Jahon tarixiga oid kitoblar

muammosi 1921-yilning aprel — may oylarida London konferensiyasida hal

E. Z. Nuriddinov Nizomiy nomli tdpu «Xorijiy mamlakatlar tarixi» kafedrasi mudiri, tarix fanlari doktori

S. X. Nosirxo‘jayev — tarix fanlari doktori, professor.

E. X. Xoliqov — tarix fanlari doktori, professor.

A. Qirg‘izboyev — tarix fanlari doktori.

Sh. Ergashev — tarix fanlari nomzodi.

S. J. Suvonova — Mirobod akademik litseyi tarix fani o‘qituvchisi.

D. G. Jo‘raboyeva — Toshkent Islom universiteti qoshidagi akademik

litsey tarix fani o‘qituvchisi.

I. Muqumova — Toshkent bank kolleji tarix fani o‘qituvchisi.

Jahon tarixi: Akad. litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun darslik/

M. Lafasov; Mas’ul muharrir E. Z. Nuriddinov; O‘zbekiston Respublikasi Oliy

va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi. —

T.: «Turon-Iqbol», 2010. — 368 b.

O‘quv dasturlari, darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarni qayta ko‘rib chiqish va

yangilarini yaratish bo‘yicha Respublika muvofiqlashtirish komissiyasi tarix fani

guruhi tomonidan nashrga tavsiya etilgan.

O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi uchun uzluksizligi va uzviyligi

ta’minlangan «Jahon tarixi» o‘quv dasturi asosida yozilgan ushbu darslikda jahondagi

asosiy davlatlarning XX—XXI asr boshlaridagi tarixi, xalqaro munosabatlar,

fan, madaniyat tarixi yoritilgan.

Zamon talabi shuki, professorlar va o‘qituvchilar

o‘zlarida mavjud bilim va saviya bilan

cheklanib qolmasdan, xorijiy mamlakatlar

tajribasini qunt va sabot bilan o‘rganib, mag‘zini

chaqib, undan keyin o‘z talabalariga saboq

Dunyo XX—XXI asr boshlarida

Siz o‘rta umumta’lim maktabini tugallab, endi akademik litsey yoki

kasb-hunar kolleji quchog‘iga keldingiz. O‘rta umumta’lim maktabida jahon

tarixining qadimgi davridan tortib, to 1918-yilgacha bo‘lgan davrni

o‘rgandingiz. Qo‘lingizdagi kitob esa siz o‘qigan tarixiy davrlarning bevosita

davomi bo‘lib, bugungi kungacha jahon mamlakatlarida yuz berayotgan

o‘zgarishlar bilan tanishtiradi. Eng muhimi, bu o‘zgarishlarni, tarixiy

voqealarni chuqur idrok qilib, tafakkur tegirmonidan o‘tkazib, undan

mamlakatimizda yangi, qudratli demokratik jamiyat qurishda foydalanish

hamda uni milliy istiqlolga xizmat qildirish zarur.

Insoniyat tarixida XXI asr ham boshlandi. Bu asrda ro‘y berishi mumkin

bo‘lgan tarixiy jarayonlar, hodisalar va voqealar Sizning ko‘z o‘ngingizda

ro‘y berishi shubhasiz. Hamma gap ijtimoiy fanlar, shu jumladan, tarix fani

ham bu jarayon, hodisa va voqealarning sabablari va mohiyatini qanchalik

haqqoniy va tushunarli tarzda yoritib berishida.

XX asr tarixi bilan tanishish Sizga insoniyat bu asrni qanday boshlagan

edi, uni qanday tugalladi va yangi — XXI asrga, yangi ming yillikka dunyo

nima bilan kirib keldi, degan savollarga baholi qudrat javob beradi.

Dunyo XX asrga ikkinchi sanoat inqilobi boshlanishi bilan kirib keldi.

Bu asrda insoniyat ilm-fan va texnika taraqqiyotida ulkan yutuqlarga erishdi.

Ertaklardagi «uchar gilamlar» hayotiy reallikka aylandi. Inson bolasi dastlab

samolyotlarda, keyinchalik esa kosmik raketalarda fazoga parvoz qildi. Hatto,

uning oyog‘i Oyga ham yetdi.

XX asr boshlaridan davlatning jamiyatda tutgan o‘rnida tub o‘zgarishlar

yuz bera boshladi. Bu hodisa keyinchalik davlatning iqtisodga aralashuvi,

iqtisodda davlat sektorining vujudga keltirilishi, davlatning iqtisodiy

islohotlarga bosh bo‘lishi, fuqarolarning ijtimoiy himoyasi masalasiga chuqur

e’tibor berishi bilan izohlanadi. Bu hodisa mehnat bilan kapital o‘rtasidagi

qarama-qarshilikni yumshatishni, oxir-oqibatda ijtimoiy inqiloblarning oldini

olishni, keyinroq esa ularning butunlay keraksiz bo‘lib qolishini

ta’minladi. Insoniyatning ilg‘or qismi ijtimoiy inqiloblar mislsiz qon to‘kishlarga,

vayrongarchiliklarga olib kelishini tushunib yetdi.

Ular mehnat ahlining insoniy huquqlari uchun kurashda birinchi o‘ringa

ijtimoiy islohotlarni qo‘ydilar. Sanoatlashgan davlatlar bu borada juda katta

XX asr tarixga inson huquqlari uchun kurash asri bo‘lib ham kirdi. Bu

o‘rinda Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1948-yilda qabul qilgan «Inson

huquqlari umumjahon deklaratsiyasi» katta tarixiy ahamiyatga ega bo‘ldi.

Buning natijasi o‘laroq mustamlaka va yarim mustamlaka xalqlarga

mustaqillik berish masalasi har qachongidan ham dolzarb bo‘lib qoldi.

