Iqtisodiy bilim asoslari, 9 sinf, Sariqov E. S, Haydarov B. Q, 2014
9 Sinf 5 8 Mavzular Zamburug Lar 9 синф 5 8 мавзулар Замбуруғлар
Iqtisodiyot 9 sinf darslik skachat
BIOLOGIYA 9 SINF HAYOTNING HUJAYRASIZ SHAKLLANISHI VIRUSLAR
9 Sinf 11 Mavzu Eukariot Hujayralar II Эукариот ҳужайралар
9 Sinf 5 8 Mavzular Zamburug Lar 9 синф 5 8 мавзулар Замбуруғлар
9 Sinf 19 23 Mavzular Biogen Element Lipid Va Uglevodlar Биоген элемент Липид ва Углеводлар
30 31 32 HUJAYRALARDA MODDALAR VA ENERGIYA ALMASHINUVI ATF
9 Sinf Biologiya Fani 1 Mavzu
9 Sinf 12 Sitoplazma Endoplazmatik To R Ribosomalar Golji Majmuasi
9 Sinf 10 Mavzu Hujayrani O Rganish Usullari II Ҳужайрани ўрганиш усуллари
MITOZ BIOLOGIYA 1 TA DARSDA O RGANING
9 Sinf Biologiya Darsligi Genetika Asoslari
13 Mitoxondriya Plastidalar Lizosomalar Va Sitoplazmaning Boshqa Organoidlari
GENETIKA 1 Qism Mendel Qonunlari
9 SINF BIOLOGIYA 1 MAVZU AUDIO DARSLIK 2019 YIL NASHR
Ontogenez Embrional Rivojlanish Biologiya Онтогенез эмбрионал ривожланиш Биология
9 Sinf Biologiya Fani Kirish Qismi
9 SINF BIOLOGIYA 2 MAVZU TIRIKLIKNING TUZILISH DARAJALARI 2019 YIL
Prokariot Va Eukariot Hujayralar Hujayra Strukturasi Biologiya
9 Sinf KIRISH Kuzatish Taqqoslash Tarixiy Va Tajriba Usullari II 9 синф КИРИШ
9 Sinf Biologiya Genetika NOALLEL GENLAR
14 Yadro Va Uning Tuzilishi II Ядро ва унинг тузилиши
YADRO TUZILISHI BIOLOGIYA 9 SINF DARSLIGI
HUJAYRA HUJAYRAMIZ QANDAY TUZILGAN 9 10 SINF SITOLOGIYA OBUNA Bo Lishni Unutmang
9 Sinf 4 Mavzu Prokariot Hujayralar II Прокариот ҳужайралар
Biologiya Fani 8 Sinf Qon Aylanishi
Atom Innovatsion Ta Lim Markazida Kimyoviy Tajriba Qo Lda Olov Yoqish
Oqsil Va Aminokislotalar Biologiya Asoslari Yuqori Sinf Biologiyasi
Sitologiya Ситология 1 Qism
Xotirani Kuchaytiruvchi 10 Ta SIR Hamma Uchun Birdek To Gri Keladi 10 Daqiqada
Mentalaba Biologiya Gulchehra Hasanova 2 Dars
Ozbekistonda Online Dars
Eukariot Hujayralardagi Organellalar Hujayralar Yuqori Sinf Biologiyasi
Nuklein Kislotalar Biologiya Asoslari Yuqori Sinf Biologiyasi
MUTATSIYA O ZGARUVCHANLIK
9 Sinf 6 Mavzu Zamburug Lar Dunyosi II Замбуруғлар дунёси
Mitoxondriya Hujayra Strukturasi Biologiya
9 Sinf 2 Mavzu Tiriklikning Tuzilish Darajalari II Тирикликнинг тузилиш даражалари
GAMETOGENEZ NIMA JINSIY KO PAYISH HAYVONLARDA GAMETOGENEZ JARAYONI 1 DARS
9 SINF BIOLOGIYA 9 MAVZU HUJAYRANI O RGANISH TARIXI VA HUJAYRA NAZARYASI 2019 YIL
9 SINF BIOLOGIYA 12 MAVZU Sitoplazma Hujayraning Menbranali Va Menbranasiz Orgonoidlari 2019 YIL
9 Sinf Biologiya Fanidan Amilazaning Kraxmalga Ta Siri Laboratoriya Ishi
BIOLOGIYA 1 DARS Kirish БИОЛОГИЯ 1 ДАРС Кириш
24 Oqsillar Aminokislotalar
9 SINF BIOLOGIYA 4 MAVZU PROKARIOT HUJAYRALAR 2019 YIL
9 SINF BIOLOGIYA 6 MAVZU ZAMBURUG LAR DUNYOSI 2019 YIL
9 Sinf 3 Mavzu Hayotning Hujayrasiz Shakllari VIRUSLAR II Ҳаётнинг ҳужайрасиз шакллари ВИРУСЛАР
BIOLOGIYA Tez Orada Bu Videoni To Liq Variantini Kanalimizga Qo Yamiz
NUKLEIN KISLOTALAR MASALALAR ISHLASH
Здесь Вы можете прослушать и скачать песни по запросу Biologiya 9 Sinf Darslik в высоком качестве. Для того чтобы прослушать песню нажмите на кнопку «Слушать», если Вы хотите скачать песню или посмотреть клип нажмите на кнопку «Скачать» и Вы попадете на страницу с возможностью скачать песню, прослушать ее и посмотреть клип. Рекомендуем прослушать первую композицию 9 Sinf 1 4 Mavzular Viruslar Prokariot Va Eukariotlar Вируслар Прокариот ва Эукариотлар длительностью 21 мин и 57 сек, размер файла 28.89 MB.
