlari ta‘lim jarayonini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etishda ham muhim o’rin tutadi.

Didaktik o‘yinlar boshlang’ich sinflarda ta‘limning samarali borishiga o’quvchilarning o’quv-bilish faoliyatini muvaffaqiyatli boshqarishga ham katta yordam beradi, ya‘ni didaktik o’yinlar vositasida nazariy bilimlar oson egallanadi, o’quvchilarning bilim olishga qiziqishlari ortadi. Didaktik o’yinlar nafaqat boshlang’ich sinflarda, balki ta‘limning keyingi bosqichlarida ham o’quvchilarning bilimga bo’lgan ishtiyoqlari rivojiga katta turtki bo’lishi mumkin. Ayniqsa qiyin o’zlashtiruvchi o’quvchilarning bilish imkoniyatlarini oshirishga bunday o’yinlar samarali ta‘sir ko’rsatadi.

Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, boshlang’ich sinflar uchun yaratilayotgan o’quv qo‘llanmalarida shu sohaga oid materiallar tanqisligi ko’zga tashlanib turadi. Hozirgi davrda pedagogik texnologiyalar asosida ta‘limni tashkil etishga katta e‘tibor qaratilmoqda. Pedagogik texnologiya o’quvchilar qobiliyati, imkoniyati va ehtiyojlarini hisobga olgan holda, ta‘lim shakllarini amalga oshirish uchun ko’zlangan natijaga erishishda eng qulay yo’l va usullami tanlash va ishlab chiqish mahorati ekan, u haqiqatdan ham ta‘lim jarayoni unumdorligini oshiradi, o‘quvchilarning mustaqil fikrlash jarayonini shakllantiradi, o’quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni oshiradi, bilimlarni mustahkam o’zlashtirish, ulardan amaliyotda erkin foydalanish ko’nikma va malakalarini shakllantiradi. Shuning uchun ham ta‘lim ishiga texnologik yondashuv katta ahamiyatga ega.

Ta‘lim ishiga texnologik yondashuv:

— ta‘lim jarayoni maqsadini aniq belgilashni;

— o’qish-o’qitish jarayonini uzviy bog’liq bosqichlar, fazalar, amallarga ajratish, bo’lishni;

— ta‘lim jarayonida mo’ljallangan natijaga erishish uchun bajariladigan harakatlarni muvofiqlashtirish, ketma-ket, bosqichma-bosqich amalga oshirishni;

— loyihalashtirilgan ishlar, amallaming barchasini bir xil bajarishni nazarda tutadi.

Pedagogik texnologiyada ta‘lim jarayonining maqsadini belgilash muhim bo’lib, u rejalashtirilgan natijalarni kafolatlashi lozim. Shuning uchun ham o’qituvchilar maqsadni aniq belgilashga alohida e‘tibor qaratishlari zarur. Har bir o’qituvchi avvalo o’zi o’qitadigan o’quv predmeti va har bir o’tiladigan darsi maqsadini aniq belgilashi kerak. Shuni ta‘kidlash lozimki, belgilangan maqsad asosida o’tkaziladigan didaktik jarayonning aniq loyihasi ishlab chiqilsa, uni amalga oshirish osonlashadi. Didaktik jarayonning samarali o’tishida motivlar muhim o’rin tutadi. Chunki qiziqib, aniq maqsad asosida egallangan bilimlargina samarali bo’ladi.

Motiv kishini biror ish-harakatni bajarishga undovchi da‘vat, turtki. Shunday ekan, muallimlar bolada o’qish motivlarini hosil qilishga intilishlari va uni o’stirishlari kerak. Motivlar o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalarni oson egallashlariga yordam beradi. Motiv bolada bilim olishga ishtiyoq va qiziqish uyg’otadi. O’qituvchilar bundan mohirlik bilan foydalanishlari va o’quvchilarga beriladigan mustaqil ishlar tizimini ishlab chiqishlari foydadan xoli bo’lmaydi.

Boshlang’ich sinf o‘ qituvchilarining har bir darsni tashkil etish uchun turli didaktik o’yinlardan foydalanishlari yaxshi samara beradi. Chunki 6-7 yoshli bolalar hayotida maktab davri ancha murakkab davr bo’lib, bolalar oldida jiddiy sinov turadi. Bola yangi hayot – maktab hayotiga kirib boradi. Endi u yangi jamoaning a‘zosi ekanligini his etishga, intizomga bo’ysunishga, yangi rejimga moslashishga majbur bo’ladi. Bola yosh bo’lishiga qaramay, endi uning maktabda o’qish, uy vazifalarini bajarish, murakkab materiallarni o’rganish kabi zarur yumushlari ko’p. Muhimi, o’yindan maktabga, kundalik majburiy va davomli mehnatga o’tish bola hayotida tub burilishdir. Hatto maktabgacha tarbiya muassasalaridan kelgan bolalar uchun ham bu oson kechmaydi. Uydan maktabga kelgan bolalarga esa yana ham qiyin. Ayniqsa, sinfda 40—45 daqiqalik darsda o’tirish, tinglash va topshiriqlarni bajarish, uzoq aqliy mehnat bolani tez toliqtiradi. Bola maktabdan, o’qishdan sovib ketishi mumkin. Shuning uchun ham o’qituvchilar bolalarning maktabdagi hayotini qiziqarli tashkil etishga intilishlari, motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga harakat qilishlari lozim. Motiv o’z- o’zidan hosil bolmaydi. Uni bolalar yoshiga va psixologik xususiyatlariga mos didaktik o’yinlar va mustaqil ishlar vositasida hosil qilish mumkin. Ayniqsa boshlang’ich ta‘lim jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda darslarni qiziqarli olib borish natijasida o‘quvchilarni darsga jalb etish samarali bo’ladi. Shunday darslarda bolalar diqqati to‘liq jalb etiladi, xotirasi yaxshi ishlaydi. Motivlar o’quvchilaring bilimlarini chuqur egallashlariga yordam beradi. Shuning uchun ham boshlang’ich sinf o’qituvchilari ta‘lim jarayonini qiziqarli motivlar asosida tashkil etishga e‘tibor qaratishlari zarur.

«Pedagogik texnologiya» tushunchasining vujudga kelishi, ta`limning ilk tashkiliy va metodik shakllarining vujudga kelishi bilan bogliq. Individual ta`lim o‘quv-tarbiya jarayonining eng qadimiy tashkiliy shakli bo‘lib, u dastavval qadimgi Yunonistonda paydo bo‘lgan edi. O‘qituvchi bir o‘quvchi bilan ishlab, ta`limni bevosita tashkil etgan, boshqargan, nazorat etgan. O‘qituvchi matnlarni o‘qib bergan yoki bolalariga o‘qitib so‘zlatgan. Qoida va ta`riflarni yodlash, jismoniy mashqlarni bajarish musiqa asboblarida u yoki bu kuyni ijro etish yo‘llari bilan bolalar hayot, san`at, notiqlik, jismoniy madaniyatga oid bilimlarni o‘zlashtirgan. Keyinchalik individual ta`lim o‘rnini guruhlar asosida o‘qitish egallagan. O‘rta asrlarga kelib qoidalarni yodlash, bir xil tipdagi mashqlarni bajarish, og‘zaki savol-javob, yuqori pag‘onalarda esa ma`ruza, munozara ta`limning yetakchi usullariga aylana boshlagan. Bu holat asta-sekin sinf-dars sistemasini keltirib chiqarib yangi texnogiyalarni kelib chiqishiga zamin hozirlagan.

XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida xorijiy mamalakatlarda ko‘plab pedagogik nazariyalar vujudga keldi. Ularning ayrimlari ta`lim-tarbiya tizimini yaxshilashga, o‘quvchilar faolligini oshirishga qaratilgan edi. Shu davrlarda «Yangi maktablar» degan pedagogik oqim paydo bo‘lib, uning asoschisi fransuz pedagogi E.Demolen edi. Bunday maktablar Angliya, AQSh, Fransiya, Belgiya, Shvesariya kabi ko‘plab davlatlarda ochildi. Jenevada «Yangi maktablarning xalqaro birlashmasi» tuzildi va unda yangi maktablarga qo‘yilgan talablar belgilab berildi. Bu maktablar xususiy bo‘lib, unda haq to‘lashga qodir kishilarning bolalarigina o‘qitilgan. Yangi maktablarda ish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan, to‘liq jihozlangan kabinet va laboratoriyalar tashkil etilgan, «erkin va faol» metodlar qo‘llanilgan. O‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarish organlari bo‘lgan. Maktablarning amaliy pedagogik laboratoriyasi bo‘lib, bolalarning miyasini yodlab olingan bilimlar bilan to‘ldirish orqali ta`lim berish o‘rniga, ularning fikrlash qobiliyatini umumiy o‘stirish yo‘li bilan ta`lim berishga harakat qilingan. O‘quvchilarga qanday qilib kuzatish, gipotezalar topishni, o‘z taxminlarini tekshirib ko‘rishni o‘rgatganlar. Bunday maktablarda o‘qitish faktlarga va tajribaga tayanishga, bolalarning tashabbuskorligi va mustaqilligini tarbiyalashga asoslangan edi. XIX asr oxirlarida Germaniyada pedagog Vilgelm Avgust Lay (1862- 1926) «ish-harakat pedagogikasi»ga asos soldi. Uning g‘oyalarida ham o‘ziga xos ijobiy tomonlari, yangiliklar bor edi. Lay pedagogik jarayonda ifodalash, tasvirlashga katta ahamiyat berdi, chunki uning fikricha, mana shunday ifodalash yoki tasvirlash jarayonida o‘quvchilar o‘z faolliklarini ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, harakat qiladilar. Uning fikricha, tasvirlashning har qanday turlari: rasm solish, loy va plastilindan buyumlar yasash, har xil narsalarning modelini yasash, chizmachilik, dramatizasiya, ashula, musiqa, raqslar, shuningdek, o‘simlik hamda hayvonlarni parvarish qilish tajribalarini o‘tkazish, og‘zaki va yozma ishlar va shu kabilar ta`lim jarayonidagi «ifodalash» vositalaridir. Lay fikricha hamma darslar ana shu qoidalar asosiga qurilishi lozim. Mavzuning barcha o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishiga erishish; o‘quvchilarning ravon va to‘g‘ri, ongli va ifodali o‘qishining takomillashuviga erishish; Mashg‘ulotga o‘quvchilarning faol qatnashuviga erishish; ularning o‘qish motivlarini qo‘zg‘ash va qiziqtirish, o‘quvchilarni faollashtirish yo‘llarini bеlgilash va qo‘yilgan maqsadga to‘liq erishish; Pеdagogik tеxnologiyalarni o‘zlashtirish va boshlang‘ich ta’limda uni qo‘llash yo‘llarini izlash va takomillashtirish, o‘z ustida ishlash; Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘qish motivlarini o‘stirish ustida ishlash; Darsni hayotiy tajribalar bilan bog‘lash. Va buning oqibatida o‘quvchi to‘g‘ri, ongli va ifodali o‘qishga o‘rganadi, turli mashqlar vositasida tеz o‘qish malakalari takomillashadi. Vatan haqidagi tushunchalari kеngayadi, Vatanga muhabbat shakllanadi, Vatandan g‘ururlanish, ya’ni milliy g‘urur shakllanishiga asos yaraladi. Matn bilan mustaqil ishlashga o‘rganish. O‘z fikrini erkin bayon etishga o‘rganish; o‘rganilganlar asosida ertak, maqol, hikmatli so‘zlar, tеz aytishlarni o‘rganish. o‘rtoqlari fikrini ma’qullash yoki yangi fikrlarni aytishga o‘rganish.

