Озирги œзбек адабий тили

Georgiy Yelizavetin. Pulnoma

A. Navoiy o’zbek adabiy tilining asoschilaridan biri

1. a. Navoiy o’zbek adabiy tilining asoschilaridan biri.

A. NAVOIY O’ZBEK ADABIY
TILINING ASOSCHILARIDAN
BIRI.
FIZIKA VA ASTIRANOMIYA YO’NALISHI
202-GURUH TALABASI
MAVLONOVA OZODA

2. REJA:

• 1.
• 2.
• 3.
• 4.
Alisher Navoiy о’zbek adabiy тilining аsoschisi.
Navoiy tilining fonetik xususiyatlari.
Navoiy tilining morfologik xususiyatlari.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.

3. O’zbek adabiy tilining rivojida 15-asrning ikkinchi yarmi juda muhim davr hisoblanadi. Bu davrda Alisher Navoiy o’zining

O’ZBEK ADABIY TILINING RIVOJIDA 15-ASRNING IKKINCHI YARMI JUDA MUHIM DAVR HISOBLANADI. BU
DAVRDA ALISHER NAVOIY O’ZINING MUBORAK IJODI BILAN O’ZBEK ADABIYOTINI YUKSAK DARAJAGA
KO’TARISH BILAN BIRGA, O’ZBEK TILINING TARAQQIYOTIGA HAM O’ZINING SALMOQLI HISSASINI QO’SHDI.
NAVOIY O’Z ASARLARIDA, ALBATTA «GRAMMATIKA» YOKI «FONETIKA» SO’ZINI QO’LLAGAN EMAS. LEKIN
TILNING GRAMMATIK VA FONETIK QONUNYATLARINI YAXSHI BILGAN, ULARNI BIR-BIRLARIDAN YAXSHI
FARQLAGAN VA O’ZIGA XOS ARABCHA-FORSCHA VA TURKCHA-O’ZBEKCHA ATAMALAR BILAN
NOMLANGAN: AMR, HARF, HARAKAT, HAMZA, VOZE (VOZ-YASOVCHI YOKI SO’Z YASOVCHI); TAJNIS VA IHOM
– KO’P MA`NOLI SO’Z; ALAM-ISM, OT; ATMUTAKALLIM-SO’ZLOVCHI; LAFZ, KALOM, ALFOZ KABILAR HAQIDA
O’Z DAVRIGA NISBATAN JUDA MUHIM FIKR VA MULOHAZALAR BAYON QILGAN. JUMLADAN, NAVOIY TURKIY
(O’ZBEK) TILINING GRAMMATIK XUSUSIYATLARI HAQIDA YETARLI DARAJADA FIKR BILDIRGAN. U, XUSUSAN,
SO’Z YASASH YO’LLARI HAQIDA MAXSUS TO’XTAYDI. O’ZBEK TILIDA FE`LLARDAGI BIRGALIK VA ORTTIRMA
DARAJALARINI YASOVCHI –SH/-ISH, -T, QO’SHIMCHALARI ORQALI CHOPISHMOQ, TOPISHMOQ,
KO’CHISHMOQ, O’PISHMOQ, YUGURT, QILDURT, YASHURT, CHIQART KABI SO’ZLAR YASALGANLIGINI,
SIFATLARDA BELGINING ORTIQ-KAMLIGINI ESA P, M, VOSITASI ORQALI OP+OQ QOP+QORA, QIP+QIZIL,
SAP+SARIQ, YUM+YUMALOQ, YAP+YASSI, OP+OCHUQ, YAM+YASHIL, BO’M+BO’SH TARZIDA IFODALANISHINI
AYTADI

4.

Navoiy asos solgan adabiy tilning tovush imkoniyatlarining kengligi ham to’la isbot
qiladi. Chunki Navoiy asarlarining tili o’z davrida mavjud bo’lgan turkiy sheva, lahja va
dialektlarning deyarli hammasining vokalizmini qaryib to’liq ravishda aks ettirgan va 9
sostavli unli tovushlar sistemasi va singarmonizm qonuniyati eski o’zbek adabiy tilining asosiy
bazalari bo’lgan qipchoq lahjalarinng ham, o’g’uz lahjalarining ham, o’rta o’zbek (qarluqchigil-uyg’ur) lahjalarining ham tovush sistemalarini to’liq aks ettirishga imkon beradi.
Navoiy tilidagi qisqa hamda cho’ziq i unli tovushli o’sha davrdagi o’g’uz-turkman
lahjalarining tovush sistemasini to’liq aks ettirish uchun hamda fors-tojik tilining ta`siriga
kuchli ravishda uchragan Hirot, Samarqand, Buxoro shahar shevalari va ular tipidagi
shevalarning tovush xususiyatlarini aks ettirish uchun xizmat qilgan. Alisher Navoiy asarlari
tilida uchrovchi ochiq o (o) tovushi esa shu keyingi aytilgan til va dialektlarda fonema
darajasiga ko’tarilgan lablangan o ni aks ettirish uchun qo’llagan. Alisher Navoiyning turkiy
til sistemasidagi tovushlarning qonuniyatlarini yaxshi bilishligi va ularni yaxshi qo’llay olishi
turkiy tilning tovush imkoniyatlarini necha yuz yillar davomida an`anaga kirib qolgan tor
arab alfaviti imkoniyatlari darajasida ham yuzaga chiqarish mumkinligini isbot qiladi. Alisher
Navoiy va umuman klassik shoirlarimiz juda yaxshi bilgan. Ular o’z asarlarining tilida 9 ta
mustaqil fonemani ishlatganlar.

5.

Alisher Navoiy o’zbek tiliga ya`ni o’z ona tilimizga diqqat bilan
qaradi. Navoiyning afsus bilan ta`kidlashicha, hatto, ko’pgina
o’zbek shoirlari ham, ona tili boyliklari va keng imkoniyatlaridan
foydalanishga kam e`tibor berardilar. «Bu til dag’al til, unda yuksak
san`at asarlari yaratib bo’lmaydi» degan fikrlarga uzil-kesil zarba
berish, o’zbek tilining yashirin qolib kelayotgan xazinalarini ochish va
uni ilm ahllariga, she`riyat muxlislariga tushintirish o’zbek xalqining
buyuk farzandlari oldida muhim vazifa bo’lib turardi. Ana shu ulkan
ishning uddasidan Alisher Navoiy chiqa oldi. Navoiy «Bu alfoz va
iboratda bir nav daqoyiq ko’pdurkim, bu kunga deguncha hech
kishi haqiqatig’a mulohaza qilmag’on jihatdin bu yashurun qolibdur.
Va filhaqiqat agar kishi yaxshi mulohaza va taammul qilsa, chun bu
lafza muncha vus`at (kenglik) va maydonida buncha fushat
(ochiqlik) topilur…» deb yozdi va o’zbek shoirlarini o’z ona tilini
faqatgina xalq ommasi emas, balki shoirlar ham qo’llashi, shu tilda,
iloji boricha, o’z iqtidor va mahoratlarini ko’rsatishlari kerak edi.
Masalan, Navoiy xuddi shu maqsadda quyidagicha yozadi: «…turk
tilining jomliyati muncha daloil bilan sobit bo’ldi, kerak erdikim, bu
xalq orasidin paydo bo’lg’on ta`b ahli salohiyat va ta`blarin o’z
tillarin turg’och, o’zga til bilan zohir qilmasa erdi va ishga
buyurmasalar erdi. Va agar ikala til bilan aytur qobiliyatlari bo’lsa,
o’z tillari bilan ko’proq aytsalar erdi va yana biri bilan ozroq aytsalar
erdi. Va agar mubolag’a qilsalar, ikala til bilan teng aytsalar erdi…»

6. Navoiy ikki tilni – o’zbek va fors (tojik) tillarini qiyoslar ekan, birining ahamiyatini kamaytirib yoki rad etib,

NAVOIY IKKI TILNI – O’ZBEK VA FORS (TOJIK) TILLARINI QIYOSLAR EKAN, BIRINING AHAMIYATINI
KAMAYTIRIB YOKI RAD ETIB, IKKINCHISINING AHAMIYATINI BO’RTTIRIB KO’RSATMAYDI, BU SOHADA
HECH QANDAY MUBOLAG’AGA YO’L QO’YMAYDI, AKSINCHA, ULARNING HAR BIRINI O’Z
HOLICHA OLIB QARAYDI. BOY MATERIALLARGA ASOSLANGAN HOLDA O’ZBEK TILINING FORS TILI
BILAN TENG HUQUQLIGI VA GO’ZALLIGINI, AYRIM HOLLARDA ESA BU TOMONLARNING
USTUNLIGINI ISBOTLAB KO’RSATADI.
• Navoiy o’zbek tilida 100 ta fe`lni
yuzaga kelishi sabablarini ko’rsatadi
va ularning tahlilini beradi. Bunday
fe`llarning
ko’plari
fors
tilida
uchramasligini qayd etadi, u qator
fe`llardagi
sinonimlarni
misol
keltiradi.
Navoiy
asarlari
tilini
singormonizmsiz
shevalarga
asoslangan
deb
qaraydi.
E.D.Polivanov esa uning asarlari
O’rta Osiyo tilida yozilganligini qayd
etadi
• Alisher Navoiy aniq bir dialektga
asoslanib ish ko’rmagan. U o’zbek
dialekt va shevalarida ko’p va keng
qo’llanuvchilik
xarakterli
xususiyatlarni tanlab olib, o’zbek
adabiy tilini taraqqiy ettirish uchun
qizg’in kurash olib bordi. Navoiy
asarlarida
qarluq-chigil-uyg’ur
lahjasi va qisman qipchoq shevalari
xususiyati mavjuddir

7. 15-asr o’zbek adabiy tilida ham bo’g’in hosil qilish unli tovushlar hisoblangan. Bo’g’in unli bilan boshlanishi, ya`ni

15-ASR O’ZBEK ADABIY TILIDA HAM BO’G’IN HOSIL QILISH UNLI TOVUSHLAR HISOBLANGAN.
BO’G’IN UNLI BILAN BOSHLANISHI, YA`NI TO’SIQSIZ BO’LISHI YOKI UNDOSH BILAN BOSHLANIB,
TO’SIQLI BO’LISHI MUMKIN. BO’G’IN BOSHIDA IKKI UNDOSH QATOR KELMAYDI, YA`NI BO’G’IN
FAQAT BIR UNDOSH BILAN TO’SILADI. YANA BO’G’IN UNLI BILAN TUGASHI, YA`NI OCHIQ BO’LISHI,
YOXUD UNDOSH BILAN TUGASHI, YA`NI YOPIQ BO’LISHI MUMKIN.
Vokalizm Navoiy tilida uning o’zining «Muhokamat ul-lug’atayn»dagi ma`lumotiga ko’ra, to’qqiz
unli fonema mavjuddir.
i-i, e-a, y-u, ө-o va e.
«I»
fonemasi.
Ma`lumki,
hozirgi o’zbek adabiy tilidagi
«i» fonemasi qadimgi turk
tilida va hozirgi jilovchi
hamda
singormanizmli
yilovchi o’zbek shevalarida
ikki mustaqil «i» va «i»
fonemalaridan iborat. Navoiy
i tovushi borligi haqida
gapirmaydi. Demak, qadimgi
turk tilidagi i-i fonemalari
o’zbek adabiy tilida 15asrdayoq birlashib bir I
fonemasiga
aylana
boshlagan.
«E» fonemasi. Bu fonema
qadimgi turk tilidagi til oldi
«ә»sining torayishi natijasida
vujudga kelgan, qadimgi turk
tilidagi kәldi, sәkiz, әr kabi
so’zlarning hammasi birinchi
bo’g’indagi ә, 15-asrda «e»ga
aylanganini ko’ramiz, ә turkiy
so’zlarning
affikslarida
saqlangan bo’lsa ham, turkiy
so’zlar
uchun
fonemaning
kuchli pozitsiyasi o’zak, ya`ni
birinchi bo’g’in hisoblanganligi
uchun, a tovushning varianti
deb hisoblash kerak.
«A» – fonemasi. Tojik tilidan
o’zbekchaga
yor, bozor,
qamar, samar kabi tojik va
arab so’zlaridan o’tib, turkiy
so’zlardagi
«ә»
fonemasi
«e»ga aylangandan keyin
turkiy so’zlardagi hamda tojik
va arab so’zlaridagi a dan
hosil bo’lgan, «o» bilan «u»ga
qarama-qarshi
turuvchi
tovushdir.

