Hozirgi o’zbek adabiy tili pdf

Beruniyning “Xorazmning mashhur kishilari” asari ham shu davrda yaratilgan. Uning geodeziyaga oid muhim asari “Tahdid nihoyot ilamokin li tasʼhih masofot ilmasokin” (“Turar joylar (orasidagi) masofalarni aniqlash uchun manzillarning chegaralarini belgilash”) 1025-yil 18-noyabrda yozib tugatilgan. Bu asarning birdan bir qoʻlyozmasi Istanbulda, birinchi marta rus tiliga shu qoʻlyozmadan “Geodeziya” nomi bilan tarjima qilindi (Toshkent, 1966). “Geodeziya” Beruniyning dunyoqarashini belgilashda boy manbalardan biri boʻlib hisoblanadi. “Munajjimlik sanʼatidan boshlangʻich tushunchalar” asari ham 1029-yil Gʻaznada yozilgan. Asarning forscha va arabcha nusxalari bizgacha yetib kelgan. Unda oʻsha zamon astronomiyasi bilan bogʻliq boʻlgan bir qancha fanlar haqida muhim maʼlumotlar berilgan. Beruniyning mashhur “Hindiston” asari— “Tahqiq mo lilHind min maʼqula maqbula filaql av marzula” (“Hindlarning aqlga sigʻadigan va sigʻmaydigan taʼlimotlarini aniqlash kitobi”) 1030-yilda yozilgan. Bu asar Gʻarb va Sharq olimlari tomonidan yuksak baholangan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. Karimov I. Yoshlarimiz – xalqimizning ishonchi va tayanchi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2006.

2. Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2010. – Б. 87.
II. Darslik va o‘quv qo‘llanmalar:

3. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili – Toshkent: Universitet, 2006. -В.397.

4. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Qurbonova M. va boshq. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. ˗ Toshkent: Fan va Texnologiya, 2009. ˗ B.310.

5. Зикриллаев Ғ.Н. Феълнинг шахс, сон, ҳурмат категориялари системаси. –Тошкент: Фан, 1990. -111 б.

6. Иванов С.Н. Родословное древо – тюрок Абдул – Гази – Хана. Грамматический очерк. Имя и глагол. – Тошкент: Фан, 1969. – Б. 24.

7. Каримов С. Ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: СамДУ, 1992.

8. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. – М-Л., 1960. -С.328-329.

9. Қиличев Э. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Конспектив курс.- Бухоро: БухДУ нашри, 1999. -Б.216-220.

10. Қурбонова М.М. Ҳозирги замон ўзбек тили. (Содда гап синтаксиси учун материаллар). -Т., 2002.

11. Матғозиев А. ХIХ аср ўзбек тилининг морфологияси.- Тошкент: Фан, 1977.

12. Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1978.

13. Мукаррамов М. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг илмий стили.- Тошкент: Фан, 1984, -Б.102.

14. Мусулмонова Н. Грамматик шаклларда категориал ёндош ва ҳамроҳ маъно. – Тошкент: Академ нашр, 2012.

15. Нигматов Х.Г. Функциональная морфология тюркоязычных памятников XI-XII вв.-Тошкент: Фан,1989.-191с.

16. Нурмонов А., Расулов Р. Ўзбек тили жадвалларда.- Тошкент: Ўқитувчи, 1993. -Б.94.

17. Нурмонов А., Шаҳобиддинова Ш., Искандарова Ш., Набиева Д. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Морфология. –Тошкент: Янги аср авлоди. 2001. -164 б.

18. Пардаев А. Ўзбек тили ёрдамчи сўз туркумларининг лисоний тизимдаги ўрни ва лингвопрагматик таҳлили. – Тошкент, 2013.

19. Расулов Р. Ўзбек тилида ёрдамчи сўзларнинг семантик-грамматик хусусиятлари.- Тошкент: Фан, 1983. -Б.79-111.

20. Сафаров Ш. Прагмалингвистика. – Самарқанд, 2008.

21. Совет даврида ўзбек адабий тилининг тараққиёти. Уч томлик. I том (морфология).- Тошкент: Фан, 1988. -Б.197.

22. Турсунов У. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Тошкент: Ўзбекистон, 1992. -Б.382-385.

23. Ўзбек тили грамматикаси. Икки томлик. I том. -Б.569.

24. Ўзбек тилининг изоҳли луғати, I жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. -Б.430.

25. Ўзбек халқ шевалари морфологияси. – Тошкент: Фан, 1984. -Б.234.

26. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Тошкент: ЎзМЭ, 2002. -Б.104.

27. Ҳожиев А. Ўзбeк тилида кўмакчи фeъллар. – Тошкент: Фан, 1966. – 222 б.

28. Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. -Б.133.

29. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Икки томлик. I том (фонетика, лексикология, морфология).-Тошкент: Фан,1966. -Б.360.

30. Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. 1-қисм. -Б.426.

31. Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси – Тошкент: Ўқитувчи, 1983. -Б. 405.

32. Юсупов К. Ўзбек тили адабий тилининг лексик-семантик ва стилистик хусусиятлари. – Тошкент: Фан, 1986. -Б.90.
III. Davriy nashr va to‘plamlar:

33. Гузев В.Г., Насилов Д.М. Слово-изменительные категории в тюрских языках и понятие грамматическая категория // Советская тюркология. -1981. -№3. С.23-35.

34. Иванов С.Н. Категория залога в причастии узбекского языка. В книге «Исследования по истории культуры народов Востока» // Сборник в чесь академика И.А.Орбели. – М.:Л.,1960.-С.123-134.

35. НурмоновА., Ҳакимов М. Лингвистик прагматиканинг назарий шаклланиши// Ўзбек тили ва адабиёти, 2001, 4-сон.

36. Менглиев Б., Сайфуллаева Р., Маматов А. ва бошқ. Миллий тилшунослик мустақил ривожланиш йўлида // Маърифат, 2007 йил 21 май.

37. Лутфуллаева Д. Ўрнига кўмакчили конструкциялар пресуппозицияси // Ўзбек тили ва адабиёти. – 1996. – №5. – Б.46-48.

38. Неъматов Ҳ.Ғ. Феъл, унинг форма ва категориялари // Ўзбек тили ва адабиёти. -1972. -№1, -Б. -39-47; №2, -Б. 42-50.

39. Нурмонов А. Кўмакчили конструкциялар пресуппозицияси // Ўзбек тили ва адабиёти. -1986. -№6. -Б.42-45.

40. Эрназаров Н. Бириктирувчи боғловчилар синонимияси // Ўзбек тили грамматик қурилиши масалалари. – Самарқанд, 1985. -Б.69-70.

IV. Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatlari:

41. Баҳриддинова Б. М. Феъл луғавий шакллари тизими. Феълнинг тур категорияси: Филол.ф.номз. дисс. –Самарқанд, 2002. -150 б.

42. Бурхонов З. Ўзбек тилида кўмакчилар ва уларга вазифадош келишиклар прагматикаси: Филол.ф.номз. дисс. -Тошкент, 2008.

43. Исақов З. Ўзбек тилида сўз туркумларининг ўзаро муносабати ва унда юкламаларнинг ўрни: Филол.ф.номз. дисс., – Фарғона, 2005.

44. Мадраҳимов И. Ўзбек тилида сўзнинг серқирралиги ва уни таснифлаш асослари: Филол фан. номз. дис. автореф. –Тошкент, 1994. -25б.

45. Менглиев Б.Р. Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари: Филол. фан. номз. дисс. –Бухоро, 1995. -144 б.

46. Раҳимов У. Ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси: Филол.ф.номз. дисс. – Самарқанд, 1994.

47. Раҳматов М. Алишер Навоийнинг насрий асарларида эргаштирувчи боғловчили гапларнинг синтактик-семантик хусусиятлари: Филол. фан. номз. …дис. автореф. – Тошкент, 2008. -25 б.

48. Ҳакимов М. Ўзбек илмий матнининг синтагматик ва прагматик хусусиятлари: Филол.ф.номз. дисс. -Тошкент, 1993.

49. Шаҳобиддинова Ш. Грамматик маъно талқини ҳақида: Филол. фан. номз. дис. автореф. –Самарқанд, 1993. – Б. 21.

50. Шаҳобиддинова Ш. Умумийлик ва хусусийлик диалектикаси ҳамда унинг ўзбек тили морфологиясида акс этиши: Филол. фан.док. дисс. автореф. –Тошкент, 2001. -50б.

51. Шукуров О. Ҳаракат тарзи шакллари парадигмаси: Филол. фан. номз. дисс. –Самарқанд, 2005. -126 б.

1. Internet resurslari:

1. http://www.nuu.uz
2. comlinglab.nuu@scitnst.com
3. http://www.ling.ustru.ru
4. http://www.google.uz
5. http://www.ziyouz.com
6. http://en.wikipedia.org/wiki/Structuralism
7. http://www.brocku.ca/english/courses/4F70/struct.html
8. www.ziyonet.uz
9. www.google.ru
10. www.lit.ru

1 Нигматов Х.Г. Функциональная морфология тюркоязычных памятников XI-XII вв.-Т.:Фан,1989.-191с.

2 Пардаев А. Ўзбек тили ёрдамчи сўз туркумларининг лисоний тизимдаги ўрни ва лингвопрагматик таҳлили. – Тошкент: Фан, 2013. 262-Б.

3 Sayfullayeva R., Mengliyev B., Qurbonova M. va boshq. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. ˗ Toshkent: Fan va Texnologiya, 2009. ˗ B.25.

4 Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2010. – Б. 87.

5 Шаҳобиддинова Ш. Грамматик маъно талқини ҳақида: Филол. фан. номз. дис. автореф. –Самарқанд, 1993. – Б. 3.

6 Иванов С.Н. Категория залога в причастии узбекского языка. В книге «Исследования по истории культуры народов Востока» // Сборник в чесь академика И.А.Орбели. -М.:Л.,1960.-С.123-134. Гузев В.Г., Насилов Д.М. Слово-изменительные категории в тюрских языках и понятие грамматическая категория» // Советская тюркология. -1981. -№3. С.23-35. Неъматов Ҳ.Ғ. Феъл, унинг форма ва категориялари // Ўзбек тили ва адабиёти. -1972. -№1, -Б. -39-47; №2, -Б. 42-50. Нурмонов А., Шаҳобиддинова Ш., Искандарова Ш., НабиеваД. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Морфология. –Тошкент.: Янги аср авлоди. 2001. -164 б. Зикриллаев Ғ. Н. Феълнинг шахс, сон, ҳурмат категориялари системаси. –Тошкент: Фан, 1990. -111 б.

