Физика, 10 синф, Турдиев Н. Ш, Турсунметов К. A, Ғаниев A. Ғ, Суяров К. T, 2017
Uslubi: Noan`anaviy interfaol o`yinlardan foydalanish;
Fizika fanidan eng yaxshi dars ishlanma uchun taqdirlandi
Talimiy maqsad: O’quvchilarga molekular-kinetik nazariyasi haqida tushuncha berish.
Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni onaVatanga muhabbat, milliy qadriyatlarimizga hurmat ruhida tarbiyalash, o’quvchilarni Vatan himoyachilari qilib tarbiyalashda kasbga yo’naltirish.
Rivоjlаntiruvchi mаqsаd: O’quvchilаrdа ilmiy dalillarni tahlil va sintez qilib xulosa chiqara olish qobiliyatini rivojlantirish. Ilmiy dunyoqаrаshni shаkllаntirish, o’quvchilarda texnikaga bo’lgan havas va qiziqishlarini yuksaltirish. Mustaqil bilim olish qobiliyatini rivojlantirish. Masala yechish malakasini qaror toptirish
Shakllantiriladigan kompetensiyalar:
-fizik atama, qonun,qoidalarni og’zaki va yozma bayon qila olish;
-ommaviy axborot vositalari orqali berilgan yangiliklarni gapirib bera olish;
-aniq hisob-kitob asosida masalalarni mustaqil tarzda yecha olish.
O`quv jaroyonining amalga oshirish texnologiyasi;
Uslubi: Noan`anaviy interfaol o`yinlardan foydalanish;
Shakli: Suhbat, musobaqa va hamkorlikda;
Nazorat:Og`zaki nazorat , savol- javoblar,muhokama, kuzatish, o`z- o`zini nazorat qilish;
Baholash: Rag`batlantirish ,5 balli tizim asosida baholash.
Dars materiallari va jihozlari:
Mavzuga oid ko’rgazmalijihozlar; Fizik olimlar portreti; Fizika darsligi va elektron shakli
Asosiy tushuncha va atamalar: modda; molekula; molekulyar-kinetik nazariya; modda tuzilishi;Broun harakati; turmushda va texnikada fizika.
Darsning blok-chizmasi
Dars bosqichlari
O’tilgan mavzuni mustahkamlash
Yangi mavzu bayoni va fizik tajribalar o’tkazish
Darsning borishi
1.Tashkiliy qism: O’quvchilarni darsga jalb qilish. Salomlashish. Yuqlama qilish. Dunyo yangiliklaridan xabardor qilish.
2.O’tilgan mavzuni mustahkamlash:6-8-sinfda o’tilgan mavzular bo’yicha suhbat o’tkazish.
3.Yangi mavzuning bayoni:
Molekular fizika va termodinamika moddaning turli agregat holatlaridagi fizik xossalarini, diffuziya, issiqlik o’tkazuvchanlik kabi hodisalarni, issiqlik ta’sirida modda holatining o’zgarishini, moddalarning issiqlik sig’imi, bug’lanislii, kondensatsiyasi, erishi, qotishi, mustahkamligi, elastikligi kabi xossalarini o’rganadi.
Moddalar nihoyatda ko’p zarralar – atom va molekulalardan tashkil topgan. Masalan, 1 sm 3 hajmdagi qattiq jism yoki suyuqlikda 10 21 -10 24 ta, normal sharoitdagi 1 sm 3 havoda esa taxminan 10 19 ta atom va molekula bo’ladi. Fizikaning «Mexanika» bo’limini o’rganishda jismlar zarralardan tuzilganligi e’tiborga olinmagan edi. «Molekular fizika va termodinamika» bo’limini o’rganishda esa jismlarni tashkil etgan moddalar atom va molekulalardan tuzilganligi o’rganiladi. Moddadagi ulkan sondagi har bir atom va molekulaning mexanik harakatini o’rganishning imkoni yo’q. Shu sababli bu muammoni hal etish uchun statistik va termodinamik metodlardan foydalaniladi.
Molekular-kinetik nazariyaning asosiy omillari
Moddalarda bo’ladigan issiqlik hodisalarini va bu moddalarning ichki xossalarini barcha moddalar tartibsiz harakat qiluvchi zarralardan iboratdir, deydigan tasawur asosida izohlaydigan nazariya molekular- kinetik nazariya deb ataladi.
Modda tuzilishining molekular-kinetik nazariyasi quyidagi omillarga asoslanadi:
Moddalar zarralardan — atom va molekulalardan tashkil topgan.
Atom va molekulalar to’xtovsiz va tartibsiz harakat qiladi.
Atom va molekulalar o’zaro ta’sirda bo’ladi.
Bu omillar gaz, suyuq va qattiq holatdagi moddalarda sodir bo’ladigan diffuziya hodisasida yaqqol namoyon bo’ladi.
1. Xonaning bir chekkasiga atir sepilsa, uning liidi xonaning boshqa chekkasiga yetib keladi. Bu hid, ya’ni atir molekulalardan tashkil topgan.
Atir molekulalari xona bo’ylab to’xtovsiz va tartibsiz harakatda bo’ladi.
Atir hidi bizga yetib kelguncha ma’lum vaqt o’tadi. Bunga sabab — atir molekulalari o’z yo’lida havodagi son-sanoqsiz molekulalar bilan to’qnashadi, ya’ni o’zaro ta’sirlashadi.
2. Stakandagi suv ustiga bir choy qoshiq sut quysak, suv bilan sut tezda aralashib ket- maydi (1-яrasm).Ularning aralashishiuchun ma’lum vaqt ketadi (1 – b rasm).
Suv va suyuqlikning o’zaro aralashishi ular zarralardan tashkil topganligi va bu zarralar to’xtovsiz va tartibsiz harakatda ekanligini ko’rsatadi. Aralashishiga vaqt ketishi esa zarra- laming o’zaro ta’sirlashishini ko’rsatadi.
3. Oltin va qo’rg’oshin metallarining sirtlari silliqlanib, ustma-ust joylashtirilgan (2- a rasm). Metallar maxsus ravishda qisib qo’yilgan. Bir yildan keyin metallar qisqichdan olingan. Bunda metallar bir- biriga mustahkam yopishib qolganligi, oltin atomlari qo’rg’oshin moddasi ichiga, qo’rg’oshin atomlari esa oltin moddasi ichiga kirib borganligi ma’lum bo’lgan (2-b rasm).
Oltin va qo’rg’oshin moddalarining aralashishi ular zarralardan tashkil topganligi bu zarralar tartibsiz harakat qilishini, aralashishning sekin borishi esa metallarning zarralari o’zaro ta’sirlashishini ko’rsatadi.