8.

O-e va y-u fonemalari. Bu fonemalarning 15-asr o’zbek
adabiy tilida mavjudligi shubhasizdir. Chunki Navoiy
ot(olov)dan өt (o’tmoq dan buyruq)ni farqlaydi.
Konsonantizm Navoiy tilida 25 ta undosh fonema bor: b, p, f,
v, m, t, d, s, n, r, l, sh, j, j, ch, l, g, q, g’, ng, i, x, h, (.)‫ع‬
Navoiy tilidagi qaror, sangar kabi so’zlar oxiridagi r hozirgi
zamon o’zbek tilida dissimilyatsiyaga uchrab, i ga aylangan:
qoray, sarg’ay.
Navoiy tilida ham singarmonizm qonunlari mavjud. Navoiy
«Xamsa» sining Abdujamil nusxasi bizni singarmonizmning har
uchala qonuni, ya`ni unlilardagi tanglay uyg’unligi, lab
uyg’unligi, hamda undoshlardagi jaranglilik va jarangsizlik
uyg’unligi bor, degan xulosaga olib keladi.

9. Bundan tashqari Navoiy tilning morfologik xususiyatlari haqida ham gapirib o’tadi. Navoiy tilidagi so’zlarni xuddi hozirgi

BUNDAN TASHQARI NAVOIY TILNING MORFOLOGIK XUSUSIYATLARI HAQIDA HAM GAPIRIB O’TADI. NAVOIY
TILIDAGI SO’ZLARNI XUDDI HOZIRGI ZAMON O’ZBEK TILIDAGI KABI DASTLAB IKKI KATTA MORFOLOGIK
GURUHGA, YA`NI MUSTAQIL VA YORDAMCHI SO’ZLARGA, SO’NGRA MUSTAQIL SO’ZLARNI O’Z NAVBATIDA
OT, SIFAT, OLMOSH, SON, FE`L, RAVISH TURKUMLARIGA, YORDAMCHI SO’ZLARNI ESA KO’MAKCHI,
BOG’LOVCHI VA YUKLAMALARGA BO’LISH MUMKIN.
1)
Atoqlilik va turdoshlik
3)
Holat
5)
Egalik
2)
Kishilik va nokishilik
4)
Ko’plik
6)
Kelishik

10. Foydalanilgan adabiyotlar

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
• 1. Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Навоий тилининг грамматик
хусусиятлари. –Т.: «Фан», 1984.
• 2. Дониёров Х., Йўлдошев Б. Адабий тил ва бадиий стил. – Тошкент:
«Фан», 1988.
• 3. Каримов С., Санақулов У. Ўзбек тилшунослиги масалалари. –
Самарқанд, 2001.
• 4. Нурмонов А. Ўзбек тилшунослиги тарихи – Тошкент: «Ўзбекистон»
2002.

Ќозирги œзбек адабий тили

Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv-metodik birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi kengashning 201_ yil “___”________dagi “____”-son majlis bayoni bilan ma’qullangan.

Fanning o‘quv dasturi Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universitetida ishlab chiqildi.

Tuzuvchilar:
Sayfullayeva R. – O‘zbek tilshunosligi kafedrasi mudiri,

filologiya fanlari doktori, professor

Qurbonova M. – O‘zbek tilshunosligi kafedrasi professori v.b., filologiya fanlari doktori
Taqrizchilar:
Umarov E. – O‘zFA Til va adabiyot instituti yetakchi ilmiy xodimi, filologiya fanlari doktori
Muhamedova S. – Nizomiy nomidagi TDPU umumiy tilshunoslik kafedrasi professori, filologiya fanlari doktori

Fanning o‘quv dasturi Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti Ilmiy-metodik kengashida tavsiya qilingan (201_yil “___” _________dagi “___” -sonli bayonnoma).

Kirish
Ushbu dastur hozirgi o‘zbek tilining tizimiy qurilish birliklari tavsifi bilan bog‘liq lisoniy imkoniyatlar va nutqiy voqelanishlarni, ularning o‘zaro munosabati masalalarini qamrab oladi.
O‘quv fanining maqsadi va vazifalari
«Hozirgi o‘zbek tili» fanini o‘qitishdan maqsad Davlat Ta’lim Standartlari asosida bo‘lg‘usi filologlarga o‘zbek tilining fonetik qurilishi, fonetik qonuniyatlari, lug‘at tarkibi, leksik-semantik guruhlari, lug‘atchilik masalasi, morfemik qurilishi, so‘z yasalishi tizimi, so‘z turkumlari, sintaktik qurilishi ( so‘z birikmasi, sodda gap, qo‘shma gap va matn sintaksisi) muammolari yuzasidan izchil ilmiy–nazariy ma’lumot berishdan, immanent imkoniyat sifatida ularning ongida joylashgan ifoda vositalarini yetkazishdan iborat.

• o‘zbek tilshunosligi sohasidagi asosiy muammolarni tushunishi;
• o‘z ixtisosligi doirasida muayyan tadqiqot sohasining obyektlari va jarayonlariga nisbatan shaxsiy ilmiy filologik munosabatlar;
• hozirgi o‘zbek tili muammolari va ularni hal qilish yo‘llari haqida tasavvurga ega bo‘lishi;
• hozirgi o‘zbek tili fanining tushunchaviy apparati;
• hozirgi o‘zbek tili fanining metod va usullari;
• hozirgi o‘zbek tili fanining ilmiy-tadqiq mavzularini bilishi va ulardan foydalana olishi;
• badiiy-lisoniy tahlil etish;
• o‘zbek tili va shevalari namunalarini yozib olish, to‘plash va nashrga tayyorlash;

Fanning o‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan bog‘liqligi va uslubiy jihatdan uzviy ketma­-ketligi
Mazkur fan oliy ta’limning bakalavriat bosqichi filologiya yo‘nalishida o‘qitilayotgan «Tilshunoslikka kirish», «Qadimgi turkiy til», «O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi», «O‘zbek dialektologiyasi», «Umumiy tilshunoslik», «Kompyuter tilshunosligi» «Ona tili o‘qitish metodikasi», «Nutq madaniyati va uslubiyati asoslari», «Tilshunoslik va tabiiy fanlar», «Sotsiolingvistika» fanlari bilan, shuningdek, magistratura bosqichidagi «Amaliy tilshunoslik», «Matn tilshunosligi», «O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari», «Psixolingvistika», «Areal tilshunoslik», «Struktural tilshunoslik» kabi fanlar bilan uzviy bog‘liqligi.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni

Talabalarda o‘zbek tilshunosligi fani bo‘yicha o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim muasssalarida olgan bilimlarini chuqurlashtirish, kengaytirish; tilshunoslik, xususan, o‘zbek tilshunosligida qo‘llanilayotgan atamalarni o‘zlashtirish, hozirgi o‘zbek adabiy tili fanining nazariy masalalarini yoritish; substantsial (zotiy) yo‘nalish muammolari ustida ishlash va kognitiv hamda paradigmatik lingvistika masalalarini chuqur o‘rganishga da’vat etib, mukammal bilimli mutaxassis tayyorlash hozirda muhim ahamiyatga ega.

Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va

pedagogik texnologiyalar
«Hozirgi o‘zbek adabiy tili» fanini o‘qitishda mavzularning xarakteri va murakkablik darajasidan kelib chiqib o‘qitishning an’anaviy (ma’ruza, amaliy mashg‘ulot, seminar, kollekvium, shuningdek, ko‘rgazmali qurollardan) va noan’anaviy (aqliy xujum, komandada o‘qitish, arralash va turli xil didaktik o‘yinlardan), shuningdek, zamonaviy axborot texnologiyalaridan – kompyuter, elektron darsliklar, elektron lug‘atlar va internet materiallaridan, multimediya imkoniyatlaridan unumli foydalaniladi. Ma’lumki, har qanday tilni o‘qitishda bo‘lganidek, bu fanni o‘qitishda ham lug‘atlar (izohli lug‘atlar, elektron lug‘atlar, lingvistik lug‘atlar va h.k.lar)dan keng foydalaniladi.
Asosiy qism
Fanning nazariy mashg‘ulotlar mazmuni

Hozirgi o‘zbek tili milliy o‘zbek tilining muayyan sifatiy me’yorlarga ega bo‘lgan, sayqallangan, yuqori bosqichda rivojlangan oliy shakli ekanligi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining og‘zaki va yozma shakllari. Uning taraqqiyotida lisoniy va nolisoniy omillarning roli.

O‘zbek tili lahja, dialekt va shevalari. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining tarixiy ildizlari va dialektal asoslari. Uning taraqqiyot bosqichlari. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining shakllanishida yetakchi shevalarning ishtiroki.

Til va nutq. Ularning o‘zaro munosabati. Til birliklari va nutq birliklari. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining yozuv va so‘zlashuv uslublari ko‘rinishlari, ularning ijtimoiy vazifasidagi uzviy aloqadorlik. So‘zlashuv va yozuv tili vositalari.

Fonetika va fonologiya

Fonetika haqida umumiy tushuncha. Fonetikaning obyekti, maqsadi va vazifalari. Fonetik birliklarning segment va supersegment turlari. Fonetik birliklarning til tizimidagi vazifalari, bilateral birliklarning shakllanishidagi roli.

Fonetikaning tekshirish uslubi va maqsadiga ko‘ra turlari: umumiy fonetika, qiyosiy fonetika, tavsifiy fonetika, tarixiy fonetika, eksperimental fonetika. Fonetikaning to‘rt aspekti. Tovushning murakkab hodisa ekanligi.

