ESKI O’ZBEK YOZUVI
Абдуваҳоб Мадвшиев, Эргаш Умаров
Эски ўзбек ёзуви
Эски ўзбек ёзуви – араб графикаси асосида шаклланган ва 11-асрдан 20-асрнинг бошларигача қўлланган ўзбек ёзуви; араб алифбосидаги 28 та ҳарфга араб тилида бўлмаган, лекин эроний ва туркий тилларга хос бўлган товушларни ифодалаш учун яна 4 та ҳарф қўшиш билан шакллантирилган. Ушбу ҳарфлар араб алифбосидаги тайёр ҳарфларга қўшимча нуқта ёки чизиқ орттириш йўли билан ҳосил қилинган ва уларнинг ҳар бири алифбо қаторида ўзига асос бўлган ҳарфдан кейин жойлаштирилган; уларнинг номланиши ҳам асос ҳарфларнинг номланишига мослаштирилган.
Эски ўзбек ёзувида араб ёзувининг, араб алифбосидаги барча ҳарфларнинг ёзилиш хусусиятлари, уларнинг қанчаси нечта шаклга эга бўлиши, ўзидан кейинги ҳарфга қўшилиб ёки қўшилмай ёзилиши ҳолатлари ва бошқалар араб ёзувидагидек айнан қабул қилинган. Алифбода ҳарфлар сони 32 тага етган бўлсада, уларнинг асосий шакллари 18 тани ташкил этади, холос; кўп ҳарфлар бир-биридан устига ёки остига қўйиладиган нуқталар билангина фарқланади.
Хоразм шойи (ипак) пули
Эски ўзбек ёзувида соф ўзбекча (туркий) сўзлардаги деярли барча унли ва ундош товушлар алоҳида ҳарфлар орқали ифодаланади. Бироқ ўзбек тилидаги араб ва форс тилидан ўзлашган сўзларда ундош товушлар ва о, у, и чўзиқ унлиларигина ёзилади; қисқа унлилар талаффуз этилсада, улар алоҳида ҳарфга эга бўлмайди. Ёзувда акс этмайдиган қисқа унлиларни ва бошқалар фонетик ҳолатларни кўрсатиш учун эса ҳаракатлар деб аталадиган ва тегишли ундошлар устига ёки остига қўйиладиган 10 дан ортиқ ёрдамчи белгилар: фатҳа, касра, замма (форсча номлари: забар, зер, пеш), танвин, мадд, ташдид, ҳамза ва бошқалар мавжуд.
Эски ўзбек ёзувида «алиф» ҳарфбелгиси асосан о, а товушларини, арабча сўзлар бошида эса, қайси ҳаракат қўйилишига қараб, у, и, э товушларини ҳам билдирган; (вов) ҳарфбелгиси в ундошини, шунингдек, ўзбекча сўзлар ўртасида у, ў унлиларини билдирган; «ёй» ҳарфбелгиси й ундошини ҳамда сўз ўртасида и, э унлиларини билдирган; ҳарф бирикмаси ўзбекча сўзлар бошидаги у, ў товушларини, ҳарф бирикмаси эса ўзбекча сўзлар бошидаги и, э унлиларини ифодалаш учун жорий зтилган. Араб тилида портловчи бўғиз товушини ифодаловчи «айн» ҳарфбелгиси эски ўзбек ёзувида арабча сўзларни ёзишда анъана сифатида алифбо қаторидан ўрин олган: у алоҳида товуш тарзида эмас, балки ўзидан кейин турадиган ёки ўқиладиган чўзиқ ва қисқа унлилар билан қўшиб талаффуз қилинаверади.
Эски ўзбек ёзуви 1920-21 йилларда бир қанча ўзбек зиёлилари, жумладан, Фитрат бошчилигидаги «чиғатой гурунги» аъзолари томонидан жиддий ислоҳ қилинди. Бунда ўзбек адабий тилида мавжуд бўлган 6 та унли товуш учун махсус ҳарфлар жорий қилинди, фақат арабча сўзлардагина учрайдиган, ўзбек тили учун ёт бўлган ҳарфларни алифбодан чиқариш, ҳарфининг қўлланишини чегаралаш ҳақида қарор қабул қилинди. 1921 йил январда бўлиб ўтган Тилимло қурултойининг материаллари ана шу ислоҳга амал қилиб нашр этилган дастлабки китоб бўлди. Шуни айтиш керакки, мазкур ислоҳгача эски ўзбек ёзувида имло, яъни сўзларнинг тўғри ёзилишида, диакритик ва пунктуацион белгиларнинг ишлатилишида изчиллик, барқарорлик бўлмаган. Ислоҳ натижасида юқоридагидек камчилик ва нуқсонлар маълум даражада бартараф бўлди.
Ўзбек ёзуви 1929 йилда лотин графикаси, 1940 йилда рус графикаси асосида шакллантирилгач, эски ўзбек ёзувини ўқиш-ўрганиш ниҳоятда сустлашди, ҳатто бунга қаршиликлар ҳам бўлди; уни билувчилар доираси анча торайди. Ўзбекистон мустақилликка эришгач, бу ёзувни ўрганишга кенг имкониятлар берилди, уни ўрганиш бўйича махсус курслар ташкил этилди. Ўзбекистон Республикасининг «Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида»ги қонунида ҳам араб алифбосини, яъни эски ўзбек ёзувини ўрганиш ва ундан фойдаланиш учун зарур шароитлар сақлаб қолиниши алоҳида қайд этилган.