Broun harakati: Ingliz tabiatshunosi R. Broun1827- yilda mayda zarrachalarning harakatini o’rgangan.Suyuqlik yoki gazlarda zarraning to’xtovsiz va tartibsiz harakati xaotik harakat deb ataladi. «Xaotik» so’zi lotincha «xaos» so’zidan olingan bo’lib, «tartibsiz»degan ma’noni bildiradi. Zarralarning xaotik harakati R. Broun tomonidan kashf etilgani uchun u Broun harakati deb ham ataladi. Chang zarrasi — Broun zarrasining to’xtovsiz va tartibsiz harakat qilishining sababini tahlil qilaylik. Broun zarrasiga bir tomondan urilayotgan molekulalar soni boshqa tomondan urilayotgan molekulalar sonidan farq qiladi. Shu bilan birga, molekulalarning zarb kuchlari ham bir xil emas. Broun zarrasiga ta’sir etuvchi natijaviy kuch zarrani harakatlantiradi.
Molekulalar harakati tartibsiz bo’lgani uchun zarra harakat yo’nalishini uzoq davom ettira olmaydi. Birozdan keyin zarraga ta’sir etayotgan natijaviy kuch va uning yo’nalishi o’zgarishi natijasida Broun zarrasi o’z yo’nalishini o’zgartiradi. Bu jarayon to’xtovsiz davom etadi. Broun harakatini .Perren mukammal o’rga- nib, 1908—1913- yillarda xaotik harakat qilayotgan zarraning teng vaqtlar oralig’idagi holatlarini suratga olgan. Unda Broun zarrasining trayektoriyasi 4- rasmda tasvirlangandek turli uzunliklardagi siniq chiziqlardan iborat bo’lgan.Broun harakatini tevarak-atrofimizda ham kuza- tish mumkin. Masalan, Quyosh nurida havodagi chang zarralarining tinimsiz tartibsiz harakat qilayot- gani ko’rinadi.Gaz yoki suyuqlikdagi molekulaga boshqa molekulalar har tomondan tartibsiz urilib turadi. Natijada u goh bir tomonga, goh boshqa tomonga tinimsiz tartibsiz harakat qilishga majbur bo’ladi (5- rasm). Broun harakati molekulalarning tartibsiz harakat qilishidan tashqari, molekulalarning mavjudligini ham isbotlaydi.
“Koptok o’yini”
Bunda o’quvchilar bir joyga to’planib koptokni bir –birlariga otadilar. Bu o’yinni butun sinf bilan, agar dars shovqun bo’ladi desangiz 10 ta o’quvchi bilan o’ynash mumkin. Koptok o’yinini kuzatib xulosa chiqariladi. O’yinning ma’nosi shundan iboratki, bolalar molekula, koptok esa chang zarrachasi.
4.Darsni mustahkamlash uchun savollar:
a) Modda tuzilishining molekular-kinetik nazariyasi qanday omillarga asoslanadi?
b)Atir hidi tarqalishi misolida molekular-kinetik nazariyasiga oid omillarni qanday asoslash mumkin?
c)Sutning suvda aralashishiga oid tajribadan qanday xulosaga kelish mumkin?
d)Xaotik harakat deb qanday harakatga aytiladi?
5.Uyga vazifa: Darslikdagi 1-§ ni o’qib kelish va mavzu oxiridagi topshiriqlarni bajarish.
“Ko`rildi” O`IBDO`: _________ / __________________________________/ 201__ yil
Darsning mavzusi: Molekulalarning o’lchami va massasi
Darsning maqsadi :
Ta’limiy maqsad:O’quvchilarga molekulalarning massasini, o‘lchamlarini va Avogadro sonini topishni o‘rgatish; modda miqdori va uning birligi; molyar massa haqida tushuncha berish.
Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni onaVatanga muhabbat, milliy qadriyatlarimizga hurmat ruhida tarbiyalash, o’quvchilarni Vatan himoyachilari qilib tarbiyalashda kasbga yo’naltirish.
Rivоjlаntiruvchi mаqsаd: O’quvchilаrdа ilmiy dalillarni tahlil va sintez qilib xulosa chiqara olish qobiliyatini rivojlantirish. Ilmiy dunyoqаrаshni shаkllаntirish, o’quvchilarda texnikaga bo’lgan havas va qiziqishlarini yuksaltirish. Mustaqil bilim olish qobiliyatini rivojlantirish. Masala yechish malakasini qaror toptirish
Shakllantiriladigan kompetensiyalar:
-fizik atama, qonun,qoidalarni og’zaki va yozma bayon qila olish;
-ommaviy axborot vositalari orqali berilgan yangiliklarni gapirib bera olish;
-aniq hisob-kitob asosida masalalarni mustaqil tarzda yecha olish.
O`quv jaroyonining amalga oshirish texnologiyasi;
Uslubi: Noan`anaviy interfaol o`yinlardan foydalanish;
Shakli: Suhbat, musobaqa va hamkorlikda ishlash;
Nazorat:Og`zaki nazorat , savol- javoblar,muhokama, kuzatish, o`z- o`zini nazorat qilish;
Baholash: Rag`batlantirish ,5 balli tizim asosida baholash.
Dars materiallari va jihozlari:
Mavzuga oid ko’rgazmali jihozlar; Fizik olimlar portreti; Fizika darsligi
Asosiy tushuncha va atamalar: Avogadro doimiysi; modda miqdorining birligi – mol; molyar massa.
Darsning blok-chizmasi
Dars bosqichlari
O’tilgan mavzuni mustahkamlash
Yangi mavzu bayoni va fizik tajribalar o’tkazish
Darsning borishi
1.Tashkiliy qism: O’quvchilarni darsga jalb qilish. Salomlashish. Yo’qlama qilish. Dunyo yangiliklaridan xabardor qilish.
2.O’tilgan mavzuni mustahkamlash:
a) molekulyar-kinetik nazariyaning asosiy qonuniyatlarini aytib bering;
b) molekulalar mavjudligining o‘zingiz biladigan isbotlarini bayon eting;
c)1 sm 3 hajmdagi yoki 1 gramm suvdagi molekulalar soni qancha?