Fonetikaning fizik-akustik aspekti: tovushning balandligi, kuchi, tembri, cho‘ziqligi, ovoz (asosiy ton), qo‘shimcha tonlar va shovqin, ularning fonetik-fonologik sathdagi roli.

Fonetikaning anatomik-fiziologik aspekti: nutq a’zolari anatomiyasi (nafas apparati, bo‘g‘iz bo‘shlig‘i, halqum, og‘iz bo‘shlig‘i, burun bo‘shlig‘i), nutq a’zolari fiziologiyasi (nutq a’zolari faoliyatining bosh miya tomonidan boshqarilishi), bosh miya markazi va eshituv markazi kabi nerv hujayralari faoliyatining nutq a’zolari harakatidagi kechimlarni boshqarishi; nutq a’zolarining ijro kechimi: artikulyatsiya o‘rni, artikulyatsiya usuli, artikulyatsiya bazasi, artikulyatsiya bosqichlari (ekskursiya, ish holati, rekursiya).

Eshitib his etish aspekti (pertseptiv aspekt). Bu aspektda o‘rganiladigan hodisalarning lisoniy kommunikatsiyadagi roli.

Lingvistik-funktsional aspekt (fonologiya). Fonologiya tarixidan qisqacha ma’lumot. Fonologiyaning asosiy birliklari: nutq tovushlari va bug‘in – segment birliklar; urg‘u, ohang, melodika, pauza – supersegment birliklar.

Fonema haqida ma’lumot. Fonemaning differentsial va integral belgilari; fonologik zidlanishlar, ularning turlari, korrelyatsiya; fonema ottenkalari va fonema qatori, fonemalarning variatsiyalari va variantlari; transkriptsiya, uning turlari.

Hozirgi o‘zbek adabiy tili vokalizmi. Vokalizm haqida ma’lumot. Unlilar tasnifi. Bunday tasnifning hozirgi o‘zbek tilshunosligida har xilligi, uning sabablari. Ayrim unlilar tasnifi, ularning kombinator va pozitsion ko‘rinishlari. Unli fonemalarning kombinator va pozitsion ottenkalari (allafonlari).

Hozirgi o‘zbek adabiy tili konsonantizmi. Konsonantizm haqida ma’lumot. Undosh fonemalarning fokuslari. Bir fokusli va ikki fokusli undoshlar. Undosh fonemalar tasnifi: artikulyatsiya o‘rniga, artikulyatsiya usuliga, un paychalarining ishtirokiga hamda ovoz bilan shovqin nisbatiga ko‘ra undoshlarning turlari. Tasnifning bahsli o‘rinlari. Undosh fonemalar tavsifi. Labial undoshlar tavsifi. Til-dental undoshlari tavsifi. Til-alveolyar undoshlar tavsifi. Til o‘rta undoshi tavsifi. Sayoz til orqa undoshlari tavsifi va chuqur til orqa undoshlari tavsifi. Bo‘g‘iz undoshi tavsifi. Qorishiq undoshlar tavsifi.

Fonetik hodisalar. Fonetik hodisalar haqida ma’lumot. Kombinator omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlar: assimilyatsiya, akkomodatsiya, ularning turlari. Pozitsion omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlar: reduktsiya, ochiq bo‘g‘indagi unlilarda sifat o‘zgarishi, ayrim jarangli undoshlarning so‘z oxirida jarangsizlanishi. Komibanator va pozitsion omillarning fonetik jarayonlarda birga ishtirok etish holatlari. Pozitsion-sintagmatik omillar ta’sirida bo‘ladigan o‘zgarishlar: tovush orttirilishi, tovush tushishi, metateza, dissimilyatsiya. Geminatsiya, uning til va nutqdagi ahamiyati.

Bo‘g‘in (sillabema). Bo‘g‘in haqida umumiy tushuncha. Bo‘g‘in tuzilishi. Bo‘g‘in markazi. Bo‘g‘in tiplari: barkitilgan bo‘g‘in, berkitilmagan bo‘g‘in, ochiq bo‘g‘in, yopiq bo‘g‘in. Bo‘g‘in tiplarining boshqacha tasniflari. Bo‘g‘inning til va nutqdagi ahamiyati.

Aktsentuatsiya va intonatsiya. Aktsentuatsiyaning urg‘ular tizimi ekanligi. Urg‘u tiplari. So‘z urg‘usi, uning fonetik tabiatiga, o‘rniga va harakat qilish belgisiga ko‘ra turlari. Sintagma urg‘usi. Ayiruv urg‘usi, uning turlari. Intonatsiya, uning prosodik elementlari. Intonatsiya turlari. Intonatsiyaning nutqdagi o‘rni.

Grafika. Orfografiya. Orfoepiya

Hozirgi o‘zbek adabiy tilining yozuv tizimlari. Arab grafikasiga asoslangan o‘zbek yozuvi. Lotin grafikasiga asoslangan o‘zbek yozuvi. Rus grafikasiga asoslangan o‘zbek yozuvi. Rus va lotin grafikalariga asoslangan ikki yozuvlikning yuzaga kelishi. Amaldagi (kirillcha) va yangi (lotincha) o‘zbek yozuvlarining grafik tavsifi. Bu ikki yozuvlarning qiyosiy tavsifi.

Orfografiya, uning to‘g‘ri yozish qoidalari tizimi ekanligi. Orfografiya printsiplari: fonetik printsip, fonematik printsip, morfologik printsip, grafik printsip, tarixiy-an’anaviy printsip, differentsiyatsiya printsipi (simvolik printsip), shakliy-an’anaviy printsip. Amaldagi va yangi o‘zbek yozuvlarining imlo qoidalaridagi tafovutlar.

Orfoepiya. Orfoepiyaning adabiy tildagi ahamiyati. Unli tovushlar orfoepiyasi. Undosh tovushlar orfoepiyasi. So‘z qismlari (o‘zak va qo‘shimcha) orfoepiyasi. Boshqa tillardan o‘zlashtirilgan ayrim so‘zlar orfoepiyasi.

Leksikologiya. Uning obyekti, predmeti, vazifalari. Lug‘aviy sath, uning o‘zgaruvchanligi, sistemaviyligi. Leksik sathning boshqa sath birliklari bilan aloqasi.

So‘zning leksik birlik sifatidagi mohiyati. So‘zning nominativ birlik ekanligi, leksik so‘z, grammatik so‘z. Leksemaning ifoda plani (nemema), mazmun plani (semema),

Leksemaning semantik tarkibi: a)fonetik so‘z: b) denotat; v) signifikat. Leksik ma’no va tushuncha. Grammatik sema.

Leksik ma’noning semantik tarkibi. Leksik ma’noning semalari. Atash semalari, ifoda semalari, vazifa semalari. Integral sema va differentsial sema. Terminlar.

Leksemaning uzual va okkazional ma’nolari. Leksik monosemiya va polisemiya.

Leksik ma’no taraqqiyoti. Leksik ma’no taraqqiyotiga olib keluvchi nolisoniy va lisoniy omillar. Ma’no ko‘chishi: metafora, metonimiya, sinektoxa, vazifadoshlik. Ma’noning kengashi va torayishi.

Leksik ma’no tiplari: sinxron semasiologiya va diaxron semasiologiya. Sinxron semasiologiya: bosh ma’no, hosila ma’no. To‘g‘ri ma’no va ko‘chma ma’no. Nominativ ma’no va ma’joziy ma’no. Erkin ma’no va bog‘li ma’no. Diaxron semasiologiya: arxaik ma’no, etimologik ma’no. Etimon.

Leksik sinonimiya. Sinonimik qator. Dominanta. Ma’noviy sinonimlar, uslubiy sinonimlar, nutqiy sinonimlar, kontekstual sinonimlar. Sinonimik darajalanish (graduonimiya). Lug‘aviy sinonimlarning markaziy va atrof qatlami.

Funktsional-semantik sinonimlar, ularning yuzaga kelish omillari, shakliy va ma’noviy tabiati, uslubiy xoslanishi.

Leksik antonimiya. Antonimik juftlik. Kontekstual antonimiya, enantiosemiya, mantiqiy markaz. Omonimlar, omoformalar. Omonimiyaga yondosh hodisalar: omofonlar va omograflar. Paronim va paranomaziya.

Giponimiya, graduonimiya, partonimiya. Lug‘aviy tizimchalar; lug‘aviy ma’noviy guruh, lug‘aviy mavzuiy to‘plam, lug‘aviy mazmuniy maydon.

O‘zbek tili leksikasining tarixiy taraqqiyoti. O‘zbek tili leksikasining tarixiy etimologik qatlamlari: umumturkiy so‘zlar, o‘zbekcha so‘zlar. O‘zlashma so‘zlar: arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar, fors-tojik tilidan o‘zlashgan so‘zlar, ruscha-baynalmilal so‘zlar.

So‘z o‘zlashtirish. So‘z o‘zlashtirish yo‘llari: jonli so‘zlashuv orqali va bosma manbalar orqali o‘zlashtirish. So‘z o‘zlashtirish usullari: o‘zicha olish, kal’kalab olish, to‘liq kalka va yarim kalka.

Leksemlarning ishlatilish doirasi. Ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksemalar. Ishlatilish doirasi chegaralangan leksemalar: dialektizmlar, kasb-hunar leksemasi, jargonlar, vulgarizmlar.

O‘zbek tili leksikasida eskirish va yangilanish jarayonlari. Leksik istorizmlar. Leksik arxaizmlar: arxaizm-leksema, arxaizm-semema, leksik-fonetik arxaizm. Leksik neologizm: individual nutq neologizmi, umumtil neologizmi, neologizm-leksema, neologizm-semema.

O‘zbek tili leksikasining emotsional-ekspressivlikka munosabati. Emotsional-ekspressivlik jihatdan neytral so‘zlar, emotsional-ekspressivlik jihatdan bo‘yoqdor so‘zlar. Ekspressivlikning ifodalanish usullari: leksik, kontekstual, affiksatsiya, fonetik, so‘zni metaforik qo‘llash.

Onomastik leksika. Uning turlari, uning tarkibi, asosiy turlari, leksemalarning boshqa turlariga munosabatlari.

Frazeologiya. Frazema, uning ifoda plani va mazmun plani. Frazeologik polisemiya va monosemiya. Frazeologik sinonimiya va antonimiya. Perifrazalar.

Laksikografiya. Uning vazifalari. Entsiklopedik lug‘atlar: universal entsiklopediyalar, soha entsiklopediyalari. Lisoniy lug‘atlar: umumiy lug‘atlar, xususiy (maxsus) lug‘atlar; bir tilli, ikki tilli, ko‘p tilli; izohli, izohsiz, terminologik lug‘atlar.
Morfemika

Boshqa lisoniy birliklar bilan munosabati. Morfem birliklar: morfema, morf, allomorf, segment va supersegment morflar, submorf, kvazimorf. O‘zak va qo‘shimcha morfemalar. Affiksal morfemalarning funktsional tasnifi: derivatsion, lug‘aviy shakl yasovchi va sintaktik shakl yasovchi morfemalar.

