Fransuz tilida sonlarning ishlatilishi va ularning tasnifi

Leksemaga asoslangan morfologiya odatda element va jarayon yondashuvi deb ataladi. So’z shaklini ketma-ketlikda joylashtirilgan morfemalar to’plami sifatida tahlil qilish o’rniga, so’z shaklini yangisini yaratish uchun so’z shaklini yoki ildizini o’zgartiradigan qoidalarni qo’llash natijasi deyiladi. Flektatsion qoida dastani oladi, uni qoidaga binoan o’zgartiradi va so’z shaklini chiqaradi [18] ; derivativ qoida o’zakni oladi, uni o’z talablariga binoan o’zgartiradi va hosil bo’lgan dastani chiqaradi; birikma qoidasi so’z shakllarini oladi va shunga o’xshash qo’shma o’zakni chiqaradi.

I BOB. TIL TIZIMIDA SO‘ZLARNI TURKUMLARGA AJRATISH

Til haqidagi fanning shakllanishi, odatda, XIX asrning boshiga to‘g‘ri keladi, deb baholanadi. Biroq, tilshunoslikning eng asosiy, tub muammosi, jumladan, so‘z turkumi va gap bo‘lagi, tilning tabiati, til belgisining ma’noga aloqadorligi, mantiqiy, grammatik va boshqa hodisa munosabati va hatto, til, lison va nutq munosabati, tilning sistemaviy xarakteri (sistema ekanligi, yaxlit strukturadan iborat ekanligi strukturasiz yaxlitlikning.Ya’ni tilning o‘zi bo‘lmasligi kabi) hamda unga yondashuvda ham doimo, qadimdan boshlab sistema sifatida yo‘l tutilganligi, shuningdek, tilning kelib chiqishi masalasini ham qamrab olib baho beriladigan bo‘lsa, tilshunoslik fanining shakllanishi, albatta, uzoq tarixga egaligi ma’lum bo‘ladi. Sharqda eramizdan oldingi davrda, ya’ni III-II asrda Panining grammatika va grammatik kategoriyalar haqida fikr yuritganligi ma’lumdir.

Hind tilshunosligida so‘z to‘rt guruhga ajratilgan: ot, fe’l, ko‘makchi va yuklama. Bunda fe’l harakatni ifodalovchi, ot esa substansiya-ifodalovchi, yuklama va ko‘makchi so‘z o‘rtasidagi munosabatni, shuningdek, insonning o‘z fikriga munosabatini ifodalovchi hodisa sifatida berilgan. Tilshunoslik tarixida so‘zga ko‘pdan-ko‘p ta’riflar berilgan, har bir tadqiqotchi so‘zga o‘zi chuqurroq shug‘ullangan mezon nuqtai nazaridan kelib chiqib baho berishga harakat qilgan. Ammo hozirga qadar so‘zga berilgan barcha ta’riflar, ushbu lingvistik birlikning mohiyatini to‘laligicha qamrab olgan emas. Uning atrofidagi baho va munozaralar hamon tugagan emas.

Tilshunos olim S.Usmonov so‘zga shunday ta’rif beradi: «So‘z kollektiv a’zolari tomonidan bir xilda talaffuz qilinib, bir xilda idrok qilinadigan hamda biron predmet, hodisani bildiradigan yo ular haqidagi tovush birikmasi sifatida shakllangan simvoldir 27 . Prof. Sh.Rahmatullayev so‘z haqida shunday deydi: «So‘z o‘ta murakkab hodisa sifatida talqin qilinib, ayni vaqtda ham til birligi, ham nutq birligi bo‘lishi ta’kidlanadi. Asli til birligi bilan nutq birligining teng kelib qolishi yordamchilarda, o‘zgarmaydigan turkumlarda voqe bo‘ladi 28 .

Akademik A.Hojiyev shunday ta’rif beradi. So‘z, leksemaning nutqda muayyan shakl va vazifa bilan voqelangan ko‘rinishi. O‘z tovush qobig‘iga ega bo‘lgan, ob’yektiv narsa-hodisalar haqidagi tushunchani, ular o‘rtasidagi aloqani yoki ularga munosabatlarni ifodalay oladigan. Turi grammatik ma’no va vazifalarda qo‘llanadigan eng kichik nutq birligi 29 .

Tilshunos O.S.Axmanova so‘zga quyidagicha ta’rif beradi: So‘z (glossa) ing. Word, fran. Mat, nem. Wort, isp. Palabra. 1. Voqyelikning ma’lum «sohasi» («qismi»)ning umumlashgan tarzdagi aksi sifatida fikr predmeti bilan bevosita munosabatga kirishga qodir bo‘lgan va mana shu keyingisiga yo‘nalgan gapni tashkil etadigan oxirgi chegaradir. 2. 1-nchi ma’nodan farqli ravishda gapning yuzaga chiqish imkoniyati bo‘lgan va faqat sintaktik planda qaraladigan minimumidir 30 .

A.Nurmonov,Sh.Iskandarovalar tilshunoslikda so‘zning keng qamrovli, universal tushuncha ekanligini shunday ifodalaydilar: «An’anaga ko‘ra, so‘z atamasi leksik birlik bo‘lgan leksemaga nisbatan ham, morfologik birlik bo‘lgan so‘z shaklga nisbatan ham qo‘llaniladi. Shuning uchun ham ko‘p adabiyotlarda lingvistik birlik bilan mantiqiy birlik solishtirilib, so‘zning tushuncha ifodalashi, ana shu belgisi bilan hukm ifodalovchi gapdan farqlanishi va so‘z birikmasi bilan umumiylik hosil qilishi haqida gap boradi. Bunday holatlarda, tabiiyki, leksik birlik sanaluvchi leksema ma’nosida qo‘llangan so‘z atamasi haqida fikr yuritiladi. Odam so‘zi borliqdagi «ongli faoliyat ko‘rsatish va nutqiy faoliyat ishtirokchisi bo‘lish imkoniga ega bo‘lgan tik gavdali jonzot» tushunchasini ifodalashi bilan birga, «bosh kelishik, birlik shakldagi ot» ma’nosidir. Hozirgi tilshunoslikda birinchisi uchun leksema, leksik morfema. Ikkinchisi uchun ega so‘z shakl atamalaridan foydalaniladi» 31 . Tabiiyki, tilning asosiy materiali so‘z bo‘lib, u turli ma’nolarni ifodalashga xizmat qiladi. so‘z orqali turmushning turli tomonlari, kishilik jamiyatining, insonning turmush tajribalari aks ettiriladi. Har bir so‘zning ikki tomoni bordir: ichki tomoni va tashqi tomoni. Har bir so‘z shu ikki tomonning birligidan iboratdir. Demak, so‘z-nutqning mustaqil bo‘lagi,u ma’no va shakllanish jihatidan bir butunlikka egadir; so‘z semantik va grammatik butunlikdan iboratdir.

Yuqorida ta’kidlanganidek qadim davrlardan buyon so‘z va so‘zlarni guruhlarga ajratish doimo olimlarning diqqat markazida bo‘lib kelgan. Faylasuf Platon til yoki nutqni ikki qismga-ot (opota) va fe’lga (tema) ajratib, bir nima tasdiqlanadigan so‘z ot deb hisoblanadi. Ega vazifasida qo‘llangan so‘z ot hisoblangan. Fe’l esa ot haqida nima tasdiqlanishini anglatadigan so‘zdir. Fe’l deb aslida kesimga aytilgan. Bu prinsipga ko‘ra kesim vazifasida qo‘llangan sifat ham fe’l hisoblanadi. Demak, so‘zlarni ot va fe’lga ajratish aslida mantiqiy va sintaktik prinsipga asoslangan.

Aristotel so‘zlarni uch sinfga ajratadi. Bular: ot (lat. nomen), fe’l (lat. Verbum-lug‘aviy ma’nosi, aslida, «Bayon qilish», «fikr», «mulohaza», keyinchalik mantiqiy kategoriya bo‘lgan «predikat», nihoyat, «fe’l») va bog‘lovchi hamda yuklama (lat. conjunction). So‘ngi gruppaga olmoshlar, artikllar ham kiradi. Aristotel nutqning yuqorida ko‘rsatilgan tarkibiy qismlarini ta’riflashda morfologiyaga tomon siljiydi. Masaan, otga nimanidir ataydigan (nomlaydigan) so‘z, fe’lga nimanidir atabgina qolmay, uning zamonini ham ko‘rsatadigan so‘z deb, bog‘lovchi va yuklamalarga esa nomlash vazifasini bajarmay, otlar va fe’llar yonida qo‘llanadigan so‘z deb izoh beradi.

Bu klassifikasiya keyinchalik arab filologiyasiga ham ta’sir ko‘rsatdi. Kelishik haqidagi dastlabki fikrni biz Aristotelda ko‘ramiz. U turlanish, juslanish va so‘z yasash formalarini kelishik (gr.Ptosiv-tushish) deb nomlagan. Uningcha, kishi-kishilar, yurdi va yur kabilar turli kelishiklardir. Platon ham Aristotel ham nutqning besh qismini – fe’l, bog‘lovchi, artikl, atoqli otlar, nihoyat, turdosh otlarni ajratganlar 32 .

Ispaniyaning Andaluziya viloyatidagi Grenada shahrida tug‘ilib, Misrda yashagan, aslida esa, Afrikaning berber qabilasiga mansub bo‘lgan Asiruddin Abu Hayyon al Andalusiy (1256-1344) o‘zining «Kitob al idrok» (Turklar tilini tushunish kitobi»)ning morfologiya qismida so‘zlar uch turkumga ajratadi: ot, fe’l, yordamchi so‘zlar 33 .