7 Баҳриддинова Б. М. Феъл луғавий шакллари тизими. Феълнинг тур категорияси: Филол. фан. номзоди. дис. –Самарқанд, 2002. -150 б. Менглиев Б.Р. Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари.: Филол. фан. номз. дисс. –Бухоро, 1995. -144 б. Шаҳобиддинова Ш. Грамматик маъно талқини ҳақида: Филол. фан. номз. дис. автореф. –Самарқанд, 1993. -152-б. Шаҳобиддинова Ш. Умумийлик ва хусусийлик диалектикаси ҳамда унинг ўзбек тили морфологиясида акс этиши: Филол. фан. док.. дис. автореф.–Тошкент, 2001.-50б. Шукуров О. Ҳаракат тарзи шакллари парадигмаси: Филол. фан. номз. дис. –Самарқанд, 2005. -126 б.

8 Шаҳобиддинова Ш. Грамматик маъно талқини ҳақида: Филол. фан. номз. дис. автореф. –Самарқанд, 1993. – Б. 21.

9 Иванов С.Н. Родословное древо – тюрок Абдул – Гази – Хана. Грамматический очерк. Имя и глагол. – Тошкент: Фан, 1969. – Б. 24.

10 Қурбонова М.М. Ҳозирги замон ўзбек тили. (Содда гап синтаксиси учун материаллар). -Тошкент, 2002. – Б. 8.

11 Қурбонова М.М. Ҳозирги замон ўзбек тили. (Содда гап синтаксиси учун материаллар). -Тошкент, 2002. – Б. 10.

12 Қурбонова М.М. Ҳозирги замон ўзбек тили. (Содда гап синтаксиси учун материаллар). -Тошкент, 2002. – Б. 10.

13 Нигматов Х.Г. Функциональная морфология тюркоязычных памятников XI-XII вв.-Тошкент:Фан,1989.- С. 4.

14 Менглиев Б.Р. Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари.: Филол. фан. номз. дисс. –Бухоро, 1995. – Б. 64.

15 Шаҳобиддинова Ш. Умумийлик ва хусусийлик диалектикаси ҳамда унинг ўзбек тили морфологиясида акс этиши:Филол. фан. док.. дис. автореф.–Т., 2001.-50б. Баҳриддинова Б.М. Феъл луғавий шакллари тизими. Феълнинг тур категорияси: Филол. фан. номз. дис. –Самарқанд, 2002. -150 б.

16 Мусулмонова Н. Грамматик шаклларда категориал ёндош ва ҳамроҳ маъно. – Тошкент: Академ нашр, 2012.

17 Sayfullayeva R., Mengliyev B., Qurbonova M. va boshq. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. ˗ Toshkent: Fan va Texnologiya, 2009. ˗ B.310.

18 Ҳожиев А. Ўзбeк тилида кўмакчи фeъллар. – Тошкент: Фан, 1966. – 222 б.

19 Шукуров О.У. Ҳаракат тарзи шакллари парадигмаси.Филол.ф. номз. Дисс.– Самарқанд, 2005. 52-бет.

20 Нурмонов А. Кўмакчили конструкциялар пресуппозицияси // Ўзбек тили ва адабиёти.-1986.-№6.-Б.42-45; Лутфуллаева Д. Ўрнига кўмакчили конструкциялар пресуппозицияси // Ўзбек тили ва адабиёти. -1996. -№5. -Б.46-48.

21 Бурхонов З. Ўзбек тилида кўмакчилар ва уларга вазифадош келишиклар прагматикаси: Филол.ф.н. дисс. Тошкент, 2008. – Б 9.

22 Раҳимов У. Ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси: Филол.ф.н. дисс., Самарқанд, 1994.

23 Бурхонов З. Ўзбек тилида кўмакчилар ва уларга вазифадош келишиклар прагматикаси: Филол.ф.н. дисс. Тошкент, 2008. – Б 10.

24 Мукаррамов М. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг илмий стили.- Тошкент: Фан, 1984, -Б.102; Каримов С. Ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд, 1992. -Б.69-70.

25 Ўзбек тили стилистикаси / Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. – Тошкент: Ўқитувчи, 1983. -Б.178-187 ва 202-208. Бу қарашлар Н.Эрназаров томонидан таҳлил қилинган. Қаранг: Эрназаров Н. Бириктирувчи боғловчилар синонимияси // Ўзбек тили грамматик қурилиши масалалари. – Самарқанд, 1985. -Б.69-70.

26 Юсупов К. Ўзбек тили адабий тилининг лексик-семантик ва стилистик хусусиятлари. – Тошкент: Фан, 1986. -Б.90.

27 Матғозиев А. ХIХ аср ўзбек тилининг морфологияси.- Тошкент: Фан, 1977. -Б.184-187.; Ҳозирги замон ўзбек тили. – Т., 1957. -Б.503; Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. – М-Л., 1960. -С.328-329.; Ҳозирги ўзбек адабий тили. Икки томлик. I том (фонетика, лексикология, морфология).-Тошкент: Фан,1966. -Б.360; Ўзбек тили грамматикаси. Икки томлик. I том. -Б.569; Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. – Т.: Ўқитувчи, 1978. -Б.148.; Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. 1-қисм. -Б.426; Совет даврида ўзбек адабий тилининг тараққиёти. Уч томлик. I том (морфология).- Т.: Фан, 1988. -Б.197; Турсунов У. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Т.: Ўзбекистон, 1992. -Б.382-385; Нурмонов А., Расулов Р. Ўзбек тили жадвалларда.- Т.: Ўқитувчи, 1993. -Б.94.; Ўзбек халқ шевалари морфологияси. – Т.: Фан, 1984. -Б.234; Ўзбек халқ шевалари морфологияси. Т.: Фан, 1984. -Б.234; Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Т.: ЎзМЭ, 2002. -Б.104; Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. -Б.133; Қиличев Э. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Конспектив курс.- Бухоро: БухДУ нашри, 1999. -Б.216-220.

28 Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: 1957. -Б.503-504.

29 Расулов Р. Ўзбек тилида ёрдамчи сўзларнинг семантик-грамматик хусусиятлари.- Т.: Фан, 1983. -Б.79-111.

30 Ўзбек тилининг изоҳли луғати, I жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. -Б.430.

31 Адабиётларда иккинчи ҳолатда боғланувчи бўлаклар ўртасидаги алоқа мустаҳкам бўлиши ҳам таъкидланган: Қаранг: Ўзбек тили грамматикаси. икки томлик. I том. -Б.569.

Abu Rayhon Beruniy

Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy 973-yil 4-sentyabrda qadimgi Kot shahrida tavallud topdi. Uning nasl-nasabida “berun” soʻzi “tashqi shahar”, “Beruniy” esa “tashqi shaharda yashovchi kishi” maʼnosini bildiradi. Oʻz zamonasining hamma fanlarini, birinchi navbatda, falakiyot (astronomiya), fizika, riyoziyot (matematika), ilohiyot, maʼdanshunoslik fanlarini puxta egallagan. Bu fanlar taraqqiyotiga qoʻshgan hissasi bilan uning nomi dunyo fanining buyuk siymolari qatoridan joy oldi.

Beruniyning ilm-fanga qiziqishi yoshligidanoq kuchli boʻlgan. Mashhur olim Abu Nasr ibn Iroq Mansur qoʻlida taʼlim oladi. Ibn Iroq falakiyot va riyoziyotga oid bir qancha asarlar yozib, shulardan 12 tasini Beruniyga bagʻishlaydi. Beruniy ham ustozining ismini hamma vaqt zoʻr hurmat bilan tilga oladi. Beruniy fanning deyarli hamma sohalari bilan shugʻullandi. Sharqning boy fan va madaniyatini puxta oʻrganib, yunon ilmi bilan ham chuqur tanishib, yirik olim boʻlib yetishdi. Beruniy shoir, adabiyotshunos ham edi. Ona tilidan tashqari arab, sugʻdiy, fors, suryoniy, yunon va qadimgi yahudiy tillarini egalladi. Keyinchalik, Hindistonda sanskrit tilini oʻrgandi. Oʻz ilmiy asarlaridan birida yozishicha, Beruniy Xorazmda yashagan davrida 990-yildan Kot shahrida muhim astronomik kuzatishlar oʻtkazgan. Bu kuzatishlar uchun oʻzi astronomik asboblar ixtiro etgan.

Mamlakatda taxt uchun boshlangan kurashlar olimning bu ilmiy ishlarini davom ettirishga imkon bermadi. Qoraxoniylar somoniylarga qarshi hujum boshladi. Buning natijasida Xorazmda ham davlat toʻntarishi boʻlib, Kot Urganch amiri Maʼmun I tomonidan bosib olindi. Beruniy hayoti xavf ostida qolganini sezib, 22 yoshida vatanini tashlab chiqib ketishga majbur boʻladi. U qadimgi Ray shahriga (hozirgi Tehron yaqinida) boradi. Rayda ancha ogʻir hayot kechiradi, moddiy qiyinchiliklarga duchor boʻladi. Olim 998-yildan keyin Jurjotga keladi va bu yerda ikkinchi ustozi tabib, falakiyotshunos va faylasuf Ali Saxl Iso al-Masihiy bilan tanishib, undan taʼlim oladi.

Beruniy “Alosor al boqiya an alqurun alholiya” (“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”) asarini Jurjonda muhojirlik davrida yoza boshlagan va 1000-yilda tamomlagan. Beruniy uni yozishga juda katta tayyorgarlik koʻrdi. Qunt va matonat bilan turli xalqlar tarixi, madaniyati va tillarini oʻrgandi. Ilm-fanga oid asarlar juda kam nusxada va qoʻlyozma shaklida ayrim shaxslar qoʻlida saqlangan bir davrda yosh olim fanning turli sohalarini bu qadar egallab olishi, uning nihoyatda isteʼdodli ekanini koʻrsatadi. Beruniy 1005-yilda Xorazmga qaytadi va soʻngroq uni yangi hukmdor Ali Abbos Maʼmun II saroyga yaqinlashtiradi. Oʻsha davrda Urganchda Xorazmshoh saroyida koʻp mashhur olimlar toʻplanib, fanning turli sohalarida ilmiy ishlar olib boradilar. “Maʼmun akademiyasi” deb nomlanadigan bu anjumanning faoliyatida Beruniy muhim rol oʻynaydi. Shu bilan birga, u shoh Maʼmun II ning eng yaqin maslahatchisi sifatida mamlakat siyosiy ishlarida ham faol qatnashadi. Beruniyning Ibn Sino bilan yozishmalari ham uning Xorazmda turgan davrida boʻlgan. Ularning savol-javoblaridan va Beruniyning Ibn Sinoga yozgan eʼtirozlaridan bizgacha faqat 18 tasi yetib kelgan. Bu yozishmalar uning tabiat falsafasi va fizika masalalari bilan ham qiziqqanini koʻrsatadi. Bu savol-javoblarda ikki mashhur olim fazo, issiqlikning tarqalishi, jismlarning issiqdan kengayishi, nurning aks etishi va sinishi kabi masalalarda ilmiy munozara olib borgan. Xorazm Mahmud Gʻaznaviy tomonidan (1017) bosib olingach, Beruniy Xorazmshoh saroyidagi boshqa bir qancha olimlar bilan birgalikda Gʻazna shahriga olib ketildi. Beruniyning Gʻaznadagi davri uning ilmiy faoliyati uchun eng mahsuldor davr boʻldi.