Affiksal morfemalarning material tasnifi. Ularning shakliy, ma’noviy, ifodaviy jihatlari. Yordamchi leksemalar va affiksal morfemalar. Yordamchi leksemalar va affiksal morfemalar munosabati. Morfema va uning variantlari munosabatlari: kombinator, pozitsion, fakultativ va individual variantlar. Morfemika va morfonologiyaning dolzarb muammolari.

Derivatsiya nazariyasi. Uning til qurilish tizimidagi o‘rni. Davlat tili sharoitida mustaqil bahs sifatidagi maqsadi, vazifalari. Diaxron va sinxron yondashuvlar qiyosi. Unumlilik va mahsuldorlik tushunchalari.

Grammatik so‘z yasash. Uning ko‘rinishlari.SYU (so‘z yasash usuli), SQ (so‘z qo‘shish). Konversiya. SYT (so‘z yasash tipi). SYU (so‘z yasash uyasi). SYQ (so‘z yasash qolipi). So‘z yasalish tizimi. Ulardan har birining tavsifi, mohiyati, ilmiy va amaliy qiymati. HO‘AT da unumli affiksal SYQ lari. Ot turkumidagi SYQlari. Sifat turkumidagi SYQ lari. Qo‘shma so‘z andozalari. Uzual va okkazional yasalishlar. So‘z modeli tarkibidagi tarixiy o‘zgarishlar. So‘z morfem tarkibidagi tarixiy o‘zgarishlar: soddalanish, ixtisoslashish, morfologik qayta bo‘linish, tublanish. Terminologik SYQ lari. Unumsiz SYQ lari. Derivatsiyaning dolzarb muammolari.
Nazariy grammatikaga kirish

Grammatikaning tarkibiy qismlari, mundarijasi. Grammatika va milliylik, milliy mafkura. Grammatik shakl. Grammatik ma’no. Grammatik kategoriya. UGM, XGM, OGM tushunchalari, ularning mohiyati. Voqelanish xususiyatlari.

MK lar tasnifi. Ularning ifoda shakllari, ma’nolari, vazifalari, sintaktik va analitik shakl. Tasniflovchi kategoriyalar. Vazifaviy kategoriyalar. Sub’ektiv baho shakllari. So‘z turkumlari – eng yirik grammatik kategoriya sifatida. So‘z turkumlarini ajratish tamoyillari. So‘z turkumi to‘dalari va tizimi. (an’anaviy va zamonaviy yondashuvlar qiyosi).

Fe’l. Umumiy xususiyatlari. Uning UGM si. LGM va LMG lari. Lug‘aviy shakllari. LMG larning markaziy leksemalari. Fe’l turlari: sof fe’llar va vazifaviy ko‘rinishlari.

Fe’l kategoriyalari. O‘timli va o‘timsiz fe’llar. Fe’l nisbatlari paradigmasi, nisbat shakllarining zotiy tabiat, UGM si va nutqiy voqelanishi. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik shakllari paradigmasi, uning tasdiq inkor bilan aloqasi.

Fe’l turlari paradigmasi. Sifatdosh, ravishdosh, harakat nomlari va kesimlik shakllari. Ularning UGM lari va nutqiy voqelanishi.

Kesimlik kategoriyasi. Tuslanish. Ularning PQ lari. Tasdiq-inkor, mayl-zamon, shaxs-son shakllari va ma’nolarining uzviyligi. Bog‘lamaning vazifasi, turlari. Tasdiq-inkor shakllarining ifodasi, tizimi, sintagmatikasi.

Mayl shakllari paradigmasi, UGM lari va nutqiy voqelanishi. Buyruq, shart, xabar mayllari. Ulardan har birining ichki xususiyatlari, UGM lari.

Zamon shakllari, ularning UGM si va XGM si. Ifoda va mazmun jihatlari. To‘liqsiz fe’l. Jami grammatik unsurlarning sintaktik imkoniyatlari.

Fe’lning analitik shakllari. Fe’lshunoslikning dolzarb muammolari.

Ot. O‘rganilish tarixi. O‘ziga xos xususiyatlari. Uning UGM si. Lug‘aviy shakllari. Otlarda denotatsiya va konnotatsiya. LGM va LMT lari. Onomastik leksika, onomastik indikatorlar.

OK lari, Son. Egalik. Kelishik. Hurmat. Ulardan har birining ifodasi, ma’nosi, nutqiy voqelanishi. UGM va XGM lari. Sintaktik vazifalari.

«SB» shakllari. Milliylikning ot ifodasidagi ko‘rinishlari. OT-leksemalar guruhining boyish manbalari. Unumli SYQ lari. Yangi abbreviaturalar. Kompozitivlar. Ularning modellari, tiplari, UGM va XGM lari.

Sifat. O‘rganilish tarixi. O‘ziga xos xususiyatlari. LMG lari. Denotativ va konnotativ ma’nolari. Asliy va nisbiy sifatlar. Sifat darajalanishi. Kuchaytirma va ozaytirma shakllar. SY ning unumli qoliplari. «SB» shakllari. Ularning ifodalanishi, qo‘llanishi. Sifatlarning sintaktik vazifalari.

Son. O‘rganilish tarixi. O‘ziga xos xususiyatlari. UGM si. Tasniflanishi. Har bir ma’no turining ifodalanish, qo‘llanish. «Bir» leksemasi. Uning nutqiy ma’nolari. Numerativlar. Numerativli birikuvlarning qoliplari. Sonning sintaktik vazifalari.

Ravish. O‘rganilish tarixi. O‘ziga xos xususiyatlari, LGM lari. Darajalanishi. Ularning ifodalanishi, qo‘llanishi. RY faol va nofaol modellar. Ravishlarning sintaktik vazifalari.

Taqlid. O‘rganilish tarixi. O‘ziga xos xususiyatlari. Turlari. Fonetik semantik, morfologik, sintaktik tabiati. Yasalishi.

Olmosh. O‘rganilish tarixi. O‘ziga xos ishoraviy (deyktik) tabiati. Umumiy xususiyatlari. Tasniflanishi. Anaforik, kataforik qo‘llanishlari. Olmoshlarning matndagi o‘rni. Sintaktik imkoniyatlari.

Yordamchi so‘zlar. Ularning o‘rganilishi tarixi. Umumiy xususiyatlari. Turlari: qo‘shimchasimon «yos»lar, sof «yos»lari, yarim «yos»lar. Ulardan har birining ma’noviy va vazifaviy xususiyatlari.

Ko‘makchilar. Ma’nosi va vazifasi. Turlari. Ko‘makchilar va kelishiklarning o‘zaro munosabati. Ko‘makchilar konversiyasi. Ularning nutqdagi o‘rni.

Bog‘lovchilar. Ma’nosi va vazifasi. Turlari. Bog‘lovchilar konversiyasi. Ularning nutqdagi o‘rni.

Yuklamalar. Ma’nosi va vazifasi. Turlari. Yuklamalar va modal so‘zlar munosabati. Yuklamalarning nutqdagi o‘rni.

So‘z-gaplar. O‘rganilish darajasi. So‘z turkumi sifatida ajratilish tamoyillari. MG lari. Ularning tasniflanishi: modallar, undovlar, tasdiq-inkor va taklif – ishora so‘zlari. Tavsifi. Qo‘llanish.
Sintaksis va uning tadqiq manbai

Sintaksisning morfologiya va leksika bilan aloqasi. Lisoniy sintaktik qolip (LSQ) sintaksisning asosiy tadqiq birligi sifatida. Sintaktik UGMlar va ularning nutqda voqelanishi.

Valentlik. Leksema va grammatik shakl valentligi nutqda so‘zlarni o‘zaro aloqalarga kirish omili sifatida.

Lisoniy sintaktik qolip (LSQ), uni ajratish yo‘llari. LSQning UGMsi, shakliy va mazmuniy tomonlari.

LSQlarning ikki asosiy turi, nominativ birliklar yasash LSQ (so‘z birikmalari LSQ) va kommunikativ birliklar yasash LSQ (gap LSQ)i.

So‘zlarning so‘z birikmalarida (SB) bog‘lanish (moslashuv, boshqaruv, bitishuv) usullari. SBning nominativ tabiati. Hokim so‘z va tobe so‘z. So‘z kengaytiruvchilari tushunchasi. SBda aloqalarning ikki tomonlamaligi. Hokimlik belgilari. Tobelik belgilari. SBlarda ma’noviy (M), shakliy (SH) va joylashuv (J) omillarining o‘zaro hamkorligi va mutanosibligi, SBlarning mantiqiy-riyoziy turlari jadvali. SB LSQ larida variantlik, UGM va XGM masalalari. SB LSQlarining asosiy ko‘rinishlari va ularning nutqiy voqelanishi. LSQlarning o‘qish va yozish qoidalari.

Turg‘un SB va frazemalarning sintaktik bo‘linishi masalasi. SB LSQlari, ularning hosilalari va sintagma munosabati. So‘z birikmalari zanjiri va kengaygan birikmalar zanjiri. SBlarning soddalanishi va qo‘shma so‘z berishi masalalari. O‘zbek tilshunosligida so‘z birikmalarining tadqiqi masalalari.

Gap kommunikativ nutqiy birlik sifatida. Nutqiy gapning belgilari. Sodda gapda shakl va mazmun munosabati. SHakl va mazmun o‘rtasida mutanosiblik va nomutanosiblik. Gapning minimal LSQi, uning leksik-morfologik aniqlanishi. Gap LSQning kengayishi (a)kesimlik-morfologik shakl valentligi asosida va b)nutqiy gap tarkibidagi so‘zlarning ma’noviy valentligi asosida). Sodda gapning maksimal LSQ. Unda ega va hollar, aniqlovchi va to‘ldiruvchilarning o‘rni, gap lisoniy qurilishida bo‘laklar ierarxiyasi (kesim-ega-hollar-to‘ldiruvchi-aniqlovchi).

Kesim-gap markazi va uning uyushtiruvchisi. Kesimning mustaqil va nomustaqil shakllari, ularning sintaktik vazifalari, grammatik ifodalanish usullari. Ot (ism)-kesim, uning nutqiy ifodalanishi. Bog‘lama, uning ko‘rinishlari. Ot (ism)-kesimning so‘z, so‘z birikmasi, frazema, kengaygan birikma bilan ifodalanishi. Fe’l-kesim va uning xususiyatlari.

Ega, uning gap qurilishidagi o‘rni. Egali va egasiz gaplar. Eganing ifodalanishi.

Hollar, ularning gap qurilishidagi o‘rni, ma’noviy turlari, ifodalanishi.

To‘ldiruvchilar, ularning gap qurilishida so‘z kengaytiruvchisi sifatidagi o‘rni, ifodalanishi. To‘ldiruvchilarning turlari.