Yuqorida ta’kidlanganidek grammatika, xususan morfologiyaga qiziqish doimo olimlarning diqqat markazida bo‘lib kelganligini ko‘rish mumkin. XVIII asrda diqqatga sazovor bo‘lgan «Sangloh» asaridir. Bu asar Eron shohi Nodir shohning kotibi astrobodlik Mirzo Mehdixon (Nizomiddin Muhammad Hodi al Husayni as Safavy) tomonidan yozilgan bo‘lib, unda morfologiyaga oid mukammal xulosalar berilgan. Mehdixon o‘z asarini o‘zbek tilining birinchi ilmiy grammatikasi deb ataydi. Mehdixon o‘zining ushbu asarida kelishik affikslarini arabcha termin bilan ravobiti ta’diya deb ataydi. Bular:

1. Qaratqich kelishigi: -ning;
2. Tushum kelishigi: -ni, -n;
3. Jo‘nalish kelishigi: -ka, -ga, -g‘a;
4. Chiqish kelishigi: -din;
5. O‘rin-payt kelishigi: -da;

Mehdixonning «Maboniul lug‘at» asari o‘z davrining ancha mukammal grammatik qo‘llanmasi bo‘lib, hozir ham tilshunoslik tarixida ma’lum ahamiyatga ega. Chunki turkiy tillarning morfologiyasi hozir ham Mehdixon asarida ko‘rsatilganiga yaqin tarzda tasvirlashadi. Masalan, turlanish sistemasidagi kelishiklarga bosh kelishik qo‘shilsa, qolganlari-fe’lning o‘tgan va kelasi zamoni, shart va buyruq matnlari, fe’l nisbatlari, (o‘zlik va majhul, birgalik, orttirma nisbatlar), ko‘makchi va to‘liqsiz fe’llar va boshqalar. Hozir ham, Mehdixon ko‘rsatilganidek belgilanadi 34 . Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, tilshunoslik tarixida olimlar so‘zlarni so‘z turkumlariga ajratishni doimo diqqat markazida ushlaganlar. Tabiiyki, tilshunoslik fanining rivojlanib, mukammalashib borishi bilan so‘zlarni turkumlarga ajratish ham mukammallashib borgan.

So‘zlarni turkumlarga ajratuvchi mezonlar, belgilar to‘g‘risida ko‘p bosh qotirilgan. Bu muammoning yechilish tarixi hozirgi kunda uch asosiy bosqichdan iborat:

– strukturalizmgacha bo‘lgan davr;

– strukturalizmdan keyingi, ya’ni hozirgi davrga ajratiladi.

Strukturalizmgacha bo‘lgan davrda so‘zlarni turkumlarga ajratishda asosan uch o‘lchov: so‘zlarning leksik-grammatik ma’nosidan, so‘zlarning morfologik belgilari, ya’ni so‘zning grammatik formasidan; so‘zlarning gapdagi sintaktik vazifasidan foydalanilgan. Strukturalizmlar so‘zlarni turkumlarga ajratishda faqat birgina, ya’ni so‘zlarning distribusiyasidan foydalanilgan. So‘zlarning distribsiyasi deganda bir so‘zning gap va o‘ng tomonidan aloqaga kirishishi mumkin bo‘lgan hamma imkoniyatlari nazarda tutiladi. So‘zlarni turkumlarga ajratishda, asosan, quyidagi belgilar asos qilib olinganligini ko‘ramiz:

– so‘zning leksik grammatik ma’nosi;

– so‘zning grammatik shakli;

– so‘zning sintaktik vazifalari;

– so‘z yasovchi morfemalari;

– so‘zning distribusiyasidan foydalaniladi.

So‘zning leksik-grammatik ma’nosi deganda, so‘z anglatadigan aniq ma’no emas, balki uning umumlashgan ma’nosi nazarda tutiladi. Masalan, uy, mars, yalpiz, hor, do‘stlik, quyon so‘zlarining muayyan aniq ma’nolari bor. Ya’ni, birinchi so‘z qurilish turi-yashash uchun qurilgan binoni, ikkinchisi, quyosh sistemasiga kiruvchi sayyorani, uchinchisi-iste’mol qilinadigan o‘simlik turini, to‘rtinchisi-tabiat hodisasining turini,beshinchisi-mavhum tushunchasi va oltinchisi – hayvon turini anglatadi.

So‘zlarning leksik-grammatik ma’nosi deganda ularning anglatadigan ma’nolari emas, balki shu so‘zlarga xos bo‘lgan umumiy ma’no-narsa yoki hodisa ma’nosi nazarda tutiladi. Narsa yoki hodisa nomini anglatuvchi so‘zlar ot deb nom olgan so‘z turkumiga kiradi. So‘zning grammatik yoki morfologik xususiyati deganda, u yoki bu so‘zga xos bo‘lgan grammatik kategoriyalar, forma yasovchi, so‘z o‘zgartuvchi affiksal morfemalar tushuniladi. Masalan, qizil, katta, ishlamoq, yotmoq, uy, daraxt so‘zlarining morfologik xususiyatlarini aniqlash lozim bo‘lsa, avval bu so‘zlar bilan ishlatiladigan forma yasovchi va so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalarni aniqlash lozim bo‘ladi. Birinchi va ikkinchi so‘z-roq morfemasini olishi mumkin, lekin keyingi so‘zlar bu morfemani olmaydi. Uchinchi va to‘rtinchi so‘z –di, -ib, -gan morfemalarini olishi mumkin, birinchi, ikkinchi, beshinchi, oltinchi so‘zlar esa bu qo‘shimchalar bilan uchrashmaydi. Beshinchi va oltinchi so‘zlar kelishik qo‘shimchalarini olishi mumkin, lekin uchinchi va to‘rtinchi so‘zlar bunday morfemalar bilan uchrashmaydi. Birinchi va ikkinchi so‘z kelishik qo‘shimchalarini olishi mumkin. Lekin u holda ular otlashib ot vazifasini o‘tay boshlaydilar. Umuman olganda, so‘z o‘zgartiruvchi va forma yasovchi affiksal morfemalar ham so‘zlarni turkumlarga ajratishda katta ahamiyatga egadir.

Ma’lumki, so‘z turkumlarining gapda bajaradigan vazifasi turlicha. Ot gaplarda hamma vazifada kelishi mumkin, lekin sifatlarning sintaktik vazifalari chegaralangan. Shuni ham aytish kerakki, so‘z turkumlarining gapda bajaradigan vazifasi tillarda bir xil emas. Masalan. Ingliz tilida ot o‘zbek tilidagi singari hamma vazifalarda ishlatilavermaydi. Sifat esa ingliz tilida faqat aniqlovchi va qo‘shma ot kesimning qismi vazifalarida ishlatilishi mumkin.

So‘z yasovchi morfemalar deganda, u yoki bu so‘z turkumiga xos bo‘lgan so‘z yasovchi qo‘shimchalar nazarda tutiladi. Har bir so‘z turkumining o‘ziga xos so‘z yasovchi morfemalari bor. Biz -li morfemasini olgan so‘zni uchratsak, ikkilanmasdan uni sifat deymiz, -zo, -kor, -chi qo‘shimchalarini olgan so‘zni uchratsak, uni ikkilanmasdan ot deymiz va hokazo. Har bir tildagi so‘z turkumlarining ana shularga o‘xshagan so‘z yasovchi morfemalari bor. Masalan, ingliz tilida -ize, yoki -fy morfemalari faqat fe’lga –ment, -dom –ship, -er otga; -ous, -ful;, -less sifatga xos va hokazo.

Tabiiyki, so‘zlarning ma’nolari ularning boshqa so‘zlar bilan birikishini ta’minlaydi, masalan, ot narsa yoki hodisani anglatadi. Narsa, hodisalar ma’lum belgi va xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda ular sifatlar bilan birikadi; narsalarning ish-harakati va holati tasvirlanishi mumkin. U holda ular fe’llar bilan birikadi. Ana shunday so‘z birikmalariga qarab, biz so‘z turkumini ajratishimiz mumkin. Masalan, ingliz nemis va fransuz tillarida artikllar bilan birikkan so‘zni ko‘rsam, uni albatta ot, deyman, chunki artikllar faqat otlar bilan birikadi. so‘zlarning distribusiyasi o‘zbek tilida ham katta ahamiyatga egadir. Bu tilda ham so‘zning qaysi so‘z turkumiga taalluqligini ba’zan ularning birikmasiga qarab farqlanadi:

U yaxshi gapirdi

Ushbu ikki gapda yaxshi so‘zi bir xil grammatik formada ishlatilgan, ammo uning vazifasi har xildir. Bu gaplarda uning qaysi so‘z turkumiga mansubligi va qanday sintaktik vazifani o‘tayotganini, uni qaysi so‘z bilan birikib kelayotgani orqali aniqlanadi. Birinchi gapda u otni aniqlab, izohlab kelsa, ikkinchisida fe’l bilan bog‘lanib kelgan. Shuning uchun birinchi gapdagi yaxshi so‘zi sfat bo‘lib, aniqlovchi esa, u fe’l bilan bog‘langani uchun so‘z turkumlaridan ravishga kiradi va hol vazifasida ishlatilgan.

So‘z turkumlarini aniqlovchi mezonlar qancha ko‘p bo‘lsa, so‘z turkumlari shuncha aniq bo‘ladi. Mezonlar qancha kam bo‘lsa, natija shuncha noaniq chiqadi.

Umumiy leksik-grammatik ma’noga ega bo‘lgan, bir xil grammatik kategoriyalardan foydalanadigan hamda gapda ma’lum sintaktik vazifalarni bajarib, ma’lum so‘zlar bilan aloqaga kiritadigan va nihoyat ma’lum so‘z yasovchi qo‘shimchalar orqali yasaladigan so‘zlar yig‘indisiga so‘z turkumi deyiladi 35 .

So‘z turkumlarini tasnif etishda A.A.Shaxmatov so‘z formalariga asoslanish prinsipidan chetga chiqib, faqat ularning semantik xususiyatlariga tayanib ish ko‘radi. U so‘zlarni turkumlarga mana shunday ajratadi:

a) mustaqil ma’noli so‘zlar: ot, fe’l, sifat, ravish;

b) mustaqil ma’nosi bo‘lmagan so‘zlar: olmosh, son, olmoshdan tug‘ilgan ravishlar;

v) yordamchi so‘zlar: old ko‘makchi, bog‘lovchi, prefiks, yuklama;

g) nihoyat, so‘zlarning ekvivalenti bo‘lgan undovlar.

Ot, sifat, fe’l, olmosh, son turkumlarini o‘zgaradigan so‘zlar deb, formal so‘zlar, ravishlar va undovlarni o‘zgarmaydigan so‘zlar deb ataydi. A.A.Shaxmatov morfologiyani, bir tomondan, umuman so‘z turkumlari kategoriyalari haqidagi ta’limot deb tushuncha, ikkinchi tomondan, o‘zgaradigan so‘zlarning grammatik formalari haqidagi ta’limot deb tushunadi. U so‘z formalarini o‘zgaradigan so‘zlardagina mavjud deb biladi.

1. otlarning songa ko‘ra o‘zgarishi va kelishiklar bilan turlanishi;
2. sifatlarning grammatik jinsi, soni, kelishiklar bilan turlanishi, shuningdek, sifat darajalari;
3. olmoshlardagi shaxs-son va grammatik jinsiga ko‘ra o‘zgarish;
4. fe’llardagi shaxs va son, zamon, mayl, nisbat (zalog), vid, shuningdek, infinitiv, sifatdosh, ravishdoshga ko‘ra o‘zgarishlar.

