Elektron ta’lim resurslarining tashkil etuvchilari va taqdim etish
Direktorning o`quv-tarbiyaviy ishlar bo`yicha o`rinbosari har bir o`qituvchining dars ishlanmasini ko`rib, tasdiqlash jarayonida ularda darsga kirish uchun quyidagi eng muhim(minimum) hujjatlar bo`lishini nazorat qiladi:
Dars ishlanmasiga qo`yilgan talab va ijrosi o`quv jarayonida bajarilish tahlili
O`qituvchining darsga puxta tayyorgarligi ta’lim muvaffaqiyati va samarasi garovidir. Dars bu, sinfda taqvim-mavzu reja asosida belgilangan vaqt davomida o`qituvchi tomonidan o`quvchilar uchun o`quv-tarbiya jarayonining maqsadli tashkil etilishidir.
Shunday ekan, har bir o`qituvchi darsga sifatli va puxta tayyorlanmasdan kirishni insoniylikka, pok vijdonga xiyonat ekanligini va ish haqini halollab olish lozimligini his qilishi kerak. Chunki, har bir fan o`qituvchisi faoliyati asosini sifatli dars o`tish, o`quvchilarga yaxshi ta’lim-tarbiya berish tashkil etadi.
O`qituvchining darsga tayyorgarligi shartli ravishda quyidagi ikki bosqichdan iborat:
1. O`qituvchining o`z fani yuzasidan umumiy tayyorgarligi.
2. O`qituvchining har bir darsga kundalik tayyorgarligi.
O`qituvchining umumiy tayyorgarligi muntazam amalga oshirib boriladigan jarayon bo`lib, o`quv yili boshlanishi oldidan quyidagilarni qamrab oladi:
- Davlat ta’lim standarti (DTS), o`quv dasturi, o`quv reja hamda ularga berilgan tushuntirish xatlarini o`rganib chiqish;
- O`zi dars beradigan o`quv faniga oid yangi ilmiy va metodik adabiyotlarning mazmuni bilan tanishish;
- tegishli ko`rgazma materiallarni, o`quv-jihozlarini o`rganish, ularni qo`llay bilish;
- ilg`or o`qituvchilarning ish tajribalarini o`rganish, tahlil qilish orqali o`z bilimini kengaytirish;
- kompyuter texnikasidan foydalanish ko`nikmasini shakllantirib, bu boradagi mahoratini oshirish, elektron darsliklar, matn muharrirlari, “ZiyoNet” axborot ta’lim portaliga joylangan ma’lumotlardan samarali foydalanish kabilardir.
O`qituvchining darsga kundalik tayyorgarligi eng asosiy vazifalardandir.
Darsga tayyorgarlik ko`rish quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishi lozim:
1-bosqich: Taqvim-mavzu rejadagi yangi mavzu va unga ajratilgan vaqt (soat) aniqlashtirib olinadi.
2-bosqich: DTS va o`quv dasturidan o`tilayotgan mavzu yuzasidan o`quvchida qanday tushunchalar (bilim, ko`nikma va malakalar) shakllantirilishi lozimligi aniqlashtirilib, shu asosida dars maqsadlari belgilab olinadi.
3-bosqich: Mavzu asosida darsda foydalaniladigan texnik vositalar, elektron manbalar, slaydlar, ko`rgazmali va didaktik materiallar, adabiyotlar o`rganib chiqiladi hamda dars ishlanmasi (konspekti) yoziladi.
Dars ishlanmasi (konspekt)ning tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:
Sana, sinf (parallel sinflar uchun bitta mavzu bo`yicha alohida-alohida dars ishlanmasi (konspekt)ni yozish shart emas, bitta mavzuga bitta dars ishlanmasi yozilsa kifoya. 5-“A”, “B” sinflar deb ko`rsatiladi), fan nomi yoziladi.
Darsning mavzusi (taqvim-mavzu reja asosida).
Dars maqsadi (darsga qo`yilgan maqsad 45 daqiqa davomida bajariladigan (erishiladigan), aniq, hayotiy (real) va dars yakunida baholanadigan(o`lchamli) bo`lishi maqsadga muvofiq):
a) ta’limiy maqsad – dars jarayonida o`quvchilarda shakllantiriladigan bilim, ko`nikma va malakalar asosida belgilanadi;
b) tarbiyaviy maqsad – dars jarayonida o`quvchilarda qaysi axloqiy sifatlar shakllantirilishi asosida belgilanadi;
s) rivojlantiruvchi maqsad – dars natijasida o`quvchilarda qaysi bilimlar va axloqiy fazilatlar rivojlantirilishi asosida belgilanadi.
Dars turi: yangi tushuncha, bilimlarni shakllantiruvchi; o`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalarini rivojlantiruvchi; umumlashtiruvchi; o`quvchilar egallagan bilim, ko`nikma va malakalarni tahlil, nazorat qiluvchi kabi dars turlari bo`lishi mumkin.
Darsda foydalaniladigan metodlar: bunda an’anaviy, zamonaviy, interfaol metodlardan o`tilayotgan mavzuning o`quvchilar tomonidan samarali o`zlashtirilishiga xizmat qiladiganini oqilona tanlash lozim.
Darsda foydalaniladigan jihozlar: texnik vositalar, slaydlar, ko`rgazmali va didaktik materiallar.
Darsni tarkiban quyidagi qismlarga ajratish mumkin:
tashkiliy qism;
o`tilgan mavzuni takrorlash (mustahkamlash);
yangi mavzuni tushuntirish;
yangi mavzuni mustahkamlash;
o`quvchilarni baholash;
uyga vazifa berish.
Dars ishlanmasini tayyorlashda o`qituvchi darsning har bir qismini e’tiborga olishi maqsadga muvofiq.
Dars ishlanmasi (konspekt) hamma o`qituvchida bo`lishi shart. Lekin dars ishlanmasi qanday mazmunda, hajmda va necha varaqdan iborat bo`lishi o`qituvchining dars o`tishdagi o`ziga xos yondashuvidan kelib chiqqani ma’qul. Bunda hamma o`qituvchi uchun bir xil chegara, cheklov o`rnatib bo`lmaydi.
Agarda o`qituvchi dars berayotgan o`quvchilarning o`zlashtirish samaradorligi yuqori bo`lsa, ular turli ko`rik-tanlovlarda yuqori natijalarga erishgan bo`lsa, o`qituvchining dars jarayoniga maktab ma’muriyati va hududiy xalq ta’limi boshqaruvi idoralari xodimlari tomonidan halaqit berishlariga yo`l qo`yilmaydi.
Dars ishlanmasi (konspekti) qo`lyozma shaklida yoki kompyuterda yozilishi mumkin. Dars ishlanmasini kompyuterda yozish uchun esa o`qituvchi, albatta, o`zi kompyuterda ishlashni bilishi lozim.
Direktorning o`quv-tarbiyaviy ishlar bo`yicha o`rinbosari har bir o`qituvchining dars ishlanmasini ko`rib, tasdiqlash jarayonida ularda darsga kirish uchun quyidagi eng muhim(minimum) hujjatlar bo`lishini nazorat qiladi:
- dars ishlanmasi (konspekti);
- taqvim-mavzu reja;
- o`quv dasturi;
- darslik.
O`qituvchilarning darslarini tahlil qilish – samaradorlikka xizmat qiladi. O`qituvchilarni o`z ustida mustaqil ishlashlari, ijodiy izlanishlari orqali ta’lim samaradorligini oshirishga yordam beradigan omillardan biri – muntazam ravishda o`qituvchilarning darslarini tahlil qilishdir.
O`qituvchi darsini kuzatish va tahlil qilish, ularning pedagogik mahorati, ish tizimi, o`quvchilarining o`zlashtirishi, bilim darajasi kabi sohaviy va kasbiy layoqati yuzasidan xulosa chiqarish hamda o`qituvchilarning o`zaro tajriba almashish imkonini beradi.
Dars tahlili kuzatish va o`rganish shaklida olib boriladi. Xalq ta’limi muassasalari faoliyatini metodik ta’minlash va tashkil etish tuman (shahar) bo`limi mudirlari, o`rinbosarlari, metodistlari tomonidan haftasiga kamida 2 soat, ta’lim muassasalari direktorlari, ularning o`rinbosarlari tomonidan 4 soat, fan metodbirlashma rahbari tomonidan 2 soat, o`qituvchilar tomonidan 1 soat o`qituvchilar darslari kuzatilishi va tahlil qilinishi belgilangan.
Dars kuzatish va tahlil qilish orqali o`quvchilarning umumiy tayyorgarligi, bilim olishdagi faolliklari, fanga bo`lgan qiziqishlari, o`quv materiallari va jihozlar bilan mustaqil ishlay bilishlari, o`qituvchiga bo`lgan munosabatlari aniqlanib, tahlilga tortiladi. Bunda asosiy mezonlar sifatida o`qituvchi tomonidan dars maqsadining to`g`ri qo`yilganligi, o`quv dasturi asosida dars jarayonini to`g`ri rejalashtirishi, materiallarini bilish darajasi, yangi mavzuni tushuntirish jarayonida asosiy g`oyani ajratib olishi, ilmiylik, ko`rgazmalilik tamoyillariga rioya qilishi, darsda hamkorlikka erisha olishi, bilim va ko`nikmalarni o`zlashtirishni nazorat etishi, dars mobaynida vaqtdan unumli foydalanishi va pedagogik muomala madaniyatini egallaganlik darajasi kabi jihatlar inobatga olinadi.
Unutmangki, sifatli dars – bu, o`quvchilar tomonidan samarali o`zlashtirilgan dars. Dars boshlangandan keyin hech kimning ushbu jarayonga halaqit berishiga yo`l qo`yilmaydi.
Darsning tahlili quyidagi turlarga bo`linadi:
1.Ilmiy tahlil. 2.Psixologik tahlil. 3.Metodik tahlil. 4.Didaktik tahlil. 5.Umumpedagogik tahlil va boshqa tahlillar (yoki bularning hammasini qamrab oladigan kompleks tahlil).
O`qituvchilarning darslarini tizimli tahlil qilish o`qituvchilarga amaliy-metodik tavsiyalar berishga va natijada dars samaradorligining oshishiga xizmat qiladi.
Ta’lim muassasalaridagi fan metodbirlashmalarining asosiy vazifasi o`zaro tajriba almashish asosida ta’lim va tarbiya jarayonining ilg`or pedagogik texnologiyalar asosida samarali tashkil etilishini ta’minlashdan iborat.
Fan metodbirlashmalari ta’lim muassasalarida fan oyliklari, ochiq darslar festivallari jarayonida o`tkaziladigan barcha turdagi mashg`ulotlarning asosan o`rganilishi qiyin yoki murakkab bo`lgan mavzular asosida tashkil etilishini ta’minlaydi.
Har bir fan yo`nalishidagi metodbirlashmalarda “Men o`zlashtirilishi qiyin bo`lgan mavzular bo`yicha darslarni qanday tashkil etaman?” mavzusidagi ochiq muhokamalar tashkil etiladi.
Fan o`qituvchilari astoydil, vijdonan yondashgan holda “Bilimlar bellashuvi”da o`quvchilarining faol ishtirokini ta’minlaydi. “Ustoz-shogird” tizimida, “O`rgan-o`rgat” tadbirlarida chin yurakdan, faol ishtirok etadilar.
Maqolani foydali yoki qiziqarli deb hisoblasangiz ijtimoiy tarmoqlardagi do`stlaringizga matnni belgilab tavsiya qiling!
Agarda Siz maqolada xatoni uchratgan bo’lsangiz, unda xato matnni belgilab, CTRL + ENTER klavishasini bosing va sayt ma’muriga xabarnoma jo’nating.
Elektron ta’lim resurslarining tashkil etuvchilari va taqdim etish
chiqish kerak. Bunday mutaxasislar qatoriga quyidagilar kiradi:
testolog- o`qitish natijalarini nazorat qilish usullari bo`yicha
Elektron o`quv resurslarini yaratish jarayonida psixologik-pedagogik,
texnik-texnologik, estetik va ergonomik talablar qo`yiladi. Elektron darslik,
Elektron ma’lumotnoma va uslubiy qo`llanma kabi dasturiy mahsulotlar
qo`yilgan didaktik talablarga javob berishi kerak. Didaktik talablar ta’lim
berishning spetsifik qonuniyatlariga va mos ravishda ta’lim berishning didaktik
tamoyillariga mos kelishi kerak.
Dasturni yaratish jarayoni aniq mantiqiy davom etadigan harakatlardan
iborat bo`lib, ularni bajarish natijasida ishga yaroqli, qonun-qoidalarga asosan
rasmiylashtirilgan dastur mahsuloti yaratiladi. Dastur buyurtmachining texnik
shartlariga javob berganda ishga yaroqli deb hisoblash mumkin. Uni o`quv
jarayonida qo`llash yoki Internet tarmog`iga ulangan kompyuterga joylashtirish
Axborot asrida insoniyat tarixida sanoat va fan olamida olamshumul
yutuqlar qo’lga kiritildi. Dunyoda axborot eng qimmat narsaga aylandi.