Aniqlovchilar, ularning gap qurilishida so‘z kengaytiruvchisi sifatidagi o‘rni. Aniqlovchilarning ifodalanishi va turlari.

Nutqiy gap tarkibida so‘z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilarining munosabati. Gapda ajratilgan izoh bo‘laklar. Kirish va kiritmalarning gapning lisoniy va nutqiy ko‘rinishlaridagi o‘rni. So‘z va gap kengaytiruvchilarining uyushishi. Ega, hol, to‘ldiruvchi, aniqlovchi, izohlovchi undalma, ajratilgan bo‘laklar, kiritmalarning uyushish qonuniyatlari va hodisalari. Kesimning uyushish masalasi. Uyushgan va ajratilgan kengaytiruvchilar masalasi, ularda tinish belgilar.

Sodda gapning murakkablashishi va murakkablashtiruvchi vositalar-so‘z-gaplar, undalmalar, predikativli(xususiy subyektli) kengaygan birikmalar. Gaplarni kengaygan birikmalarga aylantirish vositalari, kengaygan birikmalarning gapning lisoniy va nutqiy qurilishida o‘rni.

Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari. Darak, so‘roq, buyruq gaplar. Gapda so‘zlar tartibi. Gapning aktual bo‘linishi.

Nutqiy gaplarning emotsionallikka ko‘ra turlari. His-hayajon gaplar. O‘zbek tilshunosligida sodda gap qurilishi tadqiqi muammolari.

Uyushgan gap. Uyushgan gapning LSQ lari va ularning nutqiy voqelanishi, ularda uyushtiruvchi vosita. Uyushgan gap larning mazmuniy, uslubiy vazifalari. O‘zbek tilshunosligida uyushgan gaplarning tadqiqi muammolari.

Qo‘shma gap. QGlarning ajratilish tamoyillari. Sodda gaplarga munosabati. QGning serqirraligi va turli jihatlardan tasnifi masalalari. QGlarning qurilish qoliplariga ko‘ra, bog‘lovchi vositalariga ko‘ra, nutqiy qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarning tarkibi, qurilishi, ifoda maqsadiga ko‘ra, nutqiy qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarning o‘zaro semantik-funktsional munosabatlariga ko‘ra xilma-xil tasniflari. Bu tasniflarning maqsadlari va natijalari. QGning LSQi, uning ko‘rinishlari, nutqiy voqelanishi. QG tarkibida sodda gaplarni o‘zaro bog‘lovchi vositalar paradigmasi va uning qo‘shma gap tizimidagi o‘rni.

Teng tarkibli qo‘shma gaplar (LSQ: WPm, WPm.)i, ularda bog‘lovchilarning o‘rni, tarkibiy qismlari orasida ma’noviy va grammatik munosabatlar. Teng tarkibli qo‘shma gaplarda teng va ergashtiruvchi bog‘lovchilarning qo‘llanilishi. Teng tarkibli qo‘shma gaplarning: a)teng bog‘lovchilar vositasida bog‘langan, b)Ergashtiruvchi bog‘lovchilar bilan bog‘langan, v)Faqat ohang (tinish belgilari) bilan bog‘langan ko‘rinishlari. Bu ko‘rinishlar orasidagi ma’noviy,vazifaviy va uslubiy farqlar.

Tobe tarkibli qo‘shma gaplar (WRmWPm), ularda bog‘lovchi vositalarning o‘rni, tarkibiy qismlari orasida ma’noviy va grammatik munosabatlar.

Mutanosib tarkibli qo‘shma gaplar va ularning LSQ (WRmWPm). QG bu tipik turining o‘ziga xos xususiyatlari. QGlarning semantik-funktsional tasnifi.

QG tarkibiy qismlari orasidagi nutqiy voqelanishlarda ma’noviy sintaktik munosabatlar. Hokim va tobe gap. Tobe gaplarning hokim gap bo‘laklariga munosabati. Kesim tobe gapli qo‘shma gaplar . Ega tobe gapli qo‘shma gaplar. Hol tobe gapli qo‘shma gaplar. To‘ldiruvchi tobe gapli qo‘shma gaplar. Aniqlovchi tobe gapli qo‘shma gaplar.

QGlarni kengaygan birikmali sodda gaplarga aylantirish.

Qo‘shma va sodda gaplarning LSQlari va ularning nutqiy voqelanishini qiyosiy o‘rganish. Murakkab qo‘shma gaplar, ularning asosiy nutqiy ko‘rinishlari. O‘zbek tilshunosligida qo‘shma gaplarning tadqiqi muammolari.

Ko‘chirma gapli qurilmalarning gap lisoniy tizimidagi o‘rni. Ko‘chirma gapli qurilmalarda tinish belgilari.

MSB tushunchasi. MSB matnning tarkibiy qismi sifatida. MSB tarkibiy qismlarini bog‘lovchi vositalar. Olmoshlar, so‘z-gaplarning MSBlardagi o‘rni. MSB va mikrotekst. MSB va abzas.

O‘zbek tilshunosligida nutq sintaksisining tadqiqi muammolari.

Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha

ko‘rsatma va tavsiyalar

Amaliy mashg‘ulot talabalarni “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” faniga doir ma’lumotlar bilan mustaqil tanishishga, ularni adabiy asarni tanqidiy jihatdan tahlil va talqin qilishga yo‘naltiradi. Talabalar to‘plagan bilimlarini dars vaqtida munozara yoki ma’ruza ko‘rinishida himoya qiladi. Amaliy mashg‘ulotlarda talabalar “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanining o‘ziga xos nazariy xususiyatlariga doir ilmiy masalalarni amaliy jihatlardan o‘rganishadi.

1. Fonetikaning tekshirish uslubi va maqsadiga ko‘ra turlari, uning to‘rt aspekti.
2. Fonema. Fonemaning differentsial va integral belgilari, fonologik zidlanishlar, korrelyatsiya; fonema ottenkalari, variantlari, trantskriptsiya va uning turlari.
3. Hozirgi o‘zbek adabiy tili vokalizmi, tasnifi va tavsifi, ularning kombinator va pozitsion ottenkalari.
4. Hozirgi o‘zbek adabiy tili konsonantizmi, tasnifi va tavsifi, fonetik hodisalar.
5. Bo‘g‘in. Bo‘g‘in tiplari, bo‘g‘inning til va nutqdagi ahamiyati.
6. Aktsentuatsiya – urg‘ular tizimi. Urg‘u tiplari. Intonatsiya, uning turlari, nutqdagi o‘rni va ahamiyati.
7. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining yozuv tizimlari. O‘zbek yozuvi tarixi. Amaldagi va yangi yozuv tizimidagi o‘zaro umumiy va farqli jihatlari.
8. Orfografiya, uning printsiplari. Amaldagi va yangi imlo qoidalaridagi tafovutlar.
9. Orfoepiya. Unli va undoshlar, o‘zak va qo‘shimchalar, boshqa tildan o‘zlashtirilgan so‘zlar talaffuzi.
10. Leksikologiya. Uning obyekti, predmeti, vazifalari. Lug‘aviy sathning o‘zgaruvchanligi, sistemaviyligi, boshqa sath birliklari bilan aloqasi. So‘zning nominativ birlik ekanligi, leksik so‘z, grammatik so‘z, uning ifoda plani (nomema), mazmun plani (semema).
11. Leksik ma’no va tushuncha. Leksik ma’noning semantik tarkibi: leksik ma’no, atash, ifoda va vazifa semalari.
12. Leksik ma’no taraqqiyoti, unga ta’sir etuvchi lisoniy va nolisoniy omillar. Ma’no ko‘chishi, torayishi va kengayishi.
13. Semasiologiya: bosh, hosila, to‘g‘ri, ko‘chma, nominativ, ma’joziy, erkin, bog‘li, arxaik, etimologik ma’nolar hamda etimon.
14. Leksik sinonimiya. Sinonimlarning turlari. Lug‘aviy sinonimlarning markaziy va atrof qatlami: leksik-semantik sinonimlar va funktsional-semantik sinonimlar, ularda darajalanish (graduonimiya).
15. Leksik mavzuiy guruh, leksik ma’naviy to‘plam, leksik mazmuniy maydon tushunchalari.
16. So‘z o‘zlashtirish yo‘llari, usullari – o‘zicha olish, kalkalab olish, to‘liq kalka va yarim kalka.
17. Frazeologiya. Frazema, uning ifoda plani va mazmun plani. Frazeologik monosemiya, polisemiya, sinonimiya, antonimiya. Perifrazalar, ularning frazeologizmlardan farqi va umumiy jihatlari
18. Leksikografiya. Entsiklopedik lug‘atlar, lisoniy lug‘atlar, ularning turlari va vazifalari.
19. Morfemika bahsi xususida nazariy muammolar qiyosi. Morfem lug‘at materiallarini o‘rganish.
20. Morfem tahlil mezonlari asosida so‘z va so‘z shakllarini ma’noli qismlarga ajratish.
21. Morfemik polisemiya, omonimiya, sinonimiya, antonimiya.
22. So‘z yasalishi singdirish. Har bir mustaqil so‘z turkumiga xos yasalmalari. SYaQ lari. Yasalish usullari, uzual va okkazional yasalishlar.
23. So‘z – leksemalarga xos UGM, XGM, OGM lar. Grammatik ma’noning ifodalanish usullari. So‘z shaklining tiplari. MK larning shakliy, ma’noviy va vazifaviy xususiyatlari.
24. Fe’l tahlili. Fe’llarning LMG larini ajratish, morfologik, sintaktik tabiatini aniqlash. Matndagi o‘rnini ifodalash. Tub yoki yasamaligi, yasalish usuli, shakliy ifodasi, grammatik kategoriyalarni tavsiflash.
25. Otning LMGlari. Uyadosh qatorlar. Sintetik va analitik shakllar. Affiksal va kompozitiv yasalishlar. Yangi abbreviaturlar. Yangi leksosintagmalar. Yangi yasalmalar. EK paradigmasi. Kk paradigmasi. Sonlash kategoriyasi.
26. Sifat. Bir ma’noli va ko‘p ma’noli sifatlar. Otlashuv. Sifatlarning turli nutq uslublaridagi o‘rni.
27. Son, mavzuiy va morfologik tavsifi. LMT va LMG lari tavsifi. Sonlarning otlashuvi.
28. Ravishning UGM si, LMG lari.
29. Taqlidlarning strkutur ko‘rinishlarini farqlash, qo‘llanishi.
30. Olmoshlarning semantik tiplarini ajratish. Sintaktik vazifasini belgilash.
31. Yordamchilarning turi, grammatik ma’nosi, vazifasi, qo‘llanishi. Konversion qo‘llanishlar, funktsional-uslubiy farqlari.
32. So‘z-gaplar. Modal va undov so‘zlarning nutqiy qiymati.
33. Asosiy sintaktik birliklar. Lisoniy sintaktik qolip (LSQ)ning asosiy turlari, uni ajratish usullari. Lug‘aviy va sintaktik valentlik.
34. So‘z birikmalari LSQi. So‘z birikmasi(SB)da hokim va tobe, kengayyuvchi va kengaytiruvchi so‘z. SBda bog‘lanish usullari. SB LSQsini tiklash va uning voqelanishi.
35. Gapning belgilari. Gapning shakllanishida leksik, morfologik omillar, shakl va mazmun munosabati.
36. Gap LSQsi va uning tarkibiy qismlari. Lisoniy sathda gap bo‘laklari. Gaplarning minimal va maksimal lisoniy sintaktik qoliplari.
37. Kesimning mustaqil va nomustaqil shakllari,sintaktik vazifalari, grammatik ifodalanish usullari.
38. Eganing zotiy tabiatini tavsiflash. Egali va egasiz gaplar.
39. Hollarning ma’noviy turlari, ifodalanishini tavsiflash.
40. To‘ldiruvchilarning ma’no va tuzilish turlari.
41. Aniqlovchilarning ifodalanishi va turlari.
42. So‘z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilarining muvofiqlashuvi va farqlanishi. Ajratilgan so‘z-shakllar. Uyushgan so‘z-shakllar.
43. Gapning ifoda maqsadiga va emotsionallikka ko‘ra turlari.
44. Uyushgan gapning LSQ va uning nutqiy voqelanishi.
45. Qo‘shma gap. Qo‘shma gap tarkibiy qismlari orasidagi ma’noviy munosabatlarning ifodalanishiga ko‘ra, funktsional munosabatlariga ko‘ra, reallik va irrealligiga ko‘ra turlari.
46. Teng tarkibli QGlarni tasniflash,uning ko‘rinishlari orasidagi ma’noviy, vazifaviy va uslubiy farqlari.
47. Tobe tarkibli QGlarni tasniflash,ularning tarkibiy qismlari orasida ma’noviy va grammatik munosabatlari.
48. Mutanosib tarkibli QGlar, ularning LSQi.Tobe gaplarning hokim gap bo‘laklariga munosabati.
49. Murakkab sintaktik butunlik,uning tarkibiy qismlarini bog‘lovchi vositalar.
50. Qo‘shma gap tasnifi va turlari haqidagi mavjud ilmiy-nazariy fikrlar. Qo‘shma gap LSQ lari va ularni matnda belgilash.
51. Murakkab sintaktik butunlik va uning o‘ziga xos belgilari.