Сейчас слушают
Biologiya 9 Sinf Darslik
Introduction And Allegro For Strings Op 47 Introduction Semyon Bychkov Берлинский Филармонический Оркестр
ქართული დოკუმენტალისტიკა მე პატარა ქართველი ვარ
Vampire The Masquerade Bloodlines Part 49 Return To The World Of Darkness After A Year
Grego Rap El Morivivi Plomo Feat King Plomo
Samayam Feat Arcado Eloy Shajan Ann Pearson Dan Pearson
Calm Down Instrumental Busta Rhymes
Aks Ah Istanbul Arabesk Trap Remix
Hello Madisyn Nichols
Flex C Designer Feat Natethagreat
Ishq Uyqusi Turk Kino Uzbek Tilida
Young Dub Make Money Not Friends
Memoire Selective Original Mix Funkbrainer
Вокруг Света 80 Винил
Sonic And Knucles Act 1 Boss Song
Iqtisodiy bilim asoslari, 9 sinf, Sariqov E.S., Haydarov B.Q., 2014
Iqtisodiy bilim asoslari, 9 sinf, Sariqov E.S., Haydarov B.Q., 2014.
Учебник по экономике для 9 класса на узбекском языке.
Фрагмент из книги:
Tadbirkorlik bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan faoliyatdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida odamlarning tadbirkorlik layoqati – tabiiy, kapital va mehnat omillari bilan bir qatorda ishlab chiqarishning asosiy omiliga aylanadi. Chunki, ishlab chiqarishning xuddi shu omili, qolgan uch omilni birlashtirish imkonini beradi. Tadbirkorlik jamiyat uchun kerak, chunki bu faoliyat natijasida yangi, qo‘shimcha ish joylari yaratiladi. Tadbirkorlik nafaqat iste’molchilar uchun, balki davlat uchunham zarur va foydali faoliyatdir. Davlat tadbirkorlikka keng yo‘l ochib berishi bilan aholini ishga joylash, keng iste’mol tovarlari va xizmatlar bilan ta’minlash vazifasini, ma’lum ma’noda, o‘zidan soqit qiladi. Shu bilan birga, tadbirkorlardan olinadigan soliqlar hisobiga davlat xazinasi boyiydi. Shu bois, davlat tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlaydi.
SHERIKCHILIK FIRMASI.
Ma’lumki, kattaroq miqyosdagi tadbirkorlikni tashkil qilish katta boshlang‘ich mablag‘ni talab qiladi. Buning uchun bir necha shaxslar yoki korxonalarning sherikchilikda ish ko‘rib, mol-mulklarini birlashtirishlariga to‘g‘ri keladi. Shu maqsadda sherikchilik firmalari tashkil qilinadi. Sherikchilik asosida tuzilgan firmaning tashkilotchilari uning ta’sischilari deb ataladi. Ta’sischilar firmaning boshlang‘ich kapitaliga — nizom jamg‘armasiga o‘z pul mablag‘i va mol-mulki bilan hissa qo‘shadilar. Ta’sischilar firmaning egalari hisoblanib, firmaning kundalik faoliyatida va uni boshqarishda bevosita qatnashmasliklari ham mumkin. Bunday faoliyat natijasidan olinadigan foyda ham, ko‘riladigan zarar ham ta’sischilar o‘rtasida ta’sis shartnomasida ko‘zda tutilgan, ma’lum kelishilgan qoidaga ko‘ra taqsimlanadi.
Sherikchilik asosida tuzilgan firmalar faoliyatidan ko‘rilgan zarar ta’sischilar tomonidan qanday qoplanishiga qarab turli xil nomlar bilan yuritiladi. Agar ta’sischilar ko‘rilgan zararni faqat firmani tashkil qilishda qo‘shgan hissalari hajmidagina qoplasalar, bunday firma – mas’uliyati cheklangan sherikchilik firmasi deb ataladi. “Ltd” qo‘shimchasi, inglizcha “limited” (cheklangan) so‘zining qisqartmasi bo‘lib, odatda, mas’uliyati cheklangan firma nomiga qo‘shib yuritiladi. Mas’uliyati cheklanmagan sherikchilik firmasining ta’sischilari esa ko‘rilgan zararni to‘la hajmda birgalashib qoplashadi. Hatto zarurat tug‘ilganda, o‘z shaxsiy mulklarini sotib bo‘lsada, firma zararini qoplaydilar.
MUNDARIJA.
Darslikdan foydalanish bo‘yicha umumiy ko‘rsatmalar.
I bob. Tadbirkorlik va ishlab chiqarish.
1-mavzu. Tadbirkorlik.
2-mavzu. Firma va uning turlari.
3-mavzu. Aksiyadorlar jamiyati.
4-mavzu. Firma ochish.
5-mavzu. Firma mablag‘lari va xarajatlari.
6-mavzu. Yalpi daromad, foyda va zarar.
7-mavzu. Iqtisodiy faoliyat tahlili.
8-mavzu. Firmani boshqarish — menejment.
9-mavzu. Marketing.
10-mavzu. Ishlab chiqarish va ekologiya.
I bobni takrorlash uchun savol va topshiriqlar.
II bob. Davlat va iqtisodiyot.
11-mavzu. Davlatning iqtisodiy vazifalari.
12-mavzu. Davlat budjeti.
13-mavzu. Bank tizimi.
14-mavzu. Davlatning iqtisodiyotdagi roli.