Kompyuter ixtiro qilinishi insonlar bajaradigan yumushlarni yengillashishiga
olib keldi. Fan, ta’lim sohalarida o’qitish o’rganishning zamonaviy vositalari
Ta’lim tizimini uslubiy va dasturiy ta’minotiga yo’naltirilgan ilmiy
tadqiqot ishlarida o’quv jarayonini tashkil etish o’tkazish va boshqarishni
avtomatlashtirishda elektron ta’lim resurslari markazini tashkil etish muhim
ahamiyat kasb etishi ta’kidlanadi
A. P. Tixomirov, V. I. Soldatkinlarni fikriga ko’ra chet mamlakatlar ta’lim
tizimida kechayotgan jarayonlar tahlili shuni ko’rsatdiki, o’qitish tizimi
evolyutsion xarakterga ega bo’lib, masofaviy yoki kompyuterli o’qitish
texnologiyasi klassik ta’limdan virtual ta’limga o’tadi
Shuningdek, tadqiqotlarda o’quv jarayoniga informatsion birinchi
navbatda masofaviy o’qitish texnologiyalarini qo’llash ta’lim samaradorligini
sezilarli darajada oshirishga, o’qitish vaqtini qisqartirishga erishish mumkinligi
Zamonaviy axborot texnologiyalarining rivojlanishi ta’lim jarayonini
masofadan turib tashkil etish, boshqarish, nazorat qilish imkoniyatlarini
oshiradi. Natijada masofali ta’lim kompyuterli ta’limning eng etakchi maqomini
Rossiya tadqiqotchilari tomonidan 7 ta banddan iborat elektron ta’lim
ashyolari sinfi ishlab chiqilgan. Ushbu klassifikatsiyaga muvofiq 33 % o’quv
uslubiy, 34 % o’rgatuvchi va faqat 23 % dasturiy elektron ta’lim resurslaridir.
Ushbu elektron resurslar faqat o’qituvchi uchun mo’ljallangan .
Qozoqiston tadqiqotchilari elektron nashrlarni quyidagi toifalarga
1. Elektron o’quv nashrlari – o’quv dasturiga mos keluvchi turli
ma’ruzalar, seminarlar, laboratoriya ishlari va keys texnologiyalar.
2. Multimediali o’rgatuvchi dasturlar – animatsiya va tovushli kuzatuvli
3. Elektron darsliklar – o’qitishni avtomatlashtirishga mo’ljallangan
elektron o’quv nashri.
4. Elektron o’quv qo’llanmalar – fanning alohida bo’limlari, mashqlar yoki
masalalar to’plami, ma’lumotnoma va boshqalar .
D. Sayfurov fikricha elektron o’quv adabiyotlari an’anaviy o’qitish
shakllari kamchiliklarini bartaraf etish imkonini beradi .
Keyingi yillarda elektron o’quv adabiyotlarini yaratish va elektron lug’atli-
ma’lumotli materiallarni ishlab chiqish keskin rivojlandi. Elektron o’quv
nashrlarni tarmoq orqali tarqatish imkoniyati yaratildi. Elektron o’quv
adabiyotlarining yana bir ahamiyatli jihati shundaki, undagi o’quv materiali,
tasviriy materiallar eskirmaydi va emirilmaydi, saqlash uchun ko’p maydon va
hajmni talab etmaydi. Elektron o’quv adabiyotlarni yaratish bosma nashrlardan
ko’ra sezilarli darajada oshib bormoqda. Statistik ma’lumotlarga ko’ra jahon
miqyosida bosma mahsulotlarni ishlab chiqarish 60-70 % dan 35-50 % ga
kamaydi. Elektron nashrlar ishlab chiqarish hajmi 25-30% ga ortdi.
Uzluksiz ta’lim tizimi uchun elektron darslik yaratish katta mahorat talab
qiladigan va uzoq davom etadigan jarayon hisoblanadi. Elektron darsliklar
ta’lim jarayonida yaxshi samara berayotgan va ularga katta ehtiyoj sezilayotgan
hozirgi kunda maxsus fanlar uchun bunday vositalarni yaratish davr talabi bo’lib
qoldi. Shu bois ham respublikamizda ayni davrda elektron o’quv adabiyotlarini
yaratish jarayoni rivojlanib bormoqda.
Hozirga qadar elektron darsliklarni yaratish texnologiyasiga oid tadqiqotlar
olib borilgan, ammo elektron darsliklarni yaratish va amalda joriy etish
jarayonini tashkil etish va boshqarish jihatlari yetarli darajada o’rganilmagan.
Yaratilayotgan elektron o’quv adabiyotlari o’qitishning didaktik
tamoyillariga, o’quv materiallarining bir tizimliligiga, bilimlarning ketma-ket va
uzviylikda uzatilishiga asoslanishi lozim.
Har bir elektron o’quv adabiyoti o’quvchilar yoshiga, fanning o’quv
dasturiga mos bo’lishi, mavzular to’la yoritilishi, fanlararo bog’liqlik, o’quv fani
mavzularga mos dizaynlar tanlanishi, fanga nisbatan qiziqishini orttirishi,
ta’limda samaradorlikka erishilishiga xizmat qilishi lozim.
Elektron o’quv adabiyotlar quyidagi afzalliklarga ega:
Matn terish xarajatlarini kamaytiradi;
Chop etish, saqlash va tarqatish xarajatlaridan xalos etadi;
Ma’lumot kerak bo’lgan joydan darhol olinishi mumkin;
Faqat zarur bo’lganidagina bosma ko’rinishida chiqarilishi mumkin.
Respublikamizda elektron o’quv adabiyotlarini qanday yo’lga qo’yish
mumkinligi borasidagi ba’zi fikrlar ham keltirilgan:
Mahalliy internet uzatuvchisi yordamida telefon tarmog’i orqali ta’lim
muassasalari internetga ulanadi;
Ommabop shaklda kitoblardan foydalanish va tahlil qilish uchun «nashr
Mualliflar darslik va o’quv qo’llanmalarni kompyuterda tayyorlaydilar;
Tahrirdan so’ng kitobda ilova sifatida matnlar, rasmlar va hatto video
kliplar internetga joylashtirilib berilishi mumkin;
Matnlarning elektron versiyasi tayyorlanadi;
Internet saytida elektron darslikni reklama qilinishi evaziga korxona va
tashkilotlar muallifga homiylik qilishlari mumkin.
Elektron o’quv adabiyotlari – zamonaviy axborot texnologiyalari
asosida ma’lumotlarni jamlash, tasvirlash, yangilash, saqlash, bilimlarni
interaktiv usulda taqdim etish va nazorat qilish imkoniyatiga ega bo’lgan manba
Uzluksiz ta’lim tizimida fan va texnologiyalarning rivojlangani sari
mazmuni tez o’zgaruvchan, chuqurlashtirilib o’kitiladigan umumkasbiy va
maxsus fanlar buyicha asosan kam adadli elektron o’quv adabiyotlarini
tayyorlash o’qitish jarayonida yaxshi samara beradi.
kengaytirishga, dastlabki bilimlarini rivojlantirishga va qo’shimcha ma’lumotlar
bilan ta’minlashga yo’naltirilgan bo’ladi.
Ta’limni isloh qilish shunday elektron o’quv adabiyotlarini yaratishni talab
qiladiki ularning mavjud bo’lishi o’quvchilar va o’kituvchilar uchun, ta’lim
muassasi va uy sharoitida bir xil bo’lgan kompyuterli muhitni ta’minlashni
tushunchalarning keng ma’nodagi izohli talqini kompyuter va axborot
texnologiyalari rivojlanib borishi bilan yanada kengayib borayotgan bilimlar
bilan to’ldirilib borilmoqda.
Shuning uchun elektron o’quv adabiyotlari yaratish bilan bog’liq bo’lgan
asosiy tushunchalarni oydinlashtirib, aniqlashtirib o’tishni maqsadga muvofiq
Tajribaviy -amaliy avtomatlashtirilgan tizim – bevosita fizik ob’ektlar va
yoki matematik modellar yordamida tajriba ishlari va eksperimental izlanishlar
o’tkazishni ta’minlaydigan texnik va dasturli vositalar majmuasi.
Elektron nashr (EN)-bu grafikli, matnli, raqamli, nutqli, musiqali,
videofoto va boshqa axborot ob’ektlaridan iborat bo’lgan jamlanmasi
hisoblanadi. EN magnitli (magnit tasmalarda, magnit disklarda), optik (CD-
ROM, CD-R, CD-RW, DVD) elektron axborot tashuvchi vositalarida hamda
kompyuter tarmog’ida chop etilishi mumkin.
O’quv elektron nashr (UEN) -o’quv materiallarning tizimlashgan
tarkibidan iborat bo’lishi, ilmiy-amaliy bilim sohalari bo’yicha mos ravishda
talaba va o’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va faolligining
Gipermatn– elektron shaklda taqdim etilgan hamda tarmoqlangan
bog’lanishlar tizimi bilan ta’minlangan va uning bir fragmentidan boshqasiga
yoki qandaydir ierarxiyalar orqali darxol o’tish imkoniyatlari oldindan berilgan
Gipermediya – tarkibiga turli tipdagi tuzilgan axborot vositalaridan
(matn, illyustratsiya, tovush, video va boshqalar) tuzilgan gipermatn.
Giper murojaat-bir elektron axborot ob’ektidan boshqasiga murojaat
(masalan, matndan izoh yoki adabiyot ro’yxati elementiga, bir maqoladan
-Elektron uslubiy qo’llanma -pedagogik tajribani umumlashtirish va
uzatish hamda ta’lim faoliyatining yangi modellarini shakllantirish va tarqatish
shakli. Elektron uslubiy qo’llanmada pedagogik tajriba mashg’ulotlarning
raqamlashtirilgan video-lavhalari, elektron yoki unga o’girilgan shaklda
yaratilgan talabalar ishlarini darslar bo’yicha rejalashtirilgan shaklida
ko’rsatiladi. Elektron uslubiy qo’llanma qog’ozli komponentni o’z ichiga olishi
Elektron lug’at-an’anaviy «qog’ozli» lug’atga mos keluvchi elektron
axborot manbai. Kompyuter versiyada so’z yoki so’zlar guruhiga maxsus
ajratilgan ko’rsatma bilan istalgan dasturdan chaqirilishi mumkin bo’lib, mos
ravishdagi lug’atning talab etilgan vizuallashuviga olib keladi. An’anaviy
lug’atlardan farqli ravishda eletron lug’at matn va grafikaviy tasvirlar bilan bir
katorda video va animatsion lavhalar, tovush, musiqa va boshqalar bilan birga
media-ob’ektlarning butun spektrlarini o’z ichiga olishi mumkin.
Elektron o’quv qo’llanmasi -darslikni qisman yoki to’lik almashtira
oladigan yoki to’ldiradigan rasmiy tasdiqlangan elektron o’quv nashri
Elektron testlar-saqlangan, ishlov berilgan va testlashtiruvchiga
kompyuter yoki telekommunikatsion texnikasi yordamida takdim etiladigan
testlar. Testlashtiruvchi «qog’oz» blankalarni to’ldirib, so’ngra unga
kompyuterda ishlov bersa, bular kompyuterli test bo’lib hisoblanmaydi.
Masofali o’qitish-o’quv yurtidan uzoq masofadagi jismoniy shaxsga
(talabalar) o’qituvchilarning doimiy maslaxat olish bilan ta’lim olish
imkoniyatini ta’minlaydigan zamonaviy pedagogik, kompyuterli va
O’qitishning masofali shakli o’quv jarayonini joriy qilishga vaqtinchalik va
hududiy talablarni reglamentlashtirmaydi.
Elektron darslik (ED)-kompyuter texnologiyasiga asoslangan o’quv
uslubini qo’llashga, mustaqil ta’lim olishga hamda fanga oid o’quv materiallar,
o’quv va ilmiy materiallar faqat verbal (matn) shaklda;
o’quv materiallar verbal (matn) va ikki o’lchamli grafik shaklda;
multimedia (multimedia- ko’p axborotli muhit) qo’llanmalar, ya’ni
ma’lumot uch ulchamli grafik ko’rinishida, ovozli, video, animatsiya va qisman
verbal (matn) shaklda;
taktil (xis qilinuvchi, seziluvchan) xususiyatga ega, o’quvchini
kompyuter ekrani olamida o’zining stereo nusxalari tasvirlangan real olamga
kirib borishi va undagi ob’ektlarga nisbatan tasavvurini yaratadigan shaklda
Elektron darslik- universal dasturiy ta’minot bo’lib, u muayyan kasbiy
faoliyatning uo’qish turlari yoki axborot turlari yoki axborot turlarini qayta
ishlashni avtomatlashtirishga imkon beradi.
I bob bo’yicha xulosa
– Bu bob to’rtta paragrafdan iborat bo’lib Ta’lim tizimi jarayonida axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarining o’rni va ahamiyati deb nomlanib, ta’lim
tizimi jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo’llashning
hozirgi holati, ta’lim tizimida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
qo’llashning nazariy-uslubiy asoslari, elektron ta’lim resurslari va ularning
afzalliklari, Respublikada elektron ta’lim resurslarini yo’lga qo’yishning
ahamiyatli jihatlari, tarkibi qanday bo’lishi, takliflar va uning mohiyati,
elektron ta’lim resurslari yaratishda qo’yiladigan texnologik, psixogologik va
pedagogik talablar va ularning tashkil etuvchilari va taqdim etish shakllari
– Hozirgi kunda ta’lim muassalarida ayniqsa umumta’lim maktablarida
informatika fanidan elektron ta’lim resurslaridan foydalanish bo`yicha yetarli
darajada tajribalar to`planmagan.