Hozirga qadar so‘z turkumlarining soni haqida olimlar o‘rtasida hamon turli fikrlar mavjud. Masalan, hozirgi zamon rus tilida o‘rta, un ikkita, hatto o‘n beshta so‘z turkumi bor, degan fikrlar o‘rtaga tashlangan.

Agar ruscha so‘zini biz ot desak:

a) ma’no nuqtai nazaridan u narsani anglatadi;

b) grammatik forma nuqtai nazaridan birlik va ko‘plik ko‘rsatkichiga ega, kelishiklar bilan turlanadi, jins ko‘rsatkichi bor;

v) ma’lum sintaktik vazifalarni bajaradi;

g) sifat, fe’l va boshqa so‘z turkumlari bilan aloqaga kirishadi, bu nuqtai nazardan vozmojno, veroyatno so‘zlarini hozirda amalda bo‘lgan 10 turkumdan birortasiga kiritib bo‘lmaydi. Shuning uchun ba’zi olimlar ularni alohida turkum deb bilishni tavsiya qiladilar. Bu so‘zlar morfologik nuqtai nazardan ravishga o‘xshasa ham, gapda ravishlar bajargan vazifani bajarmaydi, ya’ni hol bo‘lib kelmaydi. Ular so‘zlovchining gapdan anglatilgan majmuiga munosabatini ko‘rsatadi. Bu xususiyatiga ko‘ra mazkur so‘zlar modal so‘zlar nomini olgan. Stыdno, jal kabi so‘zlar ham o‘ziga xos xususiyatga ega. Ular ravishni eslatsa-da, gapdagi vazifalariga ko‘ra, ravishdan tubdan farq qiladi, ikkinchidan, gapda kesim vazifasini o‘taydi va bu xususiyati bilan fe’lga o‘xshaydi. Ammo fe’lning boshqa xususiyatlarini aks ettirmaydi. Ana shu sabablarga ko‘ra ularni holat kategoriyasi deyilishi turkumga kiritishadi.

Hozirgi zamon ingliz tilidagi so‘z turkumlarining soni olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Ayrim olimlar hozirda amalda bo‘lgan 10 ta so‘z turkumiga ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish, predlog, bog‘lovchi, artikl va yuklamalar, yana to‘rtta qo‘shib, modal so‘zlar, holat kategoriyasi, undovlar, javob so‘zlar, so‘z turkumlari sonini 14 taga yetkazadilar. Bu olimlarning so‘z turkumlarini farqlashda qanday va nechta mezonlardan foydalanishlariga bog‘liqdir 37 .

Umuman olganda, so‘z turkumlari masalasi yuqorida ta’kidlanganidek, doimo tilshunos olimlarning diqqat markazida bo‘lib kelgan. Xususan, so‘z turkumlari rus tilshunosligida ham keng ravishda tahlil qilinib ular an’anaviy ravishda muataqil va yordamchi so‘z turkumlariga ajratiladi. So‘zlarni turkumlarga ajratishda Moskva tilshunoslik maktabining asoschisi F.F.Fortunatovning xizmati alohida o‘rin egallaydi. U so‘zlarni formal-grammatik jihatdan turkumlarga ajratib. Tildagi barcha so‘zlarni «to‘la» -polnыye, «qisman» yoki so‘z hissalar (chastichnыye) va undovlarga ajaratadi. Ushbu tasnifda «so‘z hissalar», «to‘la» mustaqil ma’noli so‘zlarga xid qo‘tilib, ularsiz ma’no ifodalamasligi, ularning ma’nosi birga kelgan mustaqil so‘z ma’nosiga aloqador maxmunni yoki shu so‘z qatnashgan gap mazmuniga tegishli ma’noni anglatish orqali ro‘yobga chiqishi aytiladi 38 .

Ushbu tasnifda mustaqil so‘zlarsiz yordamchi so‘zlarning mavjud bo‘lmasligi e’tirof etiladi. Rus tilshunosligida so‘z turkumlarini maxsus o‘rgangan olimlardan biri L.V.Shcherbadir. L.V.Shcherba so‘zni turkumga ajratishda quyidagicha yondashadi: «Har qanday so‘zda u mansub bo‘lgan kategoriyaning qandaydir tashqi belgilari mavjud bo‘lib, bular old va so‘ng qo‘shimcha, ohang, so‘z tartibi va hokazo bo‘lishi mumkin. Hatto o‘zgarmaydigan so‘zlarning mazkur xususiyati ham o‘zgaruvchilarga nisbatan belgi sifatida olinishi mumkin 39 .

L.V.Shcherba so‘zlarni turkumlarga ajratishda uch guruhga ajratadi:

a) mustaqil so‘zlar;

b) yordamchi so‘zlar;

Olim mustaqil va yordamchi so‘zlar orasidagi farqni shunday izohlaydi: mustaqil so‘zlar mustaqil ma’noga egaligi bilan. Yordamchi so‘zlar esa tasavvuriy fikrlar orasidagi munosabatlarni ifodalashida deb biladi. Yuqorida e’tirof etilganidek, so‘z turkumlari nazariyasining mukammal variantini yaratgan olimlardan biri V.V.Vinogradovdir. Olim so‘z turkumlari va yordamchi so‘zlar haqidagi o‘zidan oldingi olimlarning fikrlarini atroflicha tahlil etib, ularni sintezlashtirib. So‘zlarni turkumlashda ularning struktural-semantik tiliga tayanish lozim, degan xulosaga keladi 40 . «So‘zni leksik tavsiflashda undagi ham lug‘aviy, ham grammatik holatni hisoga olish lozim, deb o‘qtiradi. V.V.Vinogrvdov so‘z turkumlarini «so‘z kategoriyalari» deb nomlab, umumiy sonini 14 taga yetkazadi. (ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish, holat kategoriyasi, modal, so‘zlar, yuklama, predlog, bog‘lovchi, undov). U so‘zlarning ma’naviy-strukturasini tahlil etishi natijasida to‘rt asosiy tuzilmaviy-semantik kategoriyani ajratadi:

1) nomlovchi so‘zlar, ularning sirasiga olmoshlar ham kiradi. Bu so‘zlar «nutqning predmet-ma’naviy, leksik va grammatik asosini yaratib, so‘z turkumlari sirasiga kiradi;

1. modal so‘zlar va yuklamalar yordamchi va bog‘lovchi so‘zlarga qaraganda birmuncha leksik ma’noga ega bo‘lsa-da, nominativ funksiyaga ega emas;
2. undovlar-semantik jihatdan boshqa so‘zlar bilan bog‘lana olmaydi va affektiv buyoqdirlikka ega 41 .

a: nutq jarayonida, gap strukturasida so‘zlarning sintaktik funksiyasidagi farq;

1. so‘z shakllari va morfologik tuzilishidagi farq;
2. so‘zlarning lug‘aviy ma’nosidagi farq;
3. borliqni tasavvur etish usulidagi farq;
4. u yoki bu so‘z turkumiga bog‘liq grammatik kategoriyalarning o‘zaro munosabati va teng ergashishi tabiatidagi farq 42 .

Xulosa sifatida shuni ta’kidlash lozimki, G‘arb tilshunoslarining, xususan, rus tilshunoslarining xizmatlari natijasida so‘z turkumlari nazariyasi maxsus soha sifatida shakllandi va so‘z turkumlari tasnifining bir qancha tamoyillari ishlab chiqildi. Ayniqsa, so‘z turkumlarini ajratishda alohida ahamiyatga ega bo‘lgan grammatik kategoriyalar tadqiqiga e’tibor kuchaydi. Ammo qanchalik ko‘p tadqiq etilganiga qaramay so‘z turkumlari borasida g‘arb tilshunosligida ham, rus tilshunosligida ham o‘z yechimini topmagan masalalar yetarlidir.

Shuni alohida urg‘u bilan aytish lozimki, biz xohlaymizmi yoki yo‘qmi o‘zbek tilshunosligining fan sifatida mukammalashuviga rus tilshunosligining ta’siri bo‘lgan, albatta. Tilshunoslarimiz tomonidan keyingi paytlarda o‘zbek tilshunosligiga rus tili ta’sirining salbiy tomonlari sifatida qolipiga solish yoki ulardan andozalar olish holatini e’tirof etilgani ayni haqiqatdir.

Bizningcha, buning asosiy sababi bir tomondan o‘zbek tilshunosligining o‘sha davrdagi, ya’ni XX asr boshlaridagi nazariy jihatdan holati bo‘lsa, ikkinchi tomondan rus tuzimining makkor o‘yinlaridir. Aslini olganda, u davr tilshunos olimlarga ham tanqidiy munosabatda bo‘lish adolatdan emas, chunki ularning ulkan xizmati, o‘zbek tilshunosligi fanining vujudga kelishi, shakllanishi uchun poydevor yaratishgani bilan belgilanadi.

Zero, zaminimizda asrlar mobaynida arab tili grammatikasidan voz kechish va yangicha lingvistik nazariyalarni hamda zamonaviy tajribalarni tadbiq qilish uchun g‘arb tilshunosligi yagona manba edi. Olimlarimiz uchun jahon tilshunosligiga ko‘prik rus tilshunosligi edi. Shuning uchun o‘z davrida ilmiy yangilik deb hisoblangan nazariyalarning bugungi kunda rus tili grammatikasiga taqlid ekanligi ayon bo‘lib qoldi. Bu nazariyalarning emklitik ekanligini anglashimizga o‘zbek tilshunosligining istiqlol yillarida to‘plagan boy ilmiy tajribasi va yuksak tafakkuri sabab bo‘ldi. Zero, akademik A.N.Kononov to‘g‘ri ta’kidlaganidek: «Na arab, na rus grammatik sxemalari turkiy tillarning morfologiya va sintaksisdagi asosiy qonuniyatlar bilan hech qanday umumiylikka ega emas. Kollektiv tomonidan bunyodga keltirilib, ko‘p vaqtlardan beri qat’iylashib qolgan xato fikrlarni tubdan qayta ko‘rib chiqish va kollektiv bo‘lib bartaraf qilish kerak 44 . Shu nuqtai nazardan. Istiqlolning dastlabki yillaridan boshlab tilshunoslarimiz bu kamchiliklarni tuzatishga kirishda tilimizning turkona tabiatini yaratish borasida ulkan ishlarni amalga oshirmoqda.