II bobni takrorlash uchun savol va topshiriqlar.
III bob. Soliq turlari.
15-mavzu. Daromad solig‘i.
16-mavzu. Mol-mulk solig‘i.
17-mavzu. Yer solig‘i.
18-mavzu. Aksiz va qo‘shilgan qiymat solig‘i.
III bobni takrorlash uchun savol va topshiriqlar.
IV bob. Iqtisodiy o‘sish.
19-mavzu. Asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar.
20-mavzu. Iqtisodiy o‘sish va rivojlanish.
21-mavzu. O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy salohiyati.
IV bobni takrorlash uchun savol va topshiriqlar.
V bob. Inflatsiya va ishsizlik.
22-mavzu. Inflatsiya va uning turlari.
23-mavzu. Inflatsiya oqibatlari.
24-mavzu. Ishchi kuchi bozori va ishsizlik.
25-mavzu. Ijtimoiy himoya vositalari.
V bobni takrorlash uchun savol va topshiriqlar.
VI bob. Jahon iqtisodiyoti.
26-mavzu. Xalqaro savdo.
27-mavzu. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar.
28-mavzu. Valuta kursi.
29-mavzu. Jahon iqtisodiyoti muammolari.
30-mavzu. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi.
VI bobni takrorlash uchun savol va topshiriqlar.
9-sinfda o‘tilganlarni takrorlash uchun test topshiriqlari.
Iqtisodiy atamalar lug‘ati.
Takrorlash uchun berilgan topshiriqlar javoblari.
Бесплатно скачать электронную книгу в удобном формате, смотреть и читать:
Скачать книгу Iqtisodiy bilim asoslari, 9 sinf, Sariqov E.S., Haydarov B.Q., 2014 – fileskachat.com, быстрое и бесплатное скачивание.
Скачать pdf
Ниже можно купить эту книгу по лучшей цене со скидкой с доставкой по всей России. Купить эту книгу
9 Sinf Biologiya Audio Kitobi – Скачать mp3 бесплатно
Здесь Вы можете прослушать и скачать песни по запросу 9 Sinf Biologiya Audio Kitobi в высоком качестве. Для того чтобы прослушать песню нажмите на кнопку «Слушать», если Вы хотите скачать песню или посмотреть клип нажмите на кнопку «Скачать» и Вы попадете на страницу с возможностью скачать песню, прослушать ее и посмотреть клип. Рекомендуем прослушать первую композицию 9 Sinf 1 4 Mavzular Viruslar Prokariot Va Eukariotlar Вируслар Прокариот ва Эукариотлар длительностью 21 мин и 57 сек, размер файла 28.89 MB.
Сейчас слушают
9 Sinf Biologiya Audio Kitobi
Иккимиз Азиз Ва Лазиза Эшонхужаевлар
Дай Попробовать Feat Александр Панайотов Мария Зайцева T Check Kravz
Fnf Vs Bob Phase 3 Theme
Видове Ученици По Време На Грипна Ваканция
Салтанатты Жиын 1
The Kgb S Hip Style Original Mix
Нуржан Толендиев Ассаламу Алейкум
Азат Шабанов Karaoke
Sherali Juraev G Iybatchining Mish Mishidan Ranjimang Aslo Nima Bo Lsa Asli Naslida Bo Lgan
Кыргызстанда Болду Бул Окуя Кудай Сактасын
Chimaerica Jóhann Jóhannsson
Ota Haqida Maruza
Holiday Shalom Dubas Toyin Ores
Alisher Uzoqov Yonayoturman Алишер Узоков Ёнаётурман
Bassheadbg The Feeling Of Bass Slowed Bass Boosted By Dj Morets
Pleasure It S All Coming Back To Me Now
Rus tili 9-sinf
Русский язык для 9 кл. шк. общ. ср. образ. с узб. и др. яз. обуч 2014
Последняя версия
5 нояб. 2019 г.
Разработчик
Google Play ID
Количество установок
App APKs
Русский язык 9-sinf APK
Rus tili 9-sinf APP
Усманова Р.
Русский язык для 9 кл. шк. общ. ср. образ. с узб. и др. яз.
обуч. /Р. Усманова и др. – Ташкент: Узбекистан, 2014. – 160 с.
ISBN 978-9943-28-134-9
O‘quv nashri
РАХИМА МАМАЮСУПОВНА УСМАНОВА,
КАМОЛИДДИН НАМАЗОВИЧ КАДИРОВ
RUS TILI
Ta’lim o‘zbek va qardosh tillarida olib boriladigan umumiy o‘rta
ta’lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik
(rus tilida)
Редактор Ю. Шопен
Худ. редактор Х. Кутлуков
Технический редактор Т. Харитонова
Младший редактор Д. Холматова
Корректор В. Исаева
Компьютерная верстка Л. Абкеримова
Издательская лицензия АI № 158, 14.08.09.
Подписано в печать 26 июля 2014 года.
Формат 60х901/16. Бумага офсетная. Печать офсетная.
Гарнитура «Times». Условно-печатных листов 10,0.
Учетно-издательских листов 9,29.
Тираж 391972 экз. Заказ №. 14-390.
Издательско-полиграфический творческий дом «Узбекистан»
Узбекского агентства по печати и информации.
100129, г. Ташкент, ул. Навои, 30.