Ta’lim muassasalarida elektron ta’lim resurslari yetarli darajada ishlab
foydalanishmaydi, o`quvchilarning faolligi va mustaqilligini oshirishni
ta’minlovchi texnologiyadan foydalanib, ta’lim- tarbiya jarayonida ularning
ijodkorligini hamda tashabbuskorligini rivojlantirish kerak.
II BOB. Elektron o’quv resurslarini yaratishda Delphi dasturlash
tilining imkoniyatlari
2.1. Delphi dasturlash tilining interfeysi, komponentlar va asboblar
Hozirgi vaqtga kelib kompyuter olamida ko’plab dasturlash tillari mavjud.
Ular Beysik, Paskal, C++ , Delphi va boshqa dasturlash tillaridir. Paskal tili
1969 yil Nikolas Virt tomonidan yaratilgan bo’lib, keyinchalik amerikaning
Borland firmasi tomonidan qayta ishlanib Turbo Pascal deb nomlandi. Turbo
Pascal ni qayta ishlash natijasida ob’ektli dasturlash yo’lga qo’yildi va u Object
Pascal deb atala boshlandi. Hisoblash texnikasi va texnologiyasining rivojlanishi
natijasida Borland firmasi tomonidan yangi Delphi dasturlash tili yaratildi.
Delphi dasturlash tili – bu dasturlarni qayta ishlash muhiti bo’lib,
Windows operatsion sistemasida ishlaydi. Unda ob’ektli dasturlash tili bo’lgan
Object Pascal mujassamlashgan.
Delphi vizual proektlar, turli holat protseduralarini qayta ishlash va
dasturlarni qayta ishlashda vaqtdan yutish va boshqalarni o’z ichiga oladi.
DELPHI dasturiy vostasi-bu Windows uchun mo’ljallangan dasturlash
muxiti bo’lib, 1995 yilda BORLAND kompaniyasi guruhi dastur tuzuvchilari
Chak (Chuck) va Denni (Danny) tomonidan yaratilgan.
Borland Delphining paydo bo’lishi dasturlashni rivojlantirish tarixida
yorqin ko’rinish bo’ldi. Delphining dunyoga kelishiga quyidagilar sabab bo’ldi;
Windows uchun dastulash va komponentalar texnologiyasi.
Masalalarni yechish uchun ob’ektga yo’naltirilgan usul.
Komponentalar texnologiyasiga asoslangan ilovalarni tez yaratishning
Interpritatsiyadan emas, kompilyatsiyadan foydalanish. Bu shundan
iboratki, interpretator bilan ishlashga qaraganda kompilyator bilan ishlash tezligi
o’n martalab ustunlikka ega bo’ladi.
Universal usullar yordamida ma’lumotlar bazasi bilan ishlash
Delphi ni ishga tushirish.
Delphi ni ishga tushirish boshqa ilovalar kabi oddiy usulda ishga tushiriladi
ya’ni Пуск — Все программы — Borland Delphi 7 — Delphi 7 ketma-
ketligi orqali ishga tushiriladi. Bu oynada bir vaqtning o’zida 5 ta dialog oynasi
paydo bo’ladi (1-rasm):
Delphi 7- ning bosh oynasi;
Form1-boshlang’ich forma oynasi;
Object TreeView– ob’yektlar ro’yxatini ko’rish oynasi;
Unit1.pas-kodlarni tahrirlash oynasi.
Kodlarni tahrirlash oynasi deyarli to’laligicha boshlang’ich forma oynasi
bilan to’sib qo’yilgan.
1-rasm. Delphi 7 dasturlash tilining umumiy ko’rinishi.
Bosh oynada (2-rasm) buyruqlar menyusi, asboblar paneli, komponentalar
Buyruqlar menyusi quyidagilarni o’z chiga olgan:
File , Edit, Search, View, Project, Run, Component, Database, Tools,
Dasturiy ta’minotni sistemali va amaliy guruhlarga bo’linadi. Sistemali
dasturiy ta’minot – bu operatsion sistemadan iborat. Qolgan barcha dasturlarni
amaliy dasturiy ta’minot deb ataladi. Amaliy dasturlarni qisqa qilib ilovalar
deb atash qabul qilingan.
2-rasm. Delphi dasturlash tilining bosh oynasi
Delphi dasturlash muhitida ishlash jarayonida quyidagi kengaytmali
-loyiha fayli, kengaytmasi .dpr;
-paskal moduli fayli, kengaytmasi .pas;
-komponentalar joylashgan fayl, kengaytmasi .dcu;
-formalar joylashgan fayl, kengaytmasi .dfm;
-ma’lumotlar bazasi fayli, kengaytmasi .dbf.
Tayyorlanadigan Delphi dastur uchta asosiy etapdan o‘tadi:
Kompilyatsiya etapida tayyorlangan dastur matni Object Pascal tiliga
o‘tkaziladi. Kompanovka etapida esa kerakli qo‘shimcha yordamchi dasturlar va
ostdasturlar unga birlashtiriladi. F9 tugmasini bosish bilan Save UnitAs dialog
oynasi paydo bo‘ladi va sizdan Unit.pas moduli uchun fayl nomini va
joylashadigan papkani ko‘rsatishingizni so‘raydi. Agar joy ko‘rsatilmasa Delphi
avtomatik ravishda dasturngizni Bin papkasiga joylashtiradi. Yaxshisi siz bu
papkani o‘z ishchi papkangiz nomiga almashtiring, masalan My_Delph. Dastur
kompilyatsiya qilinishi paytida Delphi sistemasi pas, dfm va dcu kengaytmali
modullar tuzadi. .pas kengaytmali fayl kodlarni yozish oynasida kiritilgan dastur
matnini, .dfm forma oynasi tashkil etuvchilarini, .dcu kengaytmali fayl esa .pas
va .dfm kengaytmali fayllarning birgalikdagi mashina kodiga o‘tkazilgan
variantini saqlaydi. Bu .dcu kengaytmali fayl komplyator tamonidan tashkil
qilinadi va yagona ishchi (bajariluvchi) .exe kengaytmali fayl tashkil qilishga
Object Inspector (3-rasm) — ob’yektlarning xuxusiyatlarini tahrirlash
oynasi ob’yektlarining xususiyatlarini o’zgartirish uchun mo’ljallangan.
Ob’yekt deganda diolog oynalari, boshqarish elementlari (kiritish va chiqarish
maydonlari, buyruqli tugmalar, o’chirgichlar va hakazo) nazarda tutiladi.
Ob’yektning xususiyati esa ob’yektning ko’rinishi, holati, xulqi, kabi
xarakteristikalarini bildiradi. Masalan, Width va Height xususiyatari formaning
o’lchamlarini belgilasa,, Top va Left formaning ekrandagi holatini aniqlaydi.
Caption xususiyati sarlavha matnini ko’rsatadi.
Kodlarni tahrirlash oynasida (4-rasm), dastur matni yoziladi. Yangi loyiha
ustida ish boshlaganda, kodlarni tahrirlash oynasida Delphi da yaratilgan tayyor
dastur shabloni joylashgan bo’ladi.
4-rasm. Kodlarni tahrirlash oynasi
Do’stlaringiz bilan baham:
Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling
NamMTI
5111000- KASB – TA’LIMI ( 5230100 – IQTISODIYOT) TA’LIM YO’NALISHI BITIRUVCHILARI UCHUN YAKUNIY DAVLAT ATTESTASIYASI SAVOLLARI TO’PLAMI.
5111000- KASB – TA’LIMI ( 5230100 – IQTISODIYOT) TA’LIM YO’NALISHI BITIRUVCHILARI UCHUN YAKUNIY DAVLAT ATTESTASIYASI SAVOLLARI TO’PLAMI.
В E’lonlar Опубликовано 16.05.2022
Iqtisodiyot nazariyasi
- Iqtisodiyot nazariyasi qanday fanlar jumlasiga kiritiladi?
- Iqtisodiyot nazariyasining vazifalarini aniqlang?
- Iqtisodiyotni o’rganishda qanday ko’rsatkichlar qo’llaniladi?
- Merkantalizm maktabining asosiy g’oyasi nima?
- Iqtisodiyot nazariyasining vazifalariga quyidagilardan qaysi biri kiritilmaydi?
- Iqtisodiyot nazariyasining predmetini aniqlang?
- Hayotiy jarayonlar ichida ustuvor ahamiyatga ega bo’lgan ehtiyojlarni aniqlang?
- Sotsial-iqtisodiy ehtiyoj bu?
- Ehtiyojlarning cheksizligi nimadan iborat?
- Turmush darajasi nima?
- Sotsial-iqtisodiy ehtiyojlarga quyidagilarning qaysi biri kirmaydi?
- Ehtiyoj qanday omillarga bog’liq?
- Ehtiyojlar yuksalishining ko’rsatkichlariga quyidagilarning qaysi biri kiritilmaydi?
- Sotsial-ma’naviy ehtiyojlar tarkibiga quyidagilarning qay birini kiritish mumkin emas?
- Ishlab chiqarish omillariga quyidagilardan qaysi biri kiradi?
- Hozirgi G’arb madaniyatlarida iqtisodchilar iqtisodiy resurslarlarga nimalarni kiritadilar?
- Moddiy ishlab chiqarishga quyidagilarning qaysi biri kiritilmaydi?
- Nomoddiy ishlab chiqarishga quyidagilarning qay biri kiritilmaydi?
- Yalpi ichki mahsulot nima?
- Mehnat unumdorligining omillariga quyidagilarning qaysi biri kiritilmaydi?
- Iqtisodiy o’sish tushunchasini aniqlang?
- Mikroiqtisodiy o’sish ko’rsatkichlariga quyidagilarning qaysi biri kiritilmaydi?
- Mikroiqtisodiy o’sishga qaysi ko’rsatkich mos keladi?
- Iqtisodiy o’sishning omillariga quyidagilardan qaysi biri kiritilmaydi?
- Ko’rsatilgan omillardan qaysi biri ekstensiv o’sish deyiladi?
- Ko’rsatilgan omillardan qaysi biri intensiv o’sish deyiladi?
- Milliy boylik tushunchasiga quyidagilardan qaysi biri mos?
- Qo’rsatilganlardan qaysi biri iqtisodiy potentsialning omillariga kiritilmaydi?
- Tovar ishlab chiqarish degani
- Tovar ishlab chiqarish nimaga asoslanadi?
- Pul nima?
- Qiymat qonunining ijtimoiy taraqqiyotdagi eng muhim vazifasi nima?
- Tovarning hususiyati nimadan iborat?
- Mulkiy munosabatlar deganda nimani tushunasiz?
- Mulkchilik ob’ektiga quyidagilarning qaysi biri kiritilmaydi?
- Sotsial – iqtisodiy tizim qanday izoxlanadi?
- Mulkiy jihatdan qaraganda sotsial-iqtisodiy tizimlarni qanday toifalarga ajratish mumkin?
- Monoiqtisodiyot qanday izohlanadi?
- Quyidagilardan qaysi biri poliiqtisodiyot tizimiga mansub?
- Quyidagilardan qaysi biri totalitar rejali iqtisodiy tizimga xos emas?
- Qaysi xolat bozor iqtisodiyotiga xos emas?
- Bozor iqtisodiyotini harakatga soluvchi vosita?
- Bozor munosabatlari iqtisodning jadal borishini ta’minlovchi qanday kuchni yuzaga chiqaradi?
- Ko’rsatilganlardan qaysi biri bozor iqtisodiyotiga o’tishning shakllariga to’g’ri kelmaydi?
- Bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’llarining xususiyatlariga xos belgini aniqlang
- Quyidagi kursatilganlardan qaysi biri Uzbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tishda asosiy tamoyillariga xos emas?
- Bozor – bu
- Bozor ob’ektining tarkibiga quyidagilardan nimani kiritish mumkin emas?
- Bozorning sub’ektlari – ishtirokchilari kimlar?
- Bozorning vazifalariga quyidagilardan qaysi biri kirmaydi?
- Monopollashgan bozorning xillariga quyidagilardan qaysi biri kirmaydi?
- Ayirboshlash miqyosi jihatidan bozor qaysi bozorlarga bo’linadi?
- Bozorning yetuklik darajasiga qarab qanday darajalarga bo’lish mumkin?
- Talab nima?
- Talabga ta’sir qiluvchi omillarga qaysi biri kirmaydi?
- Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari ta’sir qiladigan omillarga qaysi biri kirmaydi?
- Nomukammal raqobat turiga quyidagilardan qaysi biri kiritilmaydi?
- Narxni aniqlang?
- Narx vazifalariga quyidagilarning qaysi biri kiritilmaydi?
- Moliyaviy resurslar turiga ko’rsatilganlardan qaysi biri kiritilmaydi?
- Moliyaning vazifalariga ko’rsatilganlardan qaysi biri kiritilmaydi?
- Davlat moliyasining tarkibiga quyidagilardan qaysi biri kirmaydi?