Pedagogik ta’sir ko’rsatish Pedagogika o’z metodlarinilarini yo’q joydan yaratmaydi. U hayotdan kishilar xulqatvorining real omillarini, bolalar hayotini pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tarzda tashkil etish vazifalariga javob beradiganlarini tanlab oladi, ulardan tarbiyaviy ishda pedagogik ta’sir ko’rsatish usullari sifatida foydalanadi. Pedagogik ta’sir ko’rsatish metodikasi bolalarning ijtimoiy-foydali faoliyatini pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tarzda tashkil etishga xizmat qiladigan vositalar tizimidan iboratdir. Bu vazifalar tarbiyalanuvchi shaxsiga qaratilgan bo’lib, bolalarning xulq-atvorini rag’batlantiradi, qiyin va murakkab vazifalarni quvonch, ijodiy zavq-shavq manbaiga, har bir o’quvchining shaxsiy muddaosiga aylantiradi. 2.Pedagogik ta’sir ko’rsatishning asosiy usullari Pedagogik ta’sir ko’rsatishning asosiy usullari – ishontirish, talab, istiqbol, rag’batlantirish va jazolash, jamoatchilik fikridir. O’zaro hamkorlikda ta’sir ko’rsatishning natijasi ishontirishdir. U haqiqiy va soxta turlarga bo’linadi. M.: Kommunizmga ishonish. Ishonch 3 tarkibiy qismdan iborat: 1. Bilim; 2. Hissiyot; 3. Xulq-atvor. U tushunish – kechinma – qabul qilish orqali amalga oshadi. Ishontirish shakllari quyidagilar: ma’ruza, bahs, munozara, suhbat, hikoya qilish, dalillash, ko’rsatish (namoyish qilish), shaxsiy namuna. Pedagogik talab – ta’lim-tarbiya jarayonida ko’p qo’llaniladigan usullardan biri bo’lib, u tarbiyachi va tarbiyalanuvchi orasidagi shaxsiy munosabatlarda namoyon bo’ladi. Pedagogik ta’sir ko’rsatish usuli bo’lgan talab bilan jamoani tashkil etish metodi sifatidagi yagona pedagogik talablarni farqlay bilish lozim. Agar yagona pedagogik talablar bolalarning ijtimoiy foydali faoliyatini rag’batlantirish mazmunini, jamoani jipslashtirishda pedagoglar bilan bolalarning harakatlari birligiga erishish yo’llarini ta’minlasa, talab esa xulqatvor va faoliyat normalarini, bolalarning xatti-harakatlari hamda ishlarida amalga oshirish usullaridan iboratdir. Istiqbol – ta’sir ko’rsatishning juda ta’sirchan usuli bo’lib, u bolalarning xattiharakatlarini ular oldiga maroqli, qiziqarli maqsadlar qoyish yo’li bilan ta’minlaydi, bu maqsadlar ularning shaxsiy intilishlari, qiziqish va muddaolariga aylanadi. Bu usul maktab o’quvchilarida shaxsning eng muhum fazilatlaridan biri bo’lgan maqsadga intiluvchanlikni shakllantirishga yordam beradi. Rag’batlantirish va jazolash – tarbiyaning eng an’anaviy usuli bo’lib, tarbiyalanuvchilar xulq-atvoriga tuzatish kiritishni, ya’ni foydali xatti-harakatlarni qo’shimcha rag’batlantirishni va tarbiyalanuvchilarning nomaqbul xatti-harakatlarini to’xtatishni ta’minlaydi, bunda ularning huquq, burchlarini kengaytirish yoki cheklash, ularga axloqiy ta’sir ko’rsatish yo’lidan foydalaniladi. Rag’batlantirish va jazolash metodi o’ziga xos xususiyatga ega bo’lganligi sababli uni qo’llashda juda ehtiyot bo’lish lozim. Jamoatchilik fikri – ta’sir ko’rsatishning qudratli usuli bo’lib, tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy foydali faoliyatini har tomonlama va muntazam rag’batlantirib borishni ta’minlaydi, jamoaning tarbiyaviy vazifalarini ancha to’liq amalga oshiradi. Pedagogik ta’sir ko’rsatish usullaridan samarali foydalanishning zarur sharti pedagogikaning tarbiyalanuvchilarga bo’lgan munosabatlarining chinakkam insonparvarligidir. 3. Pedagogik ta’sirning ta’lim-tarbiyadagi o’rni Respublikamiz istiqlolga erishgan hozirgi davrda shaxsga chuqur, asosli va umumiy talablar qo’iladi, lekin ikkinchi tomondan, shaxsga katta hurmat ko’rsatiladi. Bu shaxsga bo’lgan talablarni va unga bo’lgan izzat-hurmatni birga qo’shish – ikki xil zarur shart bo’lib, pedagogning bolalarga bo’lgan munosabatlarining chinakkam insonparvarligidir. Pedagogik ta’sir ko’rsatish usullari o’z tarbiyalanuvchilari taqdiriga beparvo bo’lgan kishilar qo’lida sof kasb-korlik vositalari emas, balki insonlar orasidagi jonli munosabatlar majmuidir. Umuman, pedagogik ta’sir ko’rsatish usullarini mukammal egallamasdan va undan mohirona foydalanmasdan turib ta’lim-tarbiya sohasida katta muvaffaqiyatlarga erishib bo’lmaydi. Ijtimoiy ruhiyat nazariyasida va pedagogik amaliyotda o’ zaro fikr almashishda ta’sir ko’rsatish ikki usulda olib boriladi: ishontirish va ta’sir etish. Rus pedagogi Uspenskiy “Odamni tarbiyalashning eng asosiy yo’li ishontirishdir, odamning e’tiqodiga esa faqat ishontirish bilan ta’sir qilish mumkin”, degan edi. O’qituvchi faoliyati o’z o’quvchilarini ishontirish va ta’sir etishni talab qiladi. Pedagogning barcha ta’sirlari: tarbiyalanuvchilarning munosabatlari, fikrlari, his-tuyg’ulari, harakatlarini o’zgartirishga va mustahkamlashga yo’naltirilgan bo’lib, u muhit va tabiatning hamkorligiga ta’sirlanadi. O’zaro hamkorlikda ta’sir ko’rsatishning natijasi ishonchdir. Ishonch asosida o’qituvchining bilimlar tizimi, dunyoqarashlari, munosabatlari va xulq-atvori shakllanadi. Ishonch – o’zaro hamkorlikdagi ta’sir etishning natijasi ekanligini ko’ramiz. Ishonch ikki xil, ya’ni haqiqiy va soxta turlarga bo’linadi. Haqiqiy ishonch real borliq hayot talablariga mos bo’lib, u insonni qadrli, obro’li qiladi. “Bolalikka buyuk hurmat-ehtirom bilan qarash lozim”, degan Iuvenal (123-b). Inson o’z ishonchini himoya qilish uchun o’limga ham boradi. Soxta ishonch o’zi va birovlarning salbiy tajribasi, qarashlari asosida hosil bo’ladi. O’quvchilardagi soxta ishonchni o’zgartirish uchun o’qituvchi ko’p kuch sarflaydi. U uch yo’nalishda olib boriladi: sinf jamoasida sog’lom ijtimoiy fikrni shakllantirish, qimmatli maxsus individual tajribani yaratish, noto’g’ri ishonchdagi qarash, bilim, tasavvur, tushunchalarni bartaraf etish. Ishonch odamlarning dil rishtalarini bog’lovchi katta kuch. Buning uchun odam boshqalarga ishonmog’i, ixlos qilmog’i kerak. Halollik, adolat sof vijdonlilik, poklik, so’z va ish birligi ishonchning mezonlaridir. Ikkiyuzlamachilarga, firibgarlarga, munofiqlarga hyech kim ishonmaydi. Insonda ishonch uchta tarkibiy qismdan tarkib topadi: bilim – hissiyot – xulq-atvor. Ishonch quyidagi formula: tushunish – kechinmalar – o’ziga qabul qilish – bajarish (o’z faoliyati va atrofidagilar tajribasi) asosida amalga oshiriladi. Ishontirish yordamida yangi qarashlar, munosabatlar shakllanadi yoki o’zgaradi. Iishontirish shakllari tubandagilar: munozara, bahs, suhbat, hikoya qilish va namuna. Ishontirish hamkorlikda ta’sir ko’rsatishda maksimum ta’sirli bo’lishi uchun quyidagi pedagogik talablarga javob berishi kerak. – ishontirish mazmuni, shakli o’quvcnining rivojlanish darajasiga mos bo’lishi (kichik o’quvchilarda ertak, fantastik hikoyalar va boshqa); – ishontirishda o’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish; – ishontirish umumlashgan, konkret asoslarga, misollarga, boshlang’ich sinflarda ovozli materiallarga tayanishi; – ishontirishda o’qituvchi o’zi xabar qilayotgan narsaga o’zi chuqur ishonishi va h.k. Ishontirishning o’zaro hamkorlikdagi ta’sir ko’rsatish samarasi quyidagi shartlarda yuz beradi: – o’zaro hamkorlikda ta’sirning kuchi ishontiruvchining obro’siga va voqyeaning mazmuniga bog’liq (o’quvchi o’qituvchiga qanchalik ijobiy munosabatda bo’lsa, shunchalik unga tez ishonadi); – ishontirishda o’quvchining individual ruhiy holatini hisobga olish; – ishontirishda ishontiruvchining intellektual hissiy holati bilan ishonuvchining holati mos bo’lishi kerak. Masalan, bola haddan tashqari hayajonlanganda noxush his-tuyg’ular unda hukmronlik qilganda uning xulqidagi kamchiliklarni ko’rsatish orqali ta’sir ko’rsatish samara bermaydi. Ishontirish metodi ta’sirli bo’ladi qaysiki, fikr, hissiyot va iroda bir butun holda muvofiqlashadi. Ishontirishning samarasi o’qituvchining so’z va ish harakat birligiga ham bog’liq. Ta’lim va tarbiyada o’qituvchining ishontirishi haqida Ibn Sinoning quyidagi ibratli so’zlari qimmatlidir: “Har bir so’z harakat va mimika bilan tasdiqlanishi, bolalarda hissiyot uyg’otadigan bo’lishi zarur”. Pedagogik ta’sir ko’rsatishda ishontirish metodi bilan bir qatorda ta’sir ko’rsatish metodi ham qo’llaniladi. Uzoq yillar pedagogik jarayonda ta’sir etish tan olinmas edi. Biz xohlasak, xohlamasak ta’sir ko’rsatish elementlari hayotda o’zaro hamkorlikda muhum rol o’ynaydi. So’z yordamida biz o’quvchilarda ziyraklik yoki qo’rquvni, o’ziga ishonch yoki ishonchsizlikni, zerikish, ishonch yoki shubha singarilarni hosil qilamiz. O’quvchilarga ta’sir qilish so’zning fandagi ma’nosiga qarab emas, so’z va nutq intonasiyasi, aniqligini ifodalovchi hamda bularni mustahkamlovchi imo-ishoralar – yuz, qo’l harakatlari bilan bevosita hissiyotga ta’sir etadi. Bu haqda Makarenko: “. Yuz harakatlarini yaxshi egallamagan, o’z yuzida zarur ma’nolarni bera bilmaydigan yoki o’z kayfiyatini ushlab turolmaydigan kishi yaxshi tarbiyachi bo’lishi mumkin emas”, – deb o’rinli ta’kidldgan. Suxomlinskiy so’zning ta’siri haqida: O’qituvchining so’zi – tarbiyalanuvchining qalbiga ta’sir o’tkazadigan yagona so’z. Tarbiyachilik san’ati – avvalo, gapirish, inson yuragiga murojaat qila olish san’atidir. Men shunga astoydil ishonamanki, ko’pincha katta janjal bilan tugaydigan, maktabda tez-tez sodir bo’lib turadigan mojarolar – o’qituvchilarning o’quvchilar bilan gaplashishni bilmasliklari oqibatidir”, – degan fikrlari qimmatlidir. Pedagogik ta’sirning samarali bo’lish shartlaridan biri tubandagilardir: o’quv materialining mazmuni: ta’sir ko’rsatishda o’qituvchining ta’sir ko’rsatishga bo’lgan munosabati; ta’sirning o’quvchi yosh va individual sifatlariga va ta’sir ko’rsatishdagi holatiga bog’liqligi; o’qituvchining ta’sir ko’rsatish texnikasiga; ta’sir ko’rsatishning asoslangan sifatiga va amalda qo’llash uchun yaratilgan sharoitga va boshqalarga bog’liq. Ta’sir ko’rsatish turlari Ta’sir ko’rsatish ko’pincha quyidagi asosga ko’ra klassifikasiya qilinadi, ular 5 ta turda olib boriladi: 1. Harakat manbaiga asoslanib ta’sir ko’rsatish: a) boshqa kishi orqali ta’sir ko’rsatish; b) o’ziga-o’zi ta’sir qilish – ta’sir etish obyekti bilan subyekti mos tushadi. 2. Subektning holatiga asoslanib ta’sir ko’rsatish: a) uyg’oq holda ta’sir ko’rsatish; b) uxlagan holda ta’sir ko’rsatish; c) gipoteza holida ta’sir ko’rsatish (faraziy, taxminiy). 3.Ta’sir ko’rsatuvchining bor yoki yo’qligi, ta’sir ko’rsatish maqsadiga qarab, ongli ravishda, zo’r berish orqali amalga oshiriladi: a) oldindan mo’ljallab ta’sir ko’rsatish; b) mo’ljallamaSdan ta’sir ko’rsatish. Mo’ljallangan ta’sir ko’rsatishda o’qituvchi oldiga qo’yilgan maqsad asosida ruhiy ta’sir ko’rsatishni ongli tashkil etib, o’z oldiga qo’ygan natijaga erishadi. Masalan, o’qituvchi yaxshi o’qigan o’quvchining o’qishdagi ijobiy tomonlarini o’quvchilar oldida maqtaydi va unga kuchli ta’sir etadi. Mo’ljallanmaganda ta’sir ko’rsatuvchi o’z oldiga maqsad qo’ymaydi. Ba’zan o’qituvchi o’zi tushunib yetmay, odatdagidan murakkab bog’lanishda bir o’quvchiga murojaat qilib unga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Masalan, sen hamma vaqt shundaysan. Senga biror ishni topshirsam, baribir sen uni uddalay olmaysan, kabi. c) o’ziga-o’zi ta’sir etish ham mo’ljallangan va mo’ljallanmagan. Inson ongli ravishda o’zidagi salbiy sifatlarni yo’qotishga intiladi. Mo’ljallanmaganda esa ongsiz, erkin, o’z xohishicha amalga oshiradi. 4. Ta’sir etish natijasiga qarab ikkiga bo’linadi: a) ijobiy; b) salbiy. Ijobiy ta’sirda ijobiy ruhiy sifatlar shakllanadi (odat, qiziqishlar, munosabatlar). Salbiy ta’sir ko’rsatishda salbiy sifatlar shakllanadi. Masalan, tahqirlash, ma’naviyasizlik va h.k. 5. Ta’sir etish mazmuniga qarab farqlanadi: a) ochiqchasiga ta’sir ko’rsatish. Ta’sir ko’rsatishni to’g’ridan-to’g’ri, ochiqchasiga ta’sirlanuvchi biror aniq harakatga da’vat etadi. Masalsn, bundan keyin hyech qachon chekmaysan; b) yashirin holda ta’sir ko’rsatish. Ta’sir ko’rsatishda maqsad yashirinadi, to’g’ri aytilmaydi, u yoki bu mo’ljal qilingan ta’sir harakat orqali amalga oshiriladi. Pedagogik ta’sir ko’rsatishning shakllari Maktabda pedagogik ta’sir etishning tubandagi shakllari qo’llaniladi. I. Bevosita oldindan mo’jallab ta’sir etish (bu to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etish deyiladi) qaysiki komanda, buyruq va murabbiy ta’sir etish qo’llaniladi. Buyruq va komanda o’quv-tarbiyaviy jarayonda tubandagi turlarda qollaniladi: 1. Ogohlantiruvchi yoki yo’naltiruvchi shaklda. Bunda vazifa qisqa vaqtda bajarishga da’vat qilinadi. Masalan, Diqqat! Tayyorlaning! 2. Bajaruvchi shaklda. Masalan, to’g’irlaning! Smirno! Stop! 3. Ta’qiqlovchi shaklda. Masalan, To’xta! Tugat! Bas! 4. Namuna asosida bajariladi. Masalan, men shunday bajarsam, sen han shunday bajar. Validek bajar. Murabbiy ta’sir ko’rsatish shakli. Masalan, “Sen yaxshi o’qiy olishing mumkin. Bugun sen uch soat dars tayyorlaysan” kabi. II. Bilvosita ta’sir ko’rsatisn o’quvchiga ta’sir ko’rsatishning asosiy vositasi hisoblanadi. Bilvosita ta’sir ko’rsatishning tubandagi shakllari mavjud shama shaklida (o’qituvchiga jamoat isnlaridagi faolligi uchun uni qo’llab-quvvatlaydi”. “Mabodo, sen charchamadingmi?” ta’sir ko’rsatishning bilvosita ma’qullashi). Ta’sir ko’rsatishning pedagogik ta’sir texnikasi Ta’sirning samarasi, ta’sir ko’rsatuvchining ovoz tuzilishi, qarashlari (aft-bashara holati), harakatlarning uzviyligiga bog’liq murabbiyning ta’sir ko’rsatuvchiga ko’rsatgan ta’siri qaysini so’z bilan ta’sir ko’rsatish mazmuni uning intonasiyasini, imo-ishorani, yuz, aft harakatlarini qo’llab-quvvatlaganda kuchli bo’ladi. Bular mazmunga zid bo’lmasligi kerar. To’g’ri aloqa uslubini shakllantirishda o’zini tuta bilish, o’zini bilish, haqqoniy bo’lish boshqalar tarbiyasiga ijodiy yondashish, pedagogik texnikani rivojlantirish, hazilni sezish singari sifatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda albatta o’qituvchi doimo o’z o’quvchilarini xizmat qilishi va ular shaxsini himoya qilishi shart. Sinov savollari 1. Pedagogik ta’sir vositalari deganda nimani tushunasiz? 2. Ishontirish nima? 3. Pedagogik talabni ta’riflang? 4. Rag’batlantirish va jazolash metodlarini tavsiflab bering 5. Jamoatchilik fikri nima? 6. Nutq texnikasini tavsiflang. 7. Nutq madaniyati nima? 8. Nutq texnikasi tavsiflang. 9. To’g’ri aloqa uslubi nima? 10. Ta’sir etish texnikasi deganda nimani tushunasiz?