d) molekuladan ham kichikroq zarracha bormi? U qanday nom bilan yuritiladi
3.Yangi mavzuning bayoni:
Molekulalarning o’lchami. Kimyo kursidan ma’lumki, molekulalar turlicha atom birikmalaridan tashkil topishi mumkin. Bir atomli (geliy He, argon Ar, neon Ne kabi inert gazlar), ikki atomli (kislorod O2, vodorod H2, azot N2 ) va ko’p atomli molekulalar bo’lishi mumkin. Turli modda atomlari birikib ko’p molekulalarni hosil qiladi. Masalan, osh tuzining molekulasi bitta natriy Na atomi va bitta xlor Cl atomidan, suv molekulasi esa ikkita vodorod H atomi va bitta kislorod O atomidan iborat (1-rasm). Hozirgi vaqtda turli usullar bilan atom va molekulalarning mavjudliginigina emas, balki ularning o’lchamlarini ham aniqlash mumkin. Masalan, suv sirtiga hajmi Vm= 10 -9 m 3 bo’lgan moy tomchisi tomizganimizda tomchi Sm=0,5 m 2 yuzaga yoyilgan bo’lsin. U holda qatlamning qalinligi, ya’ni molekulaning diametri D quyidagicha topiladi: D=V/S
Molekulalarning soni. Molekulalarning o’lchami juda kichik bo’lgani uchun har qanday makroskopik jismda nihoyatda ko’p molekulalar bo’ladi. Bunga ishonch hosil qilish uchun massasi 10 -3 kg, hajmi V=10 -6 m 3 bo’lgan suv tomchisidagi molekulalar sonini taqriban hisoblab ko’raylik. Suv molekulasining diametri 3·10 -10 m ga teng ekanini hisobga olganimizda, har bir suv molekulasining egallagan hajmi taxminan V1»(3·10 -10 m) 3 »2,7·10 -29 m 3 ga to’g’ri keladi. U vaqtda 10 -6 m 3 hajmdagi suv molekulalarining soni
Molekulalarning massasi. Ayrim molekulalarning massasi juda kichik ekanligiga ishonch hosil qilish maqsadida bitta suv molekulasi massasini hisoblab ko’raylik. Buning uchun yuqorida normal sharoitda olingan 10 -3 kg massali suvning egallagan hajmi V= 10 -6 m 3 ga tengligidan foydalanamiz. Bu hajmda mavjud bo’lgan suv molekulalarining soni N=3• 10 22 dona ekani ma’lum. U vaqtda 10 -3 kg suv massasini unda mavjud bo’lgan molekulalar soniga bo’lish orqali bir dona suv molekulasining massasi topiladi:
Molekulalarning massalari juda kichik bo’lganligi tufayli, hisoblashlarda massalarning absolyut qiymatlaridan emas, balki nisbiy qiymatlaridan foydalanish qulaydir. Shuning uchun hamma atom va molekulalarning massasi Xalqaro kelishuvga muvofiq uglerod atomi massasining 1/12 qismi bilan taqqoslanadi. Buning sababi shundaki, uglerod ko’pgina kimyoviy birikmalar tarkibiga kirgani uchun uglerod massasi asos qilib olingan. Nisbiy molekulyar massa. Moddaning Mn nisbiy molekulyar (yoki atom) massasi deb shu molekula (yoki atom) massaning uglerod atomi mOCmassasining 1/12 qismiga nisbatiga aytiladi: Modda miqdori. Jismlarda atom yoki molekulalar nihoyatda ko’p bo’ladi. Shuning uchun aniq bir jismdagi atomlar sonini 0,012 kg uglerod massasidagi atomlar soni bilan taqqoslash qabul qilingan. Buning uchun modda miqdori deb ataladigan maxsus fizik kattalik kiritiladi. Modda miqdori (n) deb (grek harfi; “nyu” deb o’qiladi), ma’lum bir jismdagi molekulalar soni N ning 0,012 kg massali uglerodda mavjud bo’lgan atomlar soni (NA) ga nisbatiga aytiladi: Modda miqdori mol hisobida o’lchanadi. Bir mol — moddaning shunday miqdoriki, unda mavjud bo’lgan molekulalar soni 0,012 kg ugleroddagi atomlari soniga teng. Mol bilan bir qatorda katta o’lchamdagi modda miqdorini hisoblashda kilomol ham qo’llaniladi: 1 kmol=10 3 mol. Avogadro doimiysi. Molning ta’rifiga ko’ra, istalgan moddaning bir moldagi atomlar yoki molekulalar soni bir xil bo’ladi va shuning uchun uni Avogadro doimiysi deb ataladi. Bu 0,012 kg ugleroddagi atomlar soniga teng bo’lib, qiymat jihatidan NA=6,023·10 23 mol -1 ga teng. Molyar massa .Molyar massa molekulaning massasi bilan Avogadro doimiysining ko`paytmasiga teng: M=m0NA Har qanday miqdordagi moddaning massasini topish uchun bitta molekula massasini jismdagi molekulalar soniga ko’paytirish kerak: m=m0 N. Molyar massa tushunchasidan foydalanib, modda miqdorini quyidagicha aniqlash mumkin: ν=m/M m — moddaning massasi, M— molyar massa. Modda miqdori modda massasining uning molyar massasiga nisbatiga teng
4. Darsni mustahkamlash.
“Molekula atom” o’yini
Barcha sinf o’quvchilari bilan o’yin o’tkaziladi. (Agar shovqin bo’ladi desangiz 10 ta bola bilan o’yinni tashkil eting.) Bolalarga “atom” deb xitob qilinsa ular tartibsiz harakat qiladilar. Agar “suv molekulasi” deyilsa 3 ta o’quvchi birlashishi lozim. Yana “Atom” “Atom” “Atom” deb, “ vodorod molekulasi “- deb aytilsa 2 ta bola birlashib vodorod molekulasini hosil qiladilar . Agar “ kislorod molekulasi “- deyilsa u holda 2 ta bola birlashib kislorod molekulasini hosil qiladi. O’yin davomida bironta o’quvchi birlashmasdan bir o’zi qolsa undan o’z mahoratini ko’rsatish talab etiladi.(Mahorati deganda fizika faniga oid she’r, topishmoqlar aytish tushuniladi)
a) Juda kichkina suv tomchisining massasi 10 -10 g. Tomchi nechta molekuladan tashkil topgan?
b) Ozon (O3) ning bitta molekulasining massasini hisoblang.
5.Uyga vazifa: Darslikdagi 2-§ ni o’qib kelish va mavzu oxiridagi topshiriqlarni bajarish;
Karbonat angidrid (CO2 ) bitta molekulasining massasini hisoblash.
Физика, 10 синф, Турдиев Н.Ш., Турсунметов К.A., Ғаниев A.Ғ., Суяров К.T., 2017
Физика, 10 синф, Турдиев Н.Ш., Турсунметов К.A., Ғаниев A.Ғ., Суяров К.T., 2017.
Учебник по физике для 10 класса на таджикском языке.
Фрагмент из книги:
Дар физика ҳангоми омӯзиши ҷараён ва ҳодисаҳои дар табиат буда методҳои ба худ хоси тадқиқотӣ мавҷуд аст. Физика фани эксперименталӣ ҳисоб меёбад. Аз ин рӯ ҷараёни таҷрибагузаронӣ шароити алоҳида талаб мекунад. Барои ин ба ҷараёни омӯхта шудаистода таъсири беруна накарданаш зарур аст.
Бидуни ин, вобастагии байни параметрҳои физикии ба ҷараёнҳо тааллуқдошта ба воситаи математика ифода меёбад. Аз ин рӯ физикҳо ба баёни басо аниқи рафти ҷараёнҳои пасоянд ё пештар шудагузашта муваффақ шудаанд.