Beruniyning “Xorazmning mashhur kishilari” asari ham shu davrda yaratilgan. Uning geodeziyaga oid muhim asari “Tahdid nihoyot ilamokin li tasʼhih masofot ilmasokin” (“Turar joylar (orasidagi) masofalarni aniqlash uchun manzillarning chegaralarini belgilash”) 1025-yil 18-noyabrda yozib tugatilgan. Bu asarning birdan bir qoʻlyozmasi Istanbulda, birinchi marta rus tiliga shu qoʻlyozmadan “Geodeziya” nomi bilan tarjima qilindi (Toshkent, 1966). “Geodeziya” Beruniyning dunyoqarashini belgilashda boy manbalardan biri boʻlib hisoblanadi. “Munajjimlik sanʼatidan boshlangʻich tushunchalar” asari ham 1029-yil Gʻaznada yozilgan. Asarning forscha va arabcha nusxalari bizgacha yetib kelgan. Unda oʻsha zamon astronomiyasi bilan bogʻliq boʻlgan bir qancha fanlar haqida muhim maʼlumotlar berilgan. Beruniyning mashhur “Hindiston” asari— “Tahqiq mo lilHind min maʼqula maqbula filaql av marzula” (“Hindlarning aqlga sigʻadigan va sigʻmaydigan taʼlimotlarini aniqlash kitobi”) 1030-yilda yozilgan. Bu asar Gʻarb va Sharq olimlari tomonidan yuksak baholangan.

Mahmud Gʻaznaviyning Hindistonga qilgan yurishlarida Beruniy shohga hamroh boʻlgan. Hindistonda sanskrit tilini puxta oʻrganish uning hind madaniyati, adabiyoti va Hindistonning oʻsha davr olimlari bilan yaqindan tanishishiga hamda bu mamlakat haqida oʻlmas asar yaratishga imkon berdi. “Hindiston” hajmi jihatidan juda katta asar.

Beruniy astronomiyaga oid “AlQonun alMasʼudiy” (“Masʼud qonuni”) asarini sulton Masʼudga bagʻishladi. Kitobning qachon yozib tugatilgani aniq emas. Bu asar Beruniyning falakiyotga doir eng muhim asaridir. Oʻrta asr olimlari bu asarni juda yuksak baholagan. Shundan keyin u yana ikkita muhim kitobini yozgan. Bulardan biri “Mineralogiya”, yaʼni “Kitob al jamohir fi maʼrifat al javohir” (“Qimmatbaho toshlarni bilib olish boʻyicha maʼlumotlar toʻplami”)dir. Bu risola oʻz zamonasi uchun Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq, Yevropada mineralogiya sohasidagi eng yaxshi asar hisoblangan. Uning oxirgi asari – “Dorivor oʻsimliklar haqida kitob”ning qoʻlyozmasi XX asrning 30 yillarida Turkiyada topildi. Asar “Saydana” nomi bilan mashhur, unda Sharqda, jumladan, Turkistonda oʻsadigan dorivor oʻsimliklarning tavsifi berilgan.

Beruniy fanning hamma sohalarida samarali ijod qilgan edi. Uning ilmiy merosi juda keng va rang-barang. Beruniyning ilmiy ish sohasidagi zoʻr qobiliyati uning koʻpchilik zamondoshlari va keyingi olimlar tomonidan eʼtirof etilgan. 1035-36-yillarda Beruniy oʻz ilmiy ishlarining roʻyxatini tuzadi. Bunda shu vaqtgacha yozgan Kitob va risolalari 113 taga yetgani koʻrsatilgan. Keyingi yozgan asarlarini ham qoʻshsak, u qoldirgan ilmiy meros 152 kitob va risoladan iborat. Uning asarlari mavzu jihatdan turli-tuman. Koʻpchilik asarlari oʻz zamonasida oʻziga xos bir ensiklopediya hisoblangan. Asarlarining 70 tasi falakiyot, 20 tasi riyoziyot, 12 tasi geografiya va geodeziya, 3 tasi maʼdanshunoslik, 4 tasi xaritagrafiya, 3 tasi iqlimshunoslik, biri fizika, biri dorishunoslik, 15 tasi tarix va elshunoslik, 4 tasi falsafa, 18 tasi adabiyot va boshqa fanlarga oiddir.

Beruniy turli tillardan bir qancha ilmiy va adabiy asarlarni tarjima ham qilgan. Afsuski, hozircha olimning faqat 28 asarigina maʼlum. Qolganlari bizgacha yetib kelmagan yoki hali topilganicha yoʻq. Beruniy ijodini oʻrganish, uning asarlarini nashr etish, boshqa tillarga tarjima qilish ishlari oʻtgan asr oxirlaridan boshlandi. Uning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston”, “Geodeziya”, “Mineralogiya”, “Masʼud qonuni”, “Munajjimlik sanʼatidan boshlangʻich tushunchalar” va boshqa asarlarining matni nashr etildi”: turli tillarga tarjima qilindi. Tanlangan asarlari rus va oʻzbek tillarida chop etildi. Beruniyning falakiyot sohasidagi xizmati ayniqsa kattadir. “Geodeziya” asarida geotsentrizm bilan bogʻliq boʻlgan baʼzi nazariyalarning toʻgʻriligiga shubha bilan qaraganini ochiq bayon etadi.

Beruniy oʻz asarlarida ayrim hodisalar toʻgʻrisida ham yozgan. Masalan, (birinchi boʻlib Quyosh tojini tushuntirishda qiziqarli xulosalarga kelgan. U amaliy astronomiya masalalari bilan ham juda koʻp shugʻullanar edi. Oʻzining aniq va puxta astronomik kuzatishlariga asoslanib, Beruniy osmon ekvatoriga Quyosh ekliptikasi ogʻishining kattaligi (23°34ʼ) va ekliptika ogʻishi uzunligining asriy oʻzgarishlarini belgilashda, Quyosh apogeyasi (avji) uzoqligini aniqlashda qadimgi va oʻziga zamondosh boʻlgan astronomlarga qaraganda ancha aniq natijalarga erishgan. Beruniy 1029 ta yulduzning koordinatalari va “yulduz kattaliklari qayd etilgan yulduzlar ” jadvalini tuzgan.

Beruniy oʻz zamonasining ulkan matematiklaridan biri edi. Uning matematika faniga qoʻshgan hissasi muhim ahamiyatga ega. Beruniy asarlarida geometriya, arifmetika, algebra, sonlar nazariyasi va trigonometriya tushunchalari maʼlum tartib bilan taʼriflandi. Olimning arifmetika va algebrasining katta yutugʻi shundan iboratki, unda irratsional sonlar arifmetika va algebraning teng huquqli predmeti boʻlib qoldi. Arifmetika sohasida u mashhur uchlamchi qoidani koʻrib chiqadi, besh, yetti va undan ortiq miqdorlarning hollari uchun uchlamchi qoidani umumlashtiruvchi qoidalarni bayon qiladi.

Beruniy trigonometriya sohasida ham katta yutuqlarga erishdi. Baʼzi bir hozirgi zamon tadqiqotchilari Beruniyni trigonometriyaga mustaqil fan sifatida qaragan birinchi olim deb eʼtirof etmoqda. “AlQonun alMasʼudiy” asarida yassi va sferik trigonometriyani bayon qilgan. U trigonometrik funksiyaning chiziqli va kvadrat interpolitiv qoidasini ishlab berdi, oʻrtacha aniq hisoblar metodini taklif qilib, tegishli jadvallarni keltirdi, bir qancha oʻnli raqamlar uchun P miqdorini aniq hisoblab chiqdi.

Geografiya, geodeziya va geologiya fanlari sohasida ham Beruniyning qoʻshgan hissasi beqiyos. Tasviriy geografiya sohasida Beruniy geografik adabiyotda mavjud boʻlgan maʼlumotlarni umumlashtirib oʻziga zamondosh boʻlgan sayyoh va savdogarlar toʻplagan maʼlumotlar bilan uni yana-da boyitadi. Olim qoldirgan geografik maʼlumotlarning koʻpchiligi u yoki bu geografik masalalarni yoritishda Sharq adabiyotida birinchi manba hisoblanadi. Beruniyning oʻsha vaqtda uncha maʼlum boʻlmagan shimoliy oʻlkalar, Boltiq va Oq dengiz haqidagi maʼlumotlari, Sibirning “bizda yoz boʻlganda, u yerda qish boʻladigan” joylari haqida xabarlari qiziqarli.

Beruniy Xitoy va Tibetga tutash oʻlkalarni ham oʻzidan oldingi olimlarga nisbatan toʻla va aniq tasvirlagan. Ptolemeyga qarama qarshi Atlantika va Hind okeanlarining janubiy tomoni bir-biriga tutashganini isbotlab bergan. U Osiyo va Afrika qitʼalari orasida bir vaqtlar boʻgʻoz boʻlgan va Yer sharining janubiy tomoni quruqlik boʻlgan, deb taxmin qiladi. U qoldirgan noyob maʼlumotlar sharq geografik adabiyotida muhim rol oʻynagan. Tarixda Amerika qitʼasini 1492-yil oktabr oyida dengiz sayyohi Xristofor Kolumb kashf etgani qayd qilingan. Ammo bu borada Beruniyning ilmiy farazi mavjudligi ham maʼlum. Olim oʻzining “Hindiston” asarida yer yuzasining tuzilishi, dengiz va quruqlik toʻgʻrisida gapirib, “. Yerning choragi maʼmuradir. Maʼmurani gʻarb va sharq tomondan Muhit okeani (Atlantika va Tinch okean) oʻrab turibdi. Bu Muhit okeani, yerning obod qismini dengizlarning narigi tomonida boʻlishi mumkin boʻlgan quruqlik yoki odam yashaydigan orollardan ikkala yoqdan (gʻarbdan va sharqdan) ajratib turadi. ” deb yozgan. Shunday fikrni “AlKonun alMasʼudiy” asarida ham uqtiradi. Demak, gʻarbiy yarim sharda yaxlit bir quruqlikning, keyinchalik, Amerika deb nomlangan qitʼaning mavjudligini Beruniy yevropalik olimlardan 450-yilcha oldin taxmin qilib, oʻz asarlarida bir necha bor yozgan.