Tilshunos tadqiqotchi A.Pardayev so‘zlarni to‘rt struktural-semantik tipga bo‘linish tamoyillariga asoslangan F.G‘.Isxokovning qarashlarini e’tirof etib, uning tasnifini keltiriladi.

1. Mustaqil so‘zlar.
2. Yordamchi so‘zlar.
3. Modal so‘zlar va yuklamalar.
4. Undov va taqlidiy so‘zlar 45 .

Internetdagi www.twirpx/file392625/ veb sahifasida 1997 yilda Ros FA tilshunoslik instituti tomonidan tayyorlangan «Dunyo tillari» ko‘p tomli ensiklopediyasining turkiy tillarga bag‘ishlangan seriyasida berilgan yetakchi turkologlar maqolalari orqali ayrim turkiy tillarda bugungi kunda amalda bo‘lgan so‘z turkumlarining qisqacha ta’rifi quyidagicha:

Ozarbayjon tilida: 1) mustaqil so‘zalr (ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish); 2) yordamchi so‘zlar (ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama, modal so‘zlar); 3) undov so‘zlar.

Qozoq tilida: ot, sifat, son, olmosh, ravish, fe’l, taqlid so‘zlar. Undov so‘zlar, yordamchi so‘zlar.

Qoraqalpoq tilida: 1. Mustaqil so‘z turkumlari: 1) ism (ot, sifat, ravish, son, olmosh); 2) fe’l. 2. Yordamchi so‘z turkumlari (yuklama, ko‘makchi, bog‘lovchi). 3. Undov so‘zlar.

Qorachoy-balqar tilida: 1) Mustaqil so‘z turkumlari: ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish; 2) Yordamchilar (ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama); 3) Modal so‘zlar; 4) Undov va tovushga taqlid so‘zlar.

Qirg‘iz tilida: mustaqil so‘zlar (ot, sifat, son, olmosh, fe’l, taqlid so‘zlar, ravish, undosh so‘zlar); va yordamchi so‘zlar (bog‘lovchilar, ko‘makchilar, yuklamalar va modal so‘zlar.

Qrim-tatar tilida: ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish, ko‘makchi, yordamchi otlar, yuklamalar, bog‘lovchilar, undov so‘zlar, taqlid so‘zlar.

Qo‘miq tilida: ot, sifat, son, olmosh. Ravish, fe’l, ko‘makchi. Yuklama, undovlar.

Nog‘ay tilida: 1) ism (ot, sifat, ravish, son, undov, olmosh); 2) fe’llar; 3) Yordamchi so‘z turkumlari (ko‘makchilar, bog‘lovchilar, yuklamalar).

Solor tilida: ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish predikativlar, ko‘makchilar, yuklamalar, bog‘lovchilar, undov so‘zlar, mimemalar.

Tatar tilida: 1) tushuncha ifodalovchi so‘zlar: ot, sifat, son, olmosh, fe’lo, ravish, predikativ so‘zlar va tovushga taqlid so‘zlar; 2) so‘zlovchining borliqqa munosabatini ifodalovchi so‘zlar (modal so‘zlar, undov so‘zlar, yuklamalar); 3) so‘zlar o‘rtasidagi aloqani bajaruvchi so‘zlar (ko‘makchilar, bog‘lovchilar, bog‘lovchi so‘zlar).

Turk tilida: 1) Mustaqil so‘z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fel, ravish, imitativ, undovlar); 2) Nomustaqil so‘z turkumlari (ko‘makchilar, bog‘lovchi, yuklama, modal so‘zlar).

Turkman tilida: ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish, ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama, undov so‘zlar.

Uyg‘ur tilida: ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish, ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama, modal so‘zlar undov so‘zlar, taqlid so‘zlar.

Boshqird tilida: ot, olmosh, son, sifat, ravish, fe’l, taqlid so‘zlar, modal so‘zlar. Undov so‘zlar, ko‘makchilar, bog‘lovchilar, yuklamalar.

O‘zbek tilida: ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish, ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama, modal so‘zlar, undov so‘zlar, taqlid so‘zlar 46 .

Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki. Umuman turkiy tillar bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, so‘z turkumlari va yordamchi so‘z turkumlari tarkibi haqida ko‘plab fikrlar mavjud. An’anaga ko‘ra, buning uchun leksik-semantik, morfologik va sintaktik mezonlar qo‘llanilmoqda. Qanday tasnif etilishidan qat’iy nazar tasnif paytida ulardan faqat bittasi qo‘llaniladi. Ba’zi olimlar, har bir so‘z turkumi klassifikasion belgisini differensial holda tadqiq etishadi. Bir xillari asosiy sifatida e’tiborga olishsa, boshqalari qo‘shimcha, yordamchi sifatida tadqiq etishadi. Misol uchun turkiy tilshunoslikda, shu jumladan o‘zbek tilshunosligida ham, asosiy e’tibor semantik mezonga qaratilib, qolganlariga ikkilamchi o‘rin ajratilgan.

Turkologiyada shu davrga qadar hukm surib kelgan uch yoqlama mezon-semantik, morfologik va sintaktik mezonlar turkiy tillardagi so‘z turkumini to‘liq tasnif etish va ta’riflashda o‘zaro ziddiyatga kirishishni, demak bu «triada»dan turkiy tillar so‘z turkumini tekshirishda yalpi. Bir tekis foydalanish kutilgan natijani bermaydi. Har bir mezon qo‘llanganda differensial yondashuv talab etiladi 47 .

Yuqorida ta’kidlanganidek, o‘zbek tilshunosligida so‘z va uni turkumlarga tasniflash masalasi o‘zining uzoq evolyutsion tarixga ega. Buyuk qomusiy allomalarimiz Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Mahmud Koshg‘ariy, Mahmud Zamaxshariy, Alisher Navoiy, Bobur.Keyinchalik A.Zohiriy, Ye.D.Polivanov, Fitrat va boshqa olimlarning xizmatlari beqiyosdir.Keyingi paytlarda o‘zbek tilshunosligida so‘zlarni turkumlarga ajratishda uch mezonli morfologik, sintaktik, semantik tasnifi ayrim tilshunoslar tomonidan tanqid qilinmoqda.

Tilshunos olim H.Ne’matov so‘z turkumlarining semantik, morfologik va sintaktik jihatlari bir-biridan kelib chiqmasligini va birlik hosil qilmasligni ta’kidlab, bu xususiyatlarning har biri alohida olingandagina so‘z turkumining tekshiruv asosi bo‘lishi mumkinligini ta’kidlaydi 48 .

Prof. H.Ne’matovning ushbu tavsiyasi garchi so‘zlarni qoldiqsiz tamoyilga asoslangan bo‘lsa-da, bu o‘zbek tilshunosligida o‘z aksini to‘lasincha qoplamaganligi e’tirof etilmoqda.

So‘z turkumlarini semantik, sintaktik, morfologik tamoyilga ko‘ra tasnif qilishda ayrim o‘rinlarda zo‘rma-zo‘rakilik bilan ajratilgani yoki so‘zlar majburan bir turkum doirasiga kiritilgani nafaqat o‘zbek tilshunosligida, balki jahon tilshunosligida ham uchrashini kuzatish mumkin. Bu holatni V.G.Gyotening quyidagi fikri bilan izohlaydi: «Tasnifning qaysi turi qanday tasnif etilmasin, birorta ham turkumga kirmaydigan elementlar doimo topilib turadi. Masalan, voice va voila so‘zlari o‘z belgi-xossalariga ko‘ra, birorta so‘z turkumiga ham kiritilmasligi mumkin. Ammo ikki so‘z uchun alohida turkum yasash amaliy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lmaganligi sababli ularni boshqa-boshqa turkumlarga kiritadilar 49 .

An’anaga kirib qolgan uchta semantik, sintaktik, morfologik tasnif mezonlarini tahlil etish shuni ko‘rsatadiki, ularni ayrim-ayrim holda ham, birgalikda ham qo‘llash yetarlicha natija bermaydi va so‘z turkumlarining ontologiyasini ochib berishda yetarli emas», deydi Z.Isoqov 50 .

XX asrning 70-yillariga kelib o‘zbek tilshunosligida sistem-struktur tilshunoslik g‘oyalari keng targ‘ib qilina boshlandi. Til faktlariga sistemaviy-struktural tahlil metodlari asosida yondashila boshlagandan so‘ng so‘z va uni turkumlash borasida ham yangicha qarashlar yuzaga keldi.

Sistem tilshunoslik metod va usullari so‘z turkumlarini tasnif etish mezonlarini, belgilashda yangi imkoniyatlarni vujudga keltirdi. So‘z turkumlarining sistem-paradigmatik xarakteri, ularning til sathlari «chorrahasi»da joylashgan kategoriya ekanligidan kelib chiqib o‘rganila boshlandi.

Sistem-struktur yo‘nalish so‘z turkumlari nazariyasi mohiyatini yana chuqurlashtirdi. U oraliq uchinchi qonuni asosida so‘z turkumlarini ikki a’zoli emas, balki uch a’zo bilan tasnif qilishga o‘tdi. Bu so‘z turkumlari sistemasining yaxlitligini isbotlashga asos bo‘ldi. Natijada o‘zbek tilshunosligida so‘z turkumlari tasnifiga dialektik mantiq nuqtai nazaridan substansial yondashilib, uni xilma-xil va belgi xususiyatlar majmui sifatida talqin etish ommalashdi. So‘z serqirra hodisa sifatida qaralib, so‘z turkumi tasnifining mantiqiy lisoniy mezonlarini aniqlshga imkon yaratadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, o‘zbek tilshunosligida so‘z turkumlarini sistem tahlil qilishga oid dastlabki asosli fikrlar A.Nurmonov, R.Rasulovlar tomonidan amalga oshirildi. A.Nurmonov «O‘zbek tilining nazariy grammatikasida» … Adabiyotlarda so‘zlarning mustaqil va yordamchilarga ajratilishi asosiy tamoyillari sifatida tushuncha ifodalash, shakliy yaxlitlik, fonetik bir butunlik belgilari ko‘rsatiladi. Agar bu belgilarga jiddiy e’tibor beradigan bo‘lsak, ularning hammasi mustaqil so‘zlarni ajratishga yordam beradi. Morfologik so‘z sifatida mustaqil so‘zlargina e’tirof etiladi va ular obyektiv borliq uzvlarini ong orqali ifodalash nuqtai nazaridan otlar va fe’llarga bo‘linadi. Otlar borliqdagi narsa va hodisalarning nomlari, fe’llar esa harakat holatlarning nomlaridir 51 .