- Davlat daromadlarining manbalarini aniqlang?
- Soliqning vazifalariga qaysi ko’rsatkichlar kiritilmaydi?
- Quyidagilardan qaysi biri byudjet daromatlarining manbalari emas?
- Byudjet xarajatlarining ishlatilishiga kayst omil kiritilmaydi?
- Bozor iqtisodiyotida taqsimot turiga qaysi biri kiritilmaydi?
- Taqsimot natijasida mulk egalariega bulmaydigan narsani aniklang?
- Turmush darajalari bu
- Ish haqi nimani ifodalaydi?
- Turmush darajasiga ta’sir etuvchi omillarga qaysi biri kirmaydi?
- Quyidagi tariflardan qaysi biri jahon xujaligini to’gri ifodalaydi?
- Jahon xo’jaligini moddiy asosini tashkil etuvchi omil?
- Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy shakllariga kiritish mumkin emas?
- Jahon bozorining tarkibiga qaysi ko’rsatkich kiritilmaydi?
- Jahon bozorlari orqali mamlakatlar orasida taqsimlanadi?
- Umum jahon krediti qanday yunalishda boradi?
- Jahon xo’jaligida qanday valyuta kursi ma’qul topilgan?
- Mulkchilik sub’ektiga quyidagilardan qay birini kiritish mumkin emas?
- Mulkchilik shakllariga quyidagilardan qaysisini kiritib bo’lmaydi?
- Xususiy mulk nima?
- O’zbekistonda qaysi soha xususiy mulk bo’la olmaydi?
- Davlat mulki turlariga quyidagilardan qaysi biri kirmaydi?
- Aralash mulk tarkibiga quyidagilapdan qaysi biri kiritiladi?
- Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning maqsadi
- O’zbekistondan boshqa davlatlarda uchramaydigan mulk turi qaysi?
- Quyidagilardan qaysi biri taklif omili emas?
- Bozor muvozanati deb ataladi, qachonki
- Talab va taklif muvozanatini kim ta’minlaydi?
- Tadbirkorlik deb nimaga aytiladi?
- Tadbirkorlikning muhim belgilariga quyidagilardan qaysi biri kiritilmaydi?
KASBIY KOMPETENTLIK
- Lug’aviy jihatdan “competence” tushunchasi qanday ma’noni ifodalaydi?
- Kasbiy faoliyatni amalga oshirishda mutaxassis tomonidan o’zi uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma, malakalarning egallanishi va ularni amalda yuqori darajada qo’llay olishi qanday sifatni ifodalaydi?
- 1) murakkab jarayonlarda; 2) raqobatchilar bilan kurashishda; 3) noaniq vazifalarni bajarishda; 4) bir-biriga zid ma’lumotlardan foydalanishda; 5) har qanday vaziyatda ham yutuqqa erishishga intilishda; 6) kutilmagan vaziyatda harakat rejasiga ega bo’la olishda. Kompetentlik yaqqol namoyon bo’ladigan holatlarni belgilang.
- A.K.Markovaning fikriga ko’ra, pedagogda kasbiy kompetentlikning qaysi jihatlari namoyon bo’ladi?
- B.Nazarova pedagogning kasbiy kompetentligida qaysi jihatlarni ustuvor deb belgilagan?
- Kasbiy kompetentlik sifatlarini belgilang.
- Ijtimoiy munosabatlarda faollik ko’rsatish ko’nikma, malakalariga egalik, kasbiy faoliyatda sub’yektlar bilan muloqotga kirisha olish. Bu holatlar pedagogda qanday kompetentlik mavjudligini ifodalaydi?
- Psixologik, metodik, informatsion, kreativ, innovatsion va kommunikativ kompetentlik. Ushbu tarkibiy asoslar pedagogga xos qanday kompetentlikka xos?
- Izchil ravishda kasbiy o’sishga erishish, malaka darajasini oshirib borish, kasbiy faoliyatda o’z ichki imkoniyatlarini namoyon qilish negizida pedagogga xos qanday kompetentlik aks etadi?
- Kasbiy-pedagogik BKMni boyitadigan ilg’or texnologiyalarni o’zlashtirish, zamonaviy vosita, texnika va texnologiyalardan foydalana olish pedagogga xos kompetentlikning qaysi sifatini ifodalaydi?
- Favqulotda vaziyatlar (tabiiy ofatlar, texnologik jarayon ishdan chiqqan)da, pedagogik nizolar yuzaga kelganda oqilona qaror qabul qilish, to’g’ri harakatlanish malakasiga egalik. Ushbu malakalarga egalikni ifodalovchi kompetentlikka xos sifat – bu…
- Pedagogning o’z ustida ishlashi necha bosqichda kechadi?
- O’z ustida ishlaganda pedagogning yutuqlarini boyitish va kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan aniq qarorga kelishi qaysi bosqichda ro’y beradi?
- O’z ustida ishlashning 1-bosqichida pedagog tomonidan qanday harakatlar tashkil etiladi?
- Pedagog tomonidan kasbiy faoliyatda tashkil etayotgan o’z amaliy harakatlari mohiyatining o’rganilishi – bu …
- SHaxsning o’z-o’zini tahlil qilishi orqali o’ziga baho berishi qanday nomlanadi?
- SHaxsning o’zini o’zi samarali baholashiga qanday omillar ta’sir ko’rsatadi?
- SHaxsning o’z-o’zidan qoniqishi yoki qoniqmasligi nimani belgilaydi?
- O’O’B = yutuqlar/o’zini yuqori baholashga intilish (yoki O’O’B Yu / O’YuBI). Ushbu formula yordamida qanday jarayon amalga oshiriladi?
- SHaxsning o’zida kasbiy tajriba, malaka, mahoratni takomillashtirish yo’lida aniq maqsad va puxta o’ylangan vazifalar asosida mustaqil ravishda amaliy harakatlarni tashkil etishi qanday nomlanadi?
- Har bir shaxs yoki mutaxassisning o’zida ma’lum sifat, BKM, kasbiy kompetentlikni shakllantirish va rivojlantirish ehtiyojlari asosida ishlab chiqilgan shaxsiy xarakterdagi dastur qanday nomlanadi?
- 22. Biror bir ish yoki faoliyatni yuksak darajada, hech bir qiyinchiliksiz, o’ta mohirlik bilan bajarish qanday nomlanadi?
- Pedagogning pedagogik jarayonni tashkiliy, metodik, ruhiy va sub’ektiv jihatdan o’ta mohirlik, ustalik bilan tashkil etish va boshqarish qobiliyati, ko’nikma-malakasiga egaligi … deb nomlanadi?
- Pedagogik odob; pedagogik bilimdonlik; pedagogik qobiliyat; pedagogik muloqot madaniyati; pedagogik relaksatsiya; kommunikativ ta’sir ko’rsatish qobiliyati; pedagogik takt (nazokat); pedagogik texnika; nutq texnikasi; pedagogik ijodkorlik; pedagogik tajriba; pedagogik madaniyat. Ular nimaning tarkibiy qismlari?
- Pedagogning o’z oldiga o’ziga, kasbiga, jamiyatga, talabalarga va ta’lim jarayonining boshqa ishtirokchilari bilan munosabatda bo’lishiga qo’yadigan axloqiy talablari tizimi qanday nomlanadi?
- 26. Pedagogik odobning asosiy shakllarini ko’rsating.
- Pedagogning o’quvchilar, ularning ota-onalari, pedagogik jamoa, jamiyat tomonidan e’tirof etilgan axloqiy maqomi qanday nomlanadi?
- Pedagogga xos bo’lib, pedagogik faoliyatni oqilona tashkillashtirish va olib borilishiga imkon beradigan, amaliy vazifalarning samarali bajarilishini ta’minlashda ahamiyatli bo’lgan xususiyatlar qanday nomlanadi?
- Didaktik qobiliyat; akademik qobiliyat; pertseptiv-pedagogik qobiliyat; nutq qobiliyati; tashkilotchilik qobiliyati; avtoritar qobiliyat; kommunikativ qobiliyat; pedagogik xayolot; diqqatni taqsimlay olish qobiliyati. Pedagogik qobiliyatning ushbu turlari kim tomonidan guruhlangan?
- Pedagogik muloqot uslublarini ko’rsating.
- Talabalarning hissiy faoliyati, ruhiy-jismoniy quvvati va ishchanlik qobiliyatini qayta tiklash qanday nomlanadi?
- Talabaga hurmat bilan munosabatda bo’lish; talabchanlik; suhbatdoshni qiziqish (diqqat) bilan tinglay olish va qayg’urish malakasi; ruhiy barqarorlik, dadillik, og’ir vazminlik; munosabatlar jarayonida ishonch bilan so’zlay olish; qat’iyatlilik (qaysarlik emas); talabalarga e’tiborli, hushyor bo’lish. Ushbu asosiy ko’rinishlar nimaga xos?
- O’zini o’zi hissiy boshqarish; pantomimika; mimika; jest (qo’l, oyoq harakat)dan o’rinli foydalanish; nutq texnikasi; alohida so’z yoki ifodalarni ifodalash sur’ati (ritmika). Ular nimaning asosiy turlari sanaladi?
- V.A.Suxomlinskiyning fikriga ko’ra, qosh-qovoqni uyub yurmaslik; boshqalarning kamchiliklari, nuqsonlarini oshirib ko’rsatmaslik; hazil-mutoyibaga moyil bo’lish; xushmuomala bo’lish va kelajakka ishonch bilan qarash. Ular qanday holatning muhim shartlari sanaladi?
- 35. SHaxs ichki kechinmalari, o’y-fikrlari, xarakterining gavda harakati va imo-ishoralar yordamidagi ifodasi qanday nomlanadi?
- SHaxsning yuz muskullari harakatlari orqali o’z fikri, his-tuyg’ulari, kayfiyati va mavjud voqelikka nisbatan munosabatini ifodalashi qanday nomlanadi?
- Nutqni tinglovchiga yetkazishda qo’llaniladigan vositalar majmui qanday nomlanadi?
- Kasbiy faoliyatni tashkil etish jarayonida pedagog tomonidan orttirilgan bilim, ko’nikma va malakalar majmui qanday nomlanadi?
- Pedagogning ma’naviy-axloqiy qiyofasi bilan tashqi ko’rinishi o’rtasidagi o’zaro uyg’unlik, mutanosiblik nimani ifodalaydi?
- “Kreativlik” tushunchasining lug’aviy ma’nosi – bu…
- Individning yangi g’oyalarni ishlab chiqarishga tayyorligini tavsiflovchi va mustaqil omil sifatida iqtidorlilikning tarkibiga kiradigan ijodiy qobiliyati qanday nomlanadi?
- Muammo yoki ilmiy farazlarni ilgari surish; farazni tekshirish va o’zgartirish; qaror natijalarini shakllantirish asosida muammoni aniqlash; muammo yechimini topishda bilim va amaliy harakatlarning o’zaro qarama-qarshiligiga nisbatan ta’sirchanlik. Kreativlikni ifodalovchi ushbu holatlar kim tomonidan asoslangan?
- Ijodiy yo’nalganlik, mantiqiy fikrlay olish, eruditsiya (bilag’onlik), boy tasavvur, ijodiy ta’sirchanlik va tashabbuskorlik, o’z ijodkorligini to’la-to’kis namoyish etish, refleksiya qobiliyati, hissiyotga boylik, mavjud tajriba va bilimlar asosida yangi qarorlarni qabul qilish malakasi. Ular nimaning negizida aks etuvchi sifatlar sanaladi?
- O’zini tavakkal qilishdan olib qochish; fikrlash va xatti-harakatlarda qo’pollikka yo’l qo’yish; shaxs fantaziyasi va tasavvurining yuqori baholanmasligi; boshqalarga tobe bo’lish; har qanday holatda ham faqat yutuqni o’ylash. Ular qanday omillar sanaladi?
- Pedagog kreativ potentsialining tarkibiy asoslarini ko’rsating.
- Muammoli xarakterga egalik; ijodiy yo’naltirilganlik; imkoniyatlarni oshirib borish; individuallikka erishish; kreativlikning yorqin namoyon bo’lishi; bir butunlik, izchillik va tizimlilik; shaxsning individual xususiyatlari va hayotiy faoliyatda orttirgan sifatlarining o’zaro uyg’unligi. Ushbu tamoyillar qanday sifatni belgilashga xizmat qiladi?
- 47. Pedagogning kreativ potentsiali darajasini aniqlovchi mezonlarni ko’rsating.
- Pedagogning an’anaviy pedagogik fikrlashdan farqli ravishda ta’lim va tarbiya jarayoni samaradorligini ta’minlashga xizmat qiluvchi yangi g’oyalarni yaratishi, mavjud pedagogik muammolarni ijobiy hal qilishga bo’lgan tayyorgarligini tavsiflovchi qobiliyati qanday nomlanadi?
- SHaxsning kreativ faoliyatini baholovchi testlar necha turga bo’linadi?
- Pedagogning talabalar jamoasi, ota-onalar, hamkasblar, rahbariyat bilan pedagogik odob va muloqot talablariga muvofiq holda uyushtiradigan suhbati qanday nomlanadi?