Телефон: (371) 244-87-55, 244-87-20
Факс: (371) 244-37-81, 244-38-10.
e-mail: uzbekistan@iptd-uzbekistan.uz
Популярные запросы
LD Player – #1 Android Emulator
Лучший Эмулятор Андроида для ПК
Приложения · Hot
Gacha Plus FémLol Stúdió · Искусство и дизайн
InstaPro Sam Mods · Социальные
YouTube Vanced Team Vanced · Видеоплееры и редакторы
自由浏览 Greatfire.org · Связь
Google Play Маркет Google LLC · Инструменты
Популярные
MangaLib Malo Boucé · Книги и справочники
Cool Reader Vadim Lopatin · Книги и справочники
Когда намаз Kogdanamaz · Книги и справочники
Brawl Stars Wiki Fernas Techno · Книги и справочники
Русско Узбекский Переводчик GK Apps · Книги и справочники
Читы на стандофф 2 на голду Tim_Dev · Книги и справочники
Super PDF Drive Reallyloaded Inc. · Книги и справочники
MangaHub HippoAD · Книги и справочники
Генератор гемов для бравл старс Banza-Dating · Книги и справочники
JW Library Jehovah’s Witnesses · Книги и справочники
APKCombo Installer
Порядок установки XAPK, APKS, OBB?
Iqtisodiy bilim asoslari
ISBN 978-9943-5874-1-0
© «Huquq va Jamiyat» MCHJ shaklidagi
nashriyot, 2019
UO‘K 37.015.6(075)
BBK 65.01ya7
S-32
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan
ijara uchun chop etildi.
Taqrizchilar:
A.N.Sattarov – Respublika ta’lim markazi «Iqtisodiy bilim asoslari» fani
metodisti;
X.T.Jumanov – Nizomiy nomidagi TDPU «Iqtisodiy bilim asoslari fanini
o‘qitish metodikasi» kafedrasi dotsenti.
http:eduportal.uz
3
M U N D A R I J A
Darslikdan foydalanish bo‘yicha umumiy ko‘rsatmalar . 5
I bob. Tadbirkorlik va ishlab chiqarish
1- mavzu.
Tadbirkorlik. . 8
2- mavzu.
Firma va uning turlari . 12
3- mavzu.
Aksiyadorlar jamiyati . 16
4- mavzu.
Firma tashkil qilish. 21
5- mavzu.
Firma mablag‘lari va xarajatlari . 25
6- mavzu.
Yalpi daromad, foyda va zarar . 29
7- mavzu.
Iqtisodiy faoliyat tahlili . 33
8- mavzu.
Firmani boshqarish — menejment . 37
9- mavzu.
Marketing . 41
10- mavzu.
Ishlab chiqarish va ekologiya . 45
I bobni takrorlash uchun savol va topshiriqlar . 49
II bob. Davlat va iqtisodiyot
11- mavzu.
Davlatning iqtisodiy vazifalari . 56
12- mavzu.
Davlat budjeti . 60
13- mavzu.
Bank tizimi . 64
14- mavzu.
Davlatning iqtisodiyotdagi roli . 68
II bobni takrorlash uchun savol va topshiriqlar . 72
III bob. Soliq turlari
15- mavzu.
Daromad solig‘i . 78
16- mavzu.
Mol-mulk solig‘i . 82
17- mavzu.
Yer solig‘i . 86
18- mavzu.
Aksiz va qo‘shilgan qiymat solig‘i . . .90
III bobni takrorlash uchun savol va topshiriqlar . 94
4
IV bob. Iqtisodiy o‘sish
19- mavzu.
Asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar . 98
20- mavzu.
Iqtisodiy o‘sish
va rivojlanish . 102
21- mavzu.
O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy salohiyati . 106
IV bobni takrorlash uchun savol va topshiriqlar . 110
V bob. Inflatsiya va ishsizlik
22- mavzu.
Inflatsiya va uning turlari . 114
23- mavzu.
Inflatsiya oqibatlari . 118
24- mavzu.
Ishchi kuchi bozori va ishsizlik . 122
25- mavzu.
Ijtimoiy himoya vositalari . 126
V bobni takrorlash uchun savol va topshiriqlar . 130
VI bob. Jahon iqtisodiyoti
26- mavzu.
Xalqaro savdo . 134
27- mavzu.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar . 138
28- mavzu.
Valuta kursi . 142
29- mavzu.
Jahon iqtisodiyoti muammolari . 146
30- mavzu.
Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi. 150
VI bobni takrorlash uchun savol va topshiriqlar . 154
9-sinfda o‘tilganlarni takrorlash uchun test topshiriqlari . 156
http:eduportal.uz
5
DARSLIKDAN FOYDALANISH BO‘YICHA UMUMIY KO‘RSATMALAR
Har bir mavzuga oid materiallar quyidagi bandlarga bo‘lingan va
ma’lum tartib asosida darslik sahifalarida joylashtirilgan, ba’zi bandlar
esa muayyan belgi ostida ajratib ko‘rsatilgan:
1. Darsning tartib raqami va mavzu nomi.
2. Dars mavzusini yoritishga yordam beruvchi muammoli vaziyatga oid
ko‘rgazmali ma’lumot, rasm, jadval, diagramma va boshqa materiallar.
3. Mavzuga oid, asosan uyda mutolaa qilishga mo‘ljallangan asosiy
matn.
4. O‘quvchilarni faollashtiruvchi hamda muzokaraga chorlovchi savol
va topshiriqlar.
5. Dars davomida qo‘llaniladigan tayanch atamalarning ta’rifi.
6. O‘zlashtirilgan bilimlarni chuqurlashtirish, takrorlash va o‘z-o‘zini
tekshirish uchun savol va topshiriqlar.
7. Hisob-kitob ishlarini va iqtisodiy tafakkurni talab qiladigan, amali-
yot bilan bog‘liq topshiriq va mashqlar.