Beruniyning gʻarbiy yarim sharda katta quruqlik borligi toʻgʻrisidagi fikri XV-XVI asrlarda oʻz tasdigʻini topdi. Beruniy matematik geografiya taraqqiyotiga ham katta hissa qoʻshdi. U joylarning geografik uzoqligini va kengligini aniqlash yoʻllarini ishlab chiqishda yangiliklar ochdi: trigonometriya va geometriyani keng qoʻllash orqali oʻzidan oldingi astronomlarga nisbatan ancha aniq natijalarga erishdi. Masalan, u geografik kenglikni aniqlashda XVI asrda Tixo de Brage tomonidan kashf etilgan deb hisoblangan usulni ishlatgan. Uzoqliklarni belgilashda ham Beruniy tomonidan ishlab chiqilgan yangi metod ungacha qoʻllanilgan metodlarga nisbatan eng mukammali edi. Turli geografik joylarning geografik kengligi va uzoqligini aniqlashda u erishgan natijalar hozirgi zamon olimlarini ham hayratda qoldirmoqda. Beruniyning Yer sharining oʻlchamlari haqidagi maʼlumotlari yunon, hind olimlari va oʻziga zamondosh boʻlgan Yaqin va Oʻrta Sharq olimlari xulosalariga nisbatan ancha aniqdir. U Yer aylanasi uzunligini oʻlchashda yangi usul ishlab chiqdi.

Beruniy metodida katta masofalar uchun qiyin va murakkab oʻlchovlarga ehtiyoj boʻlmay, matematik hisoblarga asoslanilardi. U Yer meridiani yoyining bir darajasi 110275 metrga teng deb topdi. Bu hozirgi zamon maʼlumotlariga juda yaqin. Geologiya sohasida ham Beruniy ajoyib kashfiyotlar qilgan. Yerni oʻrganish masalasiga ilmiy yondashdi. Yer yuzasining har bir qismi oʻzining uzoq tarixiy taraqqiyotiga ega ekanini yozadi. Turkistonning baʼzi joylari, shu jumladan Amudaryo vodiysining geologik rivojlanishini birinchi marta jiddiy oʻrganishga harakat qilgan ham Beruniy boʻlgan. Uning Amudaryo vodiysining geologik oʻtmishi va Orol dengizining paydo boʻlishi haqidagi xulosalari oʻsha zamonning eng muvaffaqiyatli geologik tahlillaridan biri hisoblanadi. Olim “Dengizlar quruqlikka, quruqliklar esa dengizga aylanadi” degan nazariyaga suyanadi. Beruniyning foydali qazilmalar qatlamlarining paydo boʻlishi, togʻ jinslarining yemirilishi kabilar haqidagi xulosalari katta ahamiyatga ega. Yer qobigʻida ogʻirlikning muvozanatlashib turishi uchun yerosti jismlarining joylashishi haqidagi farazlari ham juda ahamiyatlidir.

Beruniy Markaziy Osiyo va umuman Yaqin Sharqda birinchi ilmiy globuslardan birini yaratgan edi. Bu globusda aholi yashaydigan joylar aniq koʻrsatilgan va buning yordamida ularning geografik koordinatalarini aniqlash mumkin boʻlgan. U alkimyoda qoʻllanilgan gʻayriilmiy va asossiz uslublarni tanqid qildi. Qimmatbaho toshlar va baʼzi minerallarning “moʻjizakor xususiyatlarini” inkor qildi va bu holni “hodisalarning haqiqiy sababini bilmovchilar uchun bir vajdir”, deb hisoblaydi. Beruniy alkimyo yoʻli bilan oltin va kumush tayyorlash fan hal qila olmaydigan behuda urinishdir, degan xulosaga keladi.

Beruniy oʻzining “Kitob fi axborot ilmu bayyizot valqaromita” (“Oq kiyimliklar va qarmatiylar xabarlari haqida kitob”) asarini Oʻrta Osiyoda oʻsha davrda eng ilgʻor ijtimoiy harakatlardan biri boʻlgan qarmatiylarga bagʻishlagan. Keyinroq “Yodgorliklar”, “Hindiston” kitoblarini yozgan. Uning “Kitob ul maqolot val arz vaddiyonot” (“Maqolalar, eʼtiqodlar va dinlar haqida kitob”), “Kitob fi axbori Xorazm” (“Xorazm xabarlari haqida kitob”), “Kitob tarixi ayyom as-Sulton Mahmud va axbori abihi” (“Sulton Mahmud davri tarixining kitobi va otasi haqidagi xabarlar”) kabi asarlari bizgacha yetib kelmagan. “Yodgorliklar” (“Alosor alboqiya”) podshohlar va mashhur shaxslarning tarixini yorituvchi va oʻsha davrning madaniyatini aks ettiruvchi tarixiy etnografik asardir.

Beruniy birinchilardan boʻlib Aristotelning fan sohasidagi xizmatiga yuksak baho berish bilan birga tanqidiy fikrlar ham bildirgan. Beruniy Aristotelning “tabiiy joy”, “dunyoning yagonaligi”, “ogʻirlik va yengillik” kabi tushunchalarini tanqid qiladi. Aristotelning “ogʻir” va “yengil” degan tushunchasidan farqli ravishda Beruniy Ibn Sinoga yozgan “Eʼtirozlar”ida hamma narsalarning yer markazi tomon tortilishi haqidagi fikrni olgʻa suradi.

Beruniyning boy ilmiy merosi Oʻzbekiston va undan tashqarida chuqur oʻrganilmoqda. Uning asarlari lotin, fransuz, italyan, nemis, ingliz, fors, turk tillariga tarjima qilinib, hayoti va ijodi yozuvchi va sanʼatkorlar eʼtiborini tortib kelmoqda. Beruniy haqida “Oʻzbekfilm” studiyasi ijodkorlari 2 qismdan iborat “Abu Rayhon Beruniy” filmini (1974) yaratgan. Uygʻun “Abu Rayhon Beruniy” pyesasini (1973) yozgan. Qoraqalpogʻiston Respublikasidagi shahar, tuman Beruniy nomiga qoʻyilgan. Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti Toshkent texnika universiteti, metro bekati uning nomi bilan ataladi. Toshkent shahrida, Qoraqalpogʻiston, Xorazmda Beruniy nomida koʻcha, maydon, maktab va boshqa muassasalar bor.

Dunyoda birinchi marta Oʻzbekistonda topilgan mineralga Beruniy nomi qoʻyilgan.

Bosh harflar imlosi

Kishining ismi, ota ismi, familiyasi, taxallusi, ramziy atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Dilbar, O‘rinova, Muhabbat Majidovna, Azamat Shuhrat o‘g‘li, Hamza Hakimzoda, Muhammadsharif So‘fizoda, Mannon Otaboy, Navoiy, Furqat; Yelpig‘ichxon, Salomjon Alikov kabi.

Joy nomlari bosh harf bilan boshlanadi: Andijon, Yangiyo‘l (shaharlar), Naymancha, Buloqboshi (qishloqlar), Bodomzor, Chig‘atoy (mahallalar), Zavraq (dara), Yorqoq (yaylov), Qoratog‘, Pomir (tog‘lar), Oqtepa, Uchtepa (tepalar), Zarafshon, Sirdaryo (daryolar), Yoyilma (kanal); Turkiya, Hindiston (mamlakatlar) kabi. Bunday atoqli ot tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harf bilan yoziladi: Shimoliy Kavkaz, Markaziy Qizilqum kabi.

Yulduz va sayyoralar, boshqa xil osmon jismlarining atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Hulkar, Qavs, Mirrix (yulduz va sayyoralar nomi), Tinchlik dengizi (Oydagi relyef nomi) kabi. Yer, quyosh, oy turdosh otlari sayyora nomi bo‘lib kelgandagina bosh harf bilan yoziladi: Yer Quyosh atrofida, Oy Yer atrofida aylanadi.

Madaniy-maishiy va savdo korxonalariga, adabiyot va san’at asarlariga, sanoat va oziq-ovqat mahsulotlariga, shuningdek, transport vositalari, sport inshootlariga qo‘yilgan nomlar bosh harf bilan boshlanadi. “Tong” (mehmonxona), “Saodat” (firma), “Navro‘z” (xayriya jamg‘armasi), “Kamalak” (matbaa birlashmasi), “G‘uncha” (bog‘cha), “Botanika” (sanatoriy), “Paxtakor” (stadion), “Qutlug‘ qon” (roman), “Dilorom” (opera), “Tanovar” (kuy), “Ozodlik” (haykal), Jasorat (yodgorlik), “Sino” (sovutgich) kabi.

Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari tarkibidagi birinchi so‘z bosh harf bilan boshlanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni, Ramazon hayiti, Navro‘z bayrami kabi.

Davlatlarning, davlat oliy tashkilotlari va mansablarining, xalqaro tashkilotlarning nomidagi har bir so‘z bosh harf bilan boshlanadi: O‘zbekiston Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Misr Arab Respublikasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Raisi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudining Raisi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Tinchlik Kengashi kabi.

Boshqa tarkibli nomlarda oliy mansabni bildiruvchi birinchi so‘zgina bosh harf bilan boshlanadi: Bosh vazirning o‘rinbosari, Mudofaa vaziri, Yozuvchilar uyushmasi, O‘zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi kabi.

Vazirliklar va idoralar, korxonalar va tashkilotlar nomi tarkibidagi birinchi so‘z bosh harf bilan boshlanadi: Sog‘liqni saqlash vazirligi, Fan va texnika davlat qo‘mitasi, Fanlar akademiyasi, Tilshunoslik instituti kabi.

Davlatning oliy darajali mukofoti nomi tarkibidagi har bir so‘z bosh harf bilan boshlanadi: “О’zbekiston Qahramoni (unvon), “Oltin Yulduz” (medal). Boshqa mukofotlar, faxriy unvonlar, nishonlar nomidagi birinchi so‘zgina bosh harf bilan boshlanadi: “Sog‘lom avlod uchun” (orden), “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi” (faxriy unvon), “Matbaa a’lochisi” (nishon) kabi.

Gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlanadi.

1) ko‘chirma gapdan keyin kelgan muallif gapining birinchi so‘zi (agar u atoqli ot bo‘lmasa) kichik harf bilan yoziladi: “Bu men”, – qo‘rqibgina javob berdi ko‘laga (O. Yoqubov);

2) xatboshiga gapning sanaluvchi qismlari chiqarilganda bunday qismlar oldidan chiziq qo‘yiladi va ular kichik harf bilan yoziladi:

Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rishga tayyorlash vaqtida tegishli organ (mansabdor shaxs) quyidagi masalalarni

– mazkur ishni ko‘rib chiqish uning huquq doirasiga kirish-kirmasligini;

– ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi protokol va ishga oid boshqa materiallar to‘g‘ri tuzilgan-tuzilmaganligini hal qiladi;

3) gapning qismlari qavsli raqam yoki qavsli harf qo‘yib sanalsa, bunday qismlar ham kichik harf bilan yoziladi:

Hozirgi o‘zbek adabiy tilining lug‘at boyligi asosan besh manba negizida tarkib topgan: 1) umumturkiy so‘zlar, 2) o‘zbekcha so‘zlar, 3) tojik tilidan kirgan so‘zlar, 4) arab tilidan kirgan so‘zlar, 5) rus tilidan kirgan so‘zlar (“O’zbek tili” darsligidan).

Tarkibli nomlarning bosh harfidan iborat qisqartmalar, atoqli ot bo‘lmagan ba’zi birikmalarning qisqartmalari bosh harf bilan yoziladi: AQSH (Amerika Qo‘shma Shtatlari), BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AES (atom elektr stansiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida bo‘g‘inga teng qism bo‘lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: ToshDTU (Toshkent davlat texnika universiteti) kabi.

Darslar

• Ko‘chirish qoidalari
• Bosh harflar imlosi
• Ajratib yozish
• Chiziqcha bilan yozish tartibi
• Asos va qo‘shimchalar imlosi
• Undoshlar imlosi

Nutq madaniyati tarixidan. Nutq madaniyati va notiqlik san’ati

REJA:
1.Nutq madaniyati haqidagi ta’limotning shakllanishi:
a)Qadimgi Gretsiya va Rimda nutq madaniyati masalalari.
b)Rossiya tarixida notiqlik san’atining rivoj topishi.
v)O’rta Osiyo madaniyati tarixida nutq madaniyatining o’ziga xos mavqei.
2.Notiqlik san’ati haqida.
3.Nutq madaniyati va notiqlik san’ati.

Kishilar chiroyli, mazmundor nutq masalasi bilan juda qadimdan qiziqib keladilar. Qadimgi Gretsiya (Yunoniston) da va Rimda nutq madaniyatining nazariy asoslari yaratildi. Nutq oldiga qo’yiladigan talablar ishlab chiqildi. Bu davrda davlatning, savdo-sotiqning, sud ishlarining nihoyatda taraqqiy etishi, notiqlikni san’at darajasiga ko’tardi. Yetuk inson bo’lishi uchun albatta, notiqlik san’atini egallash shart qilib qo’yiladi. Ana shu ehtiyoj tufayli notiqlik nazariyasi yaratildi. Uning TSitseron, Demosfen, Kvintilian, Aristotelь kabi nazariyotchilari yetishib chiqdi. Eramizning 335 -yilida Aristotelning «Ritorika» si yaratildi. Unda notiq oldiga quyidagilarni vazifa qilib qo’ydi:

• materialni har tomonlama tayyorlash;
• materialni joylashtirish rejasini belgilash;
• materialni o’zlashtirish, nutq qurilishini to’g’rilash;
• notiqning nutq materialini o’rganishi;
• materialni so’z bilan ifodalash;
• nutqni talaffuz qilish, ya’ni nutq jarayoni.

Bu talablar hozir ham o’z kuchini saqlab kelmoqda. O’sha davr sud notiqligida yuksak muvaffaqiyatlarga erishdi, notiqlik san’ati nazariyasiga ulkan hissa qo’shdi.

TSitseronning «Notiq haqida», «Notiq», «Brut» asarlari hozir ham ma’lum qimmatga egadir.

Rim notiqlik maktabining yana bir buyuk vakili Mark Fabiy Kvintiliandir. U o’zining «Notiq bilimi haqida» kitobida bilimdonlikni notiqliqning birinchi sharti qilib qo’yadi. Kvintilian notiqlikka doir bilimni juda yoshlikdan o’rgana borish kerak, deydi. Nutqning tinglovchi uchun tushunarli bo’lishiga katta ahamiyat beradi. U: «Sen shunday so’zlaginki, seni har bir kishi tushuna olsin», – degan edi.

Xullas, qadimgi Yunoniston va Rimda madaniy notiqlik nazariyasi rivojlantirildi. Bu nazariya keyinchalik Yevropada nutq madaniyatiga bag’ishlangan fanning maydonga kelishiga asos bo’ldi.

Rossiya tarixida notiqlik san’atiga bo’lgan e’tibor, asosan Pyotr I davrida ancha kuchaydi. XVII – XVIII asrlarga kelib, rus notiqligida, asosan beshta yo’nalish mavjud edi:

1. Yuqori doiradagi dvoryanlar orasida mavjud bo’lgan saroy notiqligi.
2. Diniy notiqlik.
3. Xalq notiqligi (Xalq qo’zg’oloni rahbarlarining)
4. Harbiy notiqlik
5. Diplomatik notiqlik.

M.V.Lomonosovning xizmatlari tufayli rus tili nutq madaniyati borasida jiddiy nazariy fikrlar o’rtaga tashlandi, uning amaliy ahamiyati nimada ekanligi ko’rsatib berildi, rus tilining lisoniy boyliklari asosida ijodiy rivojlantirildi. M.V.Lomonosovning «Rus she’riyati qoidalari haqida maktublar» (1739), «Rus grammatikasi» ( 1755-1957 ), «Nutq madaniyati bo’yicha qisqacha qo’llanma» (1748) kabi asarlari rus tilini ilmiy o’rganishni boshlab beribgina qolmasdan, rus tilshunosligining keyingi taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo’ldi.

O’rta Osiyo madaniyati tarixida ham nutq madaniyati bilan shug’ullaning o’ziga xos mavqega ega.

Taniqli siyosatshunos olim Nazrullo Jo’rayev o’zining «Agar ogohsen…» nomli kitobida haqli ravishda yozganidek, «TSivilizatsiya dunyoning turli mintaqalarida turlicha yuz berib, muayyan hududlar aholisi dunyoqarashi va turmush tarziga chuqur o’rnashgan. TSivilizatsiya, jumladan Yunonistonda nafosat, Hindistonda din, Ovrupada moddiy texnika taraqqiyoti, Turonda esa axloq tarzida vujudga kelgan. Yurtimizda axloq benihoya serqamroq, qiyosi yo’q tushuncha sifatida ardoqlanib kelingan. Ma’nili va bejirim gapira bilish, nutqdagi ma’qul va noma’qul so’zlarni ilg’ay olish, so’zning orqa o’ngini, munosib o’rnini farqlay bilish, nutq odobi kabi fazilatlar Turonda inson umumiy axloqining ma’naviy rasoligining tayanch ustunlaridan sanalgan».

Va’zxonlikning, balog’at (chechanlik, notiqlik) san’atining usuli bilan nutq oldiga qo’yilgan talablar mukammallashib bordi. Buyuk allomalar Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Mahmud Qoshg’ariy, Zamahshariy kabilar tilga, lug’atga, grammatika va mantiqshunoslikka bag’ishlangan asarlar yozdilar yoki boshqa sohalarga doir asarlarida bu mavzuga aloqador fikrlar bildirdilar.

Buyuk qomusiy olim Beruniy (973-1048) o’zining «Geodeziya» asarining kirish qismida fanlarning paydo bo’lishi va tarmoqlanib ko’payishi haqida so’z yuritib, har bir fanning inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlar talabi bilan yuzaga kelishini aytadi. Uningcha, grammatika, aruz va mantiq fanlari ham shu ehtiyojning hosilasidir. Inson nutqi o’z tuzilishi materialiga ko’ra rostni ham, yolg’onni ham ifodalashi mumkin. Bu ko’plab munozaralarga sabab bo’ladi. Inson bu munozaralar jarayonida rostni yolg’ondan ajratadigan «mezon» ni yaratadi. Bu mantiq fani edi. Inson nutqida shubhali o’rinlar sezilsa, ma’lum «mezon» yordamida ular tuzatiladi. Olim mantiqni o’rganmaganlarga: «Agar u dangasalikni tashlab, oromga berilmasdan, gap bilan bog’lanib keladigan nahv (grammatika), aruz (she’r o’lchovi) va mantiq (logika) ni mutolaa qilganda edi, so’z zotan, nasr va nazmga ajralishini bilgan bulardi», – deydi. Demak, Beruniy nutqning ikki xil – nasr, nazm ko’rinishi borligini ko’rsatadi. Nutqning bu turlari ma’lum qoidalar asosida shakllanadi.

Beruniy shakl va mazmun birligiga katta ahamiyat beradi. SHakl mazmunga xizmat qilishi kerak. Mazmunsiz har qanday chiroyli shakl ham el orasida e’tibor qozonmaydi. Nutqning nasriy shaklida ham nazmiy shaklida ham mazmun bosh mezondir. Nutq o’zining har ikki shaklida ham so’zlovchi o’z oldiga qo’ygan ma’noni ifodalashi shart. Olim yozadi: «So’ngra so’z mana shu ikki qismda (nasr va nazmda) ham so’zlovchi maqsad qilgan ma’nodan iborat bo’lib qoladi». Nasriy va nazmiy nutqda mazmun (ma’no) bor yoki yo’qligini bilish tuzilgan gaplarni birbiri bilan qiyoslash orqali aniqlanadi. Bu vazifani mantiq fani o’z bo’yniga oladi.

«Xullas, yaxshi nutq tuzish uchun nahv, aruz, mantiq fanlari hamkorligidan foydalaning zarur bo’ladi. Ularning birortasiga ham ahamiyat bermaslik, bulardan birining qoidasining buzilishi, qolgan ikkitasiga ta’sir qilmay iloji yo’q».