- E.F.Zeyer va E.E.Somanyuklarning tadqiqotlariga koʻra kasbiy deformatsiya necha koʻrinishda amalga oshadi:
- Korxona (jamoa)ning tashkiliy tuzilishi, boshqaruv tizimi va ishlab chiqarish jarayoniga, hizmat koʻrsatish tizimini, mehnat va dam olish rejimini oʻzlashtirishni bildiradigan moslashuv turi bu …
- Psixofiziologik moslashuv bu …
- “odam-odam” tipidagi kasblarga xos deformatsiya bu :
- shaxs va uning uchun yangi boʻlgan ijtimoiy muhit oʻrtasidagi ikki tomonlama jarayon bu
- Kasbiy deformatsiya masalasi oʻtgan asrning nechanchi yillaridanoq oʻrganila boshlangan?
- ….. kasbdagi zoʻriqish sababli yuzaga kelib, emotsional, jismoniy va kognitiv holsizlik bilan harakterlidir.
- shifokorlarda bemor shikoyatlariga nisbatan emotsional indefferentlikni aks ettiruvchi “qaygʻurishdan charchash” sindromi namoyon boʻladi, bu deformatsiyaning qaysi biri?
- shaxsning individual psixologik xususiyatlari (temperament, xarakter, qobiliyat) hamda faoliyatlarining psixologik tuzilishi oʻrtasidagi aloqadorlikka asoslanadigan deformatsiya bu
- Haddan ziyod masʼuliyatlilik, oʻta vijdonlilik, giperaktivlik, kasbiy fanatizm va entuziazm koʻrinishida namoyon bo’ladigan holatlar turidagi deformatsiya bu —
- Mehnat tashkilotidagi turmush xususiyatlari va boʻsh vaqtni oʻtkazish anʼanalarini oʻzlashtirishdir moslashuvning qaysi biri?
- Xarakter xususiyatlariga asoslangan deformatsiya: indefferentlik, lavozimga intilish, rolli ekspansiya, dominantlik , deformatsiyaning qaysi turida namoyon boʻladi?
- Kasbiy deformatsiyaning rivojlanishiga yordam beradi :
- 1.Mehnat motivatsiyasining oʻzgarishi. 2.Fikrlash, xulq -atvor va faoliyatning paydo boʻlayotgan stereotiplari. .Hissiy zoʻriqish professional ish (paydo boʻladi: asabiylashish, asabiylashish, asabiylashish va boshqalar) , bu kimning fikri ?
- Kasbiy deformatsiyaning nechta darajasi mavjud ?
- …. yozganidek: «Shaxsiyat tushunchasi, xuddi shaxs tushunchasi singari, hayot subʼektining yaxlitligini ifodalaydi; shaxsiyat qismlardan iborat emas, bu «polip» emas. Ammo shaxs — bu oʻziga xos turdagi yaxlit shakllanish, … inson tugʻilmaydi, ular shaxsga aylanadi ».
- Deformatsiya tezligi har bir kishi uchun qanday xususiyatlarga bogʻliq ?
- maʼlum bir kasb ishchilariga xos boʻlgan deformatsiyalar.
Kasbiy pedagogika
- «Kasbiy pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi quyidagilarda namoyon bo`ladi:
- Pеdаgоgikа fаni nimаni o’rgаtаdi?
- Pеdаgоgikа fаni mеtоdоlоrgiyasi dеgаndа nimаni tushunаsiz?
- Kasbiy pedagogikaning falsafiy-metodologik asoslariga nimalar kiradi?
- Pеdаgоgikаning аsоsiy kаtеgоriyalаri qаuysilаr
- Uzluksiz ta’lim turlari nechta sohaga bulingan ?
- Uzluksiz ta’lim sohasidagi isloхotlar qaysi javobda to`g`ri qursatilgan ?
- Pеdаgоgikа fаnlаri tizimigа qаndаuy fаnlаr kirаdi?
- Didaktikaning oltin qoidasi kim tomonidan yaratilgan ?
- Pedogogiya-ya’ni bola tarbiyasining fani demaqdur.Ushbu fikr qaysi alloma tomonidan bayon etilgan va qaysi asarida?
- Kasbiy pedagogikada tarbiyaning bosh maqsadi nimalarda ko`rinadi?
- Maktabdan tashqari ta’lim muassasalari kimlar tomonidan tashkil etilishi mumkin ?
- Pеdаgоgikаning ilmiy-tаdqiqiоt mеtоdlаrni ko’rsаting
- Kasbiy ta’limning samaradorlik mezonini ko`rsating?
- «Fozil odamlar shahri» asarining muallifi kim?
- CHor Rossiyasi bosib olgunga qadar Markaziy Osiyoda qanday maktablar bo`lgan?
- Umumiy pеdаgоgikаning аsоsiy vаzifаsini аniqlаng
- Kim tarbiyani quyidagi qismlarga bo`lgan edi: fikr tarbiyasi, badan, aхloq tarbiyasi
- Kasb ta’limi o`qituvchisi shaхsiga qo`yiladigan talablarni aniqlang?
- Har kim bilim olish huquqiga ega. Bepul umumiy ta’lim olish davlat tomonidan kafolatlanadi. Maktab ishlari davlat nazoratidadir. Qaysi manbaadan olingan va qaysi modda.
- “… kadrlar tayyorlash milliy tizimining bosh sub’yekti va ob’yekti, ta’lim sohasidagi хizmatlarning istemolchisi va ularni amalga oshiruvchi” nuqtalar o`rni qaysi javobda to`g`ri ko`rsatilgan?
- “Al-Adab al-Mufrat” (Adab durdonalari) asarining muallifi kim?
- O`zbek pedagogikasi tariхida ilk tarbiyaviy asarlar qaysilar?
- Kasbiy tarbiya jarayonining asosiy qonuniyatlariga taalluqli emas:
- Islom dini – bu ota – bobolarimiz dini, u biz uchun ham iymon, ham aхloq ham ma’rifat ekanligini unutmaylik. Alloх qalbimizda, yuragimizda, islomiy tarbiyaning ahamiyati to`g`risida ushbu fikr muallifi kim?
- Ta’lim va o`qitish qonuniyatlari, prinsiplari, metodlari va shakllarini o`rganadigan va o`qitish jarayonidagi tarbiya muammolarini o`rganadigan pedagogikaning mustaqil bo`limini aniqlang?
- Nima uchun o`qitishda sinf-dars shakli asosiy hisoblanadi va ung kim tamonidan ilk marataba asos solingan ?
- Davlat ta’lim standarti nima?
- Didaktikaga “Har kimga har narsani o`rgatuvchi universal san’at” deb baho bergan pedagog kim?
- O`zbekiston Respublikasining birinchi “Ta’lim to`g`risi”dagi Qonuni qachon qabul qilingan?
- Tarbiya bilan bir qatorda turadigan yoki u bilan bog`liq tushunchalar.
- Mehnat tarbiyasini shakllantirishda qaysi metod eng maqbul sanaladi?
- Pedagogika atamasining lug`aviy ma’nosi belgilang.
- Tarbiya prinsiplari to`g`ri keltirilgan javobni belgilang.
- Davlat ta’lim standartlarini bajarish qanday ta’lim muassasalari uchun majburiy.
- Estetik tarbiyaning maqsadi to`g`ri berilgan javobni ko`rsating.
- Dars nima.?
- Ta’lim nima?
- YAngi pedagogik teхnologiyalarda o`quvchi …
- Akademik litsey funktsiyalari qaysi javobda to`g`ri ko`rsatilgan.
- Hozirgi demokratik jamiyatda tarbiyaning maqsadi.
- Rivojlanish bu…
- SHaxsni rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar.
- Bolani qaysi yosh davrlarida o`sishi nihoyatda kuchli bo`ladi.
- SHaxs qanday jarayonlarda namoyon bo`ladi.
- Qanday omillar ta’siri ostida inson rivojlanadi va shaxsga aylanadi?
- Umumiy o`rta ta’lim bosqichlarini belgilang.
- Pеdаgоgikа nеchа bo’limdаn ibоrаt
- Bolalar jamoasini shakllanishi va metodlarini ishlab chiqqan olim.
- Tarbiyaviy ishlar kompleksida etakchi o`rin tutadigan tarbiya turi.
- Demokratik хuquqiy davlatning poydevori bo`lib hisoblangan tarbiya turi.
- Didaktikaning lug`aviy ma’nosini belgilang.
- Jismoniy tarbiyaning maqsadi nima?
- Kasb tanlash ishlarini tashkil etish metodikasi – bu…
- Ta’limning asosiy vazifasi.
- Behbudiyning 1913 – yili teatr sohasida namoyish qilingan drama janriga oid asari.
- Darslikka qo`yiladigan talablar to`g`ri keltirilgan javobni belgilang.
- SHаhsning shаkllаnishigа tа’sir etuvchi оmillаrni sаnаng
- Qanday vositalar yordamida o`qitish maqsadlari amalga oshiriladi?
- Nazariy bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash mustaqil tajriba o`tkazish ko`nikmalarini rivojlantirish maqsadida talabalar o`tkazadigan amaliy ish turi:
- Nazariy bilimlarni mustahkamlash amaliy ko`nikmalarni egallash uchun o`tkaziladigan o`quv jarayonining kismi:
- Olingan bilimlar ko`nikma va malakalarni mustahkamlash, qo`shimcha ma’lumot yoki materiallarni mustaqil o`rganish maqsadida ega bo`lgan o`quv shakli:
- Kuchli rahbar shaxsiga oid chizgini belgilang.
- Kasb ta’limi bo`yicha dars shakllari qanday bo`lishi kerak?
- Mustaqil ilmiy-tadqiqot, ilmiy-pedagogik va boshqarish faoliyatini olib borishga tayyorlangan shaxslar kim?
- Tasdiqlangan reja asosida professor-o`qituvchilar har necha yilda bir marta malaka oshirgan bo`lishlari kerak?
- Oliy ta’lim yo`nalishlaridan biri bo`yicha fundamental bilimlar beradigan tayanch oliy ta’lim nima deb ataladi?
- “Milliy, ma’naviy qadriyatlar” deganda nimani tushunasiz? .
- Kasb-hunar ta’limida o`quvchilar o`zlashtirishi lozim bo`lgan jarayonni aniqlang?
- O’qituvchigа hоs bo’lgаn аsоsiy sifаtlаrni sаnаb bеring
- Tа’lim turlаri to’g’ri ko’rsаtilgаn qаtоrni tоping
- Ma’ruzaga ta’rif bering
- O’zbеkistоn xаlq tа’limi tizimi qоidаlаrini аniqlаng
- Kasb ta’limi o`qituvchilarini tayyorlash yo`nalishini aniqlang?
- Хalq ta’limini demokratlash mumkinmi?
- O’qitish mеtоdi bu
- Rеspublikаmizdа yoshlаrni qаndаy o’qitish kеrаk?
- Ta’limni teхnologiyalashtirish – bu:
- Oliy maktabda innovasion faoliyatning sub’yekti nima hisoblanadi?
- Kasb ta’limida o`quvchilarda ko`nikma va malakalar shakllanishining asosiy shartlarini ko`rsating?
- Didаktikа nimаni o’rgаtаdi?
- Tаlim nаzаriyasi qаysi mаsаlаlаrni o’z ichigаоlаdi?
- Tаlim mаzmuni dеb nimаgааytilаdi?
- Pedagogik tizim bu:
- Demokratik jamiyatda tarbiyaning maqsadi.
- Rivojlanish bu…
- Umuminsoniy tarbiyaviy qadriyatlarga nimlar kiradi?
- Tarbiyaning tariхiy хarakteri deganda nima tushunasiz?
- Pedagogik faoliyat tushunchasiga ta’rif bering.
- Keltirilgan javoblarning qaysisi tarbiyaviy jarayon bosqichlari qatoriga kirmaydi?
- O`quv jarayonida nazorat vazifasi nima?
- Ta’lim teхnologiyasi tushunchasi nimalarni o`z ichiga oladi?
- YOshlarni ma’naviy, aхloqiy tarbiyalashning amalga oshirilish asosi quyidagicha:
- O`quvchilarning tarbiyalanganlik va rivojlanganlik darajalarini yuqoriroq pog`onaga ko`tarish zarur, bu…
- Reyting tizimi nazoratini kiritishdan maqsad… .
MIKROIQTISODIYOT VA MAKROIQTISODIYOT
- Har qanday iqtisodiy tizimlarda “nima”, “qanday” va “kim uchun” dеgan fundamеntal savollar mikro va makro darajada hal etiladi. Quyida tuzilgan savollardan qaysi biri mikroiqtisodiyot darajasida hal etiladi:
- Bozor tizimida noyob ne’matlar muammosi nechta tamoyillar orqali yechiladi?
- Hamma iqtisodiy tizimlar uchun fundamеntal muammo bo’lib hisoblanadi, bu:
- Transaksion harajatlar bu —
- Ishlab chiqarish imkoniyatlari:
- А mаhsulоt nаrхining ko’tаrilishi nimаgаоlib kеlаdi?
- Muqobil tanlov:
- Bozor talabiga quyidagi omillardan qaysi biri ta’sir ko’rsatmaydi?