МЕХАНИЗМҲОИ ДАР АСОСИ ҚОИДАИ МОМЕНТҲО КОРКУНАНДА.
Дар синфи 6-ум Шумо бо механизмҳои оддӣ фишанг, ғарғараи ҳаракатнок ва беҳаракат, чиғир ва лебёдка шинос шудаед. Ба коркунии онҳо эътибор диҳем, дар ҳамаашон меҳвари гардиш мавҷуд аст.
Барои дар мувозинат будани ин гуна ҷисмҳо суммаи вектории қувваҳои ба онҳо таъсирбахшанда баробари сифр шуданаш кофӣ набуданашро ҳам гуфта будем. Дар ин ҷо ба нуқтаи кувваи гузошташуда аз меҳвари гардиш дар кадом дурӣ буданаш ҳам вобаста мешавад.
Масофаи кӯтоҳтарини байни нуқтаи кувва гузашта ва меҳвари гардиш китфи қувва гуфта мешавад. Дар ин ҳолат қувва ва китф ҳар доим байни худ амудй мешаванд.
МУНДАРИҶА.
МЕХАНИКА.
Мавзӯи 1. Методҳои тадкикотии физика.
Боби I. КИНЕМАТИКА.
Мавзӯи 2. Намудҳои ҳаракати мехаиикӣ. Принсипи мустакилии ҳаракат.
Мавзӯи 3. Ҳаракати амудии ҷисмҳо.
Мавзӯи 4. Ҳаракати номунтазам аз рӯи давра. Шитоби кунҷӣ. Шитоби тангенсиалӣ.
Мавзӯи 5. Байни якдигар гузаронидани ҳаракатҳои гирдхатта ва пешраванда.
Мавзӯи 6. Ҳаракати ҷисми уфукӣ партофташуда.
Мавзӯи 7. Ҳаракати ҷисми ба горизонт моил партофташуда.
Мавзӯи 8. Кори лабораторӣ: Омӯхтани ҳаракати ҷисми ба уфук моил партофташуда. Савоҳои тестӣ оиди ҷамъбасти боби I.
Мафҳум, коида ва конунҳои муҳимтарини дар боби I омӯхташуда.
Боби II. ДИНАМИКА.
Мавзӯи 9. Қонунҳои динамика.
Мавзӯи 10. Принсипи нисбияти Галилей. Системаҳои сарҳисоби инерсиалӣ ва ноинерсиалӣ.
Мавзӯи 11. Ҳаракат дар майдони гравитатсионӣ.
Мавзӯи 12. Вобастагии вазнинии ҷисм ба намудҳои ҳаракат.
Мавзӯи 13. Ҳаракати ҷисм бо таъсири якчанд кувва.
Саволҳои тестӣ оиди ҷамъбасти боби II.
Мафҳум, коида ва конунҳои муҳимтарини дар боби II омӯхташуда.
Боби III. ҚОНУНҲОИ БАҚО ДАР МЕХАНИКА.
Мавзӯи 14. Энергия ва кор. Қонуни бакои энергия. Кори иҷркардаи ҷисм мавриди ҳаракат дар ҳамвории моил.
Мавзӯи 15. Қори лабораторӣ: Муайян кардани коэффитсиенти кори фоиданоки ҳамвории моил.
Мавзӯи 16. Бархӯрди мутлак чандир ва ночандири ҷисмҳо.
Саволҳои тестӣ оиди ҷамъбасти боби III.
Мафҳум, коида ва конунҳои муҳимтарини дар боби III омӯхташуда.
Боби IV. СТАТИКА ВА ГИДРОДИНАМИКА.
Мавзӯи 17. Шартҳои дар мувозинат шудани ҷисмҳо.
Мавзӯи 18. Механизмҳои дар асоси коидаи моментҳо коркунанда.
Мавзӯи 19. Динамикаи ҳаракати гирдхатта.
Мавзӯи 20. Ҳаракати моеъ ва газҳо, теоремаи бефосилагии ҷоришавӣ. Муодилаи Бернуллӣ.
Мавзӯи 21. Дар техника истифодабарӣ аз вобастагии фишор ба суръат дар газҳо ва моеъҳои ҳаракатнок.
Саволҳои тестӣ оиди ҷамъбасти боби IV.
Мафҳум, коида ва конунҳои муҳимтарини дар боби IV омӯхташуда.
Боби V. ЛАППИШҲОИ МЕХАНИКИ ВА МАВҶҲО.
Мавзӯи 22. Лаппиши гармоникӣ.
Мавзӯи 23. Рақкосакҳои пружинагӣ ва математикӣ.
Мавзӯи 24. Кори лабораторӣ: Омӯхтани усули бо ёрии раққосаки математикӣ муайян кардани шитоби афтиши озод.
Мавзӯи 25. Лаппишҳои маҷбурӣ. Резонанс дар техника.
Мавзӯи 26. Паҳн шудани мавҷҳои механикӣ дар муҳитҳо. Дар ҳаёт ва техника истифодабарии ултра ва инфрасадоҳо.
Саволҳои тестӣ оиди ҷамъбасти боби V.
Мафҳум, коида ва қонунҳои муҳимтарини дар боби V омӯхташуда.
Боби VI. АСОСҲОИ ТЕРМОДИНАМИКА.
Мавзӯи 27. Бебозгаштии ҷараёнҳои гармӣ. Қонунҳои термодинамика.
Мавзӯи 28. Ҷараёни адиабатӣ. Коэффитсиенти кори фоиданоки машинаи ҳарорати. Сикли Карно.
Мавзӯи 29. Аҳамияти муҳаррикҳои ҳароратӣ дар ҳаёти инсон. Муҳаррикҳои ҳароратӣ ва экология.
Саволҳои тестӣ оиди ҷамъбасти боби VI.
Мафҳум, қоида ва конунҳои муҳимтарини дар боби VI омӯхташуда.
Боби VII. ЭЛЕКТРОДИНАМИКА.
Мавзӯи 30. Қонуни бақои заряд. Майдони заряди нуктагӣ. Принсипи суперпозитсияи шадидияти майдони электрикӣ.
Мавзӯи 31. Майдони электрикии кураи заряднок. Нуфузпазири диэлектрикй.
Мавзӯи 32. Потенсиали майдони заряди нуқтагй. Фарки потенсиалҳо.
Мавзӯи 33. Кори иҷрошуда мавриди кӯчонидани заряд дар майдони электростатикӣ.
Мавзӯи 34. Энергияи майдони электрикй.
Саволҳои тестӣ оиди ҷамъбасти боби VII.
Мафҳум, қоида ва қонунҳои муҳимтарини дар боби VII омӯхташуда.
Боби VIII. ҚОНУНҲОИ ҶАРАЁНИ ДОИМИ.
Мавзӯи 35. Гузаронандагии электрикӣ. Вобастагии қувваи ҷараён ба шиддат.