Bir so‘z bilan aytganda, so‘zlarni turkumlarga ajratishda ham semantik, morfologik, sintaktik omil nisbiy mustaqillikda qaralmog‘i lozim. Mustaqil so‘z to‘plamini grammatik umumiy ma’no jihatdan farqlash jarayonida, lug‘aviy ma’no bilan bir qatorda, morfologik omil ham hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki mustaqil so‘z guruhi ma’no qobiliyati jihatidan dastlab uchta katta guruhga ajraladi:

1. Atov leksemasi. Bu shunday leksemaki, u ma’lum bir, narsa, voqyea-hodisa, belgi, xususiyat aloqa-munosabat, harakat-holatni atab keladi. (adal, pari, qizil, bir, endi, yoz-uxla).
2. Shiora so‘z (olmosh). bu so‘zning lug‘aviy ma’nosi matn bilan bog‘liq, uning biror tarkibiy qismiga shiora qilish bilan nutqda muayyan mazmun kasb etadi.
3. Tasvirlovchi so‘z (undov va taqlid). Hozirgi kunda u tarkibiga modal va tasdiq-inkorni ham kiritish mumkin 52 .

1. Shaklan o‘zgarmas nomema;
2. Nisbatlanuvchi;
3. Sonlanuvchi;
4. Darajalanuvchi;
5. Mo‘tadil.

Ilmiy tadqiqot, darslik va grammatikada bu so‘zning ravish sifatida qaralib kelganligi ma’lum. Chunki bunday so‘zga boshqa tildagi (xususan, yevropa tillaridagi) o‘zgarmas so‘z-ravish mos keladi. Biroq ravishning o‘zgarmaslik qonuniyatiga tayanaladigan bo‘lsa, uning bu turkum sirasida qaralishi maqsadga muvofiq emas 53 .

Fransuz tilida sonlarning ishlatilishi va ularning tasnifi

Наджмиддинова S. ., & Халлилаева N. . (2022). Fransuz tilida sonlarning ishlatilishi va ularning tasnifi. Третье возрождение:проблемы и решения, 1(01), 57–60. извлечено от ://inlibrary/index.php/renaissance_solution/article/view/13287

• APA
• MLA

Шахинабону Наджмиддинова, Государственный университет мировых языков

Студентка 1 курса французской филологии

Наргиза Халлилаева, Государственный университет мировых языков

Студентка 1 курса французской филологии

Ключевые слова:

Аннотация

Maqolada fransuz sonlarini o‘rganish jarayonida uning shakllanishi, grammatikasi morfologiyasi, leksikalogiyasi va fanetikasi haqida so‘z boradi

“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”

FRANSUZ TILIDA SONLARNING ISHLATILISHI VA ULARNING

Najmiddinova Shahinabonu Nutfullo qizi

Xallilayeva Nargiza Ravshanbek qizi

O‘ZDJTU fransuz filologiyasi 1-kurs talabalari

Annotatsiya:

Maqolada fransuz sonlarini o‘rganish jarayonida uning shakllanishi,

grammatikasi morfologiyasi, leksikalogiyasi va fanetikasi haqida so‘z boradi.

Kalit so‘zlar:

sanoq son, tartib son, ot

Hozirgi kunda dunyoda 3000 dan ortiq til mavjud bo‘lsa, har bir tilning mana

shuncha o‘ziga xos nafaqat leksikasi, balki grammatikasi ham mavjud. Ularda

farqli va o‘xshash jihatlar yetarlicha. Farqlari:grammatika, leksika, fonetika,

orfoepiya tomonlama bo‘lsa, o‘xshash tomoni:morfologiyasi va orfografiyasidadir.

Jumladan o‘zbek va fransuz tilidagi birgina son so‘z turkumini olib qaraydigan

bo‘lsak, ularning o‘ziga xosligining guvohi bo‘lamiz.

Fransuz tilida so‘zlar o‘zlarining bildiradigan ma’nolariga ko‘ra 2 turga bo‘linadi :

Les adjectifs numéraux cordinaux (sanoq sonlar)

Les adjectifs numéraux ordinaux (tartib sonlar)

Les adjectifs numéraux cordinaux.

Sanoq sonlar combien? (necha ? Nechta ?) so‘rog‘iga javob bo‘lib keladi :un, deux,

Ular sifatlar va boshqa barcha determinativlar kabi otni aniqlab keladi. Ot oldida

sanoq son kelsa, artikl ishlatilmaydi.

“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”

Les amis- deux amis.

Bir necha predmet yoki kimsalar jami haqida gap borganda sanoq son oldida artikl

Toutes les trois sœurs sont élevées (Uchala opa – singil ham o‘quvchi).

Fransuz tilida sanoq sonlar odatda o‘zgarmaydi.

Ammo quyidagi sanoq sonlar bundan mustasno :

Un (bir) sonning “une” formasi bo‘lib u j.r dagi otlar oldida qoqoqo‘llanadi.

Un cahier-bitta daftar

Une pomme – bitta olma

Cent(yuz), vingt (yigirma) sanoq sonlari otlar otlar oldida kelib, ulardan

keyin boshqa biror son qo‘llanmasa, ular oxirida “s” harfi qo‘shib yoyoziladi.

Quatre vingts kilos de blés (89 kg bug‘doy)

Mille sonining mil formasi mavjud. Bu forma sanani ifodalashda

Nous sommes en mil neuf cent soixante dix huit (Biz 191978-yildamiz.

Fransuz sonlarida vaqt ifodalovchi iboralar ham mavjud :

Il est une heure- Soat 1

Il est deux heures- Soat 2

Il est midi- Kunduz soat 12

Il est minuit-Tungi soat 12

Il est midi est quart-Soat 12 dan 15 daqiqa o‘tdi.

Sanoq sonning gapdagi vazifasi :

Six et quatre font dix (6+4=10)

Ot kesim (attribut)

Nous sommes trente dans la classe (biz sinfda o‘ttiztamiz)

3. To‘ldiruvchi (complètement d’objet)

“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”

J’ai reçu un cinq (Men besh oldim)

Tartib son (Les adjectifs numéraux ordinaux)

Tartib son predmetlarning tartibini bildirib le quel(nechanchi ?) so‘rog‘iga

javob bo‘lib keladi.

Sanoq sonlar oxiriga ième qo‘shimchasini qo‘shish orqali tartib son

Tartib sonlar otni aniqlab kelganda, aniq artikl bilan qo‘llanadi.

Le premier élève c’est Sultan ( Birinchi o‘quvchi bu Sulton).

“e”harfi bilan tugagan sanoq sonlardan tartib son yasalganda so‘z oxiridagi ” e”

harfi tushirib qoldiriladi: quatre – ququatrièm ; onze-onzième

Un, deux sonlaridan yasalgan tartib son ikki xil formaga ega : un-unième ;

Unième formasi faqat sanoq son bilan birga keladi:

Vingt-et – unième (yigirma birinchi)

Trente et unième (o‘ttiz birinchi)

Première – tartib soni o‘zi aniqlab kelayotgan so‘z bilan rod va sonda moslashadi :

Notre première leçon commencera à neuf heures. (Bizning birinchi darsimiz

Second formasi faqat ikkita narsani taqqoslagandagina ishlatiladi, qolgan hollarda

deuxième formasi ishlatiladi :

Cinq va neuf sonlarining tartib son formasi ozgina farqli:

Tartib sonning gapdagi vazifasi :

Le premier de la classe est Karim (Sinfning birinchisi Karim)

“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”

Ot kesim (attrubut)

Il est le premier dans notre classe ( U sinfimida birinchidir)

3. To‘ldiruvchi (complètement d’objet)

Je prendrai le premier ( Men birinchisini oldim)

4. Aniqlovchi (complètement attributif)

J’ai appris par cœur la troisième leçon ( Men uchunchi darsni yodlaganman)

Bir so‘z bilan aytganda fransuz tili va o‘zbek tili grammatikasini chuqur

o‘rganish jarayonida shuni ko‘rishimiz mumkinki, albatta so‘z turkumarining kelib

chiqishi, shakllanishi, orfografiya, orfoepiya, leksikasida farqli jihatlar katta

bo‘lishi mumkin, ammo yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek o‘xshash jihatlari ham

mavjud. Tillar orasidagi o‘xshash va farqli tomonlarini solishtirib o‘rganish

jarayonida til o‘rganuvchi o‘zini ustida ishlab yaxshi natijaga erishadi hamda bu

qiyoslangan tillarni murakkab darajada o‘rganishga yordam beradi shubhasiz.

Shunday ekan til o‘rganishni uni grammatikasini chuqur o‘rganishdan boshlash

Foydalanilgan adabiyotlar:

На французском и узбекском языках Л.Е.Малина,Л.П. Андрейчикова,

У.Турниёзов Грамматика французского языка , Ташкент 1978

Jean de Bois, agrégé de grammaire, docteur ès lettre et René Lagane , agrégé de

grammaire 21, rue de Montparnasse 75283 Paris Cedex 06

Библиографические ссылки

На французском и узбекском языках Л.Е.Малина,Л.П. Андрейчикова, У.Турниёзов Грамматика французского языка , Ташкент 1978

Jean de Bois, agrege de grammaire, docteur es lettre et Rene Lagane , agrege de grammairc 21, rue de Montparnasse 75283 Paris Ccdcx 06

Morfologiya (tilshunoslik) – Morphology (linguistics)

Yilda tilshunoslik, morfologiya ( / m .r ˈ f ɒ l ə dʒ men / [1] ) so’zlarni, ularning qanday shakllanishini va shu tildagi boshqa so’zlar bilan aloqalarini o’rganadi. [2] [3] Bu kabi so’zlarning tuzilishini va so’zlarning qismlarini tahlil qiladi borib taqaladi, ildiz so’zlar, prefikslar va qo’shimchalar. Morfologiya ham qaraydi nutq qismlari, intonatsiya va stress va yo’llari kontekst so’zning talaffuzi va ma’nosini o’zgartirishi mumkin. Morfologiya farq qiladi morfologik tipologiya, bu so’zlarning ishlatilishiga qarab tillarning tasnifi, [4] va leksikologiya, bu so’zlarni o’rganish va ular tilning so’z boyligini qanday tashkil etish. [5]