8. Izlanish va kichik tadqiqot olib borish uchun o‘quvchilarga alohida-
alohida beriladigan mustaqil ish topshiriqlari.
9. O‘zlashtirilgan bilimlarga tayangan holda mantiqiy fikrlash yoki
guruhda ishlash uchun berilgan topshiriqlar.
10. Mavzudagi yodda saqlash lozim bo‘lgan o‘zak g‘oya va fikrlar.
11. Yurtimizga xos sharqona qadriyatlar, fan tarixiga oid asarlardan
iqtiboslar, ularga oid savol va topshiriqlar.
12. Iqtisodiy tafakkurni o‘stirishga, iqtisodiy madaniyatni shakllan-
tirishga va dunyoqarashni kengaytirishga mo‘ljallangan qo‘shimcha
ma’lumotlar.
13. Iqtiboslar.
14. Iqtisodiy tushunchalarni o‘zaro bog‘laydigan formulalar.
15. “Mustaqil faoliyat” rukni ostidagi qo‘shimcha materiallar.
http:eduportal.uz
6
Darslikda Iqtisodiy bilim asoslari fanining 9- sinf kursi 30 ta mavzuga bo‘lib
berilgan. Har bir mavzuga oid materiallarni bitta dars davomida va uyda o‘rganish
lozim.
Yangi mavzuni yoritishda asosan yuqorida tushuntirilangan 2 – 5- band ma-
teriallari bilan ishlash kerak.
3- bandda berilgan materiallardan asosan uyda o‘qish va o‘rganish uchun
foydalanish lozim.
Dars mavzusini mustahkamlashni 6- banddagi savol va topshiriqlar hamda
7- banddagi topshiriqlar va mashqlar yordamida amalga oshirgan ma’qul.
8- banddagi topshiriqlar kichik izlanish va tadqiqot sifatida o‘quvchilarga
mustaqil ish qilib berishga mo‘ljallangan. Bunda, zarur hollarda o‘quvchi kattalar
bilan hamkorlik qilishi ham lozim bo‘ladi.
9 – 12- banddagi savollar, o‘zak jumlalar va qadriyatlar mustaqil mushohada
yuritish, bilimlarni boyitish, amaliyotda qo‘llab ko‘rish va o‘z-o‘zini tekshirish
maqsadida ishlatilgani ma’qul.
O‘quvchilar diqqati 4- banddagi kalit atamalar va 10- banddagi mavzuning
o‘zak jumlalariga qaratilishi lozim.
Uyga vazifalar dars davomida foydalanilmagan 9 – 10- band savol va top-
shiriqlari asosida berilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Har bir bob oxirida berilgan takrorlash uchun savol va topshiriqlardan
o‘tilganlarni mustaqil ravishda takrorlab borish hamda oraliq nazorat ishlariga tay-
yorlanish maqsadida foydalanish tavsiya etiladi. Berilgan testlar esa oraliq nazoratni
amalga oshirishga uchun testlar tayyorlashda namuna bo‘lib xizmat qiladi.
Darslikdan, shuningdek, “Mustaqil faoliyat” rukni ostidagi materiallar ham
o‘rin olgan. Bu materiallarni o‘quvchilar darsdan tashqari vaqtlarida o‘rganishlari
maqsadga muvofiq. Ular o‘quvchilarni mustaqil fikrlash, izlanish, tadqiqotga
undaydi, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar haqida ma’lu-
mot beradi. Ular bilan ishlashda, albatta, ustozlarning hamda ota-onalarning
yordami va maslahatlaridan foydalanish lozim.
http:eduportal.uz
7
I bob. Tadbirkorlik va
ishlab chiqarish
1
3
5
8
9
10
6
7
4
2
Tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ishlar
jadal davom ettiriladi.
Shavkat Mirziyoyev
http:eduportal.uz
8
Tadbirkorlik deganda kishilarning foyda olish maqsadida, tavakkalchilik
asosida o‘z mablag‘lari, mulki, bilimi va imkoniyatlarini ishga solib, tovar
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyati tushuniladi. Tadbirkorlik,
boshqacha qilib aytganda, ishbilarmonlik yoki biznes deb ham yuritiladi.
Bunday faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug‘ullana oladigan insonlarni
tadbirkorlik layoqati bor kishilar yoki tadbirkor, ishbilarmon yoki
biznesmenlar deb atashadi.
TADBIRKORLIK
1- MAVZU
1. Rasmlardagi odamlar tadbirkorlikning qanday turlari bilan shug‘ulla-
nadilar? Bu odamlarning qanday umumiy va o‘ziga xos fazilatlari bor
deb o‘ylaysiz?
2. Siz tadbirkor kishilardan kimlarni bilasiz? Ular qanday faoliyat bilan
shug‘ullanadilar? Ular qanday kishilar?
FAOLLASHTIRUVCHI SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
Tadbirkorlik
— kishilarning foyda olish maqsadida, tavakkalchilik
asosida, o‘z mablag‘i, mulki, bilimi va imkoniyatlarini ishga solib,
tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyati.
Tadbirkorlar
– foyda olish maqsadida tovar va xizmatlar yaratish
uchun tavakkalchilikni zimmasiga oladigan kishilar.
Tadbirkorlik layoqati bor kishi:
– boshlang‘ich mulk va mablag‘ topib, uni ishga sola olishi;
– erkin iqtisodiy faoliyat yurita olishi;
– foyda olishga intilishi va tavakkal qila olishi;
– mehnatsevar, g‘ayratli va tashabbuskor bo‘lishi;
– mas’uliyatdan qochmasligi;
– qonunlarga rioya qilgan holda ish yuritishi;
– halol raqobat tarafdori bo‘lishi lozim.