- Qaysi ibora iste’molchining birorta tovarni sotib olishga xohishi va imkoniyati mavjudligini ko’rsatadi:
- Istе’mоlchilаr dаrоmаdining ko’pаyishi grаfikdа qаndаy o’zgаrish hоsil qilаdi?
- Quyidаgi umumiy nаflilikni аks ettiruvchi rаqаmlаrdаn qаysi biri chеkli nаflilikning kаmаyib bоrish qоnunini izоhlаydi
- Istе’mоlchi uchun bеfаrqlik chizig’ining jоylаshuvi vа yotiqligi nimаni аnglаtаdi?
- Quyidаgi fikrlаrdаn qаysi biri nоto’g’ri bаyon etilgаn?
- Quyidagi fikrlardan qaysi biri tog’ri?
- Muvоzаnаt nаflilik hоlаtigа erishish uchun istе’mоlchi nimа qilishi zarur?
- Birinchi yili ishlab chiqarish hajmi 20% ga oshdi, ikkinchi yili esa 5% ga oshdi. Ikki yil ichida ishlab chiqarish jami necha foizga oshgan?
- Izоkvаntа chizig’i nimаni аnglаtаdi?
- Birinchi yilda ishlab chiqarish hajmi 20%ga keyingi 2 yilda mos ravishda 5% va 40% ga oshdi 3 yil ichida ishlab chiqarish hajmi qanchaga oshdi?
- Izоkvаntа vа izоkоstа chiziqlаri tutashgаn nuqtа nimаni bildirаdi?
- Birinchi yili fermer 120 gektarlik yerdan 2400 sentner bug’doy, ikkinchi yili esa, 150 gektar yerdan 2250 sentner bug’doy oldi. Shu ikki yil uchun o’rtacha hosildorlikni aniqlang
- Ishlаb chiqаrish rеsursi hisоblаnmаydigаn qаtоrni bеlgilаng
- Chekli harajatlar:
- Аgаr firmа rеsurslаr harаjаtini 10 fоizgаоshirgаndа ishlаb chiqаrish hajmi 15 fоizgа ko’tаrilаdigаn bo’lsа, u hоldа:
- Iqtisodiy foyda quyidagicha aniqlanadi:
- Ishlab chiqarishning har qanday hajmida firmaning umumiy harajatlari:
- O’rtacha umumiy harajatlar bu:
- Firmаning dоimiy harаjаtlаri – bu:
- Quyidаgi ifоdаlаrdаn qаysi biri umumiy harаjаtni аks ettirаdi?
- Agar AVC(10) teng 5 000 FC teng 20 000 bo’lsa, AC(10) nechchiga teng?
- Umumiy o’zgaruvchan harajatlari qaysi bandda to’g’ri keltirilgan?
- Аsоsiy kаpitаl sirаsigа nimаlаr kirаdi:
- Bozor tarkibiga bog’liq bo’lmagan holda firma yopiladi, agar:
- Quyidаgi bоzоrlаrdаn qаysi biri mukаmmаl rаqоbаtlаshgаn bоzоrgа yaqin turаdi
- Foydasini maksimallashtirayotgan firma mahsulot ishlab chiqarishning shunday hajmini tanlashi kerakki, bunda:
- Qisqa muddatli oraliqda mukammal raqobatlashgan bozorda firmaning taklif egri chizig’i:
- Golland auksionida birinchi e’lon qilingan mahsulot narxining necha foizidan tushib ketsa mahsulot auksiondan chiqarib yuboriladi?
- Diversifikatsiya bu —
- Tavakkalchilikni taqsimlash usullari —
- Ingliz auksioni bu —
- Mana’viy tavakkalchilik bu-
- Quyida berilganlardan qaysi biri mahsulot sifati to’g’risida signal bo’la oladi
- Qaysi bandda tavakkalchilikni pasaytirish yo`llari keltirilgan?
- Qаysi hоllаrdа firmа istе’mоlchi оrtiqchаligini to’liq egаllаshi mumkin?
- Asimmetrik axborotlashgan bozor bu –
- Аgаr jаmiyatdа ishlаb chiqаrish rеsurslаri ko’pаysа, u hоldа:
- Qаysi bоzоrdа chеkli dаrоmаd bоzоr nаrхigа tеng bo’lаdi?
- Mukammal raqоbatlashgan bоzоrning kamchiliklariga:
- Аgаr mоnоpоlist fоydаni MR=MC=AC tеnglik tа’minlаngаndа mаksimаllаshtirаdigаn bo’lsа, u hоldа iqtisоdiy fоydа:
- Ikki tomonlama monipoliyada:
- Tabiiy monopoliya, bu-
- Оligоpоliya nаzаriyasini yarаtgаn birinchi iqtisоdchi оlimni ko’rsаting:
- Mоnоpоl rаqоbаtlаshgаn bоzоrdа:
- Mоnоpоl hоkimiyatda narх mоnоpоlist tоmоnidan:
- Quyidagilardan qaysi biri mоnоpоliyaga оlib kеlmaydi?
- Raqobatlashuvchi firmadan farqli ravishda monopolist:
- Quyidagi mahsulotlardan qaysi biri ishlab chiqaruvchilarning kartel tuzilmasida ishlab chiqilmagan:
- Agarda bоzоrda firmalar sоni chеksiz bo’lsa, u hоlda Хеrfindal-Хirshman indеksi:
- Narx diskreminatsiyasi-bu:
- Quyidаgi tushunchаlаrdаn qаysi biri unumli iqtisоdiy rеsurs hisоblаnаdi?
- Аgаr nоminаl fоiz stаvkаsi 10 fоizni, inflyatsiya dаrаjаsi yiligа 4 fоizni tаshkil etsа, u hоldа rеаl fоiz stаvkаsi:
- Bоshqа shаrоitlаr o’zgаrmаs bo’lgаn shаrоitdа yеr rеntаsi o’sib bоrаdi, аgаr:
- Sof xususiy ne’mat va sof ijtimoiy ne’matlar o’rtasigi farq….
- Qaysi ibora insonlarning biror bir tovarni sotib olish uchun imkoniyat va xoxish borligini anglatadi
- X mahsulotga bo’lgan talab chizig’i siljishini nima bilan izohlash mumkin:
- Qaysi omillarning o’zgarishi talab egri chizig’ining siljishiga olib kеlmaydi?
- Tovar mahsulotiga bo’lgan talab va taklif ko’paysa, u holda:
- Tovarning muvozanat narxi bu-
- Ishlаb chiqаruvchi o’zining Х turdаgi mаhsulоtining nаrхini 5 fоizgа tushirdi, оqibаtdа sоtuv hajmi 4 fоizgа ko’tаrildi Х mаhsulоtgа bo’lgаn tаlаb:
- Tаlаb hаjmigа quyidаgi оmillаrdаn qаysi biri tа’sir ko’rsаtmаydi?
- Fаrаz qilаylik, Х mаhsulоtga bo’lgan narxga bog’liq tаklif mutlоq nоlаstik. Аgаr ushbu mаhsulоtgа bo’lgаn tаlаb ko’pаysа, u hоldа muvоzаnаt nаrх:
- Аgаr tоvаr tаklifi nоelаstik bo’lib, ungа bo’lgаn tаlаb qisqаrgаndа, u hоldа sоtuvchining dаrоmаdi:
- Tubаndаgi dаrоmаdgа bоg’liq elаstiklik kоeffitsiеntlаrdаn qаysi biri birlаmchi ehtiyojlаr uchun ishlаtilаdigаn tоvаrlаrni аks ettirаdi?
- Sotuvdan olinadigan soliq:
- Umumiy nаflik оshаdi, qаchоnki chеkli nаflik:
- Funktsiya so‘zining ma’nosi…
- Qaysi ibora insonlarning biror bir tovarni sotib olish uchun imkoniyat va xoxish borligini anglatadi
- Qaysi omil talab egri chizig’iga tasir etmaydi?
- Qaysi omillarning o’zgarishi talab egri chizig’ining siljishiga olib kеlmaydi?
- Taklif — bu…
- Taklif funktsiyasi deb nimaga aytiladi?
- Talab bu…
- Talab hajmiga quyidagi omillardan qaysi biri ta`sir ko`rsatmaydi?
- Talab qonuni — bu…
- Qaysi omil talab egri chizig’iga tasir etmaydi?
- Olmaga bo’lgan talab chizig’ining chap tomonga surilishiga qaysi omil sabab bo’lgan:
- Talab va taklif qonuniga muvofiq, talabning oshishi:
- Qaysi omillarning o’zgarishi talab egri chizig’ining surilishiga olib kеlmaydi?
- Tеxnologiyaning takomillashuvi:
- Talab qonuniga ko’ra:
- X mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan matеriallar narxi oshganligi uchun:
- Аgаr tоvаr narxi tаlаb vа tаklif chiziqlаrining kеsishish nuqtаsidаn pаstda bo’lsа:
- Tаklif qоnunigа ko’rа, bоshqаоmillаr o’zgаrmаs bo’lgаn shаrоitdа tоvаr nаrхining ko’tаrilishi:
- Tоvаr narxining pаsаyish sаbаblаrigа quyidаgi оmillаrdаn qаysi biri tа’sir ko’rsаtgаn?
- Tovarga bo’lgan talab va taklif proporsional ravishda oshsa:
- Tаlаbga quyidаgi оmillаrdаn qаysi biri tа’sir ko’rsаtmаydi?
- Agar iqtisodiy muammolarning bir qismi bozor, bir qismi hukumat tomonidan hal etilsa, bunday iqtisodiyot:
- Agar bozor narxi muvozanat narxdan pastda bo’lsa:
- Chayqovchilar faoliyati:
- Tovarning muvozanat narxi bu —
- Tovar va xizmatlar bozori muvozanat holatda dеyiladi, agar:
- Tovar nаrхi muvоzаnаt nаrхdаn yoqori bo’lgаndа qаndаy hоlаt yuz bеrаdi?
- Quyidа qаyd etilgаnlаrdаn qаysi biri mеhnаtgаbo’lgаn tаlаbgа tа’sir ko’rsаtmаydi?
- Talab elastikligi quyidagicha aniqlanadi:
- Tovarga talabning narxga bog’liq elastikligi -0,5 ga teng bo’lsa, bunda:
- Talabning narxga bog’liq elastikligi:
- Quyidagi fikrlardan qaysi biri talab elastikligiga tegishli emas:
- Agar tovarning har qanday miqdori bir xil narxda sotilsa, tovarga bo’lgan talab:
- Tоvаr nаrхining 1 % gа kаmаyishi nаtijаsidа ungа bo’lgаn tаlаb hаjmi 2 % gаоshsа, talab:
- Nоelаstik tаlаb dеyilаdi, аgаr:
- Аgаr qishlоq хo’jаligi mаhsulоtlаrigа bo’lgаn tаlаb nоelаstik bo’lsа, sеrhоsil kеlgаn yildа fеrmеrlаr dаrоmаdi:
- Аgаr hаr qаndаy hаjmdаgi mаhsulоtlаr bir хil nаrхdа sоtilаdigаn bo’lsа, ushbu tоvаrgа tаlаb:
- Sifаtsiz tоvаr sirаsigа kiritilаdi, аgаr:
- Аgаr tоvаrga tаlab nоelаstik bo’lib, narx oshsa, sоtuvchining dаrоmаdi:
- Tоvаr nаrхi oshganda sotuvchining daromadi qisqarsa, nаrхgа bоg’liq tаlаb elаstikligi kоeffitsiеnti:
- Talab nоelаstik bo’lgаn tоvаrning nаrхi 7 dоllаrdаn 8 dоllаrgа ko’tаrilgаndа, dаrоmаd:
- Bоshqа shаrоitlаr o’zgаrmаs bo’lgаn shаrоitdа, mеhnаtgа bo’lgаn tаlаb elastikligi past bo’lаdi, аgаr ushbu mаhsulоtgа bo’lgаn tаlаb:
- Ish haqi stаvkаsi ko’tаrilgаndа:
- Tovar taklifining qisqarishi:
- Agar taklif noelastik bo’lib, tovarga bo’lgan talab kamaysa, sotuvchining daromadi:
- Аgаr mаhsulоtning nаrхi 5 % gа pasaygаndа unga bo’lgan tаklif hаjmi 9 % gа pаsаysа, tаklif:
- Х tоvаrni ishlаb chiqаruvchi mаhsulоtning narxini 5 % gа pаsаytirdi, nаtijаdа sоtuv hаjmi 4 % gаоshdi BundаХ tоvаrga talab:
- Аytаylik, Х tоvаrgа bo’lgаn nаrхgа bоg’liq tаklif mutloq nоelаstik. Аgаr ushbu tоvаrgа bo’lgаn tаlаb hаjmi оshsа, muvozаnаt nаrх:
- Quyidаgi dаrоmаdgа bоg’liq elаstiklik kоeffitsiеntlаrdаn qаysi biri birlаmchi ehtiyojlаrni aks ettiruvchi tоvаrlаrga xos?
- Istе’mоlchilаr tаnlоvi nаzаriyasidа, istе’mоlchi nimаni mаksimаllаshtirishgа hаrаkаt qilаdi?
- Qаysi hоllаrdа bеfаrqlik kаrtаsidа jоylаshgаn nuqtаgа istе’mоlchining muvоzаnаt hоlаti dеymiz?