Абдуваҳоб Мадвшиев, Эргаш Умаров
ESKI O’ZBEK YOZUVI
ESKI O’ZBEK YOZUVI — Arab grafikasi asosida shakllangan va 11-asrdan 20-asrning boshlarigacha qo’llangan o’zbek yozuvi; Arab alifbosidagi 28 ta harfga Arab tilida bo’lmagan, lekin eroniy va turkiy tillarga xos bo’lgan tovushlarni ifodalash uchun yana 4 ta harf qo’shish bilan shakllantirilgan. Ushbu harflar Arab alifbosidagi tayyor harflarga qo’shimcha nuqta yoki chiziq orttirish yo’li bilan hosil qilingan va ularning har biri alifbo qatorida o’ziga asos bo’lgan harfdan keyin joylashtirilgan; ularning nomlanishi ham asos harflarning nomlanishiga moslashtirilgan. Eski o’zbek yozuvida Arab yozuvining, Arab alifbosidagi barcha harflarning yozilish xususiyatlari, ularning qanchasi nechta shaklga ega bo’lishi, o’zidan keyingi harfga qo’shilib yoki qo’shilmay yozilishi holatlari va boshqalar Arab yozuvidagidek aynan qabul qilingan. Alifboda harflar soni 32 taga yetgan bo’lsada, ularning asosiy shakllari 18 tani tashkil etadi, xolos; ko’p harflar bir-biridan ustiga yoki ostiga qo’yiladigan nuqtalar bilangina farqlanadi. Eski o’zbek yozuvida sof O’zbekcha (turkiy) so’zlardagi deyarli barcha unli va undosh tovushlar alohida harflar orqali ifodalanadi. Biroq o’zbek tilidagi Arab va fors tilidan o’zlashgan so’zlarda undosh tovushlar va o, u, i cho’ziq unlilarigina yoziladi; qisqa unlilar talaffuz etilsada, ular alohida harfga ega bo’lmaydi. Yozuvda aks etmaydigan qisqa unlilarni va boshqalar fonetik holatlarni ko’rsatish uchun esa harakatlar deb ataladigan va tegishli undoshlar ustiga yoki ostiga qo’yiladigan 10 dan ortiq yordamchi belgilar: fatha, kasra, zamma (forscha nomlari: zabar, zer, pesh), tanvin, madd, tashdid, Hamza va boshqalar mavjud. Eski o’zbek yozuvida I (alif) harfbelgisi asosan o, a tovushlarini, Arabcha so’zlar boshida esa, qaysi harakat qo’yilishiga qarab, u, i, e tovushlarini ham bildirgan; (vov) harfbelgisi v undoshini, shuningdek, O’zbekcha so’zlar o’rtasida u, o’unlilarini bildirgan; (yoy) harf belgisi y undoshini hamda so’z o’rtasida i, e unlilarini bildirgan; harf birikmasi O’zbekcha so’zlar boshidagi u, o’tovushlarini, harf birikmasi esa O’zbekcha so’zlar boshidagi i, e unlilarini ifodalash uchun joriy ztilgan. Arab tilida portlovchi bo’g’iz tovushini ifodalovchi s (Ayn) harfbelgisi Eski o’zbek yozuvida Arabcha so’zlarni yozishda an’ana sifatida alifbo qatoridan o’rin olgan: u alohida tovush tarzida emas, balki o’zidan keyin turadigan yoki o’qiladigan cho’ziq va qisqa unlilar bilan qo’shib talaffuz qilinaveradi. Eski o’zbek yozuvi 1920-21 yillarda bir qancha o’zbek ziyolilari, jumladan, Fitrat boshchiligidagi “Chig’atoy gurungi” a’zolari tomonidan jiddiy isloh qilindi. Bunda o’zbek adabiy tilida mavjud bo’lgan 6 ta unli tovush uchun maxsus harflar joriy qilindi, faqat Arabcha so’zlardagina uchraydigan, o’zbek tili uchun yot bo’lgan harflarini alifbodan chiqarish, harfining qo’llanishini chegaralash haqida qaror qabul qilindi. 1921 yil yanvarda bo’lib o’tgan Tilimlo qurultoyining materiallari ana shu islohga amal qilib nashr etilgan dastlabki kitob bo’ldi. Shuni aytish kerakki, mazkur islohgacha Eski o’zbek yozuvida imlo, ya’ni so’zlarning to’g’ri yozilishida, diakritik va punktuasion belgilarning ishlatilishida izchillik, barqarorlik bo’lmagan. Isloh natijasida yuqoridagidek kamchilik va nuqsonlar ma’lum darajada bartaraf bo’ldi. O’zbek yozuvi 1929 yilda lotin grafikasi, 1940 yilda rus grafikasi asosida shakllantirilgach, Eski o’zbek yozuvini o’qish o’rganish nihoyatda sustlashdi, hatto bunga qarshiliklar ham bo’ldi; uni biluvchilar doirasi ancha toraydi. O’zbekiston mustaqillikka erishgach, bu yozuvni o’rganishga keng imkoniyatlar berildi, uni o’rganish bo’yicha maxsus kurslar tashkil etildi. O’zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi qonunida ham Arab alifbosini, ya’ni Eski o’zbek yozuvini o’rganish va undan foydalanish uchun zarur sharoitlar saqlab qolinishi alohida qayd etilgan. Ll.Shermuhamedov T.,Abdullaev F., Xalilov L., O’qish kitobi, 2nashri, T., 1973; (to’ldirilgan va qayta ishlangan 3-nashri — 1994); Jumaniyozov R., Eski o’zbek yozuvi, T., 1989. Abduvahob Madvshiev, Ergash Umarov.