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling

«Finlyandiya tajribasi» O‘zbekistonning ta’lim muammolarini hal qila oladimi?

O‘zbekistonda so‘nggi vaqtlarda ta’limning finlyandcha tajribasi haqida yuqori minbarlardan turib ko‘p gapirilmoqda. Dastlab Sirdaryo viloyatiga tashrifi vaqtida prezident Shavkat Mirziyoyev boshlang‘ich maktablar uchun «Finlyandiya standartlari» asosida darsliklar ishlab chiqilishini e’lon qildi va bu qarorni «Finlyandiya xalq ta’limi Yevropada va umuman butun dunyoda raqobatbardosh ekani» bilan izohladi. Keyinroq Qashqadaryo viloyatini rivojlantirish masalalariga bag‘ishlangan prezident huzuridagi yig‘ilishda kelgusi o‘quv yilidan boshlab viloyatning 48 ta maktabida Finlyandiya ta’lim tizimini tatbiq etish to‘g‘risida ko‘rsatma berildi. Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi ushbu masala finlyandiyalik ekspert bilan muhokama qilingani haqida hisobot berdi.

«Fin tajribasi» nimadan iborat o‘zi? Fin tajribasini ko‘chirish haqiqatan ham bizning ta’lim tizimimizdagi barcha muammolarni tuzata oladigan «sehrli hapdori»mi?

Finlyandiya ta’lim tizimi sharhi

Finlyandiya Ta’lim va madaniyat vazirligi sayti ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatdagi ta’lim tizimi bir necha bo‘g‘indan iborat. Maktabgacha ta’lim pulli va uning narxi oilaning moddiy farovonligidan kelib chiqib belgilanadi. Undan keyin bir yillik majburiy maktabgacha tayyorlov bosqichi bo‘lib, u bepul. Taqqoslash uchun, O‘zbekistonda ham «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq bir yillik majburiy maktabgacha tayyorlov ko‘zda tutilgan.

Finlyandiyada bolalar maktabga 7 yoshdan qabul qilinadi. Boshlang‘ich ta’lim olti yil davom etadi. 7-sinfdan boshlab bolalar o‘rta ta’limning uch yil davom etadigan birinchi bosqichiga o‘tadi. Boshlang‘ich maktabda va o‘rta ta’limning birinchi bosqichida barcha bir xil ta’lim olishi kerak: bolalarni, bizning ixtisoslashtirilgan maktablarimizdagi amaliyotdan farqli ravishda, qobiliyatlari va qiziqishlariga qarab ajratish mumkin emas. Boshlang‘ich maktabda bolalar bilan faqat bitta o‘qituvchi ishlasa, o‘rta maktabda har bir fan bo‘yicha alohida o‘qituvchi dars beradi.

O‘quv yili 38 hafta, har bir dars 45 daqiqa davom etadi. Bolalar til (ona tili va adabiyot, ikkinchi davlat tili, xorijiy tillar), matematika, tabiiy fanlar va salomatlik haqidagi fan, din va etika, tarix va jamiyatshunoslik, san’at (musiqa, vizual san’atlar, qo‘l hunari), ro‘zg‘orshunoslik va jismoniy tarbiya, shuningdek, o‘z tanlovi bo‘yicha boshqa fanlarni o‘rganadi. Bundan tashqari, funksional va metakognitiv ko‘nikmalar (o‘z o‘quv jarayonini nazorat qila olish ko‘nikmasi) hamda kasb tanlovi bo‘yicha maslahatlashuvlar uchun maxsus soatlar ajratiladi. O‘quvchiga beriladigan haftalik yuklama, Yevropaning boshqa davlatlari bilan taqqoslaganda, past: 1 va 2-sinflarda minimal yuklama 20 soatni tashkil etadi va katta sinflarda 27 soatgacha ko‘payadi (taqqoslash uchun: O‘zbekistonda bu yuklama haftasiga 22 soatdan 34 soatgacha yetadi). Maktablarda xotirjamlashtiruvchi muhit hukmron, kiyim bo‘yicha talab yo‘q, darsliklar va tushlik bepul beriladi, darslar orasidagi uzoq tanaffuslar esa bolalarga o‘ynash va dam olish imkonini beradi.

To‘qqiz yillik umumiy o‘qishdan so‘ng bolalar o‘rta ta’limning ikkinchi bosqichidagi ikki yo‘nalishdan birini tanlashi kerak: akademik yoki kasb-hunar (professional) ta’limi. Biror bilan kasbni egallashni xohlaganlar kasb-hunar yo‘nalishini tanlab, o‘qishni tugatgach, tegishli sertifikat egasiga aylanadi. Qabul imtihonlar orqali amalga oshiriladigan akademik yo‘nalishda esa bolalar oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga kirishga tayyorlanadi va alohida fanlarni chuqurlashtirilgan holda o‘rganishi mumkin. Uch yillik ta’lim yakunida o‘quvchilar natijalari oliy o‘quv yurtlariga kirish-kirmaslikni hal qiluvchi milliy imtihonlarda qatnashadi. Bunday yondashuv bizning avvalgi «9+3» tizimimizni yodga soladi (to‘qqiz yillik umumiy ta’lim + uch yil litsey yo kollejda o‘qish), biz shu tizimni buzib tashlab, o‘rniga 11 yillik maktabni qaytargan edik.

Oliy ta’limni e’tibor ilmiy tadqiqotlarga qaratiladigan universitetlarda yoki ko‘proq amaliyotga asoslangan amaliy fanlar universitetlarida olish mumkin. Oliy va OTMdan keyingi ta’lim bakalavriat, magistratura, litsensitura (litsensiat — magistr va fan doktorligi o‘rtasidagi oraliq bosqich) va doktoranturaga bo‘linadi.