- Makroiqtisodiy nazariyaning nechta ko’rinishi o’zaro farqlanadi?
- Makroiqtisodiyot fanining tadqiqot usullari ko’rsatilgan qatorni ko’rsating?
- Makroiqtisodiyotda agregatlash nima?
- Makroiqtisodiy modellarda tashqaridan belgilanadigan, ya’ni modelda tayyor kattalik sifatida qabul qilinadigan o’zgaruvchilar nima deb nomlanadi?
- Har qanday iqtisodiy tizimda tovarlar va xizmatlarni takror ishlab chiqarish umumiy jarayonini qaysi model ko’rinishida tasavvur qilish mumkin?
- Resurslar hamda tovarlar va xizmatlar oqimi nimani ifodalaydi?
- Daromadlar va xarajatlar oqimi nimani ifodalaydi?
- Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilishda qaysi ko’rsatkichlardan foydalaniladi?
- Yalpi ichki mahsulot bu?
- Yalpi milliy daromad nima?
- Sof ichki mahsulot nima?
- Sof milliy daromad nima?
- Hozirga qadar MHT ning nechta standarti qabul qilingan?
- Yalpi ichki mahsulot qanday usulda hisoblanadi?
- Sof eksport qanday hisoblanadi?
- Yalpi ichki mahsulot qanday ifodalanadi?
- Shaxsiy tasarrufdagi daromad qanday ifodalanadi?
- Ochiq iqtisodiyotda jamg’arish qanday ifodalanadi?
- Inflyatsiya darajalari qanday ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi?
- Shaxsiy tasarrufdagi daromad nimalarga ishlatiladi?
- Inflyatsiya nima?
- Deflyatsiya nima?
- Revalvatsiya nima?
- Devalvatsiya?
- Taklif – bu?
- Talab nima?
- Talab qonuni – bu?
- Bozor muvozanati qachon yuz beradi?
- Tovarning muvozanat narxi bu?
- Quyidagilarning qaysi biri makroiqtisodiy tadqiqot ob’ektiga kiradi?
- Uy xo’jaliklarnining tasarrufdagi daromadlari, bu?
- Uzoq muddatli oraliqda foydasini maksimallashtirayotgan firma uchun?
- YaIM deflyator?
- YaIM hisoblanadi?
- Yalpi taklifning Keyns modeli ko’zda tutadi?
- Quyida berilganlardan qaysi biri mahsulot sifati to’g’risida signal bo’la olmaydi?
- Raqobatlashuvchi firmadan farqli ravishda monopolist?
- Quyidagilarning qaysi biri agregat miqdorlar hisoblanmaydi?
- Sof eksport ko’rsatkichi anglatadi?
- Yaqin orada yana ish olishga umid qilayotgan odam?
- Yopiq iqtisodiyot sharoitida resurslar, tovarlar va xizmatlar hamda daromadlarning doiraviy aylanish modeli o’z ichiga olmaydi?
- Kapital (kapital resurslari) – bu?
- Texnologiya o’zgarishi natijasida?
- Iste’mol va jamg’arish hajmiga qaysi omillar ta’sir ko’rsatadi?
- Iste’molga va jamg’arishga o’rtacha moyillik yig’indisi nechchiga teng bo’ladi?
- Avtonom iste’mol nima?
- Iste’mol ortib borsa?
- Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i nimani bildiradi?
- Tranfert to’lovlar, bu?
- Quyidagilarning qaysi biri yalpi ichki mahsulot tarkibiga kiradi?
- Agar milliy daromaddan korporatsiya foydasidan olinadigan soliqni, taqsimlanmagan foydani hamda ijtimoiy sug’urta to’lovlarini ayirsak, so’ngra sof transfert to’lovlarini yuqoridagilarga qo’shilsa, olingan mikdor teng bo’ladi?
- Quyidagi ko’rsatkichlardan qaysi biri xarajatlar yig’indisi ko’rinishida hisoblangan YaIM tarkibiga kirmaydi?
- Yaqin orada yana ish olishga umid qilayotgan odam?
- Iqtisodiyotning pasayishi tufayli ishini yo’qotganlar qaysi toifaga kiradi?
- To’liq bandlik sharoitida friktsion ishsizlik bo’lishi kerak?
- Ouken qonuniga binoan haqiqiy ishsizlik darajasining tabiiy ishsizlikdan ikki foiz oshishi YaIM real (hakikiy) hajmini foiz hisobida uning potentsial miqdoridan orqada qolishiga olib keladi?
- Iste’mol narxlari indeksi nimani ifodalaydi?
- Fillips egri chizig’ining zamonaviy talqiniga ko’ra, inflyatsiya darajasi quyidagi bilan musbat bog’liqlikka ega?
- Nominal yalpi ichki mahsulotning va baholar darajasining bir vaqtda pasayishi klassik model bo’yicha quyidagicha tushuntiriladi?
- Baholar darajasi o’zgarmagan holda YaIMning pasayishi klassik model buyicha quyidagicha tushuntiriladi?
- Yalpi talab egri chizig’ining chap va o’ng tomonga siljishi baholar darajasiga ta’sir etmaydiagar?
- Agar baho darajasi oshsa, ishlab chiqarish pasayadi, bu holat Yalpi talab-Yalpi taklif modelida izohlanadi?
- Yalpi taklif egri chizig’i Keyns kesimida?
- Iqtisodiyot Yalpi taklifning klassik kesimida bo’lganda, Yalpi taklifning o’sishi quyidagiga olib keladi?
- Yalpi talab egri chiziq bo’ylab yuqoriga suriladi, agar?
- Agar dastlab iqtisodiyot uzoq muddatli muvozanat holatida bo’lsa unda neft baholarining o’sishi natijasida kelib chiqqan taklif shoki qisqa muddatli davrga olib kelishi mumkin?
- Agar iste’molchilar tasarrufdagi daromadlaridan joriy iste’molga qilinadigan xarajatlari ulushini ko’paytirsalar, qisqa davrda?
- Yalpi talab egri chizig’i siljiydi?
- Yalpi taklifning klassik modelida?
- Keyns modeliga ko’ra?
- Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modelida YaIMning muvozanatli darajasi?
- Agar daromadlar rejalashtirilgan xarajatlardan yuqori bo’lsa, u xolda firma ishlab chiqarishini qisqartiradi, chunki rejadan tashkari mahsulotlar miqdori (ularning zahirasi)?
- Agar (naqd pul, depozit) koeffitsienti pasaysa, boshqa sharoitlar o’zgarmagan holda?
- Pulga tansaktsion talab o’sadi, agar?
- Agar iqtisodiyot muvozanat holatida turgan bo’lsa?
- Quyida keltirilgan fikrlarning qaysi biri noto’g’ri?
- Davlat xarajatlarining o’sishi real YaIMni ko’payishiga olib keladi?
- Depozitlarni majburiy zahiralash normasining oshirilishi?
- Markaziy Bank pul taklifini kamaytirishga qaror qilsa?
- Ochiq bozordagi operatsiyalar?
- Hukumat soliqlarni oshirgan vaziyatda, foiz stavkasini o’zgarmasdan turishini ta’minlab turish uchun Markaziy Bank?
- Hukumat soliqlarni oshirgan sharoitda Markaziy Bank pul taklifini pasaytirsa?
- Quyida sanab o’tilganlarning qaysisi potetsial YaIM o’sishining omili hisoblanadi?
- To’liq bandlikka erishgan iqtisodiyotda iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlari ta’minlanishi uchun?
- Solou modelida bir ish bilan band xodimga to’g’ri keluvchi ishlab chiqarish hajmining barqaror o’sishi izohlanadi?
- Ishlab chiqarish funktsiyasi va jamg’arish me’yori o’zgarmas, aholi sonining o’sishi hamda texnologik taraqqiyot sur’atlari doimiy bo’lgan sharoritda iqtisodiyotda kapitalning chiqib ketish (amortizatsiya) me’yori oshirilsa?
- Intensiv iqtisodiy o’sishning manbai bo’lib hisoblanadi?
- Tarixan ishchi kuchining qishloq xo’jaligidan sanoatga ko’chib o’tishi?
- Iqtisodiy o’sishning Domar va Xarrod modellarida investitsiyalar?
- Domar modeliga ko’ra iqtisodiy o’sish?
- Quyidagi ta’kidlarning qaysi biri noto’g’ri?
- Import kvotalari to’g’risidagi qaysi ta’kid noto’g’ri?
- Eksportga subsidiyalar?
- Eksport bojlarining kiritilishi quyidagiarning qaysi biriga olib kelmaydi?
- Import tariflarini kiritishni yoqlovchi argument bo’lib hisoblanmaydi?
- Agar mamlakatga importga to’lov uchun xorijiy valyuta zarur bo’lsa-yu, aktivlarni sotish yoki xorijdan qarz olish imkoniyati bo’lmasa muammoni yechishning maqbulroq yo’li?
- Agar mamlakatda milliy valyutaning real almashinuv kursi ko’tarilsa, boshqa sharoitlar o’zgarmagan holda?
- So’mnmng arzonlashuvi natijasida?
- MHT ning xalqaro standartlari qaysi yillarda qabul qilingan?
Elektron darsliklar necha toifaga bo’linadi
Oxirgi paytda inklyuziv ta’lim tushunchasi tez-tez tilga olinmoqda, ko‘pchilik bu tushunchani nogironligi bor bolalarning sog‘lom bolalar bilan bir maktabda, bir sinfda o‘qishi, bir partada o‘tirishi deb tushunadi xolos.
“Aslida, faqat bu emas. Inklyuziv ta’lim hamma bolalarning bir xil maktab va bir xil sinfxonada – bir xil sharoitda ta’lim olishini anglatadi. Ya’ni imkoniyati cheklangan bola sog‘lom bolalar bilan bir xil e’tiborda o‘qiy olishi kerak. Kam ta’minlangan oilaning farzandi kambag‘al oiladan bo‘lgani uchun ta’mirlanmagan maktabga borishi kerak emas”, – deydi O‘zbekiston Nogironlar uyushmasi raisi Oybek Isoqov.
O‘zbekistonda oilaviy sharoitidan qat’i nazar, barcha bolalar davlat umumta’lim maktablariga qatnaydi. Bu davlat tomonidan kafolatlangan. Faqat xohlovchilar o‘z yonidan pul to‘lab xususiy maktablarda o‘qishi mumkin. Lekin imkoniyati cheklangan bolalarning boshqa sog‘lom bolalar bilan teng sharoitda o‘qiyotgani haqida maqtanib bo‘lmaydi. Bu borada muammolar ko‘p. 2020 yil 13 oktyabrda qabul qilingan «Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarga ta’lim-tarbiya berish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi prezident qarorida bu boradagi asosiy muammolar sanalgan:
- alohida ta’lim ehtiyoji bo‘lgan bolalar o‘qitiladigan ayrim ta’lim muassasalarida ular uchun to‘siqsiz muhit va imkoniyatlar yaratilmagan;
- alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar o‘qitiladigan ta’lim muassasalari zarur adabiyotlar, metodik qo‘llanmalar, turli kasblarga o‘qitishga mo‘ljallangan uskuna va jihozlar bilan to‘liq ta’minlanmagan;
- alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarning bilim olish huquqi, inklyuziv ta’lim tizimining mazmun-mohiyati haqida jamoatchilik o‘rtasida tushuntirish ishlarini olib borish yo‘lga qo‘yilmagani natijasida ota-onalar alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan farzandlarini umumta’lim muassasalarida o‘qitishi mumkinligi haqida yetarli ma’lumotga ega emas;
- alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarni inklyuziv ta’limga jalb qilish bilan bog‘liq muammolarni hal etish masalalariga mahalliy ijro hokimiyati organlari tomonidan yetarli e’tibor qaratilmayapti;
- pedagogika yo‘nalishidagi OTMlar o‘quv dasturlariga inklyuziv ta’lim berish metodikasiga oid fanlar kiritilmagan;
- pedagogika va metodika fanlariga oid darsliklarda inklyuziv ta’lim dasturlari kiritilmagani, shuningdek, bo‘lajak pedagoglarning alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar jalb qilingan ta’lim muassasalarida amaliyot o‘tamayotgani ularning kasbiy tayyorgarlik sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Shunday vaziyatda 86 ta ixtisoslashtirilgan maktabda 21,2 mingdan ortiq, sanatoriy turdagi maktab-internatlarda 6,1 mingdan ortiq, uy sharoitida esa 13,3 ming nafar o‘quvchi uyda ta’lim oladi. 2020 yil statistikasiga ko‘ra, O‘zbekistonda 3,2 mingdan ortiq umumiy o‘rta ta’lim maktablarida 13 ming nafarga yaqin o‘quvchilar inklyuziv ta’lim bilan qamrab olingan.
Prezident qarori bilan 2025 yilgacha inklyuziv umumta’limni bosqichma-bosqich joriy etish masalasi qo‘yilgan. Bunda imkoniyati cheklangan bolalarning maktablarga kelishi uchun to‘siqsiz muhit yaratish, yangi quriladigan maktablarni xuddi shunday sharoitlar bilan qurish, pedagog kadrlar tayyorlash, o‘quv bazasini takomillashtirish kabi vazifalar belgilangan. Keyingi o‘quv yilida shaharlarda va Toshkent shahrining tumanlarida joylashgan bittadan umumta’lim maktablarida inklyuziv ta’lim tizimini joriy qilish, tayanch korreksion sinf ochish reja qilingan.