Мавзӯи 36. Қувваи ҷараён ва зичии он. Таъсирҳои ҷараёни электрикӣ.
Мавзӯи 37. Қонуни Ом барои занҷири пурра. Коэффитсиенти кори фоиданоки манбаи ҷараён.
Мавзӯи 38. Пайвасти пай дар пай ва параллелии манбаҳои ҷараён.
Мавзӯи 39. Зиёд намудани ҳудуди ченкунии амперметр ва волтметр.
Мавзӯи 40. Кори лабораторӣ: Муайян кардани ҚЭҲ-и манбаи ҷараён ва муковимати дохилии он.
Саволҳои тестӣ оиди ҷамъбасти боби VIII.
Мафҳум, қоида ва конунҳои муҳимтарини дар боби VIII омӯхташуда.
Боби IX. ҶАРАЁНИ ЭЛЕКТРИКЙ ДАР МУҲИТҲОИ ГУНОГУН.
Мавзӯи 41. Ҷараёги электрикӣ дар вакуум.
Мавзӯи 42. Вобастагии муқовимати ноқилҳои металлӣ ба ҳарорат.
Мавзӯи 43. Гузаронандагии хусусии нимноқилҳо. Нимнокилҳои ғашдор.
Мавзӯи 44. Асбобҳои нимноқилӣ (диод, транзистор) ва истифодаи онҳо дар техника.
Мавзӯи 45. Кори лабораторӣ: Омӯхтани характеристики волт-амперии диоди нимноқилӣ.
Саволҳои тестӣ оиди ҷамъбасти боби IX.
Мафҳум, қоида ва қонунҳои муҳимтарини дар боби IX омӯхташуда.
АДАБИЁТҲОИ ИСТИФОДАБУРДАШУДА.
Бесплатно скачать электронную книгу в удобном формате, смотреть и читать:
Скачать книгу Физика, 10 синф, Турдиев Н.Ш., Турсунметов К.A., Ғаниев A.Ғ., Суяров К.T., 2017 – fileskachat.com, быстрое и бесплатное скачивание.
Скачать pdf
Ниже можно купить эту книгу по лучшей цене со скидкой с доставкой по всей России. Купить эту книгу
M U N D A R I J A Kirish 1-BOB Al VA KXKLARDA FIZIKA FANINI OQITISHNING MAZMUNI §1.1Al va KXKlar uchun fizika fanidan DTS talablari. §1.2 Al va KXKlarda. – презентация
Презентация на тему: ” M U N D A R I J A Kirish 1-BOB Al VA KXKLARDA FIZIKA FANINI OQITISHNING MAZMUNI §1.1Al va KXKlar uchun fizika fanidan DTS talablari. §1.2 Al va KXKlarda.” — Транскрипт:
3 M U N D A R I J A Kirish 1-BOB Al VA KXKLARDA FIZIKA FANINI OQITISHNING MAZMUNI §1.1Al va KXKlar uchun fizika fanidan DTS talablari. §1.2 Al va KXKlarda Termodinamika bolimini mazmuni. 2-BOB TALABALARGA TERMODINAMIKA BOBIGA OID MAVZULARNI OQITISHDA DIDAKTIK MATERILLARDAN FOYDALANISH §2.1 Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qollanilishi. Adiabadik jarayon mavzusini otishda didaktik materiallarning qollanilishi. §2.2 Qaytar va qaytmas jarayonlar Termodinamikaning ikkinchi qonun va uning talqini mavzusini otishda didaktik materiallarning qollanilishi. §2.3 Issiqlik mashinalari va ularning ishlash printsipi. Sovutgich va uning ishlashi. Issiqlik mashinalarining fiklari va ularni oshirish yollari. Karno sikli mavzusini otishda didaktik materiallarning qollanilishi. §2.4 Issiqlik mashinalarining xalq xojaligidagi orni. Ozbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiat muxofazasi mavzusini otishda didaktik materiallarning qollanilishi. XULOSA. Foydalanilgan adabiyotlar.
4 Ozbekiston Respublikasi XTV ning yildagi 2008 yilda uzluksiz talim tizimini mazmunan modernizatsiyalash va taim tarbiya samaradorligini yangi sifat darajasiga kotarish boyicha tadbirlarni ijrosini taminlash togrisidagi 60-sonli buyrugini bajarish yuzasidan AL va KHK larda fizika fanini oqitishda didaktik materiallardan keng miqyosida foydalanish uslubiga katta etibor berganligi hozirgi kunning eng dolzarb masalasi hisoblanadi. Shu boisdan AL va KHK larda Termodinamika asoslari bobini oqitishda didaktik materiallarni dars jarayoniga qollab darslarni tashkil qilish uslubini ishlab chiqish, talim samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga ega deb hisoblayman.
5 Akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun Fizika fanidan oquv dasturi Ushbu oquv dasturi Oliy va orta maxsus hamda Xalq talimi vazirliklarining 2003 yil 16 oktyabrdagi 256/151 – sonli qoshma buyrugi bilan tasdiqlangan va akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun fizika fanidan uzviylashgan oquv dasturi sifatida uzliksiz talim tizimiga joriy etish uchun tavsiya etilgan. Dasturning asosiy vazifasi: -akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida fizika kursining oqitilish izchilligini taminlash; -fizik tushuncha, hodisa va qonunlarning uqtirish ketma- ketligida oddiydan murakkablikka qarab borish tizimini saqlash; -oqituvchilar talim berish jarayonining bir meyorda bolishiga erishish; -oqituvchining ish rejalarini tartibga tushirish; -oliy oquv yurtiga kirish uchun zaruriy bilim, konikma va malakalar bilan qurollantirishdan iboratdir.
6 1.2 AL va KXK larda «Termodinamika asoslari» bolimi quyidagilardan iborat. Termodinamika asoslari (6 soat) 1. Termodinamikaningbirinchi qonuni. Izojarayonlarga termodinamikaning birinchi qonunini qollash. Adiabatik jarayon (2 soat) 2. Qaytar va qaytmas jarayonlar. Termodinamikaning ikkinchi qonuni va uning talqini. (2 soat) 3. Issiqlik mashinalari va ularning ishlash printsiplari. Sovutgich va uning ishlashi. Issiqlik mashinalarining FIKlari va ularni oshirish yollari. Issiqlik mashinalarining xalq xojaligidagi orni. Ozbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiatni muxofaza qilish. (2 soat) Korgazma v a tajribalar 1. Adiabatik kengayish va siqilishda temperaturaning ozgarishi. 2. Diffuziya hodisasining q aytmasligi. 3. Issiqlik mashinasining tuzilishi va ishlashi (modelli).