«Fin mo‘’jizasi»?

«Ta’limdagi fin mo‘’jizasi» haqida ilk bor 2000 yili, o‘quvchilarning ta’limdagi ko‘rsatkichlarini baholash bo‘yicha xalqaro dastur — PISA’ning birinchi natijalari e’lon qilinganida gapirilgan edi. Finlyandiya o‘qish savodxonligi bo‘yicha tadqiqotda qatnashgan 32 mamlakat orasida 546 ball bilan (o‘rtacha ball — 500) birinchi, matematik savodxonlik bo‘yicha 536 ball bilan (Gonkong, Yaponiya, Janubiy Koreya va Yangi Zelandiyadan keyin) beshinchi va tabiiy-ilmiy savodxonlik bo‘yicha (Janubiy Koreya, Yaponiya va Gonkongdan keyin) to‘rtinchi o‘rinni egallagan edi. PISA’ning keyingi sikllarida ham, natijalarning pasayish va Osiyo mamlakatlari (Shanxay, Gonkong, Tayvan, Singapur, Yaponiya, Janubiy Koreya)ning reytingi o‘sishi tendensiyasini kuzatish mumkin bo‘lsa-da, Finlyandiya baribir yuqori o‘rinlarni egallagan.

2000

2003

2006

2009

2012

2015

2018

PISA’ning 2000−2018 yillardagi tadqiqotlari bo‘yicha Finlyandiya natijalari. Qavs ichida mamlakatning reytingdagi o‘rni ko‘rsatilgan.

Ko‘rsatkichlarning pasayishidan tashqari, PISA’ning 2018 yilgi natijalar bo‘yicha hisobotida IHTT (Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti) mamlakatlari orasida mutolaa bo‘yicha o‘g‘il va qiz bolalarning natijalari bo‘yicha eng katta farqqa, mutolaa bo‘yicha ko‘rsatkichlari past bolalarning ulushi ikki barobar oshganiga, shuningdek, turli ijtimoiy-iqtisodiy maqomdagi oilalarning bolalari erishgan natijalar o‘rtasidagi farqning kattalashuviga e’tibor qaratgan.

Ayni vaqtda, tadqiqot natijalariga ko‘ra, aksariyat bolalar maktabda o‘zlarini baxtiyor va maktabga bog‘lanib qolgandek his qilishlarini qayd etib o‘tgan. Taqqoslash uchun, O‘zbekistonda o‘quvchilarning yetarlicha katta qismi xavotir va tushkunlikdan aziyat chekadi, shuningdek, maktab bilan bog‘liqlikni his qilmaydi.

Boshqa tarafdan, ayrim ekspertlar «fin mo‘’jizasi»ga shubha bilan qaraydi: ba’zilarning fikriga ko‘ra, fin o‘quv dasturlari PISA testlariga kiritilmagan tushunchalarni rad etadi, boshqa mutaxassislar esa PISA’dagi muvaffaqiyatlarga «Pirr g‘alabasi» deya ta’rif beradi: PISA uchraydigan matematik masala turlariga katta urg‘u berilgani bois, ko‘plab bolalarda OTMda o‘qish davrida tayanish mumkin bo‘lgan bilimlar zaxirasi yo‘q. Finlyandiyaning YLE teleradiokompaniyasi «PISA’dagi fin mo‘’jizasi afsonaviy ko‘lamga chiqqani» va «fin ta’limi tilsimini o‘rganish uchun butun dunyodan kelayotgan delegatsiyalar ko‘plab tashkilotlar uchun daromad manbasiga aylangani» haqida istehzo qiladi. Asosiy faoliyati «fin sifati»ga muvofiqlik sertifikatini taqdim etishdangina iborat bo‘lgan tijorat kompaniyalari ham ko‘payib ketgan.

Finlyandiya ta’lim tizimining o‘ziga xosliklari: O‘zbekiston bilan taqqos

Finlyandiya ta’lim tizimining eng asosiy o‘ziga xosliklarini O‘zbekiston bilan taqqoslagan holda ko‘rib chiqamiz. Muhim izoh: ushbu taqqosdan «ularda hammasi yaxshi, bizda esa — rasvo» degan xulosa berish maqsad qilinmagan. Shuni yodda tutish lozimki, har qanday ta’lim tizimining ishlashi ko‘plab — tarixiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa omillarga bog‘liq.

Jahon banki ekspertlari fin jamiyatining uni boshqa davlatlardan mutlaqo ajratib turuvchi va, xususan, ta’lim tizimida ham o‘z izini qoldirgan quyidagi o‘ziga xos farqli jihatlarini sanab o‘tgan: kichik, etnik va madaniy jihatdan gomogen aholi (Finlyandiya aholisining atigi 4 foizigina fin emas) va aholi jon boshiga daromadlarning yuqori darajasi. O‘zbekiston aholisi esa nafaqat ko‘p, balki milliy, madaniy va diniy jihatdan ham xilma-xil, daromad darajasi esa o‘rtachadan past.

Helsinki universitetidan Hanna Simola «fin mo‘’jizasi»ning tarixiy va ijtimoiy ildizlarini tadqiq etarkan, Finlyandiyaning agrar jamiyatdan industrial, undan so‘ng esa post-industrial jamiyatga aylanishi juda tez yuz berganini, ta’lim sohasida ham xuddi shunday jadal rivojlanishni ko‘rish mumkinligini ta’kidlaydi: Finlyandiyada umumiy ta’limni joriy etish 1970 yillardagina boshlangan va u «tez, tizimli va hatto totalitarchasiga» tatbiq etilgan.

Simolaning yozishicha, mamlakat ta’lim tizimida 1970 yillardagi islohotning asosiy o‘ziga xosliklaridan biri maktablarni «kuchli» va «oddiy»lariga ajratishdan voz kechib, hamma uchun bir xil umumta’lim maktablarining joriy etilishi edi. Jahon banki ham bolalarni (qobiliyatlari va qiziqishlariga ko‘ra) erta ajratishdan voz kechish Finlyandiya maktab ta’limining asosiy xususiyatlaridan biri ekanini qayd etib o‘tgan.

O‘zbekistonda esa, ekspertlarning ta’kidlashicha, ta’lim va fanni rivojlantirish strategiyasi iqtidorli bolalar uchun alohida, masalan, o‘quvchilar 5 yo 7-sinfdan qabul qilinadigan prezident va ixtisoslashtirilgan maktablar tashkil etishni ko‘zda tutadi.

Finlyandiyada umumta’lim maktablari nafaqat o‘quv dasturlari, balki moliyalashtirish masalasida ham bir xildir. Moliyalashtirishning bir qismi markaziy budjetdan, qolgani esa mahalliy budjetda amalga oshiriladi. Avstraliyaning ABC News telekanali jurnalistining tasvirga olish guruhi kelgan maktab boy ko‘rinishi va, katta ehtimol bilan, ko‘proq pul olsa kerak, qabilidagi savoliga, maktab direktori unday emasligi, bu maktab ham boshqalari kabi bir xil moliyalashtirilishini aytadi. To‘g‘ri, moliyalashtirish o‘quvchi boshiga bir xil, ya’ni moliyalashtirish hajmi o‘quvchilar soniga bog‘liq.