Ayni paytda ixtisoslashtirilgan maktablarda dars berayotgan o‘qituvchilar O‘zbekistonda maktablarda hali to‘laqonli inklyuziv ta’lim muhiti, kerakli sharoit, o‘quv qo‘llanmalar, kadrlar bo‘lmasdan turib, 5 yilda inklyuziv ta’limga o‘tilishi reja qilinayotganidan xavotirda. Ularning aytishicha, ixtisoslashtirilgan maktablarning o‘zida nogironligi bor shaxslarning harakatlanishi uchun sharoit yaratilganiga ko‘p bo‘lmadi, darsliklarda muammolar bor.
Shunday o‘qituvchilardan bir guruhi 77-sonli ko‘zi ojiz bolalar maxsus maktab internatidan Kun.uz’ga o‘z mulohazalarini yuborishdi.
Oqmurod Otamurodov, informatika fani o‘qituvchisi:
«Bizda ham xuddi chet eldagi kabi imkoniyati cheklangan bolalar uchun umumta’lim maktablarida sharoit yaratilsa, juda zo‘r bo‘ladi. Lekin bizda ba’zi muammolar bor. Masalan, kadrlar masalasi. Ko‘rish qobiliyatida muammosi bor bolalar toifasi bilan tiflopedagog alohida ishlashi kerak. Bizda hali hatto oliy ta’limda tiflopedagogikani o‘qitadigan kadrlarning o‘zi yo‘q.
Bundan tashqari, o‘qituvchilarni ham ruhan tayyorlab olish kerak. Maktablarda o‘qituvchilar qo‘pincha lider o‘quvchilar bilan ishlashga o‘rgangan. Ular o‘qituvchini tez ilg‘aydi, tushunadi va yaxshi natijalar ko‘rsata oladi. Sog‘lom bolalar bilan bir maktabga boradigan imkoniyati cheklangan bolaning esa lider bo‘la olish ehtimoli kam, sababi ular eshitishga, ko‘rishga va tushunishga boshqalardan ko‘ra ko‘proq kuch sarflashi kerak bo‘ladi. Shu narsalarni o‘qituvchilar to‘g‘ri qabul qila olishi va ular bilan yaxshi munosabatni yo‘lga qo‘ya olishi zarur. Buning uchun esa avvalo ularning o‘zi tayyor bo‘lishi kerak. Agar umuman imkoniyati cheklangan bolaga dars o‘tmagan o‘qituvchining sinfiga shunday bolalar borsa, u dastlab bola tilini tushunmasligi, uning qiyin o‘zlashtirishini qabul qila olmasligi mumkin. Shuning uchun o‘qituvchilarni imkoniyati cheklangan bolalar bilan ham ishlashga o‘rgatish lozim».
Baxtiyor Hojiboyev, maktab psixologi:
«Bolaning inklyuziv muhitda boshqalardan o‘zini kam his qilmasligi, jismoniy imkoniyati cheklanganidan siqilmasligi uchun sharoit yaratish muhim. Stadionda boshqalar bilan yugurayotgan zaif ko‘ruvchi bola kimgadir turtilib ketsa, boshqa bolalar uning ustidan kulishlari kerak emas. Agar kimdir masxara qiladigan bo‘lsa, bola battar qobig‘iga o‘ralib oladi.
Masalan, qizimning ko‘rish qobiliyatida muammolari bor edi, umumta’lim maktabida 2-sinfgacha o‘qidi. Lekin uning dars qilishga qiziqishi so‘nayotganini ko‘rdim. Maktabdan ham hech o‘rtoqlari bilan qaytmasdi, faqat o‘zimiz borib olib kelardik. U ruhan boshqa tengdoshlari bilan yaqin bo‘la olmadi. Shundan so‘ng qizimni mana shu ixtisoslashtirilgan maktabga olib keldim. Hozir yaxshi o‘qiyapti.
Umumta’lim maktabiga boradigan imkoniyati cheklangan bolalarga o‘qituvchi alohida yondashishi kerak bo‘ladi. Kichik sinf o‘quvchilari nogironligi bor bolalar haqida hech qanday tasavvurga ega bo‘lmaydi. Ularning ustidan kulmaslik kerakligini, ular ham boshqalar qatori oddiy odam ekanini, faqat sal kuchsizroq ekanini tushunishmaydi.
Aslida, kattalar ham shunday. Yaqinda ko‘chada ishdan bir necha ko‘zi ojizlar qaytayotgan edik. Orqamizdan kelayotgan ayollar bir-birimizni yetaklab kelayotganimizni ko‘rib, «Mast bo‘lishsa kerak», deyishdi ovoz chiqarib. Jamiyat hali nogironligi bor odamlar haqida to‘la ma’lumotga ega emas».
Inklyuziv ta’lim uchun to‘siqlar
Dilmurod Yusupov, Buyuk Britaniyaning Sasseks universiteti, Taraqqiyot tadqiqotlari instituti doktoranti:
«Birinchi navbatda O‘zbekistonda inklyuziv ta’limni rivojlantirishning normativ-huquqiy bazasini takomillashtirish kerak. Yangi tahrirdan o‘tgan «Ta’lim to‘g‘risidagi» qonunda tarixda birinchi marta inklyuziv ta’lim tushunchasi kiritilgan edi. Qonunning 20-moddasida inklyuziv ta’limni tashkil etish tartibi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi, deb yozilgan, lekin hanuzgacha bunday tartib ishlab chiqilmagan va psixologik-tibbiy-pedagogik komissiyalarning xulosasi ko‘pincha majburiy tavsiya sifatida ko‘riladi. Misol uchun, ota-ona nogironligi bo‘lgan bolasini umumta’lim maktabida o‘qitmoqchi yoki maxsus maktab-internatdan o‘tkazmoqchi bo‘lsa, tibbiy mutaxassislarning xulosasi bunga yo‘l qo‘ymasligi mumkin. Ammo bunday tartib Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasiga zid, chunki barcha bolalar ta’lim turini tanlash huquqiga ega.
Shuningdek, biz jamiyatimizning ongini tubdan o‘zgartirishimiz kerak, chunki sog‘lom bolalarning ota-onalari va umumiy maktab o‘qituvchilari aksar hollarda nogironligi bo‘lgan bolalar barcha bolalar bilan birga o‘qishga rozi bo‘lmayapti.
Yana bir muhim masala bu o‘qituvchilar tayyorgarligi, mutaxassislar yetishmasligi hamda umumta’lim maktablari binolarida kerakli sharoitlar yaratilmagani bilan bog‘liq. Bu muammolar hal etilmasdan turib, nogironligi bo‘lgan bolalar sharoitsiz va salbiy munosabatli maktablarga o‘tkazilishi ularning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi».
Velosiped ixtiro qilish shartmas, tajriba o‘rganish kerak
O‘zbekistonda inklyuziv ta’limni tatbiq etishda yangi velosipedni ixtiro qilish shart emas, chunki possovet hududida bizdan ko‘proq tajriba va bu sohada muvaffaqiyatlarga erishgan davlatlar bor. Misol uchun, Rossiyaning «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunida o‘quvchilarga ta’lim muassasasi va ta’lim turini tanlashning akademik huquqi berilishi zarurligi ta’kidlangan. Shu bilan birga, qonunga asosan, ta’lim muassasasi bolaning psixofizik rivojlanishi va sog‘ligidan kelib chiqib, bepul ijtimoiy-pedagogik va psixologik yordam olishi, psixologik-tibbiy-pedagogik maslahatlar olishi uchun sharoit yaratib berishi belgilangan.
Rossiyada alohida ehtiyojga ega (diqqat yetishmasligi va giperaktivlik sindromi yoki DeGS, autizm, disleksiya va boshqa holatli) o‘quvchilarni individual qo‘llab-quvvatlash tizimi joriy etilgan. Bu tizimda asosiy rol yuqori malakali pedagog kadrlar, ya’ni tyutorlarda. Tyutorlar zaxiradagi pedagoglar bo‘lib o‘qishda imkoniyati cheklangan bolalarni psixologik-pedagogik hamroh sifatida qo‘llab-quvvatlaydi va umumiy sinfda doimo nogironligi bo‘lgan bola bilan doimiy ishlaydi.
O‘tgan yili qabul qilingan O‘zbekiston prezidenti qarorida ham maxsus pedagoglar va tyutorlar OTMlarda tayyorlanishi nazarda tutilgan.
Dilmurod Yusupov takliflari:
«Eng muhimi, inklyuziv ta’lim joriy qilish tartiblarini nogironligi bo‘lgan o‘quvchilar va ularning ota-onalari, maxsus maktab-internatlari pedagoglari, nogironlar tashkilotlari vakillari bilan birgalikda ishlab chiqish kerak. Ular bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri muhokamalar olib borib, fikr va takliflari inobatga olinsa, me’yoriy hujjatlar amalda samaraliroq ishlaydi. «Tabib tabib emas, boshidan o‘tgan tabib» deganlaridek, aynan nogironligi bo‘lgan bolalarning o‘zlari va ularning ota-onalari o‘z vaziyatlarini yaxshi bilishadi va Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ularning fikrlari, takliflari qabul qilinishi kerak. Afsuski, mening kuzatishlarim shuni ko‘rsatyaptiki, ko‘pincha ular XTV tomonidan normativ hujjatlarni ishlab chiqishda jalb qilinmaydi.
Hanuzgacha O‘zbekiston BMTning Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasini ratifikatsiya qilgani yo‘q. Bu xalqaro hujjatni ratifikatsiya qilmasdan turib biz inklyuziv ta’limni samarali tatbiq eta olmaymiz, chunki milliy normativ bazamiz konvensiya tamoyillariga to‘g‘ri kelmaydi. Shuning uchun konvensiya ratifikatsiya qilinishi lozim».
Vazirlik nimalar qilyapti?
Suhrob Xoliqov, Xalq ta’limi vazirligi boshqarma boshlig‘i o‘rinbosari:
«Hozir Qurilish vazirligi tomonidan manfaatdor vazirliklar bilan hamkorlikda alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar uchun to‘siqsiz muhit va imkoniyatlarni yaratish maqsadida ular o‘qiyotgan ta’lim muassasalarining binolari va jihozlariga qo‘yiladigan talablar ishlab chiqilmoqda. Unga ko‘ra, inklyuziv ta’lim sinov tariqasida joriy etilishi belgilangan umumta’lim maktablari inklyuziv ta’limga jalb etiladigan bolalar ehtiyojiga ko‘ra jihozlanadi.
Zamonaviy maktablarga qo‘yiladigan talablar hamda ular asosida umumiy o‘rta ta’lim muassasalarini baholash metodikasi va tartibida ham alohida ta’lim ehtiyojiga muhtoj o‘quvchilar sifatli ta’lim olishi uchun yetarli sharoitlar yaratish o‘z aksini topgan.
2021-2022 o‘quv yilida alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalarning 24 foizini inklyuziv ta’lim bilan qamrab olish rejalashtirilgan. 2025 yilga borib bu ko‘rsatkich 40 foizga yetishi nazarda tutilgan. Shuningdek, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida joylashgan bittadan umumta’lim maktabida alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar uchun boshlang‘ich tayanch korreksion sinflari ochilishi belgilangan. Bunday sinflarga diqqat yetishmasligi va giperaktivlik sindromi (DeGS), disleksiya va autizm tashxisi qo‘yilgan bolalar qabul qilinadi.
Ta’lim tizimiga inklyuziv amaliyotni tatbiq etish bo‘yicha pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish markazlarining o‘quv rejalariga ta’lim-tarbiyaga oid maxsus o‘quv mashg‘ulotlarini nazarda tutuvchi o‘zgartirishlar kiritilgan. Bundan tashqari, umumta’lim maktablari psixologlari tomonidan o‘quvchilar va o‘qituvchilar o‘rtasida har qanday zo‘ravonlik, tazyiq va kamsitishlarga qarshi treninglar o‘tkazilib kelinmoqda.
Xulosa
Rejalarga qaralsa, hammasi chiroyli: 2025 yilgacha bo‘lgan maqsadlar ham xuddi konsepsiyadagidek amalga oshirilsa, imkoniyati cheklangan bolalar boshqalar singari bir xil sharoitda ta’lim olishi kerak, ularga darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari yetmay qolishi kerak emas. Bunday bolalar ham sog‘lom bolalar kabi qiynalmasdan maktabga borishi, kelajakda o‘z yo‘lini osonroq topishi mumkin. Jamiyat ham imkoniyati cheklangan shaxslarga begonadek ajablanib qaramaydi.
Faqat konsepsiya to‘liq amalga oshishi qat’iy nazoratga olinishi, hech narsa qog‘ozda qolib ketmasligi kerak va Xalq ta’limi vazirligi ixtisoslashgan maktab o‘qituvchilarining xavotirlariga e’tibor berib ularni eshitishi, jamoatchilikning fikrlarini ham o‘rganib borishi maqsadga muvofiq.
Zilola G‘aybullayeva, Kun.uz muxbiri.