7 Talabalarga Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qollanilishi. Adiabadik jarayon mavzusini otishda didaktik materiallardan foydalanish Kirish Talim jarayoni qonuniyatlari yani fizikaviy qonuniyatlar va uni hossalarini organishda hamda tadbiq etishda oquv – biluv faoliyatini tadqiq qilishga yordam beruvchi barcha zarur vositalar va zamonaviy pedagogik tehnologiyalar oqitishning didaktik materiallarni tashkil qiladi. Bu borada biz didaktik materiallardan foydalanishda quyidagicha korgazmali vositalardan foydalanamiz. Didaktik materiallarga quyidagilar kiradi. Korgazmali qurollar a) Chizmalar b) Rasmlar Texnik vositalar va kompyuter texnologiyasi a) Kompyuter (proektor) b) Kodoskop s) Vertual stendlar d) Elektron darslik Namoyishlar Tarqatma materiallar a) Savolnomalar b) Testlar
8 MAVZU: Talabalarga Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qollanilishi. Adiabadik jarayon mavzusini otishda didaktik materiallardan foydalanish Asosiy tushuncha va atamalar. Termodinamikaningbirinchi qonuni ; izoxorik jarayon; izobarik jarayon; Izotermik jarayon; adiabatik jarayon
9 Dars ishlanmasi I-dars Dars mavzusi : Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qollanilishi. Adiabadik jarayon Dars vaqti : 80 minut
10 Darsning usuli : Maruza suhbat Darsning maqsadi : a) Talimiy maqsad : Talabalarga yangi mavzuni toliq tushuntirib berish. b) Tarbiyaviy maqsadi : Talabalarni barkamol avlod ruhida tarbiyalash. Dars davomida talabalarga ahloqiy manaviy elementlarini singdirish s) Rivojlantiruvchi : Talabarlarga yangi bilim berish Dars materiallari va jihozlari Al va KXK lari uchun fizika kitobi (1-qism) Doska, bor Darsga tegishli bolgan plakatlar(4) va slaydlar(2) tarqatma materiallar, namoyish 4. kompyuter proyektor, kodoskop, elektron darslik. Asosiy tushuncha va atamalar. Termodinamikaning birinchi qonuni ; izoxorik jarayon; izobarik jarayon; Izotermik jarayon; adiabatik jarayon I. Tashkiliy qism : Salomlashish, Davomatni aniqlash, Manaviy va marifiy qism. II.Otgan darsni mustaxkamlash 1. Issiqlik sigimi tushunchasi nima maqsadda kiritilgan? 2. Jismning issiqlik sigimi deb nimaga aytiladi? 3. Issiqlik miqdori qanday aniqlanadi? 4. Nomalum jismning solishtirma issiqlik sigimining aniqlash formulasi qaysi? 5. Issiqlik sigimining SI dagi birligi ?
11 III.Yangi mavzu bayoni : Reja : 1. Termodinamikaning birinchi qonuni 2. Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlar uchun tadbigi 3. Adiabatik jarayon
12 Termodinamikaning birinchi qonuni. Buning uchun qizdirilgan choynak misolini ko’raylik. Choynak olayotgan issiqlik miqdori ichidagi suvning qizishiga, ya’ni suvning ichki energiyasi ortishi U va suv bug’lari choynak qopqog’ini ko’targanda tashqi kuchlarga qarshi (qopqoqning og’irlik kuchi) bajariladigan A ishga sarflanadi. Bu jarayon uchun energiyaning saqlanish va aylanish qonuni: Q=U+A ko’rinishga ega bo’ladi. Bu termodinamikaning birinchi qonuni matematik ko’rinishidir. Jismga beriladigan issiqlik miqdori uning ichki energiya orttirishga va tashqi kuchlarga qarshi ish bajarishga sarflanadi
13 Izoxorik jarayon Izoxorik jarayon deb, gazning ozgarmas xajmda bir xolatdan boshqa holatga otishiga aytiladi. Izoxorik jarayonni tasavvur qilish uchun ideal gazni berk idishda qamalgan deb faraz qillaylik. Silindrni va unga qamalgan gazni qizdiramiz. Gaz tashqi kuchlar ustidan ish bajara olmaydi. Termodinamikaning birinchi qonuniga kora: Q=U+A Biroq A = 0. Shuning uchun izoxorik jarayonda gazning ichki energiyasini ozgarishi gazga berilgan issiqlik miqdoriga teng: Q = U.
15 Izobarik jarayon Izobarik jarayon deb, gazning ozgarmas bosimda bir holatdan boshqa holatga otishiga aytiladi. Izobarik jarayonni amalga oshirish uchun porsheni erkin kuzgala oladigan silindrga gaz qamaymiz. Gaz qizdirilganda unga Q issiqlik miqdori beriladi. Termodinamikaning birinchi bosh qonuniga binoan sistemalarga berilgan energiya qisman sistemaning ichki – energiyasiga aylanadi xamda qisman porshenni siljitishda bajarilgan ishga sarf boladi (mexanik energiyaga aylanadi): Q = U + A.
17 Izotermik jarayon Izotermik jarayon deb, ozgarmas temperaturada gazning bir holatdan boshqa holatga otish jarayoniga aytiladi. Izotermik jarayonni amalga oshirish uchun gazni oson kozgaluvchan porshenli silindr ichiga, silindrning ozini esa qatiy ravishda ozgarmas temperatura (rasmda shtrixli chizik,) saqlanib turadigan termostat ichiga joylashtiramiz. Gazni asta-sekin siqamiz. Bunda biz A ish bajaramiz. Termodinamikaning birinchi qonuniga binoan issiqlik miqdori quyidagiga teng boladi: Q = U+A. Gaz temperaturasi ozgarmas bolgani uchun uning ichki energyasi xam ozgarmas boladi: U = const, U= 0. Shuning uchun gaz ustida bajarilgan ish gaz termostatga berishi mumkin bolgan Q issiqlik miqdoriga teng: Q = A Shunday qilib, izotermik jarayonda gazga berilayotgan issiqlik miqdori gaz bajargan ishga teng.
19 Adiabatik jarayon. Adiabatik jarayon deb, shunday jarayonga aytiladiki, bunda sistema issiqlik almashinuvi natijasida energiya olmaydi ham va energiya bermaydi ham. Boshqacha aytganda, adiabatik jarayonda Q = 0.
21 IV. Yangi mavzuni mustaxkamlash 1. Termodinamikaning birinchi qonuni 2. Izoxorik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni 3. Izobarik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni 4. Izotermik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni. 5. Adiabatik jarayon deb qanday jarayonga aytiladi 6. Adiabatik jarayon uchun termodinamikaning birinchi qonuni V. Yakunlash : a) Uyga vazifa berish b) Baholash
22 Xulosa 1–mavzuni yoritishda quyidagi didaktik materiallardan foydalandim. Korgazmali qurollardan, chizmalar,4ta rasmlar 4ta (izoxorik, izobarik, izotermik jarayonlarga oid)dan. Texnik vositalardan kompyuter, (proektor), kodoskop slayt 1ta (termodinamikaning 1 – qonuni slayd)dan elektron darsliklardan, mavzuga oid formulalardan foydalandim. Namoyishni 2ta esa (adiabatik kengayish va siqilishda temperaturaning ozgarishi) tajriba usulida foydalandim. Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savolnomalardan foydalandim.