So’zlar bilan birga klitika, odatda, eng kichik birliklari sifatida qabul qilinadi sintaksis, aksariyat tillarda, hammasi bo’lmasa ham, ko’p so’zlarni boshqa so’zlar bilan umumiy tarzda tavsiflaydigan qoidalar bilan bog’lash mumkin grammatika o’sha til uchun. Masalan, Ingliz tili ma’ruzachilar so’zlarni tan olishadi it va itlar bilan chambarchas bog’liq, faqat tomonidan farqlanadi ko’plik morfema “-s”, faqat topilgan bog’langan ga ot iboralari. Ingliz tilida so’zlashuvchilar, a fuzion til, ushbu munosabatlarni ingliz tili qoidalarini tug’ma bilishlari bilan tan oling so’z yasalishi. Ular intuitiv ravishda shunday xulosaga kelishadi it ga itlar kabi mushuk ga mushuklar; va shunga o’xshash tarzda, it ga it ovlovchi kabi taom ga idish yuvish mashinasi. Aksincha, Klassik xitoy deyarli faqat bog’lanmagan morfemalardan (“erkin” morfemalardan) foydalangan holda va juda kam morfologiyaga ega. so’zlar tartibi ma’no etkazish. (Ko’p so’zlar zamonaviy Standart xitoy [“Mandarin”], ammo birikmalar va eng ko’p ildizlar bog’langan.) Bular til morfologiyasini ifodalovchi grammatikalar sifatida tushuniladi. Notiq tomonidan tushunilgan qoidalar so’zlarning ular foydalanadigan tildagi kichik birliklardan shakllanishida va ushbu kichik birliklarning nutqda o’zaro ta’sirida muayyan qonuniyatlarni yoki qonuniyatlarni aks ettiradi. Shu tarzda, morfologiya – bu tilshunoslikning tillar ichida va ular bo’ylab so’z yasash qonuniyatlarini o’rganadigan va shu tillarda so’zlashuvchilarning bilimlarini modellashtiradigan qoidalarni shakllantirishga harakat qiladigan bo’limi.

Fonologik va orfografik asosiy so’z va uning kelib chiqishi o’rtasidagi o’zgartirishlar qisman bo’lishi mumkin savodxonlik ko’nikmalar. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, fonologiya va orfografiyada modifikatsiyaning mavjudligi morfologik jihatdan murakkab so’zlarni tushunishni qiyinlashtiradi va tayanch so’z va uning kelib chiqishi o’rtasida modifikatsiyaning yo’qligi morfologik jihatdan murakkab so’zlarni tushunishni osonlashtiradi. Morfologik jihatdan murakkab so’zlarni tarkibiga tayanch so’z kiritilganda osonroq tushuniladi. [6]

Polisintetik tillar, kabi Chukchi, ko’plab morfemalardan tashkil topgan so’zlarga ega. Chukchi so’zi, masalan, “boshim og’ritdi” degan ma’noni anglatuvchi “tameyŋelevtpγtatish” sakkizta morfemadan iborat. t-ə-meyŋ-ə-levt-pəγt-ə-rken bo’lishi mumkin yaltiroq. Bunday tillarning morfologiyasi har biriga imkon beradi undosh va unli deb tushunish kerak morfemalar, tilning grammatikasi esa har bir morfemadan foydalanish va tushunishni bildiradi.

Morfemalarda yuzaga keladigan tovush o’zgarishlari bilan bog’liq bo’lgan intizom morfofonologiya.

Mundarija

• 1 Tarix
• 2 Asosiy tushunchalar
  • 2.1 Leksemalar va so’z shakllari
    • 2.1.1 Prosodik so’z va morfologik so’z
    • 3.1 Morfemaga asoslangan morfologiya
    • 3.2 Leksemaga asoslangan morfologiya
    • 3.3 So’zga asoslangan morfologiya

    Tarix

    Morfologik tahlil tarixi boshlangan qadimgi hind tilshunos Pokini, ning 3.959 qoidalarini kim tuzgan Sanskritcha matndagi morfologiya Aadhāyī yordamida okrug grammatikasi. Yunon-rim grammatik ananasi morfologik tahlil bilan ham shug’ullangan. [7] Arabcha morfologiya bo’yicha tadqiqotlar, Marā al-arwāḥ va Amad b. ‘Alī Mas‘ūd, kamida milodiy 1200 yilga tegishli. [8]

    “Morfologiya” lingvistik atamasi tomonidan yaratilgan Avgust Shleyxer 1859 yilda. [a] [9]

    Asosiy tushunchalar

    Leksemalar va so’z shakllari

    Prosodik so’z va morfologik so’z

    1. ayblov holati shaxsga nimadir qilinganligini belgilaydi.
    2. aniqlovchilar “the”, “this”, “that” kabi so’zlardir.
    3. “tushunchasiburilish “bu munozaraga aloqador bo’lmagan nazariy tuzilishdir.)

    Ya’ni, Kvakvalaning ma’ruzachisiga, jumla tarkibida “ot-suvter” yoki “uning-klubi bilan” o’rniga “so’zlari” mavjud emas markerlar –men-da ( PIVOT -‘the ‘), “odam” ga ishora qilib, ismga emas bgwaneme (“odam”) lekin fe’lga; markerlar –b-a ( Aybdor -the ‘) suvsiz, biriktiring bgwaneme o’rniga q’asa (‘otter’) va boshqalar. Boshqacha qilib aytganda, Kvakvalaning ma’ruzachisi jumlani quyidagi fonologik so’zlardan iborat deb bilmaydi:

    kwixʔid i-da-bgwanəma χ-a-q’asa s-is_men-talwagwayu

    PIVOT-the-man odam_men u bilan samimiy urish_men-klub

    Ushbu mavzu bo’yicha markaziy nashr – bu yaqinda Dikson va Ayxenvald tomonidan tahrir qilingan (2007) jild bo’lib, unda turli xil amazonik, avstraliyalik aborigen, kavkaz, eskimo, hind-evropa, mahalliy shimoliy qismlarda “so’z” ning prosodik-fonologik va grammatik ta’riflari o’rtasidagi nomuvofiqlikni ko’rib chiqildi. Amerika, G’arbiy Afrika va imo-ishora tillari. Ko’rinishidan, turli xil tillarda gibrid lisoniy birlik ishlatilgan klitik, mustaqil so’zlarning grammatik xususiyatlariga ega, ammo prosodik -fonologik erkinlikning etishmasligi bog’langan morfemalar. Klitikalarning oraliq holati lingvistik nazariyaga katta qiyinchilik tug’diradi. [ iqtibos kerak ]

    So‘z yasalishiga qarshi chiqish

    Leksema tushunchasini hisobga olgan holda morfologik qoidalarni ikki turini ajratish mumkin. Ba’zi morfologik qoidalar bir xil leksemaning turli shakllariga taalluqlidir; boshqa qoidalar esa turli xil leksemalarga tegishli. Birinchi turdagi qoidalar burilish qoidalari Ikkinchi turdagi qoidalar so’z yasalishi. [12] Inglizcha ko’plik avlodi itlar dan it birikma iboralar va shunga o’xshash so’zlar esa fleksion qoidadir it ovlovchi yoki idish yuvish mashinasi so’z yasalishiga misollardir. Norasmiy ravishda so’z yasash qoidalari “yangi” so’zlarni (aniqrog’i, yangi leksemalarni) tashkil qiladi, fleksiya qoidalari esa “bir xil” so’zning (leksemaning) variant shakllarini beradi.

    Burilish va so’z yasalishi o’rtasidagi farq umuman aniq emas. Tilshunoslar berilgan qoidani fleksiya yoki so’z yasalishi deb bir fikrga kela olmaydigan ko’plab misollar mavjud. Keyingi bo’lim ushbu farqni aniqlab olishga harakat qiladi.

    So’z yaratish – bu ikkita to’liq so’zni birlashtiradigan jarayon, fleksiya bilan siz qo’shimchani ba’zi fe’l bilan birlashtirib, uning shaklini gapning mavzusiga o’zgartirishingiz mumkin. Masalan: hozirgi noaniqlikda biz “go” mavzusini I / we / you / they va ko’plikdagi otlar bilan ishlatamiz, uchinchi shaxs birliklari (u / u) va biz ishlatadigan birlik ismlari uchun “ketadi”. Shunday qilib, bu “-es” fleksion marker bo’lib, uning mavzusi bilan mos kelish uchun ishlatiladi. Yana bir farq shundaki, so’zni shakllantirishda, natijada paydo bo’lgan so’z, uning asl so’zidan farq qilishi mumkin grammatik kategoriya fleksiya jarayonida so’z hech qachon grammatik kategoriyasini o’zgartirmaydi.

    So’z yasalish turlari

    Asosiy maqola: So’zni shakllantirish

    Morfologik so’z yasashning ikkita asosiy turi o’rtasida yana bir farq bor: hosil qilish va birikma. Murakkablashish – bu so’zning shakllanish jarayoni bo’lib, u to’liq so’z shakllarini bitta qo’shma shaklga birlashtirishni o’z ichiga oladi. It tutuvchishuning uchun ham, ikkalasi kabi, birikma it va tutuvchi o’z-o’zidan to’liq so’z shakllari, ammo keyinchalik bitta shaklning qismlari sifatida ko’rib chiqiladi. Derivatsiya o’z ichiga oladi yopishtirish mavjud leksemalarga bog’langan (ya’ni mustaqil bo’lmagan) shakllar, bu orqali affiks qo’shilishi yangi leksemani keltirib chiqaradi. So’z mustaqil, masalan, so’zdan kelib chiqqan qaram bo’lgan prefiks yordamida ichida, esa qaram bo’lgan o’zi fe’ldan kelib chiqqan bog’liq. Shuningdek, qirqish jarayonida so’zning bir qismi olib tashlanib, yangisini hosil qilish uchun so’z birikmasi mavjud bo’lib, unda har xil so’zlarning ikki qismi bir-biriga aralashtirilgan aralashma, yangi so’zning har bir harfi ma’lum bir belgini bildiradi. vakolatxonadagi so’z, ya’ni Shimoliy Atlantika Shartnomasi Tashkiloti uchun NATO, bir tildan so’zlar olingan va boshqa tilda ishlatilgan qarz olish va nihoyat yangi ob’ekt yoki tushunchani ifodalash uchun yangi so’z yaratilgan tangalar. [13]

    Paradigmalar va morfosintaksis

    Tilshunos paradigma – berilgan leksema bilan bog`liq bog`liq so`z shakllarining to`liq majmuasi. Paradigmalarga tanish bo’lgan misollar kelishiklar fe’llari va pasayish ismlar. Shuningdek, leksemaning so’z shakllarini jadvallarga ajratish, ularni kabi umumiy fleksion toifalarga ko’ra tasniflash vaqt, jihat, kayfiyat, raqam, jins yoki ish, shunday tashkil qiladi. Masalan, ingliz tilidagi shaxs olmoshlari kategoriyalaridan foydalangan holda jadvallarga ajratish mumkin shaxs (birinchi, ikkinchi, uchinchi); raqam (birlik va ko’plik); jins (erkak, ayol, neytral); va holat (nominativ, oblik, genitiv).