Tadbirkorlikni rivojlantirishning eng muhim shartlaridan biri xususiy
mulkchilikka asoslangan erkin raqobat muhiti yaratilishidir.
1
2
3
http:eduportal.uz
9
Tadbirkorlik bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan faoliyatdir. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida odamlarning tadbirkorlik layoqati – tabiiy, kapital
va mehnat omillari bilan bir qatorda ishlab chiqarishning asosiy omiliga
aylanadi. Chunki ishlab chiqarishning xuddi shu omili qolgan uch
omilni birlashtirish imkonini beradi. Tadbirkorlik jamiyat uchun kerak,
chunki bu faoliyat natijasida yangi, qo‘shimcha ish joylari yaratiladi.
Tadbirkorlik nafaqat iste’molchilar uchun, balki davlat uchun ham zarur
va foydali faoliyatdir. Davlat tadbirkorlikka keng yo‘l ochib berishi
bilan aholini ishga joylash, keng iste’mol tovarlari va xizmatlar bilan
ta’minlash vazifasini, ma’lum ma’noda, o‘zidan soqit qiladi. Shu bilan
birga, tadbirkorlardan olinadigan soliqlar hisobiga davlat xazinasi boyiydi.
Shu bois, davlat tadbirkorlikni har tomonlama qo‘llab-quvvatlaydi.
Sohibqiron Amir Temurning “Ishbilarmon, mardlik va shijoat
sohibi, azmi qat’iy, tadbirkor va hushyor bir kishi ming-minglab
tadbirsiz, loqayd kishilardan yaxshidir” degan o‘gitini sharhlang.
Qadriyatlar
Tadbirkorlik biznes-g‘oyadan boshlanadi. Biznes g‘oyaning qanchalik
to‘g‘ri tanlangani — biznes muvaffaqiyatining eng asosiy va boshlang‘ich
omillaridan biri hisoblanadi. Lekin biznes-g‘oyaning o‘zi muvaffaqiyatli
biznes uchun yetarli emas. Uning uchun aniq hisob-kitoblarga asoslangan
reja tuzish kerak bo‘ladi. Biznes-reja — biznes-g‘oyani amalga oshirish
maqsadida bajarish zarur bo‘lgan, o‘zaro muvofiqlashtirilgan xatti-
harakatlar dasturidan iborat hujjat. Aytaylik, xayolingizga juda zo‘r
biznes-g‘oya kelib qoldi. Uni amalga oshirish uchun sizga mablag‘
kerak. Mablag‘ni bankdan yoki tanishlaringizni sherik qilib topishingiz
mumkin. Ular mablag‘larini “quruq” so‘zga berishmaydi. Siz o‘z
g‘oyangizni qog‘ozga tushirib, hisob-kitob qilib, haqiqatan foydali
ekanligini isbotlashingiz kerak bo‘ladi. Bir so‘z bilan aytganda, biznes
reja tuzishingiz, uning muvaffaqiyatli bo‘lishiga, avvalo, o‘zingiz ishonch
hosil qilishingiz va sheriklaringizni ham ishontirishingiz lozim. Biznes-
reja, birinchi navbatda, tadbirkorning o‘zi uchun muhim.
Odatda, biznes reja:
– korxonaning qisqacha tavsifi;
– ishlab chiqariladigan tovar yoki xizmatning tavsifi;
– ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish tamoyillari;
– ishlab chiqarish xarajatlari, tushum, rejalashtirilgan foyda va uning
taqsimoti;
– ishlab chiqariladigan tovar yoki xizmat bozorining tahlili;
http:eduportal.uz
10
Biznes reja
– biznes-g‘oyani amalga oshirish maqsadida qilinishi
zarur bo‘lgan, o‘zaro muvofiqlashtirilgan xatti-harakatlar dasturi.
I
I
IS
IS
I
I
I
I
I
I
IS
IS
IS
IS
IS
IS
T
1.1- chizma
1.2- chizma
– yakuniy xulosalar kabi ma’lumotlardan tashkil topadi.
Tadbirkorlikning tijorat turi iqtisodiyotda muhim o‘rin tutadi. Tijorat-
chilar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni
o s o n l a s h t i r a d i , o l d i – s o t d i m u n o s a b a t l a r i n i t e z l a s h t i r a d i . I s h l a b
chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi, 1.1- chizmada tijoratchisiz,
1.2- chizmada esa tijoratchi yordamidagi bog‘lanishlar sxemasi buni
yaqqol ko‘rsatib turibdi. Chizmalarda ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar
soni to‘rttagina bo‘lgan hol tasvirlangan. Endi ularning soni o‘nta, yuzta
yoki undan ham ko‘p bo‘lgan hollarni tasavvur qilib ko‘ring-chi!
Moliyaviy tadbirkorlik tijoratga o‘xshab ketadi. Faqat moliyaviy
tadbirkorlikda tovar oldi-sotdisi o‘rniga pul va qimmatli qog‘ozlar
oldi-sotdisi amalga oshiriladi. Pul mablag‘lari qarzga beriladi. Chet el
Tijorat
— tovarni muayyan narxda sotib olib, so‘ng boshqaga o‘z
foydasini ko‘zlab qimmatroq narxda sotishdan iborat tadbirkorlik
faoliyati.
Ulardan ba’zilari bilan tanishib chiqamiz.