Finlyandiya ta’lim tizimidagi islohotlarning yana bir muhim jihati — 1970 yillardan boshlab boshlang‘ich maktab o‘qituvchilarini tayyorlash kollej va seminariyalardan universitetlarning qayta tashkil etilgan ta’lim fakultetlariga ko‘chirilgan, shuningdek, maktab o‘qituvchilari magistr darajasiga ega bo‘lishi shartligi belgilab qo‘yilgan. Hozir boshlang‘ich maktabda dars berish uchun o‘qituvchi ta’lim sohasida magistr darajasiga, o‘rta maktabda dars berish uchun esa dars berayotgan fani bo‘yicha magistr darajasiga ega bo‘lishi lozim. Taqqoslash uchun: ochiq ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda qo‘ituvchilarning 13 foizi o‘rta maxsus yoki tugallanmagan oliy ma’lumotga ega.

Finlyandiyaning pedagogika fakultetlarida magistr darajasini olish uchun zarur 300 kredit (bakalavriatda 180 kredit va magistraturada 120 kredit)ning kamida 60 tasi, qoida tariqasida, pedagogika bilan bog‘liq fanlarga va o‘quv vaqtining 15 foizdan to yarmigacha bo‘lgan qismi pedagogik amaliyotga ajratilgan. Ishlayotgan pedagoglarning malakasini oshirish mahalliy munitsipalitetlar zimmasida va budjetni qanday sarflash ham ularning o‘ziga havola bo‘lgani bois, malaka oshirish imkoniyatlari va shakllari hudud va maktabga qarab farq qilishi mumkin.

O‘zbekistonda malaka oshirish tizimi, qoida tariqasida, hukumat qarorlari bilan tartibga solinadi va barcha uchun bir xildir. Faqat yaqindan boshlab o‘qituvchilarga o‘z malakasini oshirish uchun ta’lim muassasasini tanlash huquqi berildi.

Tadqiqotlarga ko‘ra, Finlyandiyada o‘qishga kirish uchun tanlov eng katta bo‘ladigan yo‘nalishlardan biri pedagogikadir. Masalan, so‘nggi yillarda boshlang‘ich maktab o‘qituvchilarini tayyorlash fakultetlaridagi o‘rtacha 900 ta o‘ringa 7000 ga yaqin abituriyent da’vogarlik qilgan. Ish haqi boshqa sohalarga nisbatan kamroq ekaniga (masalan, boshlang‘ich maktab o‘qituvchisi magistr darajasiga ega boshqa mutaxassislarga qaraganda 22 foiz kamroq, o‘rta maktabning birinchi bosqich o‘qituvchisi esa 15 foiz kamroq maosh oladi) va stress darajasi o‘sib borayotganiga qaramay, ko‘plab o‘qituvchilar o‘z ishidan qoniqish va sadoqat his qiladi: o‘qituvchilarning faqat 10−15 foizigina faoliyati davomida sohasini o‘zgartiradi. Shuningdek, o‘qituvchilarga nisbatan ota-onalar tomonidan ishonch va hurmatning yuqori ekanini ham alohida qayd etib o‘tilgan.

Hanna Simolaning ta’kidlashicha, Finlyandiya ta’lim islohotlaridagi yana bir muhim burilish nuqtasi bu — 1990 yillarda o‘qituvchilar va maktab ustidan rasmiy nazoratdan voz kechilganidir: «maktablarni tekshirish, detallashtirilgan o‘quv dasturlari, darsliklar va o‘quv materiallarini rasman tasdiqlash, o‘qituvchi har bir darsni yozib borishi shart bo‘lgan jurnallar kabi barcha an’anaviy nazorat mexanizmlari yo‘qoldi».

Ta’lim bo‘yicha ekspert, Finlyandiyaning ta’lim sohasidagi islohotlariga bag‘ishlangan «Finnish Lessons» kitobi muallifi Pasi Salbergning yozishicha, Finlyandiyada o‘qituvchilarni «qamchi va shirinlik» tamoyili asosida harakatga keltirishga intilish yo‘q, aksincha, ularga katta erkinlik (avtonomiya) beriladi. O‘qituvchilar o‘z o‘quvchilarini baholab borishlari va ularning davomati haqida hisobotlarni taqdim etishlari kerak, ammo, ayni vaqtda, ularning nazarida o‘quvchilarga mosroq keladigan o‘z dasturlarini ham ishlab chiqishlari mumkin. Jahon bankining qayd etishicha, bu tizim o‘zaro ishonch asosiga qurilgan: Finlyandiyaning Ta’limni baholash markazi (FINEEC) shaharlarni alohida-alohida tanlab olib, muntazam baholashlar o‘tkazib turadi, ammo bunda maktablarni bir-biri bilan taqqoslamaydi, bunday baholashga tushmagan maktablar esa o‘qitishdagi muammolarni aniqlash va tuzatish uchun o‘zining baholash usullaridan foydalanadi.

Umuman olganda, nomarkazlashuv (detsentralizatsiya) hamda munitsipalitetlar va maktablarga erkinlik (avtonomiya) berilishini ko‘plab tadqiqotchilar fin ta’lim tizimidagi islohotlarning eng muhim samaralaridan biri, deya e’tirof etadi. Misol uchun, Milliy o‘quv dasturi maktabdagi har bir fan bo‘yicha maqsad va vazifalarni, shuningdek, ta’lim muhiti, o‘qitish va baholashga aloqador umumiy qoidalarni belgilab beradi, biroq munitsipalitetlar va maktablar milliy dastur hamda mahalliy o‘ziga xosliklar va o‘z o‘quvchilarining ehtiyojlaridan kelib chiqib, o‘z dasturlarini ishlab chiqishi mumkin.

O‘zbekistonda umumta’lim maktablari Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan dastur va rejalarga qat’iy rioya qilishi shart. Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi maktablarni akkreditatsiyadan o‘tkazib, ularning reytingini tuzadi, o‘qituvchilar esa Vazirlar Mahkamasining qarori bilan tartibga solinadigan attestatsiya jarayonidan muntazam o‘tib turishi talab etiladi.

Darsliklar

Finlyandiyada darsliklar Sanoma Pro, Otava yoki Edita kabi ko‘plab nashriyotlar tomonidan ishlab chiqiladi. Nashriyotlar odatda o‘z mahsulotlari namunalarini maktablarga yuboradi, shuningdek, pedagoglarni bozorda mavjud mahsulotlar bilan tanishib, o‘z tanlovini amalga oshirishi uchun yangi darsliklarning taqdimotlariga taklif qiladi. Xarid qilinadigan darsliklar masalasidagi hal qiluvchi qaror maktab direktorlari va munitsipalitetlar rahbariyati tomonidan qabul qilinadi. Maktablar darsliklarni o‘quvchilarga bepul taqdim etadi va kelgusi avlod o‘quvchilari ham ushbu darsliklardan foydalana olishlari uchun ehtiyotkorlik bilan foydalanishni so‘raydi. Ko‘plab nashriyotlar darsliklarning raqamli talqinini va darsliklarga ilova qilish mumkin bo‘lgan boshqa ko‘plab resurslarni ham taqdim etadi.

Tadqiqotchilarning qayd etishicha, darsliklar umumta’lim maktabida hal qiluvchi rolni o‘ynaydi va aksariyat o‘qituvchilar uchun «o‘quv dasturining ekvivalenti»ga aylanadi.