    Paradigmalarga so’z shakllarini guruhlash uchun ishlatiladigan fleksion kategoriyalar o’zboshimchalik bilan tanlanishi mumkin emas; ular belgilashga tegishli toifalar bo’lishi kerak sintaktik qoidalar tilning. Shaxs va raqam ingliz tilidagi paradigmalarni aniqlash uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan toifalardir, chunki ingliz tilida shunday mavjud grammatik kelishuv gapdagi fe’lning sub’ektning shaxsiga va soniga mos keladigan fleksion shaklda ko’rinishini talab qiladigan qoidalar. Shuning uchun ingliz tilining sintaktik qoidalari o’rtasidagi farq haqida g’amxo’rlik qiladi it va itlar, chunki bu ikki shakl orasidagi tanlov fe’lning qaysi shakli ishlatilishini aniqlaydi. Biroq, o’rtasidagi farq uchun sintaktik qoida yo’q it va it ovlovchi, yoki qaram bo’lgan va mustaqil. Birinchi ikkitasi ismlar, ikkinchisi esa sifatlar.

    Fleksiya va so`z yasalishining muhim farqi shuki, leksemalarning so`z shakllari sintaktik qoidalar talablari bilan belgilanadigan paradigmalarga birlashtirilib, so`z yasalishi uchun mos sintaktik qoidalar mavjud emas. Sintaksis va morfologiya o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik “morfosintaksis” deb nomlanadi va so’zning shakllanishi yoki birikmasi bilan emas, balki o’zini fleksiya va paradigmalar bilan bog’liq.

    Allomorfiya

    Yuqorida morfologik qoidalar quyidagicha tavsiflangan o’xshashliklar so’z shakllari orasida: it ga itlar kabi mushuk ga mushuklar va kabi taom ga idishlar. Bunday holda, o’xshashlik so’zlarning shakliga ham, ularning ma’nosiga ham tegishli: har bir juftlikda birinchi so’z “X ning bittasi” degan ma’noni anglatadi, ikkinchisi esa “ikkitasi yoki undan ko’pi X” va farq har doim ham ko`plik shakli -s (yoki -es) ikkinchi so’zga qo’shilib, birlik va ko’plik birliklari o’rtasidagi asosiy farqni ko’rsatmoqda.

    Morfologiyaning eng katta murakkablik manbalaridan biri shundaki, ma’no va shakl o’rtasidagi ushbu yakka muvofiqlik tildagi har bir holatga deyarli tatbiq etilmaydi. Ingliz tilida o’xshash so’z shakllari mavjud ho’kiz / ho’kiz, g’ozlar / g’ozlarva qo’ylar / qo’ylar, bu erda birlik va ko’plik o’rtasidagi farq odatiy naqshdan chiqib ketadigan tarzda yoki umuman signal berilmagan tarzda ishora qilinadi. Hatto holatlar muntazam ravishda ko’rib chiqiladi, masalan -s, shunchalik oddiy emas; The -s yilda itlar kabi talaffuz qilinmaydi -s yilda mushuklar; kabi ko‘plik shaklida idishlar, oldidan unli qo’shiladi -s. Xuddi shu farqni “so’z” ning muqobil shakllari bilan amalga oshiradigan holatlar tashkil etadi allomorfiya. [14]

    Fonologik qoidalar qaysi tovushlar bir-birining yonida tilda paydo bo’lishi mumkinligiga chek qo’yadi va morfologik qoidalar ko’r-ko’rona qo’llanilganda, ko’pincha fonologik qoidalarni buzadi, natijada ushbu tilda taqiqlangan ovozli ketma-ketliklar paydo bo’ladi. Masalan, ning ko‘pligini hosil qilish uchun taom ilova qilish orqali -s so’zning oxirigacha shaklga olib keladi * [dɪʃs] , bunga ruxsat berilmagan fonotaktika ingliz tili. So’zni “qutqarish” uchun ildiz va ko’plik belgisi orasida unli tovush qo’shiladi va [dɪʃɪz] natijalar. Shunga o’xshash qoidalar -s yilda itlar va mushuklar: bu oldingi ovozning sifatiga (ovozli va ovozsiz) bog’liq fonema.

    Leksik morfologiya

    Leksik morfologiya – morfologiyaning leksika, morfologik jihatdan o’ylab topilgan leksemalar bir tilda. Shunday qilib, u birinchi navbatda so’z shakllanishi bilan bog’liq: derivatsiya va birikma.

    Modellar

    Morfologiyaga uchta asosiy yondashuv mavjud va ularning har biri yuqoridagi farqlarni turli yo’llar bilan olishga harakat qiladi:

    • Element va kelishuv yondashuvidan foydalanadigan morfemaga asoslangan morfologiya.
    • Odatda predmet va jarayon yondashuvidan foydalanadigan leksemaga asoslangan morfologiya.
    • Odatda so’z va paradigma yondashuvidan foydalanadigan so’zlarga asoslangan morfologiya.

    Ushbu ro’yxatdagi har bir elementdagi tushunchalar o’rtasida ko’rsatilgan assotsiatsiyalar juda kuchli bo’lsa-da, ular mutlaq emas.

    Morfemaga asoslangan morfologiya

    “Mustaqil” so’zining morfemaga asoslangan morfologiya daraxti

    Morfemaga asoslangan morfologiyada so’z shakllari kelishik sifatida tahlil qilinadi morfemalar. Morfema tilning minimal mazmunli birligi sifatida ta’riflanadi. Kabi bir so’z bilan aytganda mustaqil ravishda, morfemalar deyiladi ichida, de-, pend, – kirdiva -ly; pend (bog’langan) ildiz va boshqa morfemalar, bu holda, hosila qo’shimchalaridir. [d] Kabi so’zlarda itlar, it bu ildiz va -s fleksion morfema. Eng sodda va eng sodda ko’rinishida so’z shakllarini tahlil qilishning “element va tartib” deb nomlangan usuli, so’zlarni xuddi bir-birining ortidan qo’yilgan morfemalardan yasalgandek tutadi (“)birlashtirilgan “) ipdagi munchoqlar kabi. So’nggi va murakkab yondashuvlar, masalan taqsimlangan morfologiya, morfema haqidagi g’oyani saqlab qolish uchun izlanishlar, o’xshashlik va o’xshashlik nazariyalari va shunga o’xshash yondashuvlar uchun muammoli ekanligi isbotlangan o’xshash bo’lmagan, o’xshash va boshqa jarayonlarga mos keladi.

    Morfemaga asoslangan morfologiya uchta asosiy aksiomani taxmin qiladi: [15]

    • Bodoin “Yakka morfema” gipotezasi: Ildiz va affikslar morfemalar bilan bir xil maqomga ega.
    • Bloomfield Morfema gipotezasining “ishora bazasi”: morfemalar sifatida ular ikkala (fonologik) shakl va ma’noga ega bo’lganligi sababli ular dualistik belgilar.
    • Bloomfield-ning “leksik morfema” gipotezasi: morfemalar, affikslar va ildizlar bir xil leksikada saqlanadi.

    Morfemaga asoslangan morfologiya ikkita ta’mga ega, biri Bloomfieldian [16] va bitta Hockettian. [17] Bloomfield uchun morfema ma’noga ega minimal shakl bo’lgan, ammo o’zi ma’noga ega bo’lmagan. [ tushuntirish kerak ] Hockett uchun morfemalar “shakl elementlari” emas, balki “ma’no elementlari” dir. Uning uchun kabi allomorflardan foydalangan holda morfema ko’pligi mavjud -s, – az va -ren. Ko’p morfemaga asoslangan morfologik nazariya doirasida ikkala qarash tizimsiz ravishda aralashtiriladi, shuning uchun yozuvchi “morfema ko’pligi” va “morfemaga murojaat qilishi mumkin. -s“shu jumla bilan.

    Leksemaga asoslangan morfologiya

    Leksemaga asoslangan morfologiya odatda element va jarayon yondashuvi deb ataladi. So’z shaklini ketma-ketlikda joylashtirilgan morfemalar to’plami sifatida tahlil qilish o’rniga, so’z shaklini yangisini yaratish uchun so’z shaklini yoki ildizini o’zgartiradigan qoidalarni qo’llash natijasi deyiladi. Flektatsion qoida dastani oladi, uni qoidaga binoan o’zgartiradi va so’z shaklini chiqaradi [18] ; derivativ qoida o’zakni oladi, uni o’z talablariga binoan o’zgartiradi va hosil bo’lgan dastani chiqaradi; birikma qoidasi so’z shakllarini oladi va shunga o’xshash qo’shma o’zakni chiqaradi.

    So’zga asoslangan morfologiya

    So’zga asoslangan morfologiya (odatda) so’z va paradigma yondashuvidir. Nazariya paradigmalarni markaziy tushuncha sifatida qabul qiladi. Morfemalarni so’z shakllariga birlashtirish yoki jaranglardan so’z shakllarini hosil qilish qoidalarini belgilash o’rniga, so’zga asoslangan morfologiya fleksion paradigmalar shakllari o’rtasida tutib turadigan umumlashmalarni bayon qiladi. Ushbu yondashuvning asosiy jihati shundaki, ko’pgina umumlashtirishlarni boshqa yondashuvlarning birortasi bilan aytish qiyin. So’z va paradigma yondashuvlari, masalan, faqat morfologik hodisalarni tasvirlash uchun juda mos keladi morfomalar. So’zga asoslangan yondashuvlarning samaradorligini ko’rsatadigan misollar odatda olinadi termal tillar, bu erda morfemaga asoslangan nazariya fleksional morfema deb ataydigan so’zning berilgan “bo’lagi” grammatik kategoriyalar birikmasiga mos keladi, masalan, “uchinchi shaxs ko’pligi”. Morfemaga asoslangan nazariyalar odatda bu vaziyatda hech qanday muammo tug’dirmaydi, chunki berilgan morfemaning ikki toifasi borligi aytilgan. Moddalar va jarayonlar nazariyalari, aksariyat hollarda, bu kabi holatlarda tez-tez buzilib ketadi, chunki ular ko’pincha bu erda ikkita alohida qoidalar bo’ladi, deb taxmin qilishadi, biri uchinchi shaxs uchun, ikkinchisi esa ko’plik uchun, lekin ularning orasidagi farq sun’iy bo’lib chiqadi. Yondashuvlar bularni bir-biriga o’xshash qoidalar bilan bog’liq bo’lgan butun so’zlar sifatida ko’rib chiqadi. So’zlarni mos keladigan naqsh asosida turkumlash mumkin. Bu mavjud so’zlarga ham, yangilariga ham tegishli. Tarixiy qo’llanilganidan farqli naqshni qo’llash yangi so’zni keltirib chiqarishi mumkin, masalan katta almashtirish oqsoqol (qayerda katta ning odatiy tartibiga amal qiladi sifatdosh superlatives ) va sigirlar almashtirish qarag’ay (qayerda sigirlar ko’plik shakllanishining muntazam naqshiga mos keladi).