Ishlab chiqarish faoliyatiga asoslangan tadbirkorlikda ishlab chiqarish-
ning tabiiy, kapital va mehnat omillari birlashib harakatga keladi. Tadbirkor
ishlab chiqarish vositalari — yer, bino, inshoot, asbob-uskunalar, xom
ashyoni sotib oladi, ishchi xodimlarni yollaydi. Turli xildagi tovarlar
ishlab chiqaradi va iste’molchilarga sotadi. Odatda, tadbirkorlikning
bunday turi bilan salohiyatli, biznesda yaxshigina mavqega ega bo‘lgan,
uzoqni o‘ylab ish yuritadigan tadbirkorlar shug‘ullanishadi.
Tadbirkorlikning tijorat turi bilan shug‘ullanuvchilar tovarlarni sotib
olishadi, so‘ng esa boshqalarga sotishadi. Albatta, bu holda tovarning
sotilish narxi, uning xarid narxidan yuqori bo‘ladi. Narxlar o‘rtasidagi
farq tadbirkorlik foydasi sifatida tadbirkor tomonidan o‘zlashtiriladi.
http:eduportal.uz
11
valutalari, aksiya va boshqa qimmatli qog‘ozlar sotib olinadi va sotiladi.
Moliyaviy tadbirkorlikda qarz berilganda foiz (protsent) ko‘rinishida,
qimmatbaho qog‘ozlar oldi-sotdi jarayonida esa ularning xarid va sotish
narxlari orasidagi farq ko‘rinishidagi foyda o‘zlashtiriladi.
Tadbirkorlikning sug‘urta turi hozirda keng tarqalgan. Bunday faoliyat
bilan yuqori mavqega ega bo‘lgan tadbirkorlar shug‘ullanishadi. Chunki u
katta boshlang‘ich mablag‘ni talab qiladi. Tadbirkor turli xil kutilmagan
holatlarda ko‘riladigan zararni qoplashga ma’lum haq evaziga kafolat
beradigan shaxs sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Hozirda qarz sug‘urtasi, mulk
sug‘urtasi, hayot sug‘urtasi, tibbiyot sug‘urtasi kabi sug‘urta shakllari bor.
Bunday sug‘urta turlarida muttasil to‘lab boriladigan sug‘urta badallari
evaziga, biror falokat yuz berganda yetkazilgan zarar yoki yo‘qotishning
o‘rni qoplanadi.
1. Tadbirkorlik deganda nimani tushunasiz?
2. Tadbirkorlik layoqati bor insonni tavsiflab bering.
3. Tadbirkorlar soni ko‘payib borayotganining sababi nimada deb
o‘ylaysiz?
4. Tadbirkorlik hamma vaqt ham foyda olib keladimi?
5. Tadbirkorlik faoliyati turlarini sanab bering.
6. Tijorat va moliyaviy tadbirkorlikning qanday o‘xshash va farqli
tomonlari bor?
7. Sug‘urta nima va uning hayotimizdagi o‘rni qanday?
8. Tadbirkorlik faoliyatining qaysi turini jamiyatimiz uchun muhim deb
hisoblaysiz?
9. Tadbirkorlik faoliyatidan davlat, tadbirkorning o‘zi va iste’molchilar
qanday manfaat ko‘rishini sanab o‘ting.
BILIMINGIZNI SINAB KO‘RING!
Moliyaviy tadbirkorlik
— pul va qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi
bilan bog‘liq tadbirkorlik faoliyati.
Sug‘urta
— turli xil kutilmagan holatlar natijasida yuzaga
keladigan moliyaviy muammolardan muhofaza qilish faoliyati.
Buni yodda tuting!
•
Tadbirkorlik faoliyati foyda olishga qaratilgan bo‘lib, u
tavakkalchilikni taqozo qiladi.
http:eduportal.uz
12
2- MAVZU
FIRMA VA UNING TURLARI
FAOLLASHTIRUVCHI SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Rasmlarda tasvirlangan tadbirkorlik faoliyatlaridan qaysilarini tashkil
qilish qiyinroq? Nima sababdan?
2. Ularning qaysilarini bitta odam o‘zi tashkil qilishi va yuritishi unchalik
qiyin emas?
3. Qaysilarini sherik bilan hamkorlikda tashkil qilgan ma’qul?
4. Rasmlardagi korxonalarni yuritish uchun qanday tashkiliy ishlarni
amalga oshirish zarur, deb o‘ylaysiz?
Ma’lumki, tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayoni korxonalarda
amalga oshiriladi. Davlat mulki asosida tashkil qilingan korxonalar — davlat
korxonalari, xususiy mulk asosida tashkil qilingan korxonalar esa xususiy
korxonalar deb yuritiladi. Shuningdek, davlat va xususiy mulkka asoslangan
aralash turdagi korxonalar ham bo‘lishi mumkin.
3
2
1
5
4
6
http:eduportal.uz
13
Tadbirkorlik faoliyati amalga oshiriladigan korxona firma deb ata-
ladi. Firma turli xil tovar va xizmatlarni foyda olish uchun ishlab
chiqaradi. Firmalar, ko‘pincha, xususiy mulk asosida tashkil qilinadi.
Firmalar qanday mulk asosida tashkil qilinishi, kim tomonidan qanday
boshqarilishi, firma foydasi qanday taqsimlanishi va firma faoliyatining
natijasiga kim va qanday javob berishiga qarab turli shakllarda bo‘ladi.
Xususiy firmaning mulkdori yakka shaxs bo‘lib, firma uning mulki
va mablag‘i asosida tashkil qilinadi va bevosita shu mulkdor tomonidan
boshqariladi. Firma faoliyatidan olingan foyda ham, zarar ham faqat
firma egasiga taalluqli. Firma egasi firma faoliyatining natijasiga to‘la
javobgar bo‘ladi.