Har qanday tilning o’z grammatik qurilishi, grammatikasi, uning o’z tartib – qoidalari bo’lishi, bu qoidalarning shu tilda tuzilgan nutq uchun ahamiyati beqiyos bo’lgani holda boshqa til uchun nozarur bo’lishi mumkin. Beruniy arab tilshunosi bilan fors tilshunosi orasidagi munozarani keltiradi. Fors tilini arab tilidan afzal ko’ruvchi tilshunos shunday deydi: «Eganing raf’da ( bosh kelishikda ), to’ldiruvchining nasbda (tushum kelishigida) bo’lganidan va sendagi tilning boshqa sabab va ajoyibliklaridan nima foyda bor. Men arab tiliga muhtoj emasman!». Olim bunda munozarachi bir tomondan haq bo’lsa, boshqa tomondan nohaqligini aytadi. «Uning bu xitobi o’ziga nisbatan to’g’ri, lekin mutlaqo to’g’ri emas», – deydi. Bu bilan olim har bir tilning afzalligi o’sha tidda so’zlovchilar uchui zarur, degan fikrni tasdiqlaydi. Beruniy arab tiliga xos balog’at san’ati xususida so’zlaganda yuqoridagi fikrni yana bir bor tasdiqlaydi. U balog’a (t) (notiqlik) arablar nutqiga xosligi, bunday nutq texnikasi arablar uchun fazilat ekanligini bayon etadi. Arab nutqida balog’aning mavjudligi «Qur’on» targ’ibotida muhim ahamiyat kasb etadi. Balog’a arab nutqining ziynatidir. Ammo undan foydalangan bir kishining yuqori mansabga erishuvi va boshqa shunday kishining kambag’allikda yashashiga balog’a aybdor emas, deydi, bunday xol boshqa sabablarga asoslangan bo’lib, «balog’aning fazilatini tushurmaydi». Boshqa tillarda balog’ani egallaganlarning obro’ topmaganligiga sabab, «balki balog’aning arablar tilidan boshqa tillarga ko’chirishda bozori yurishmaganidir», – deydi.

Ulug’ Vatandoshimiz Abu Nasr Forobiy (870-950) to’g’ri so’zlash, to’g’ri mantiqiy xulosalar chiqarish, mazmundor va tugal nutq tuzishda leksikologiya, grammatika va mantiqning naqadar ahamiyati zo’rligi haqida shunday deydi: «qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, fikrni qanday ifodalash, bayon etish, qanday so’rash va qanday javob berish (masalasi) ga kelganimizda, bu haqida bilimlarning eng birinchisi jismlarga (substantsiya -narsalar) va aktsidentsiya (hodisalar) ga ism beruvchi til haqidagi ilmlar deb tasdiqlayman».

Ikkinchi ilm grammatikadir; U jismlarga berilgan ismlarni qanday tartibga solishni hamda substantsiya (narsa) na aktsidentsiya (hodisa) ning joylashishini va bundan chiqadigan natijalarni ifodalovchi hikmatli so’zlarni va nutqni qanday tuzishni o’rgatadi.

Uchinchi ilm mantiqdir; Ma’lum xulosalar keltirib chiqarish uchun logik figuralarga binoan qanday qilib darak gaplarni joylashtirishni o’rgatadi, bu xulosalar yordamida biz bilmagan narsalarni bilib olamiz hamda nima to’g’ri nima yolg’on ekanligi haqida hukm chiqaramiz.

Yuqoridagilardan ko’rinadiki, grammatika va mantiq fanlarining nutq tuzishdagi ahamiyatini ikki buyuk olim ham yuksak darajada anglaganlar va ularga katta ahamiyat berganlar.

Abu Abdulloh al-Xorazmiy (vafoti 997) ham o’zining «Mafotixul – ulum» («Ilmlar kalitlari») asarida o’sha davr nutq madaniyatining ba’zi bir masalalari – devonxona ish qog’ozlari, ularning shakllari, ishlatiladigan istilohlar (terminlar); shuningdek adabiyotshunoslik fani istilohlari, ularning ta’rifi haqida ma’lumot beradi. Asarning beshinchi bobida aruz va qofiya ilmi hamda she’riyatda ishlatiladigan badiiy tasvir vositalari, ularning fazilatlari va nuqsonlari ustida so’zlaydi.

Bu shuni ko’rsatadiki, X asrdayoq ulkamizda badiiy nutq yuksak darajada rivojlangan. Uning nazariyasi, mukammal ishlangan edi.

Qadimgi SHarq pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri «Qobusnoma» da ham nutq odobi va madaniyati haqida ibratomo’z gaplar aytilgan bo’lib, ular hozir ham ma’lum darajada ahamiyatini yo’qotmagandir. «Qobusnoma» Kaykovus tomonidan 1082-1083 -yillarda yaratilgan bo’lib, 44 bobdan iborat. Uning 6-7 boblari so’z odobi haqidadur. Asar muallifning farzandiga qilgan nasihatlari sifatida yozilgandir. U farzandini yoqimli, muloyim, o’rinli so’zlashga, behuda gapirmaslikka undaydi: «… yaxshi so’zlashga o’rgan va muloyim so’zlashdan boshqa narsani odat qilma, negaki qanday so’zni gapirishni istasang, til shuni gapiradi. So’zni o’z joyida so’zla, joyida aytilmagan so’z, agar u yaxshi so’z bo’lsa ham yomon ko’rinadi». «Kishi suxandon va notiq bo’lishi lozim». Har bir notiq o’z nutqi ustida ko’p mashq qilishi xalq oldida nutq so’zlaganda yoqimli va bamani gapirishi, xalqning e’tiborini qozonishi zarur. «Xalq oldida gapirganda so’zing go’zal bo’lsin, bu so’zni xalq qabul qilsin. Haloyik sening so’z bilan baland darajaga erishganingni bilsin, chunki kishining martabasini so’z orqali biladilar, … har kishining aholi o’z so’zi ostida yashiringan bo’ladi».

Kaykovusning notiq so’zning ma’nolarini har tomonlama o’rgangan bo’lishi kerak, deb hisoblaydi: «Ey, farzand, so’zning yuz va orqa tomonini bilgin, ularga rioya qilgin, so’zlaganingda ma’noli gapir, bu notiqlikning alomatidir. Agar gapirgan vaqtingda so’zning qanday ma’noga ega ekanini bilmasang, qushga o’xshaysan, bunday qushni to’ti deydilar!. SHunday kishini notiq (suxanguy) deymizki, uning har so’zi xalqqa tushunarli bo’lsin va xalqning har so’zi unga ham ma’lum bo’lsin. O’ylamasdan so’zlama, har bir so’zni o’ylab gapir, to aytgan so’zingdan pushaymon bo’lmagaysan. Agar so’zni va ilmni yaxshi bilsang ham, hech bir so’zni buzma to’g’ri ta’rifla. So’zni bir xilda gapir».

Kishi kamtar bo’lishi kerak, o’zini xalq orasida oddiy, kamtar tutishi lozim, mahmadonalik qilish, ko’p gapirish donolik belgisi emas… «Ey farzand, agar sen har qanday notiq bo’lsang ham, o’zingni bilganlardan pastroq tutgil, toki so’zing bilimdonligi vaqtida bekor bo’lib qolmagaysan. Ko’p bilu, oz so’zla, kam bilsang, ko’p so’zlama, chunki aqlsiz kishi ko’p so’zlaydi, deganlarki, jim o’tirish salomatlik sababidir. Ko’p so’zlovchi aqlli odam bo’lsa ham, xalq uni aqlsiz deydi…».

So’zning qadri, undan foydalanish, kam so’zlab, ko’p ma’no yuklash, ravshan fikrlash kabi masalalar ustida XII-XIII asr mutafakkirlari Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiylar ham ibratli fikrlar bildirganlar.

Ulug’ shoir Yusuf Xos Xojib turkiy xalqlarning XII asrdagi ajoyib badiiy yodgorligi bo’lgan «Qutadg’u bilig» («Baxt keltiruvchi bilim») asarida so’zlarni to’g’ri tanlash va qo’llash haqida: «Bilib so’zlasa so’z bilig sanalur» degan edi.

Qisqa so’zlash, so’zlarga iloji boricha ko’proq ma’no yuklash haqida:

Ugush so’zlama so’z biror so’zla oz,
Tuman so’z tugunni bu bir so’zla yoz.

Mazmuni: So’zni ko’p so’zlama, kamroq so’zla. Tuman (ming) so’z tugunini shu bir so’z bilan yech.

Gapirishdan maqsad so’zlovchi ko’zda tutgan narsa, hodisa, voqealarni tinglovchiga to’g’ri, ta’sirchan yetkazishdan iborat. SHunday ekan, nutqning to’g’riligi, ravonligi va mantiqiyligiga erishish muhim ahamiyat kasb etadi. Mutafakkir so’zlovchini tilning ahamiyatini tushungan holda hovliqmasdan, so’zning ma’nolarini yaxshi anglab, nutqni ravon qilib tuzishga chaqiradi: Til asig’i talim bor, basingma uqush, – Ara o’gdilur til, ara ming sukush. Necha mundog’ ersa bilib so’zla so’z, So’zing bulso’ kursu karaguka ko’z. (Tilning foydasi talaydir, ortiqcha hovliqma, Goho til, maqtaladi, goho sukiladi.

Modomiki shunday ekan, so’zni bilib so’zla,
So’zing ko’r uchun ko’z bo’lsin (u) ko’ra bilsin.

Adib Ahmad Yugnakiy (XII-XIII) ham so’zlaganda nutqni o’ylab shoshmasdan tuzishga, keraksiz yaramas so’zlarni ishlatmaslikka, mazmundor so’zlashga chaqiradi. Noto’g’ri tuzilgan nutq tufayli keyin hijolat chekib yurmagan, deb so’zlovchini ogohlantiradi:

Uqub so’zla so’zni eva so’zlama,
So’zing kizla, keding, boshing kizlama.

(So’zni o’qib so’zla, shoshib gapirma (keraksiz, yaramas) so’zlarni yashir, Yaramas gaping tufayli keyin boshingni yashirib yurma).

O’z zamonasining buyuk shoirlaridan biri bo’lgan Amir Hisrav Dehlaviy (XIV) nutqni ta’sirli emotsional va shu bilan barobar mazmundor tuzishga da’vat qiladi:

So’zlaringda bo’lsa fikru o’y yoniq, bo’lsin har so’zingda bir nuqta aniq.