23 MAVZU: Talabalarga qaytar va qaytmas jarayonlar. Termodinamikaning 2-qonuni va uning talqini mavzusini otishda didaktik materiallardan foydalanish. Reja : Qaytar jarayonlar. Qaytmas jarayonlar Termodinamikaning 2-qonuni Asosiy tushuncha va atamalar. Qaytar va qaytmas jarayonlar ; termodinamikaning 2- qonuni; 2-tur perpertuum mobile.
24 Faraz qilaylik, izolyatsiyalangan sistema qandaydir jarayon natijasida 1 xolatdan 2 xolatga otsin. Agar sistema oz-ozidan 2 xolatdan 1 xolatga qaytadigan va sistemada xech qanday boshqa ozgarishlar sodir bolmaydigan teskari jarayon mavjud bolsa, u xolda 1 2 jarayon qaytar jarayon deb ataladi. Masalan, vakuumda osmaga osib qoyilgan mayatnik ishqalanishsiz xarakat kilib, xolatdan 2 xolatga otadi (4-rasm), songra xamma osha oraliq xolatlarni otib, yana 1- xolatga qaytadi.
25 Agar izolyatsiyalangan sistema qandaydir jarayon natijasida 1 xolatdan 2 xolatga otsa, 12 teskari jarayon sodir bolmaydi, buning natijasida sistema oz-ozidan dastlabki xolatiga shunday otsaki bunda sistemada xech qanday ozgarishlar bolmasa, u holda 12 jarayonni qaytmas jarayon deb ataladi. Qaytmas jarayonlarga misollar keltiramiz. Bu avvalo issiqlik almashinish jarayonidir. Issiqlik issiqroq jismdan sovuqroq jismga otadi. Biroq, izolyatsiyalangan sistemada issiqlik oz-ozidan teskari yonalishda ota olmaydi. Agar gazga katta xajm berilsa, kengayadi, biroq teskari jarayon oz-ozidan siqilishi mumkin emas.
26 Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Bu qonunning bir nechta shakllari mavjud bo’lib, ularning eng soddasi Klauzius ta’rifini keltiramiz. Issiqlik miqdori o’z-o’zidan past temperaturali jismdan yuqori temperaturali jismga o’tmaydi. Plank ta’rifi ham e’tiborga molik: tabiatda issiqlik miqdori tolaligicha ishga aylanadigan jarayon bo’lishi mumkin emas. Karno ta’rifi javob beradi: ideal issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti issiqlik beruvchi va issiqlik oluvchilarning tempraraturalari bilangina aniqlanadi. Termodinamikaning ikkinchi qonuni esa issiqlik miqdori faqat issiq jismdan sovuq jismga o ‘z-o ‘zidan o ’tishi mumkin, teskarisi uchun esa qo ‘shimcha bajarish zarur deb ta’kidlaydi
28 Yangi mavzuni mustahkamlash. 1. Termodinamika birinchi qonunining ahamiyati nimada? 2. Termodinamikaning birinchi qonuni jarayonning ro’y berish yo’nalishini ko’rsata oladimi? 3.Termodinamika ikkinchi qonunining ahamiyati nimada? 4. Issiqlik miqdori temperaturasi past jismdan temperaturasi yuqori jismga o’tadimi? 5. Ikkinchi tur perpetuum mobile”ning g’oyasi nimadan iborat?
29 Xulosa 2 – mavzuni yani Qaytar va qaytmas jarayonlar. Termodinamikaning ikkinchi qonuni va uning talqini mavzusini yoritishda quyidagi didaktik materiallardan foydalandim. Rasmlar3ta kodoskopda1ta slayd (termodinamikaning 2 – qonuni slayd)dan korsatiladi. Kompyuter (proektor), elektron darsliklardan, mavzuni yoritishda esa kodoskop (termodinamikaning 1–qonuni slayd)dan elektron darsliklardan. Namoyish 3ta mavzuni yoritishda tajribalardan foydalandim.
30 MAVZU: Issiqlik mashinasining ishlash prinsipi. Sovitkichlar va uning ishlash prinsipi. Issiqlik mashinasi. Issiqlik mashinalarining xalq xojaligidagi orni. Ozbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiatni muxofaza qilish. Reja: 1. Issiqlik mashinalari va ularning ishlash prinsipi. 2. Karno sikli. 3. Issiqlik mashinalarining foydali ish koeffisenti va uni oshirish yollari. 4.Sovutkichlar va ularning ishlash prinsipi. 5.Ozbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiatni muxofaza qilish. Tayanch iboralar: issiqlik mashinasi, issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsenti, Karno sikli, sovitkichlar.ning foydali ish koeffitsienti va ularni oshirish yollari. Karno sikli
31 Issiqlik mashinasining ish prinsipi
32 Karno sikli. Kamo sikli ikkita izotermik va ikkita adiabatik jarayonlardan tashkil topgan (6- rasm). 1 2 jarayonda ideal gaz isitkich olingan issiqlik miqdori (Q1,) hisobiga izotermik kengayib, ish bajaradi. T= const bo’lganidan gazning ichki energiyasi o’zgarmaydi. 2,3 jarayonda gaz adiabatik kengayib, ichki energiyasi hisobiga ish bajaradi. Chunki bu jarayonda gaz issiqlik miqdori olmaydi. 34 izotermik siqilishda ajraladigan barcha Q2 issiqlik miqdori sovitgichga uzatilib, ichki energiya o’zgarmaydi. 4 1 adiabatik siqilishda bajangan ish gaz ichki energiyasining ortishiga sarflanadi. Shunday qilib, ideal gaz o’zining dastlabki holatiga qaytadi va ichki energiyasini tilklaydi. Sikl davomida ideal gaz isitkichdan Q1 issiqlik miqdorini oladi va sovitgichga Q2 issiqlik miqdori beradi. Termodinamikaning birinchi qonuniga muvofiq, (Q1 Q2 issiqlik miqdori ish bajarishga sarflanadi va sikl o’rab turgan yuzaga teng.
33 Karno sikli. Karno sikli ikkita izotermik va ikkita adiabatik jarayon-lardan tashkil topgan
34 Shuningdek, Karno siklining FIK ni isitkichning T 1 va sovitgichnii T 2 temperaturalari orqali ham ifodalash mumkin: Issiqlik mashinasining foydali ish koeffitsiyenti. Issiqlik mashinasining yoki Karno siklining foydali ish koeffitsiyenti (FIK) deb quyidagi kattalikka aytiladi:
35 Sovitkichlar. Yuqorida qayd etilganidek, sovitkichlar teskari sikl prinsipida ishlaydi (7- rasm). Ish bajarish hisobiga sistemadan ma’lum miqdordagi issiqlik miqdori olinadi. Boshqacha aytganda, issiqlik miqdori sovuqroq jismdan issiqroq jismga o’tkaziladi va mashina sovitgichga aylanadi (8- rasm). Eng keng tarqalgan sovitish mashinasi, bu xo’jalik muzlatkichidir.