Ikki va undan ortiq kishilar mulki asosida, birgalikda faoliyat ko‘rsatish
maqsadida tashkil qilingan firma — shirkat deb ataladi. Shirkat uning
a’zolari manfaatlariga xizmat qiladi. Shirkatda uni ta’sis etgan a’zolarning
ishlashlari shart bo‘lib, umumiy faoliyat natijasi — foyda ular orasida
o‘zaro kelishuvga ko‘ra taqsimlanadi. Shu bilan birga, shirkat a’zolari
shirkat majburiyatlariga to‘liq javobgar bo‘ladilar. Bu, agar shirkat ishi
yurishmay, qarzga botib sinsa, qarzni shirkat a’zolari uni tashkil qilish
Korxona
– tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish amalga
oshiriladigan xo‘jalik tashkiloti.
Firma
– tadbirkorlik faoliyati amalga oshiriladigan korxona.
Xususiy firma
– yakka shaxs mulki asosida tashkil etiladigan va
boshqariladigan firma.
Buyuk olim va mutafakkir Abu Rayhon
Beruniyning ko‘p sonli asarlarida uning iqtisodiy
qarashlari o‘z aksini topgan. U iqtisodiy faoliyat
— mehnat, bunyodkorlik, yaratuvchanlik asosida
odamning ehtiyojini qondirishga bo‘lgan intilishi
yotadi, deb hisoblagan. U o‘zining asarlarida
jismoniy mehnat bilan bir paytda aqliy mehnat
ham muhim ekanligini ta’kidlaydi. Uning fikricha
ish haqi mehnatning og‘irligiga va unumdorligiga
bog‘liq bo‘lishi kerak. Olimning asarlaridan mehnat
taqsimotiga oid fikrlar ham joy olgan. Olim o‘sha
davrdayoq iqtisodiyot sohasidagi inson omilining
ahamiyati haqida qimmatli fikrlarni bildirgan.
Abu Rayhon
Muhammad ibn
Ahmad
al-Beruniy
(973 – 1048)
http:eduportal.uz
14
uchun qo‘shgan mol-mulki va mablag‘i evaziga, u ham yetmasa, o‘z
shaxsiy mulki evaziga qoplashga majbur deganidir. Shirkatga qishloq
xo‘jaligidagi fermer xo‘jaliklarini misol qilib keltirish mumkin.
Sherikchilik firmasi
– ikki va undan ortiq shaxslarning (odam
yoki korxonalarning) mablag‘lari asosida tashkil qilingan va ma’lum
kelishuv shartlari asosida egalik qilinadigan, boshqariladigan va
faoliyat natijasiga javob beriladigan firma.
Firmaning nizom jamg‘armasi
— firma faoliyatini yuritish uchun
uning tashkilotchilari tomonidan qo‘shiladigan hissa — mol-mulk
va mablag‘.
Shirkat
– birgalikda faoliyat ko‘rsatish maqsadida ikki va undan
ortiq kishilarning mulki asosida tashkil qilingan va faoliyat natijasiga
birgalikda to‘la javob beriladigan firma.
Ma’lumki, kattaroq miqyosdagi tadbirkorlikni tashkil qilish katta
boshlang‘ich mablag‘ni talab qiladi. Buning uchun bir necha shaxslar
yoki korxonalarning sherikchilikda ish ko‘rib, mol-mulklarini birlash-
tirishlariga to‘g‘ri keladi. Shu maqsadda sherikchilik firmalari tashkil
qilinadi. Sherikchilik asosida tuzilgan firmaning tashkilotchilari uning
ta’sischilari deb ataladi. Ta’sischilar firmaning boshlang‘ich kapitaliga
— nizom jamg‘armasiga o‘z pul mablag‘i va mol-mulki bilan hissa
qo‘shadilar. Ta’sischilar firmaning egalari hisoblanib, firmaning kundalik
faoliyatida va uni boshqarishda bevosita qatnashmasliklari ham mumkin.
Bunday faoliyat natijasidan olinadigan foyda ham, ko‘riladigan zarar
ham ta’sischilar o‘rtasida ta’sis shartnomasida ko‘zda tutilgan, ma’lum
kelishilgan qoidaga ko‘ra taqsimlanadi.
Sherikchilik asosida tuzilgan firmalar faoliyatidan ko‘rilgan zarar
ta’sischilar tomonidan qanday qoplanishiga qarab turli xil nomlar bilan
yuritiladi. Bunday firmalarning eng ko‘p tarqalgan turi – bu mas’uliyati
cheklangan jamiyat ko‘rinishidagi sherikchilik firmasidir. Agar ta’sischi-
lar ko‘rilgan zararni faqat firmani tashkil qilishda qo‘shgan hissalari
hajmidagina qoplasalar, bunday firma – mas’uliyati cheklangan jamiyat
deb ataladi. “Ltd” qo‘shimchasi, inglizcha “limited” (cheklangan)
so‘zining qisqartmasi bo‘lib, odatda, mas’uliyati cheklangan jamiyat
nomiga qo‘shib yuritiladi. Mas’uliyati cheklanmagan jamiyatning ta’sischi-
lari esa ko‘rilgan zararni to‘la hajmda birgalashib qoplashadi. Hatto
zarurat tug‘ilganida, o‘z shaxsiy mulklarini sotib bo‘lsa-da, firma zararini
qoplaydilar.
http:eduportal.uz