Yana nutqda aytiladigan fikrni ko’ngilda pishitib, ravon qilib aytilsa, u mazmundor va ohangdor bo’lishi haqida quyidagicha fikr bildirilgan:

Nazm aytsam, aytaman ta’b o’lchovida o’lchabon,
O’lchanib aytilsa nuqta, bo’lmas o’lchov besamar.

O’zbek mumtoz adabiy tilining homiysi bo’lgan buyuk Alisher Navoiy notiqlik san’atini o’z davrida yuksak darajaga ko’taribgina qolmay, nutq madaniyati nazariyasi bilan ham jiddiy shug’ullangan. U «Mahbubul-qulub» asarining 24 – bobini voizlikka bag’ishlagan, «Muhokamatul lug’atayn» va «Majolisun nafois» asarlari esa bevosita tilshunoslikning nazariy muammolarini hal qilishga, o’zbek tilining boshqa tillar o’rtasida tutgan o’rnini belgilab berishga hamda o’zbek nutqi madaniyatini o’rganishga qaratilgan Navoiy ijodi tufayli o’zbek adabiy tili XV asrda olamga mmashhur adabiy asarlar yaratishga kodir til ekanligini namoyish qildi. Uning asarlari ayniqsa, gazallari o’zbek adabiy tilida nutq madaniyati amaliyotining rivojiga bebaho hissa bo’lib kushildi.

Alisher Navoiy o’zining «Muhokamatul lug’atayn» asarida har bir tilning katta yoki kichikligidan qat’iy nazar, o’ziga xos ijobiy tomonlari borki, ularni boshqa biror tildan topib bo’lmaydi, degan fikrni aytib, fors tili shuhrat topgan til bo’lishiga qaramasdan, turkiy tilda bo’lgan ba’zi bir imkoniyatlar unda yo’qligini bayon etadi va dalil sifatida o’sha davr o’zbek tilida amal qilgan 99 dona fe’lni keltirib ular fors tilida yo’q ekanligini ko’rsatadi.

Alisher Navoiyning «Muhokamatul lug’atayn», «Mahbubul kulub», «Nazmul jovohir» asarlari o’zbek tilida nutq tuzishning go’zal namunalari bo’lishi bilan birga, uning yuksalishiga ham katta hissa qo’shdi.

(Navoiyning yuqoridagi asarlaridan parchalar o’qib tahlil qilinadi).

XV asrda Xirotda yashagan atoqli alloma Husayn Voiz Koshfiy ham nutq haqida qimmatli fikrlar bildirgan:

«Bilgilki, odamzotning sharafi nutqi bilan va nutq odobiga rioya qilmagan odam bu sharafdan bebahradir. So’z hamma vaqt savob uchun ishlatilishi, to’g’ri va haqqoniy bo’lishi kerak. Agar shunday bo’lmasa, jim turgan ma’qul», – deydi va suhbat qoidalarini ikkiga ajratadi.

I.Yoshi ulug’larning suhbat odobi qoidalari oltita:

1. Har kimning ahvoliga qarab munosib so’z aytsin;
2. Dag’allik qilmasdan, lutf va muloyimlik bilan gapirsin;
3. Gapirayotganda tabassum qilib, ochilib gapirsin;
4. Ovozini baland ko’tarmasin, eshituvchilarga malol keltirmaydigan qilib gapirsin;
5. Odamlarga naf’i tegadigan ma’noli gaplarni gapirsin;
6. Agar so’zning qimmati-qadri bo’lmasa uni tilga olmasin, chunki ulug’larning so’zi bamisoli urug’dir, agar urug’ puch yoki chirigan bo’lsa, uni qaerga ekmang unib chiqmaydi;

II.Yoshlar suhbat odobi sakkizta:

1. So’ramagunlaricha gapirmasin;
2. Gapirayotganda ovozini baland ko’tarmasin;
3. Gapirayotganda o’nggu sulga qaramasin;
4. G’arazli va kinoyali gaplarni gapirmasin;
5. Qattiq gapirmasin va betga choparlik qilmasin;
6. Pushaymon bo’lmaslik uchun o’ylab gapirsin;
7. Odamlar gapini bo’lib so’z qotmasin;
8. Ko’p gapirmasin. CHunki ko’p gapirish aqli noqislik belgisidir. Oz bo’lsa ham, ammo soz gapirishni shior etsin.

O’zbek badiiy nutqi tarixida Z.M.Bobur alohida o’rin tutadi. SHoirning nazmi va «Boburnoma» si nutqning go’zal namunalaridir. Dunyo olimlari «Boburnoma» ni XV asrning eng yaxshi prozaik asari deb tan olishlari bejiz emas, albatta. «Boburnoma» nihoyatda go’zal va ravon tilda yozilgan asardir. Bobur o’zi hammabop yozishi bilan birga, boshqalarga ham shunday ish tutishni maslahat beradi. Jumladan, Boburning Humoyunga yozgan xatini eslash yetarlidir. (Xato’qilib, tahlil etaladi).

SHuningdek, keyingi asrlarda ijod qilgan Ogahiy, Komil Xorazmiy, Munis Xorazmiy, Mashrab, Maxmur, Gulxaniy, Nodira, Uvaysiy, Muqimiy, Furqat, Avaz O’tar o’g’li, Fitrat, Behbudiy, So’fizoda, Hamza kabi mutafakkirlarning asarlarida o’zbek mumtoz adabiy tili me’yorlari amaliy jihatdan mukammallashib bordi va ularning asarlari nutq madaniyati rivojiga bebaho hissa bo’lib qo’shildi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, SHarq mutafakkirlari notiq oldiga tilni puxta o’rganish, uning lug’aviy boyligi va grammatikasini puxta egallash, mantiqli so’zlashni o’rganish, nutqning ichki (mazmun) va tashqi «shakl» ko’rinishiga birdek e’tibor berish, go’zal va ta’sirchan nutq tuza bilish, til boyliklarini maqsadga muvofiq hamda o’rinli ishlatish vazifalarini qo’yadilar va ularning ijrosini chuqur tahlil etadilar.

Demak, nutq madaniyatining tarixi qadimiy ekan, uning boyligi ham bitmas tuganmasdir. Bu boyliklardan o’rinli foydalaning jozibali nutq ifodasini hosil qiladi. Bu nutqimizning yuksak namunasi bo’lib, adabiy til boyligidan saralab olingan so’zlar yig’indisidan iborat bo’ladi. Nutq jarayonida aniq qoliplari ishlab chiqiladi, takomillashtirilib boriladi.

Mavjud lingvistik adabiyotlarda notiq, notiqlik san’ati, voiz, voizlik, voizlik san’ati kabi tushuncha va atamalarga duch kelamiz. Xalq orasida: so’zga chechan, so’zga usta, so’z ustasi, so’zamol, so’zamollik, so’zni boplaydi, gapni do’ndiradi, gapga usta, chiroyli gapiradi singari iboralar bor. Keltirilgan so’z va iboralarning barchasi inson nutqining, inson nutqi kamolotining darajasini, umumiy jo’n nutqdan farqlanadigan nutq namunalarini ifoda qiladi. Hamma ham agar u nutqiy nuqson bilan tug’ilmasa gapiradi. Ammo hamma ham bir xilda gapga chechan, o’ta chiroyli gapiruvchi bo’lavermaydi. Nutqiy chechanlik – notiqlik alohida qobiliyatdir. Mumtoz ma’nodagi notiqlik – bu alohida farqulotda nutqiy san’atdir. CHinnakam notiqlar notiqlik mahoratiga tabiiy qobiliyat bilan bir qatorda o’z tili, nutqi ustida tinimsiz ishlash natijasida erishadilar.

O’tmish va o’tmishga oid adabiyotlarda alohida nutqiy mahorat bo’lgan notiqlik ko’rinishlari odamlarning kundalik nutqidan, nutqiy faoliyatidan farqlanilgan. CHinnakam san’at, alohida qobiliyat ma’nosidagi notiqlik barcha kishilar uchun ham xos bo’lmagan.

Har qanday nutq «notiqlik» namunasi (san’at sifatida) va uning egasi chin ma’noda «notiq» (san’atkor ma’nosida) degan gap emas. Notiqlik qadimiy davrdan beri alohida mahorat, san’at sifatida insondagi maxsus, noyob qobiliyat tarzida talqin etib kelinadi. SHu tufayli notiqlikni (ular orasidagi bog’liqlikni inkor etmagan holda) nutq madaniyatidan farqlash lozim. Har qanday og’zaki nutq shakli nutqiy mahorat ma’nosidagi notiqlik bo’lavermaydi. So’zlash madaniyati haqida gap yuritiluvchi va hatto lektorlar, targ’ibotchilar (bular orasida ham haqiqiy ma’nodagi notiqlar kam uchraydi) mo’ljallangan asarlar ham bizningcha «Notiqlik san’ati» nomi bilan atalavermaslik kerak.

O’zbek tilshunosligi va san’atshunosligida notiqlik san’ati va uning o’tmishi yetarli ishlangan emas. SHu tufayli o’tmish SHarq notiqligi bilan hozirgi ma’nodagi nutq madaniyati sohasi orasidagi ko’pgina o’xshash hamda farqli tomonlar biz uchun qorong’idir. Nutq madaniyati sohasi va uning maqsadini ommaga yetkazishda o’tmish notiqligining ijobiy tomonlaridan keng foydalaning zarur. Ushbu notiqlikning ko’pgina ko’rsatmalari, qoidaviy holatlari, taniqli notiqlarning shaxsiy qobiliyat va faoliyatilari nutq madaniyatini tarbiyalashda yaxshigina namunaviy tashviqot quroli bo’lishi mumkin. Bu masala

S.Inomxo’jayevning «O’tmish sharq notiqligi» kitobida yaxshi ko’rsatilgan.

Ma’lumki, notiqlik san’atida tinglovchini, ommani o’ziga tortishga intilish maqsadi birinchi o’rinda turadi. Notiq nutqi chiroyli, jozibali bo’lishi shart. CHiroylilikka erishish uchun nutqning mazmuniga, mantiqiy kuchiga, jumlalar jimjimadorligiga katta e’tibor beriladi. Ushbu ma’noda mana bu satrlar ancha o’rinli aytilgan: «Notiqlik avvalo chiroyli gapirishdir. Ammo nutqning faqat chiroyli bo’lishi hali yetarli emas, har qanday be’mani safsatalarni ham juda chiroyli qilib gapirish mumkin. Bu esa notiqlik emas, vaysaqilik sanaladi».