Internetdan topish mumkin bo‘lgan darsliklar namunalari tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, qandaydir o‘ziga xos «fincha standart» mavjud emas: fin noshirlarining darsliklari, masalan, Kembrij, Pirson yoki Xodder kabi jahonning yetakchi nashriyotlari chiqargan darsliklari kabi umumqabul qilingan pedagogik tamoyillar asosida ishlab chiqilgan. Misol uchun, Finlyandiyaning Otava nashriyoti tomonidan boshlang‘ich maktab uchun chiqarilgan ona tili darsligi bilan Britaniyadagi Cambridge University Press’ning shunday darsligini, Sanoma Pro va Hodder’ning tarix bo‘yicha yoki Sanoma Pro va Pearson’ning biologiya bo‘yicha darsliklarini taqqoslab ko‘ring.

Muallif tomonidan ushbu maqolani yozish davomida o‘rganib chiqilgan ekspertlarning fikricha, Finlyandiyaning PISA’dagi muvaffaqiyatiga darsliklar emas, balki yuqorida sanab o‘tilgan omillar (nomarkazlashuv (detsentralizatsiya), o‘qituvchilarni tayyorlash va barcha uchun bir xil ta’lim olish imkoniyati) sabab bo‘lgan.

«Fin tajribasini tatbiq etish»: savollar

Fin tajribasini tahlil qilarkan, Salberg shunday ogohlantiradi: Finlyandiya ta’limdagi muvaffaqiyatli islohotlar namunasi sifatida ko‘p ko‘rsatilsa-da, bu Finlyandiyaning o‘zida 1970 yillardan boshlab qo‘llab kelinayotgan g‘oya va tamoyillar boshqa madaniy yoki ijtimoiy kontekstlarda ish beradi, degani emas.

Darhaqiqat, ta’lim tizimi — masalan, ta’lim standartlari va o‘quv dasturlari, ta’lim muassasalari, baholash tizimi, tizimda ishlovchi mutaxassislar, ularni tayyorlash va qayta tayyorlash kabi bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq unsurlardan iborat murakkab bir mexanizm bo‘lib, ushbu zanjirning bir yoki bir necha pog‘onasini ularning boshqa unsurlar bilan munosabatlarini inobatga olmay ko‘chirish kutilgan samarani bermasligi mumkin. Butun tizimni kontekstni inobatga olmay ko‘r-ko‘rona ko‘chirish ham salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin.

Shu munosabat bilan, «Finlyandiya ta’lim tizimini tatbiq etish» yuzasidan bir qator savollar tug‘ilmoqda:

• Nima uchun, masalan, so‘nggi yillarda PISA reytingida Finlyandiyani ortda qoldirib ketgan davlatlarning emas, aynan Finlyandiyaning modeli tanlandi?
• Nima uchun «tatbiq etish» hududi sifatida Qashqadaryo tanlangan? Qanday ijtimoiy, iqtisodiy yoki boshqa omillar O‘zbekistondan ko‘plab jihatlar bo‘yicha farq qiluvchi Finlyandiyadek mamlakatning tajribasini aynan ushbu hududda tatbiq etib ko‘rishga imkon beradi?
• «Finlyandiya ta’lim tizimi» deganda aynan nima nazarda tutilmoqda? Finlyandiya ta’lim tizimining aynan qanday jihatlari hududda joriy etiladi? Masalan, 11 yillik ta’lim yo‘q qilinib, o‘rniga Finlyandiyadagidek «9 3 3» tizimi joriy etiladimi? Mahalliy ta’lim organlari va maktablarga Finlyandiyadagidek avtonomiya beriladimi? Xuddi Finlyandiyadagidek ushbu hududda ham maktab va o‘qituvchilarni nazorat qilish va tekshirishlardan voz kechamizmi? Xuddi Finlyandiyadagidek barcha bir xil ta’lim xizmatlaridan foydalana olishi uchun ushbu hududdagi prezident va ixtisoslashtirilgan maktablarni yopib, moliyaviy resurslarni teng taqsimlash tizimini joriy etamizmi? Barcha o‘qituvchilar xuddi Finlyandiyadagidek magistr darajasiga ega bo‘lishi shart bo‘ladimi?
• «Darsliklarning fincha standarti» deganda nimalar nazarda tutilmoqda? Fin darsliklarining aynan qanday xususiyatlari ularni, masalan, prezident maktablaridan foydalanilayotgan Kembrij darsliklaridan yoki boshqa mashhur nashriyotlarning darsliklaridan yaxshiroq qiladi?

Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi, Xalq ta’limi vazirligi va boshqa vakolatli organlarni shu va boshqa savollarni ochiq muhokama qilishga chaqiraman. Bir necha yil avval biz 12 yillik ta’limdan voz kechgandik, vaholanki uning joriy etilishi uchun katta kuch va vositalar sarflangan va o‘z vaqtida rosa maqtalgan edi, ammo shu vaqtgacha ushbu qarorning mamlakat iqtisodiy va ijtimoiy rivojiga ko‘rsatgan ta’sirini ochib beruvchi tadqiqotlar yo‘q. Finlyandiya yoki boshqa istalgan mamlakat tajribasini ko‘chirish — izchil o‘ylangan holda qabul qilinishi zarur bo‘lgan taqdirlarga ta’sir qiluvchi qarordir.

P.S. Maqola tayyorlanayotgan vaqtda, prezident Administratsiyasida bo‘lib o‘tgan yig‘ilish va XTVning brifingi haqida xabarlar chiqdi. Ularga ko‘ra, 2023 yil yanvaridan boshlab 1−4-sinf o‘quvchilari uchun «Finlyandiyaning vakolatli organlarining sifat belgisi bilan qayd etilgan» darsliklar aprobatsiya qilish rejalashtirilgani, katta sinflar uchun esa aniq va tabiiy fanlar bo‘yicha darsliklar tayyorlash maqsadida Sanoma Pro va Otava nashriyotlari bilan maslahatlashuvlar olib borilayotgani ma’lum bo‘ldi. Shu munosabat bilan men avval ham ko‘targan yana bir qator savollar yuzaga kelmoqda:

• Aprobatsiya qilinishi kutilayotgan 1−4-sinf darsliklari kim tomonidan va qanday dastur asosida ishlab chiqilgan?
• Ushbu darsliklar «Finlyandiya vakolatlari organlari»ning qay biri tomonidan va qanday mezonlar asosida tahlil qilingan?
• Ushbu darsliklar Novda Edutainment kompaniyasida (yoki uning ko‘magi asosida) ishlab chiqilgani inobatga olinsa, ehtimoliy manfaatlar to‘qnashuvi va ma’muriy resursdan foydalanganlik masalalari qanday hal qilinadi?
• Davlat rahbarining Milliy ta’lim dasturini amaliyotga joriy etish to‘g‘risidagi farmoni asosida 1−3, 6, 7 va 10-sinflar uchun Respublika ta’lim markazi tomonidan ishlab chiqilgan darsliklar taqdiri nima bo‘ladi?

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin

Комил Жалилов, колумнист 7 616

• # finlyandiya ta’lim tizimi
• # kolonka
• # maktab ta’limi
• # ta’lim