Seminar mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha

ko‘rsatma va tavsiyalar

Seminar mashg‘ulotlari talabalarni “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” oid ma’lumotlar bilan mustaqil tanishishga, ularni tanqidiy nuqtai nazaridan tahlil va talqin etishga yo‘naltiradi. Talabalar egallagan bilimlarini dars chog‘ida munozara yoki ma’ruza shaklida himoya qiladi.

Seminar mashg‘ulotlarida talabalar “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” ning ilmiy muammolari to‘g‘risida amaliy ko‘nikma va malaka hosil qilishadi:

Seminar mashg‘ulotlari uchun tavsiya etiladigan mavzular quyidagicha:

1. Turli darsliklardan sonor undoshlarga oid tasniflar va tavsiflar.
2. O‘zbek adabiy tili fonetik tizimi.
3. O‘zbek tili tarixiy taraqqiyotini davrlashtirishi.
4. Sinonimlarning o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi.
5. Iste’mol doirasi chegaralangan va chegaralanmagan qatlamlar.
6. So‘z bilan terminlar orasidagi umumiylik va o‘xshash jihatlar bor.
7. Metaforik nom ko‘chishi.
8. Metonimik nom ko‘chishi.
9. Morfemika va derivatsiya nazariyasi.
10. Asosiy sintaktik birliklar. LSQ va uning tabiati, mohiyati. SB SLQ si va uning voqelanishi. Gap LSQ si.
11. Mustaqil va nomustaqil kesimlik shakllari. Uyushgan gaplar, qo‘shma gaplar va ularning tabiati, mohiyati LSQsi.
12. O‘zbek tilida so‘zlarning birikish usullari. Birikmalarda so‘zlarning bog‘lanish omillari.
13. Gapning aktual bo‘linishi: tema-rema.
14. Qo‘shma gapning tasnifi. Qo‘shma gaplarning semantik- funktsional tasnifi. Qo‘shma gap LSQning sodda gap, uyushgan gap LSQ iga munosabati. Matn ustida ishlash.
15. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
16. Murakkab qo‘shma gaplar.
17. Ko‘chirma gapli qurilmalar.
18. Sodda va qo‘shma gaplar tarkibida tinish belgilarining qo‘llanishi.
19. Uyushiqlik va ajratilganlik hodisasi hamda ularning boshqa tillardagi shu hodisalardan farqi.

Kurs ishining taxminiy mavzulari:

1. O‘zbek tilshunosligining jahon tilshunosligidagi o‘rni.
2. O‘zbek an’anaviy tilshunosligida A.G‘ulomovning o‘rni.
3. O‘zbek substantsional (zotiy) tilshunosligida H.Ne’matovning o‘rni.
4. So‘z turkumlari tasnifi masalasi.
5. Lisoniy sintaktik qoliplar haqida ma’lumot.
6. G‘.Abdurahmonov, M.Asqarovalarning qo‘shma gaplar tasniflarini tahlil etish.
7. Sistem-struktur yo‘nalishda qo‘shma gaplar tasnifi.
8. Fonetik tizimlar haqida ma’lumotlar.
9. Sodda va qo‘shma gaplar nazariyalari tahlili.
10. Derivatsiya masalalari.
11. Bir sememali va ko‘p sememali leksemalarning xususiyatlari.
12. Leksik sistema va uning bo‘linishlari.
13. O‘z qatlamning semantik belgilari.
14. O‘zbek tilida lug‘aviy birliklardagi graduonimik munosabat.
15. O‘zbek tilida qo‘llanilishi chegaralanmagan leksika.
16. O‘zbek tilida qo‘llanilishi chegaralangan leksika.
17. O‘zbek tilida Dialektal leksika.
18. O‘zbek tilida Terminologik leksika.

Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni

Talaba mustaqil ishni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda, quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:

• amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik;
• seminar mashg‘ulotlariga tayyorgarlik;
• kurs ishini tayyorlash;
• darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish;
• tarqatma materiallar bo‘yicha ma’ruza qismini o‘zlashtirish;
• maxsus adabiyotlar bo‘yicha fan bo‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash;
• talabaning o‘quv, ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fan bo‘limlari va mavzularni chuqur o‘rganish;
• faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari;
• masofaviy ta’lim.

1. Sistem tilshunoslikda Morfemika-morfologiyani o‘rganish
2. O‘zbek lug‘atchiligi muammolari
3. O‘zbek tilini semantik maydon sifatida o‘rganish muammolari
4. O‘zbek tilida so‘z yasalishini o‘rganish.
5. O‘zbek tilida so‘z turkumlari tahlili.
6. O‘zbek tilida yangi so‘z yasalishiga oid maqolalar ustida ishlash.
7. GK, GM va GSH. Kategorial, yondosh va hamroh ma’no tasnifini o‘rganish.
8. Fe’l so‘z turkumi LMGsi ustida ishlash.
9. Ot so‘z turkumi LMG va LMTlari ustida ishlash.
10. Derivatsiyaga oid matnlarni tahlil qilish.
11. Kesimlik shaklida kategorial, yondosh va hamroh ma’no tasnifi.
12. So‘z turkumlari yuzasidan so‘nggi 5 yilda chop etilgan ilmiy adabiyotlar bilan ishlash.
13. An’anaviy va sistem tilshunoslik vakillarining fe’l so‘z turkumi bo‘yicha qarashlari.
14. A.Qahhorning “Anor” hikoyasini fe’llarning tasniflovchi va vazifadosh shakllari yuzasidan tahlil qilish.
15. Sifat LMG va LMTlari tahlili.
16. Son va ravish LMG va LMTlari tahlili.
17. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnalida chop etilgan maqolalar ustida ishlash.
18. Ravish LMG va LMTlari tahlili.
19. Badiiy matnlarda taqlidlar.
20. “O‘zbek tili grammatikasi”da fe’l va uning leksik-grammatik xususiyatlari haqidagi fikrlarni tahlil qilish.
21. Sifat va uning grammati va lug‘aviy ma’no turi tahlili.
22. Matnlarda olmosh so‘z turkumi bo‘yicha tahlil.
23. Sistem tilshunoslikda egalik va kelishik kategoriyasi.
24. Kelishik kategoriyasi LMT va LMGlari.
25. Matnlarda so‘z-gaplar bo‘yicha tahlil.
26. O‘zbek va rus tillarda olmoshlar qiyosi.
27. Sintaktik shakllarga doir suhbat.
28. Morfologik shakl valentligi.
29. A.Qahhorning “Anor” hikoyasidagi Ishora so‘zlar va olmosh yuzasidan tahlil qilish.
30. Substantsional morfologiya va uning tadqiq tamoyillari tahlili
31. Bir undosh bilan farqlanuvchi bir necha so‘z topish
32. Undoshlar bir xil, unlilar har xil bo‘lgan bir necha so‘z topish
33. Urg‘uning o‘rin almashuvi bilan ma’no o‘zgarishi yuz beradigan bir necha so‘z yozish
34. Tarixiy badiiy asarlardan muayyan matn parchalarini yozish. Ularda singarmonizmga aloqador o‘rinlarni aniqlang
35. “Alpomish” dostoni matnini kuzating. Undagi fonetik hodisalarni kartotekaga oling
36. Alisher Navoiyning “Muhakamat ul-lug‘atayn” asarida qo‘llangan sinonim so‘zlar izohla
37. “Erkin Vohidov g‘azallarida antiteza san’ati” mavzuyida ma’ruza tayyorlang.
38. “Sinonimlarning turli funktsional uslublarga xoslanishi” mavzuida ma’ruza tayyorlang
39. “Ommaviy axborot vositalarida perifrazalar” mavzuida ma’ruza tayyorlang.
40. R.Sayfullaeva va boshqalarning «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» darsligida lingvistik metod masalasi va talqinlar.
41. SH.Rahmatullaevning «Hozirgi adabiy o‘zbek tili» darsligida lingvistik metod masalasi va talqinlar.
42. O‘zbek tilshunosligida qo‘shma gap kategoriyasining o‘rganilishi.
43. O‘zbek tilshunosligida uyushiq kesim muammosi.

Dasturning informatsion-metodik ta’minoti

Ilmiy-nazariy adabiyotlar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, lug‘atlar, shuningdek, axborot texnologiyalari (kompyuter, internet materiallari, proektor, slaydlar, prezentatsiyalar va hokazolar).

Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o‘quv

qo‘llanmalar ro‘yxati

Asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar

1. Abduazizov A. O‘zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi. T., 1994.
2. O‘zbek tili grammatikasi. I tom, T.: “Fan”, 1975. II tom, T., “Fan” 1976.
3. Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili, T.: O‘qituvchi, 1992.
4. Turniyozov N., Bekmurodov Y. Matn tilshunosligi. Samarqand, 2006
5. Sayfullayeva R. va b. Hozirgi o‘zbek tili. (Qo‘llanma) T. 2007
6. Sayfullayeva R. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. (Darslik) T. 2009
7. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili T. 2006
8. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M. v.b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 1-qism. T. O‘qituvchi. 1980.
9. Sayfullayeva R. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. (Darslik) T. 2010

Qo‘shimcha adabiyotlar

1. Mirtojiyev M., O‘zbek tili fonetikasi. T., 1998.
2. Mahmudov A. Unlilar. T., 1992
3. Nurmanov A. O‘zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi. T., 1992
4. Ne’matov H. O‘zbek tili tarixiy fonetikasi. T., 1992.
5. Tursunov U. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili T., 1993.
6. Shoabdurahmonov Sh. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. T., 1980.
7. G‘ulomov A.G‘. Fe’l. O‘zdavnashr, T., 1955.
8. Hojiyev A. O‘zbek tilida so‘z yasalishi, T.: O‘qituvchi, 1989.
9. Tojiyev Yo. O‘zbek tili morfemikasi, T.: ToshDU, 1992.
10. Jo‘raboyeva M. O‘zbek tili morfologiyasi, Fe’l (ma’ruza matnlari), T.: ToshDU 1999.
11. Jo‘raboyeva M. O‘zbek tilida affiksal omonimiya. (O‘quv qo‘llanma, I qism) T.: ToshDU, 1992.
12. Jo‘raboyeva M. O‘zbek tilidagi shakldosh qo‘shimchalar (o‘quv qo‘llanma, II qism), T.: ToshDU, 1999.
13. Jurnallar: «O‘zbek tili va adabiyoti», Til va adabiyot ta’limi», «O‘zMU xabarlari» (1991-2007 yy).
14. Ilmiy to‘plamlar: ToshDU ilmiy asarlari. Tilshunoslik masalalari (1991-2007 yy).
15. Abdurahmonov G‘. Qo‘shma gap. O‘z.FA nashriyoti. T., 1957.
16. Abdurahmonov G‘. O‘zbek tili grammatikasi. T.1995.
17. Mahmudov N., Nurmanov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. T.:Toshkent, 1995.
18. Mahmudov N. O‘zbek tilidagi sodda gaplarda semantik-sintaktik asimmetriya. T., “O‘qituvchi”, 1984.
19. Ne’matov X., G‘ulomov A. v.b. Ona tili. Umumta’lim maktablarining 5-6-7-8-9-sinflari uchun darslik. T., 2002.
20. Ne’matov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. T., “Universitet”. 1999.
21. Nurmonov A. va b. O‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi.T.Fan,1992
22. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili.T.2006.
23. Sayfullayeva R.O‘zbek tilida qo‘shma gapning shakl-vazifaviy talqini.-T.: Fan,1994.
24. Sayfullayeva R.R. Hozirgi o‘zbek tilida so‘z birikmalari.T., 2000.
25. Sayfullayeva R.R. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida gap bo‘laklarining semantikasi va grammatikasi. T., “Fan”.2000.
26. Qurbonova M va b. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. T.: Universitet.2004.
27. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili, Sodda gap sintaksisi uchun materiallar. T., “Universitet”, 2002.
28. Qurbonova M.M. Bosh bo‘laklar talqiniga doir. T., “Universitet” 1998.
29. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili, Sodda gap sintaksisi uchun materiallar. T., “Universitet”, 2002.
30. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili I-II qism. T., 2004.
31. Mirtojiyev M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. T., 2004.
32. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. T., 2005.
33. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. T, O‘qituvchi, 1961, 1965(2-nashr), 1987(3-nashri).
34. Sayfullayeva R. Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma gaplarning substantsional (zotiy) tadqiqi. T. Fan, 2007.
35. Hojiyev A. O‘zbek tili morfologiyasi, morfemikasi va so‘z yasalishining nazariy masalalari.T.Fan. 2010. 256 b.
36. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘UM, O‘zMU 2011. O‘zbek filologiyasi fakulteti kutubxonasi.
37. www.ziyo-net

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI

FILOLOGIYA FAKULTETI

«TASDIQLAYMAN»

Urganch davlat universiteti

o‘quv ishlari prorektori

___________dots.S.U.Xodjaniyozov
“__” avgust 2012–yil
«Hozirgi o‘zbek adabiy tili»

5220100 – Filоlоgiya (o‘zbеk filоlоgiyasi) yo‘nalishi uchun
ISHCHI DASTUR

II qism

(morfemika va morfologiya)

Ishchi o‘quv rejasida ajratilgan soat:

Umumiy soat: 173

Auditoriya soati: 91

Ma’ruza soati: 18+19

Amaliy mashg‘ulot: 36

Mustaqil talim: 82

Ishchi dastur O‘zbеkistоn Rеspublikasi Оliy va o‘rta-maхsus ta’lim vazirligi tоmоnidan 23-avgust 2012-yil № BD-55801-3.05 raqam bilan ro‘yхatga оlingan o‘quv dasturi asоsida tuzilgan bo‘lib, «O‘zbek tilshunosligi» kafеdrasining

___ avgust 2012- yildagi yig‘ilishida muhоkama qilingan va tasdiqlangan. Bayonnоma №1
Tuzuvchi: f.f.n. dotsent S.S.Ro‘zimboyev

Mudir: f.f.n. dotsent A.I.Primov

Mazkur «Ishchi dastur» Filologiya fakultеti ilmiy kеngashida ko’rib chiqilgan va ma’qullangan. «___ »avgust 2012- yildagi №1-sоnli bayonnоma

Ilmiy kengash raisi: f.f.n.dots. D. G‘oyipov.

«Hozirgi o‘zbek adabiy tili» fani pedagogika o‘quv yurti talabalarini kasbiy-pedagogika tayyorgarligi tizimida yetakchi o‘rinni egallaydi.

«Hozirgi o‘zbek adabiy tili» o‘quv fani o‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalarga mo‘ljallangandir. Dastur «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» kursining «Morfemika», «So‘z yasalishi», «Morfologiya» bo‘limlarini o‘z ichiga olgan. Har bir bo‘lim bayonida o‘zbek tilshunosligining, xususan, morfemika, so‘z yasalishi, morfologiya kabi sohalarining so‘nggi yutuqlaridan, shuningdek, jahon va rus tilshunosligidagi muhim ma’lumotlardan unumli foydalanildi.
Auditoriya darsining o‘quv rejasi va fan dasturi bilan ta’minlanishi

Jami soat ko‘lami	ma’ruza	Amaliy	Seminar	mustaqil ish	Talabalarning ishchi dastur bilan ta’minlanishi
173	37	18+18	18	82	100%

1.1.Kursning maqsad va vazifalari. Univеrsitеtlarning filоlоgiya fakultеtlarida kunduzgi bulimlari o‘quv rеjasidan «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» kursi umumkasbiy fanlar qatоridan o‘rin оlgan.

Hozirgi o‘zbek adabiy tilining taraqqiyoti, rivojlanish tamoillari, tarkibiy qismlari bo‘yicha atrоflicha ma’lumоt bеrish «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» fanining asоsiy maqsadi hisоblanadi. Bu adabiy tilimizning nazariy qismi yuzasidan amalga оshirilgan ilmiy tadqiqоtlar, хususan, turkiy mamlakatlar fanlar akadеmiyalari, оliy o‘quv yurtlarida yaratilgan ilmiy ishlar to‘grisida ma’lumоt bеrish barоbarida, оliy o‘quv yurtlari, tеgishli muassasalarda yaratilgan mоnоgrafiyalar, darslik va qo‘llanmalar, himоya qilingan dissеrtatsiyalar, yaratilgan ilmiy ishlar bo‘yicha ma’lumоt bеrish ushbu fanning asоsiy maqsadi hisоblanadi.

“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

-fan asoslari, milliy istiqlol g‘oyasi va milliy mafkuraning ilmiy asoslarini ongli egallashni, talabalarning intellektual–ma’naviy rivojlanishlari bilan qo‘shib olib borishning filologik asoslarini ochib berish;

-talabalarni insoniyat erishgan qadriyatlarga tayangan holda, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanining ilmiy-amaliy asoslari bilan qurollantirish;

-“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fani asosida turkiy filоlоgiyaga оid muhim masalalar bilan tanishtirish;

-turkiy хalqlar tillari taraqqiyotining asоsiy bоsqichlari bilan tanishtish;

-Adabiy tilimizning nazariy va amaliy qoidalari haqidagi tushunchalarini kengaytirish;

-Har bir bo‘limning asosiy xususiyatlarini, tarkibiy qismlarini misоllar bilan yoritish;

-kadrlar tayyorlash milliy dasturi modelini hayotga tatbiq qilish uchun talabalarni “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanining amaliy asoslari bilan qurollantirish.

1.2.Talabalar bilimiga qo‘yiladigan talablar

“Hozirgi o‘zbek adabiy tili”fani bo‘yicha talabalar:

-hozirgi adabiy tilimizning shakllanishini va rivоjlanishi;

-O‘zbеkistоnda hozirgi o‘zbek tili bo‘yicha amalga оshirilgan ishlar;

-horijiy mamlakatlardagi o‘zbek tiliga e’tibor:

-turkiy rеspublikalarda o‘zbek tiliga e’tibor;

-kelgusdagi faoliyatida, ta’lim muassasalarida samarali ishlashlari uchun ushbu fan bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarni egallashi.

1.3. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”ning boshqa fanlar bilan aloqasi

«Hozirgi o‘zbek adabiy tili» kursi, avvalо, har bir tilshunoslik fani hamda ushbu sоhalarga alоqadоr fanlar bilan ish ko‘radi. Shuningdеk, ushbu kurs «Turkiy tillarning qiyosiy-tariхiy grammatikasi», «Tilshunoslik nazariyasi masalalari», “O‘zbek tilshunosligi tarixi” kabi fanlar bilan aloqador.

1.4. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”ni o‘qitishda qo‘llaniladigan vositalar, qurollar, metodlar va texnologiyalar

“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanini o‘qitishda quyidagi pedagogik texnologiyalar qo‘llaniladi:

-o‘qitishning kreativ texnologiyasi;

-muammoli o‘qitish texnologiyasi;

1.5.Kursni o‘qitish semestri va uslubiy ko‘rsatmalar

“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanidan talabalar 3,4-semestr davomida 91 soatlik ta’lim olishadi.

1.6.Umumiy va o‘quv ishlari turlari bo‘yicha soatlar hajmi

Talabalaga 3-4-semestrda 91 soat, haftasiga 2,5 soatdan, ya’ni 3-semestrda 18 soat ma’ruza, 18 soat amaliy mashg‘ulot, 4-semestrda 19 soat ma’ruza, 18 soat amaliy mashg‘ulot va 18 soat seminar mashg‘uloti o‘tkaziladi. Semestr davomida 5 marta joriy nazorat, 1 marta oraliq nazorat va 1 marta yakuniy nazorat topshiradi.