37 Ichki yonish dvigateli. Ichki yonish dvigatelida isitkich va ishchi modda vazifasini yoqilg’i, sovitgich vazifasini esa atmosfera o’taydi. Odatda, yoqilg’i sifatida benzin, spirt,kerosin va dizel yoqilg’isi ishlatiladi. Maxsus qurilma (masalan, benzinli dvigatellarda karbyurator) yordamida yoqilg’i va havo aralashma ko’rinishida tayyorlanib, silindrga uzatiladi. Silindrda esa aralashma yonadi. Yonish mahsulotlari esa atmosferaga chiqarib tashlanadi
39 Songgi yillarda barcha mamlakatlarda atrof-muxitni muxofaza qilishda juda katta etibor qilinmoqda. Atrofdagi xavoni ishlayotgan issiqlik dvigatellari bilan ifloslantirishni kamaytirish uchun: a) yonilgining tolaroq yonishini taminlash; b) elektrostantsiyalar va ichki yonuv dvigatellarining utxonalaridan ajralib chiqadigan gazlarni yaxshi tozalash; v) «tozaroq» yonilgini izlab topish zarur. yonilgi tola yonishi uchun ichki yonuv dvigatelining yonilgi aralashmasiga vodorod qoshiladi, toshkomirda ishlaydigan elektrostantsiyalarda esa komirni maydalab komir kukuniga aylantiriladi. Avtomobil dvigatellarida yonilgi tula yonishi uchun 1 dvigatelning ishlash rejimi juda katta ahamiyatga ega.
40 Hozirgi paytda havoga kul, chang, qorakuya, zaharli gazlar chiqaradigan issiqlik elektr stansiyalari va boshqa korxonalarni tozalash qurilmalarisiz ishga tushirish taqiqlangan. Tabiatga ziyon keltiradigan korxonalar, odatda, shahar tashqarisida qurilmog’i kerak. Ko’kalamzorlashtirish ishlarining ko’lamini esa iloji boricha kengaytirish maqsadga muvofiqdir.
41 Nazorat savollari. 1. Issiqlik mashinasi deb qanday qurilmaga aytiladi? 2. Issiqlik mashinasining ish prinsipi. 3. Issiqlik mashinasining tuzilishi. 4.Sikl deb nimaga aytiladi? 5.To’g’ri sikl deb qanday siklga aytiladi? Teskari sikl deb-chi? 6. Karno sikli deb nimaga aytiladi? 7. Karno siklida bajarilgan ish nimaga teng? 8. Yoqilg’ilarning ko’p ishlatilishi Yerdagi o’rtacha temperaturaning ko’tarilishiga olib kelmaydimi?
42 XULOSA 3–mavzuni yani Issiqlik mashinalari va ularning ishlash prinsipi. Sovutich va uning ishlashi. Issiqlik mashinalarining F.I.K lari va uarning oshirish yollari. Karno sikli. Issiqlik mashinalarining xalq xojaligidagi orni. Ozbekistonda issiqlik energiyasidan foydalanish va uning istiqbollari. Tabiat muhofazasi mavzusi yoritishda quyidagi didaktik materiallardan foydalandim. Chizmalardan 3ta, rasm 2ta foydalandim. Kodoskop (Issiqlik mashinalari slayd)dan foydalandim. Namoyish1ta (issiqlik mashinasining modeli)dan foydalandim. Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savollar, savolli kartochkalar tayyorladim va foydalandim.
43 BMI XULOSASI Men Termodinamika asoslari bobida didaktik materiallardan foydalanish uslubi mavzusini yozish jarayonida shunday xulosaga keldimki, didaktik materiallardan foydalanib otilgan dars talabalar bilim salohiyatini oshiradi. Demak, didaktika talim usullari muammosini ham qamrab oladi. Oqituvchi biror predmet boyicha oquvchilarning tizimli bilim olishini taminlash maqsadi sari intilar malum ishlarning bajarilish namunasini korsatadi. Ayni vaqtda u talimning barcha bosqichlarida oquvchi rahbarligida tajriba va kuzatuvchilari asosida yangi bilimlarni ozlashtiradi. Men bu BMI ni yozib tugatar ekanman Termodinamika asoslari bobini otgan bolsakda, yanada uni chuqurroq organdim. Ushbu mavzuni yoritishda quyidagi didaktik materiallardan foydalandim.Rasimlar 9 ta chizmalar 7ta kodoskopda slaydlar 3ta namoish 6ta Termodinamika asoslari bobida menga yoqqan mavzu Termodinamikaning birinchi qonunining izojarayonlarga qollanilishi. Adiabatik jarayon. 1 – mavzu yani izoxorik, izobarik, izotermik, adiabatik jarayonlarga oid formulalar menga yoqdi.
44 Foydalanilgan adabyotlar 1. A. Karimov. Barkamol avlod-Ozbekiston taraqqiyotining poydevori Toshkent I. A. Karimov. Biz kelajagimizni oz qolimiz bilan quramiz Toshkent y. 3. Kichik biznes va xususisy tadbirkorlik yili davlat dasturi. Toshkent. 2011y 4. N.N.Azizxojayeva. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. Toshkent I.Kokanbayev, M.Yuldasheva, O.Salimov Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida talim va tarbiya: muammolar va yechimlar Qoqon-2008 yil. 6. A.G.Ganiyev, A..Avliyoquov. Fizikа. I qism. Аkаdеmik litsеy vа KHKlаr uchun darslik. Toshkent. Oqituvchi y. 7. N.M. Shaxmayev, S.N. Shaxmayev, Sh.Shodiyev. Fizika. 10–sinf. Toshkent y 8. О.Ахmаdjоnоv. Fizikа kursi.T.Z, Oqit, T, 1987 y. 9. I.Sаvеlеv.Umumiy fizikа kursi.T.Z, 1980 g. 10. N.Sadriddinov, A.Rahimov. Fizika oqitish uslubi asoslari. Toshkent y. 11. V.G.Razumovskiy. Oquvchilarning ijodiy qobiliyatlarini ostirish. Toshkent y 12. O.F. Kabardina, V.A.Orlova. Metodika fakultativnix zanyatiy po fizike. M. Pvosvesheniye g. 13. M.Ismoilov, P.Xabibullayev. Fizika kursi 2000 y. 14. M.Olmasova, J.Kamolov Fizika Toshkent y. 15. A.K.Kikoin., I.K. Kikoin. Fizika Toshkent y. 16. X.M.Abduvohidov., T.T.Turgunov Amaliy fizika. Toshkent 1996 y.