G.O.Vinokur o’zining «Kulьtura yazыka» asarida nutq madaniyatining notiqlik bilan bog’liq tomonlariga alohida tuxtaladi: «Notiqlik nutqi deganda men har qanday monologik og’zaki nutqni emas, balki tinglovchilarni ma’lum harakatga chorlovchi yoki ularda qandaydir g’oyalar, tasavvurlar tizimini uyg’otishga qaratilgan maxsus vazifa bajaruvchi nutqni tushunaman».

Hozirgi kunda notiqlik tushunchasi va notiq atamasi alohida mahorat va san’at ma’nosida emas, balki jo’n, ommaviyroq ma’noda tushunilmoqda va qo’llanmoqda. Hozirda nutq so’zlagan har qanday shaxsni notiq deb yuritiladi. Natijada notiq atamasi o’z asl ma’nosidan uzoqlashdi va u rasmiy yoki norasmiy so’zga chiqqan har bir nutq egasini anglatadigan bo’ldi.

Notiq va notiqlik tushunchalari doirasining bunday kengayishi, ommaviylashuvi notiqlik san’ati sohasi haqida yozilgan ilmiy ishlarda ham «notiqlik» va «notiqlik san’atini» oddiyroq va kengroq ma’noda tushuning va tushuntirishga olib keldi. Bunga ko’ra, notiqlik san’ati endilikda qandaydir nutqiy mahorat (noyob qobiliyat, san’at) emas, balki har qanday odam egallashi mumkin va lozim narsa sifatida talqin etiladi.

Keltirilgan mulohazalardan keyin nutq madaniyati bilan notiqlik san’ati orasidagi munosabatni belgilash muayyan qiziqish uyg’otishi aniq.

Nutq madaniyati va notiqlik san’ati umumiy, o’xshash tomonlarga ega. Har ikkala soha til va nutq, inson nutqi bilan aloqadordir. Har ikkalasi kishilar nutqiy faoliyatining foydali, ta’sirchan, o’tkir bo’lishi uchun ko’rashadi, insonning nutqiy madaniyatini uning nutqiy hayotini ustirishga xizmat qiladi. Nutq madaniyati ham notiqlik ham nutqiy odob, nutqiy go’zallik, nutqiy mantiq qonuniyatlaridan oziklangan holda ish ko’radi. Ammo shunga qaramasdan bizningcha nutqiy san’at ma’nosidagi notiqlikni, ya’ni farqulodda nutqiy mahorat va qobiliyat bo’lgan notiqlikni ommaviy nutq (notiqlik) dan farqlash lozim.

Ba’zi shaxslarda uchraydigan notiqlik san’ati og’zaki nutq sohasida shaxsiy qobiliyat va faoliyat tufayli erishiluvchi alohida san’atdir. Notiqlikda qobiliyat va mahoratning mehnat bilan qo’shilib ketganini ko’rish mumkin. Har bir xalqning o’tmish madaniy hayotida bu xalqdan yetishib chiqqan va chin ma’noda notiq degan mo’tabar nomga sazovor bo’lgan shaxslarning unchalik ko’p emasligi ham aslida ana shu omil tufaylidir.

Nutq madaniyati tushunchasi aynan notiqlik san’atining o’zi emas, ammo u notiqlik mahoratiga nisbatan olganda, qandaydir o’ta oddiy tushuniluvchi hodisa ham emas.

Yuqorida aytilganlardan ma’lum bo’ladiki, nutq madaniyati va notiqlik tushunchalari orasida ba’zi o’xshashlik, umumiy tomonlar bor. Bu har ikkala sohaning maqsadida ish ko’rish qurolining umumiyligida ko’rinadi. Ammo shunga qaramasdan nutq madaniyati tushunchasi bilan notiqlik tushunchasi aynan bir narsa emas. Ular orasida ba’zi muhim farqli tomonlar, belgilar bor. Bular quyidagilardir:

1. Nutq madaniyati chinnakam ma’noda adabiy til bilan bog’liq hodisadir. Uning paydo bo’lishi, lisoniy asosi, talab va mezonlari adabiy til va uning me’yorlari bilan bog’liqtsir. Notiqlik san’ati uchun bular asosiy belgilar emas. Notiqlar orasida adabiy til talablariga to’la amal qilmaydiganlar, ma’lum lahja yoki shevada ham chinnakam notiqlik san’atini namoyish qiluvchilar uchraydi. So’zga chechanlik, notiqlik til materialining xarakteriga qarab emas, nutqning ta’sirchanligiga, nutqiy san’atga qarab belgilanadi.

1. Notiqlik – bu nutqning og’zaki shaklidir. Notiqlik san’ati – og’zaki nutq san’atidir. Nutq madaniyati esa nutqning ham og’zaki, ham yozma shakli uchun taalluqli tushunchadir.
2. Nutq madaniyati jamiyat a’zolarining umumiy nutqiy faoliyatini ko’zda tutadi. Nutq madaniyati sohasining maqsadi, orzusi barchaning, butun xalqning nutqini madaniylashtirishni mo’ljallaydi. Mumtoz ma’nodagi notiqlik esa alohida shaxslarning nutqiy mahoratini, san’atini ifodalaydi. Notiqlik, asosan, nutq vositasida kishilarga muayyan g’oya va maqsadlarni yetkazishni, ularni ma’lum maqsadga safarbar qilishni ko’zda tutadi. Ya’ni notiqlik san’atida tinglovchilarni ma’lum maqsadga jalb qilish asosiy o’rin tutadi.
3. San’atkor notiq nutqi asosan ko’pchilik tinglovchiga keng auditoriyalarga mo’ljallangan bo’ladi. Notiqni birdan ortik shaxslar tinglaydi. Nutq madaniyati mana shunday tinglovchilardan tashqari kishilar orasida odatiy suhbatlarni, yakka kishiga qaratilgan nutqlarni o’z ichiga qamraydi.
4. Har bir kishi ona tilining imkoniyat va boyliklarini yaxshi egallagan, nutq madaniyati talablariga javob beradigan so’zamol shaxs bo’lishi mumkin. Ammo har bir shaxs ham san’atkor ma’nosidagi notiq bo’lmasligi, bo’la olmasligi mumkin. Lekin adabiy tildan foydalanuvchi har bir notiq nutq madaniyatidan xabardor bo’lishi shart.
5. Nutq madaniyati ko’pchilikni, keng xalq ommasini ko’zda to’tib ish ko’ruvchi sohadir. Bu ma’noda nutq madaniyati keng omma uchun mo’ljallangan talabdir, ammo notiqlik – bu avvalo qobiliyat, shaxsiy qobiliyatdir. Alohida san’atkorlik ma’nosidagi notiqlik nutqiy san’atni, nutqiy go’zallikni hisobga oladi.

Nutq madaniyati esa kishilarning barchasini san’atkor notiq qilishni ko’zda tutmaydi. U, asosan, ona tilida yoki o’zga bir tilda to’g’ri, madaniy gapira olish va yoza olish faoliyatini tarbiyalashni maqsad qilib oladi.

1. Nutq madaniyati – bu faqat nutq haqidagi nutqiy faoliyatga tegishli tushuncha va soha emas, u til madaniyati bilan ham, ya’ni adabiy tilni va uning me’yorlarini o’rganing va bu me’yorlarni qayta ishlash ishi bilan shug’ullanadi. Notiqlik san’ati esa bunday ilmiy – me’yoriy faoliyatni ko’zda tutmaydi.
2. Notiqlik, ko’proq nutqning mazmuniga mantiqiy asoslariga, mundarijaviy tuzilishiga e’tibor qiladi, nutq madaniyati sohasi esa ko’proq nutqning til qurilishi – lisoniy tuzilishiga e’tibor qiladi.
3. Notiqlik, asosan, aniq bir shaxs – notiq yoki guruhlar -notiqlar nutqi haqida qayg’uradi. Bunda u notiqni tinglayottanlar, ya’ni keng ma’noda tinglovchilar ommasi nutqini ham ko’zda tutmaydi. Nutq madaniyati esa, bundan farqli ravishda umuman kishilarning nutqiy faoliyatini, nutq madaniyatini ko’zda tutadi. SHu sababli nutq madaniyati maqsadiga ko’ra va nutqiy faoliyati nuqtai nazaridan keng maqsadli soha notiqlik esa tor sohasidir.
4. Notiqlik san’ati notiq uchun oldindan qanday so’zlash sxemasi va rejasini bermaydi va bu tip nutq doimo ham oldindan tayyorlangan, tayyorgarlik qurilgan nutq emas, nutq madaniyati sohasi esa jamiyat a’zolarini ona tili, ya’ni adabiy til boyliklari va vositalaridan maqsadga muvofiq sharoit va uslub taqozosi talabiga ko’ra o’rinli foydalana olish ko’nikmasini beradi. Bunday ko’nikma aslida har qanday san’atkor notiq uchun ham zarur.
5. Notiqlik va notiqlik san’ati haqidagi fan ancha qadimiy tarixga ega, nutq madaniyati ilmiy muammo va ilmiy soha sifatida hali yosh va yangidir.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Qung’urov, E.Begmatov, Yo.Tojiyev. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari, Toshkent, 1992 -yil.
2. Qudartov. Nutq madaniyati asoslari, Toshkent, 1993 -yil.
3. Nazarov. Nutq madaniyatiga oid masalalar, Toshkent, 1973 -yil.
4. Begmatov, A.Boboyeva, M.Asomiddinova, B.Umrqulov. O’zbek nutqi madaniyati ocherklari, Toshkent, 1988 -yil.
5. Inomxo’jayev. Notiqlik san’ati asoslari, Toshkent, 1982 -yil.
6. Nosirov. Nutq madaniyati va davr. Nutq madaniyatiga oid masalalar, Toshkent, 1973 -yil.
7. Umrqulov. Lektor nutqi va badiiy til, Toshkent, 1981 -yil.
8. Fozilov. Nutq madaniyatining ba’zi – bir nazariy masalalari. «Nutq madaniyatiga oid masalalar» to’plami, Toshkent, 1973 -yil.
9. Inomxo’jayev. O’tmish sharq notiqligi, Toshkent, 1972 -yil.
10. Ahmedov. Notiqlik san’ati, Toshkent, 1967 -yil.
11. Vinokur. Kulьtura yazьpsa, Moskva, 1929 -yil.
12. Tanlangan asarlar. III tom, 1982 -yil.
13. Abu Nasr Forobiy. Risolalar. Toshkent, 1975 -yil.
14. Qobusnoma, Toshkent, 1968 -yil.
15. Husayn Voiz Koshifiy. Futuvvatnomai Султоний. Тошкент, 1994-йил.
16. www.Talaba.su