    Morfologik tipologiya

    Asosiy maqola: Morfologik tipologiya

    19-asrda filologlar tillarning morfologiyasiga ko’ra hozirgi klassik tasnifini ishlab chiqdilar. Ba’zi tillar izolyatsiya va ozgina morfologiyaga ega emas; boshqalar aglutinativ so’zlari osonlikcha ajratiladigan morfemalarga ega bo’lishga moyildir; boshqalar hali fleksional yoki birlashtirilgan chunki ularning egiluvchan morfemalari bir-biriga “birlashtirilgan”. Bu bir nechta ma’lumotni etkazib beradigan bitta bog’langan morfemaga olib keladi. Izolyatsiya qiluvchi tilning standart namunasi Xitoy. Aglutinativ til Turkcha. Lotin va Yunoncha prototipik fleksion yoki fuzion tillardir.

    Ma’lumki, bu tasnif umuman aniq emas va ko’pgina tillar (ular orasida lotin va yunon tillari) ushbu turlarning birortasiga yaxshi mos kelmaydi, ba’zilari esa bir nechta tarzda mos keladi. Tilning murakkab morfologiyasining doimiyligi qabul qilinishi mumkin.

    Morfologiyaning uchta modeli ushbu tipologiyada ozmi-ko’pmi turli toifalarga mos keladigan tillarni tahlil qilishga urinishdan kelib chiqadi. Buyum va kelishuv yondashuvi agglyutinativ tillarga juda mos keladi. Moddalar va jarayonlar va so’zlar va paradigmalar yondashuvlari odatda fuzion tillarga murojaat qiladi.

    So’zni shakllantirishda juda oz miqdordagi birlashma mavjud bo’lganligi sababli, klassik tipologiya asosan fleksion morfologiyaga taalluqlidir. Fleksiyasiz tushunchalarni ifoda etishning afzal uslubiga qarab, tillar sintetik (so’z yasalishi yordamida) yoki analitik (sintaktik iboralar yordamida) deb tasniflanishi mumkin.

    Misollar

    Pingelapes a Mikroneziya tili Pingelap atollida va Ponpeyning baland oroli deb nomlangan sharqiy Karolin orollarining ikkitasida gaplashgan. Boshqa tillarga o’xshab, pingelapes tilidagi so’zlar uning ma’nosini qo’shish yoki hatto o’zgartirish uchun turli shakllarda bo’lishi mumkin. Og’zaki qo’shimchalar – bu so’zning shakliga o’zgartirish uchun oxirida qo’shilgan morfemalar. Old qismga qo’shiladiganlar old qo’shimchalar. Masalan, Pingelapese qo’shimchasi –qarindosh “bilan” yoki “ot” degan ma’noni anglatadi. Bu fe’l oxirida qo’shiladi.

    ius = foydalanish uchun → ius-kin = bilan ishlatish

    mvaxu = yaxshi bo’lish → mvaxu-kin = yaxshi bo’lish

    sa- og’zaki prefiksning namunasidir. U so’z boshiga qo’shiladi va “yo’q” degan ma’noni anglatadi.

    pwung = to’g’ri bo’lishi uchun → sa-pvung = noto’g’ri bo’lishi kerak

    Yo’naltiruvchi qo’shimchalar ham mavjudki, so’zning asosiy qismiga qo’shilganda tinglovchiga mavzu qayerga yo’naltirilganligi to’g’risida yaxshiroq ma’lumot beradi. Fe’l alu yurishni anglatadi. Batafsil ma’lumot berish uchun yo’naltiruvchi qo’shimchadan foydalanish mumkin.

    -da = “Yuqoriga” → aluh-da = yurish

    -di = “pastga” → aluh-di = pastga yurish

    – uz = “Ma’ruzachi va tinglovchidan uzoqda” → aluh-eng = yurmoq

    Yo’naltiruvchi qo’shimchalar harakat fe’llari bilan chegaralanmaydi. Harakatsiz fe’llarga qo’shilganda ularning ma’nolari majoziy ma’noga ega. Quyidagi jadvalda yo’naltiruvchi qo’shimchalar va ularning mumkin bo’lgan ma’nolariga ba’zi misollar keltirilgan. [19]

    Yo’naltiruvchi qo’shimchalar	Harakat fe’l	Harakatsiz fe’l
    -da	yuqoriga	Davlatning boshlanishi
    -di	pastga	Amal tugallandi
    -la	uzoqda	O’zgarishlar yangi davlatning boshlanishiga sabab bo’ldi
    -doa	tomonga	Harakatlar ma’lum bir vaqtgacha davom etdi
    – qo’shiq	dan	Qiyosiy

    Shuningdek qarang

    Morfologiya

    Dilçiliyin əsas bölmələrindən biri olan qrammatikada sözlərin formaca dəyişməsi və cümlədə birləşməsi qaydaları öyrənilir. Qrammatika iki hissəyə bölünür:
    1.Morfologiya
    2. Sintaksis
    Morfologiya (yunanca morfos — forma və loqos -elm, təlim sözlərindən təşkil olunub) sözün formalarını öyrənir.Morfologiyanın əsas mövzusu nitq hissələridir.Morfologiyada sözlər nitq hissələri kimi öyrənilir, onların quruluşu və dəyişmə qaydalar araşdırılır.
    Sintaksis (yunan sözüdür; tərtib, birləşmə deməkdir) söz birləşmələrini və cümlələri öyrənir.

    NİTQ HİSSƏLƏRİ
    Sözlər ümumi qrammatik mənalarına görə müəyyən qruplara bölünür.Məsələn: ev, kitab, dəflər, qələm, çanta, məktəb və s. sözləri əşyanın adınıbildirdiyi üçün isimadlanan nitq hissəsində qruplaşır. Həmin əşyaların əlamətinibildirən hündür, maraqlı, qalın, göy, qara, böyük və s. sözləri isə sifət adlanan başqa bir nitq hissəsində birləşirlər. Eləcə də hərəkətbildirən sözlərdən morfologiyada fel kimi: hərəkətin tərzini, yerini, zamanınıbildirən sözlərdən isə zərf kimi bəhs olunur.
    Dilımızdəki nitq hissələri əsas əlamətlərinə görə üç növə bölünür: əsas nitq hissələri, köməkçi nitq hissələri, xüsusi nitq hissəsi (nida).
    Əsas nitq hissələrinin ikiəsas səciyyəvi xüsusiyyəti var
    1.Müstəqil leksik məna daşıyaraq, əşyanı, əlaməti, miqdarı,hərəkəti və s.bildirir.
    2.Cümlə üzvü vəzifəsində işlənir.
    Köməkçi nitq hissələrində bu xüsusiyyətlər yoxdur. Onlar yalnız qrammatik məna daşıyır.
    Xüsusi nitq hissəsi olan nidanın isə nə leksik, nə də qrammatik mənası var. O yalnız hiss, həyəcan bildirdiyi öçün xüsusi nitq hissəsi sayılır.

    Əsas nitq hissələri

    Buraya tammənalı sözlər daxildir:
    1) Əşya adı bildirənlər – İsim
    2) Əşyaya məxsus əlamət, keyfiyyət bildirənlər – sifət
    3) Əşyaya məxsus miqdar,sıra bildirənlər – Say
    4) Əşyanın hərəkətini bidirənlər – Fel
    5) Hərəkətin əlamətini bildirənlər – Zərf
    6) Əvəzlik – Əvəzliyin özünəməxsus mənası, morfoloji əlaməti və sintaktik vəzifəsi yoxdur.Yuxarıdakı 5 nitq hissəsinin əvəzində işlənir və hansını əvəz edirsə, onun da əlamətlərini daşıyır. Buna görə də əvəzlik əsas nitq hissəsi sayılır.

    Köməkçi nitq hissələri

    7) Qoşmalar
    8) Bağlayıcılar
    9) Ədat
    10) Modal sözlər
    Əsas nitq hissələrinə aid olan sözlərin tam mənası olur,həm leksik,həm qrammatik mənaya malik olur, morfoloji cəhətdən dəyişir, sintaktik vəzifə daşıyır. Köməkçi nitq hissələri isə yalnız qrammatik mənaya malik olur.

    • Teqlər:
    • morfologiya
    • , nitq hissələri
    • , Azərbaycan dilinin qrammatikası
    • , qrammatika

    morfologiya

    Morfologik va sintaktik xususiyatlari [ tahrirlash ]

    mor-fo-lo-gi-ya

    Aytilishi [ tahrirlash ]

    Etimologiyasi [ tahrirlash ]

    yun. morphe — shakl + logos — taʼlimot

    Maʼnoviy xususiyatlari [ tahrirlash ]

    Maʼnosi [ tahrirlash ]

    1 Odam, hayvonlar va oʻsimliklar organizmining shakli va tu-zilishini oʻrganadigan fanlar majmui. Eksperimenta,g ◆ morfologiya . Odam morfolo-giyasi. Usimlik poyasining morfologiya si. Bakteriya morfologiya si.

    2 tlsh. Til tizimining bir soʻz doira-sida grammatik maʼnolarni ifodalash vo-sitalarini qamrab oluvchi qismi.

    3 tlsh. Grammatikaning soʻz tuzilishi (tarkibi)ni, soʻz doirasida fammatik maʼ-nolarning ifodalanishini, soʻz oʻzgarti-ruvchi shakllarni, shuningdek, soʻzlarning soʻz turkumlari boʻyicha guruhlanishini oʻrganuvchi boʻlimi; soʻz shakllari haqidagi taʼlimot. ◆ Uzbek tili morfologiya si. Feʼl morfologiya si.

    Related posts:

    1. O’zbek tili davlat tili insho
    2. 6 sinf o zbek tili test 1 chorak
    3. Online maktab 6 sinf
    4. 5 8 sinflar kanali