1.7.Reyting o‘tkazish (I semestrda)

(40 %) JN maksimal bali- 14.4 minimal bali- 8

(30 %) ON maksimal bali- 11 minimal bali- 6

(30 %) YN maksimal bali- 11 minimal bali- 6
Umumiy to‘plangan ball bo‘yicha baholash

0-54% – “2” baho.
Tasdiqlayman:

Kafedra mudiri f.f.n. A. Primov

Hozirgi o’zbek adabiy tili скачать

Saytimizdagi elektron kitoblarni 3 usulda o’qish mumkin: kitobxon mobil ilovasi, kitobxon windows dasturi yoki onlayn sayt orqali

Kitobni qanday sotib olish mumkin?

Ketma-ketlik bo‘yicha tavsiya: saytda qanday ro’yxatdan o’tish, saytdagi shaxsiy hisobni qanday to’ldirish mumkin, kerak bo’lgan kitob uchun qanday to’lovni amalga oshirish

Siz muallifmisiz?

Hurmatli mualliflar: Saytimizda asarlaringiz joylashtirilishini (yoki saytdan o‘chirilishini) istasangiz biz bilan shartnoma tuzish uchun bog‘lanishingizni so‘raymiz.

Savol-javoblar

Agar men O‘zbekistonda bo’lmasam, qanday qilib kitob sotib olishim mumkin?
Nima uchun PDF formatini yuklab ololmayman?
Internetsiz kitobni qanday o‘qish mumkin?
va boshqa savollaringizga bizning javoblarimiz.

Hozirgi o‘zbek adabiy tili fanidan laboratoriya ishlari

Ko‘rganlar, jami:
Nashr yili:

Kitob mahsulotlarining xarakteristikalari, yetkazib berish shartlari, tashqi ko’rinishi va rangi haqidagi ma’lumotlar faqat ma’lumot uchun mo’ljallangan va joylashtirilgan paytda mavjud bo’lgan eng so’nggi ma’lumotlarga asoslanadi.

Elektron kitob
E’tibor bering “Sotib olingan kitoblar qanday o’qiladi?” bo’limi bilan tanishib chiqing!

Buyurtma berish uchun, avtorizatsiyadan o’ting

Do‘stlarizga tavsiya eting

• Annotatsiya
• Fikr va mulohazalar

Mazkur o‘quv qo‘llanma (va u asosida yaratilgan audiokitob) oliy o‘quv yurtlari o‘zbek tili va adabiyoti ta’lim yo‘nalishida tahsil olayotgan ko‘rish imkoniyati cheklangan talabalar uchun mo‘ljallangan.

Ushbu o‘quv qo‘llanma Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti professor-o‘qituvchilari tomonidan tuzilib, «O‘zstandart» agentligida 30.01.2013-yil 2660:2013 raqami bilan ro‘yxatdan o‘tgan 5111200 – o‘zbek tili va adabiyoti ta’lim yo‘nalishining DTS hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2014-yil 13-noyabrdagi 430-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan va BD-5111200-3.06 raqami bilan ro‘yxatga olingan «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» fani dasturi asosida ishlab chiqildi.

O‘quv qo‘llanma (va u asosida yaratilgan audiokitob)da «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» fanining «Sintaksis» bo‘limi bo‘yicha tashkil etiladigan laboratoriya mashg‘ulotlarida bajariladigan topshiriqlar tizimi tavsiya qilindi.

Настоящее учебное пособие (и аудиокнига, созданная на его основе) предназначена для незрячих и слабовидящих студентов, обучающихся по направлению образования узбекский язык и литература высших образова­тельных учреждений. Учебное пособие составлено на основании ГОС направ­ления образования 5111200 – узбекский язык и литература, заре­гистрированного агентством «Узстандарт» за №2660:2013 от 30.01. 2013г.; утвержденной приказом Министерства высшего и среднего специального образования Республики Узбекистан за №430 от 13 ноября 2014 г. и заре­гистрированной за № BD-5111200-3.06 учебной программы по дисциплине «Современный литературный узбекский язык», разработанных профессо­ра­ми-преподавателями Ташкентского государственного университета узбекс­кого языка и литературы имени Алишера Наваи.

В учебном пособии (и созданной на его основе аудиокниге) предложена система заданий, рекомендуемых для выполнения на лабораторных занятиях по разделу «Синтаксис» курса «Современный литературный узбекский язык».

Hozirgi o’zbek adabiy tili скачать

Erkin Xo’jayev. Buvayda hangomalari

Muallif: Erkin Xo’jayev
Hajmi: 3,44 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Habib Siddiq. Inglizcha tush

Muallif: Habib Siddiq
Hajmi: 234 Kb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Olmon xandalari

Yo’ldosh Pardayev tarjimasi
Hajmi: 1,89 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Oxunjon qiziq hangomalari

To’plovchi: Ibrohim Karimov
Hajmi: 1,49 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Said Anvar. Qishlog’imiz qiziqchilari

Muallif: Said Anvar
Hajmi: 559 Kb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Said Ravshan. Shartaki

Muallif: Said Ravshan
Hajmi: 1,69 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Umarqul Po’lkan. Hech kim bilmasin.

Muallif: Umarqul Po’lkan
Hajmi: 908 Kb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

__________________
www.ziyouz | www.ziyouz – Зиё истаган қалблар учун!

Меню пользователя AbdulAziz

Посмотреть профиль

Посетить домашнюю страницу AbdulAziz

Найти ещё сообщения от AbdulAziz

www.ziyouz
Главный редактор
AKA: AbdulAziz
Сообщений: 1,932
+ 273 2,100/980

Abdurauf Fitrat. O’zbek klassik musiqasi va uning tarixi

Muallif: Abdurauf Fitrat
Hajmi: 13,4 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Georgiy Yelizavetin. Pulnoma

Muallif: Georgiy Yelizavetin
Hajmi: 9,06 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Proverbs. Maqollar. Пословицы

Muallif: K.Karamatova, H.Karamatov
Hajmi: 6,56 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Karim Mahmudov. O’zbek taomlari

Muallif: Karim Mahmudov
Hajmi: 5,65 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Ismoil To’xtasinov. Shifoman shifo

Muallif: Ismoil To’xtasinov
Hajmi: 2,55 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

__________________
www.ziyouz | www.ziyouz – Зиё истаган қалблар учун!

Меню пользователя AbdulAziz

Посмотреть профиль

Посетить домашнюю страницу AbdulAziz

Найти ещё сообщения от AbdulAziz

www.ziyouz
Главный редактор
AKA: AbdulAziz
Сообщений: 1,932
+ 273 2,100/980

G’aybulloh as-Salom. Ey umri aziz

Muallif: G’aybulloh as-Salom
Hajmi: 8,32 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

G’aybulloh as-Salom. Ezgulikka chog’lan, odamzod

Muallif: G’aybulloh as-Salom
Hajmi: 9,59 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Mirzo Xo’qandiy. Yigirma hikmat

Muallif: Mirzo Xo’qandiy
Hajmi: 235 Kb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Mirzo Xo’qandiy. Axloqi zamima

Muallif: Mirzo Xo’qandiy
Hajmi: 318 Kb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Rizouddin ibn Faxruddin. Ahlu ayol

Muallif: Rizouddin ibn Faxruddin
Hajmi: 226 Kb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Konfutsiy hikmatlari

K.Jo’rayev va O.Jo’rayev tarjimalari
Hajmi: 281 Kb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

__________________
www.ziyouz | www.ziyouz – Зиё истаган қалблар учун!

Меню пользователя AbdulAziz

Посмотреть профиль

Посетить домашнюю страницу AbdulAziz

Найти ещё сообщения от AbdulAziz

www.ziyouz
Главный редактор
AKA: AbdulAziz
Сообщений: 1,932
+ 273 2,100/980

Manas. Qirg’iz xalq eposi. 2-kitob

Sog’imbek O’rozbek o’gli varianti
Hajmi: 4,95 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

“Yoshlik” jurnali – 2007 yil, 5-son

Bosh muharrir: Sobir O’nar
Hajmi: 8,43 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

O’zbek tilining ilmiy grammatikasi uchun materiallar. Filologiya. 2-kitob

Muallif: A.G’ulom, Z.Ma’ruf, H.G’oziyev
Hajmi: 8,65 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Shavkat Rahmatullayev. Hozirgi o’zbek adabiy tili

Muallif: Shavkat Rahmatullayev
Hajmi: 2,42 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

__________________
www.ziyouz | www.ziyouz – Зиё истаган қалблар учун!

Меню пользователя AbdulAziz

Посмотреть профиль

Посетить домашнюю страницу AbdulAziz

Найти ещё сообщения от AbdulAziz

www.ziyouz
Главный редактор
AKA: AbdulAziz
Сообщений: 1,932
+ 273 2,100/980

Abdurahmon Avtorxonov. Kreml saltanati

Muallif: Abdurahmon Avtorxonov
Hajmi: 4,23 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Abdusodiq Irisov. Abu Ali ibn Sino

Muallif: Abdusodiq Irisov
Hajmi: 9,54 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Abu Tohirxoja. Samariya

Muallif: Abu Tohirxoja
Hajmi: 3,67 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Halim Xudoynazarov. Abulg’ozi Bahodirxon: tarixchi va adib

Muallif: Halim Xudoynazarov
Hajmi: 2,18 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Aziz Qayumov. Ahmad Farg’oniy

Muallif: Aziz Qayumov
Hajmi: 2,06 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Fozilbek Otabek o’g’li. Dukchi eshon voqeasi

Muallif: Fozilbek Otabek o’g’li
Hajmi: 2,97 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

G’ofurjon Sotimov. Boburiyzodalar

Muallif: G’ofurjon Sotimov
Hajmi: 3,08 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Najmuddin an-Nasafiy. Samarqandiya

Muallif: Najmuddin an-Nasafiy
Hajmi: 11,0 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Nosir Muhammad. Nasaf va Kesh allomalari

Muallif: Nosir Muhammad
Hajmi: 3,10 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Ma’naviyat yulduzlari (Markaziy osiyolik mashhur allomalar)

Nashrga tayyorlovchi: M.Xayrullayev
Hajmi: 24,1 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Nuryog’di Toshev. Shoh Jahon

Muallif: Nuryog’di Toshev
Hajmi: 1,87 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Majid Hasaniy, Islom Usmonov. Oydin kunlar armoni

Muallif: Majid Hasaniy, Islom Usmonov
Hajmi: 4,34 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Naim Karimov. Qurbon Beregin qismati

Muallif: Naim Karimov
Hajmi: 304 Kb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish

Hamidulla Hasanov. Sayyoh olimlar

Muallif: Hamidulla Hasanov
Hajmi: 12,2 Mb
Fayl tipi: pdf
Saqlab olish