To‘g‘ri, mustamlaka zulmidan xalos bo‘lish birgina hujjatning kuchi bilan

amalga oshgani yo‘q. Mustamlaka va yarim mustamlaka xalqlar ayni paytda

milliy-ozodlik kurashi ham olib bordilar. Oxir-oqibat ular o‘z ozodliklarini

qo‘lga kiritdilar. O‘z taqdirlarini o‘zlari belgilash imkoniyatiga ega bo‘ldilar.

Bu asrda Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Avstriya-Vengriya,

Usmonli Turklar, Portugaliya kabi davlatlar o‘z mustamlakalaridan ajraldilar,

shuningdek, mustamlakachi imperiya — sobiq Sovet davlati quladi. Natijada,

dunyo siyosiy xaritasida katta o‘zgarishlar yuz berdi. Ko‘plab mustaqil

davlatlar tashkil topdi. XX asr oxiriga kelib mustamlakada yashayotgan

xalqlar deyarli qolmadi. Binobarin, XX asr mustamlakachi imperiyalarning

yemirilishi va qulashi asri bo‘lib ham tarixda o‘chmas iz qoldirdi.

Bugun dunyoda 200 dan ortiq yaqin davlat mavjud. Ularning ko‘pchiligida

respublika tuzumi mustahkam qaror topdi. To‘g‘ri, monarxiya davlatlari

ham mavjud. Biroq monarxlar avvalgidek cheklanmagan huquqlarini

yo‘qotgan. Ularning aksariyati real hokimiyatga ega emas. Monarxlari real

hokimiyatga ega bo‘lgan davlatlarda despotizm emas, ma’rifatli monarxiya

qaror topdi. XX asrda dunyo nisbatan adolatli va demokratik bo‘lib qoldi.

Dunyo aholisining turmush darajasi o‘sdi. Natijada, uning o‘rtacha umr

ko‘rish yoshi ortdi. Insonlar nisbatan erkin bo‘lib qoldilar.

Ayni paytda, XX asrda insoniyat uchun eng ko‘p darajada kulfat va

azob-uqubatlar keltirgan hodisalar ham ro‘y berdi. Ularning ichida eng

dahshatlisi birinchi va ikkinchi jahon urushlari edi. Bu urushlarda o‘nlab

million odamlar halok bo‘ldi. O‘nlab million odamlar esa mayib-majruh

bo‘lib qoldilar. Konsentratsion lagerlarda odamlar ustidan dahshatli tajribalar

o‘tkazildi, ular tiriklay yondirildi. Insoniyatga qarshi birinchi bor yadro

quroli ishlatildi. Bularning bari insonlarni urushga nisbatan nafrat bilan

qarashga o‘rgatdi. Ayni paytda dunyoda yangi jahon urushiga yo‘l qo‘ymaslik

maqsadida tinchliksevar kuchlarning qudratli harakati vujudga keldi. Buning

natijasi o‘laroq yangi jahon urushining oldi olindi. Yangi jahon urushining

ro‘y berish imkoni bor edimi? Ha, bor edi. Chunki ikkinchi jahon urushidan

keyin dunyo bir-biriga dushman bo‘lgan ikki qutbga bo‘lindi. Ularning

biriga sobiq Sovet davlati, ikkinchisiga Amerika Qo‘shma Shtatlari bosh

bo‘ldi. Natijada, xalqaro maydonda «sovuq urush» davri boshlandi.

Misli ko‘rilmagan darajada qurollanish poygasi avj oldi. Qator davlatlar

dahshatli, ommaviy qirg‘in qurollariga ega bo‘ldi. Shu tariqa ular insoniyat

sivilizatsiyasini bir necha bor yo‘q qilib tashlashga qodir bo‘lgan qurollar

zaxirasini yaratdilar. To‘g‘ri, 1991-yilda Sovet davlatining qulashi bilan

dunyoning bir-biriga dushman bo‘lgan ikki qutbga bo‘linishi barham topdi.

Biroq, afsuski, bu hodisa dunyoda tinchlikning mustahkam asoslari yaratilishiga

Prezident Islom Karimov so‘zlari bilan aytganda, dunyo hamon mo‘rtligicha

qolmoqda, ayni paytda bu mo‘rtlikning sabablari quyidagilardir:

— bir qancha mamlakatlarda borayotgan keskin siyosiy kurashlar;

— milliy o‘zlikni anglashning faol jamlanganligi hamda millatlar va

ayrim elatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilashiga intilayotganligi;

— etnik va millatlararo ziddiyatlar saqlanib qolayotganligi;

— siyosiy va diniy ekstremizmning turli shakllari kuchayib borayotganligi;

— dunyoning katta qismida iqtisodi zaif, aholisi qashshoq yashayotgan

mamlakatlar saqlanib qolayotganligi;

— mamlakatlar, xalqlar o‘rtasida, ayrim bir mamlakat ichida, shuningdek,

ijtimoiy guruhlar o‘rtasida iqtisodiy va ijtimoiy tabaqalanish kuchayib

Ayni paytda insoniyatni qator global muammolar — mintaqaviy

mojarolar, diniy ekstremizm va aqidaparastlik, xalqaro terrorchilik,

narkobiznes, ekologiyadagi tanglik, dunyoning turli burchaklarida hamon

davom etayotgan ocharchilik va to‘yib ovqat yemaslik, turli yuqumli

kasalliklarning tez tarqalishi va shu kabilar tashvishga solmoqda.

Insoniyat XXI asrda bu muammolarning hal etilishi zarurligini teran

anglab yetmoqda. Nufuzli xalqaro tashkilotlar va buyuk davlatlar bu

muammolarni hal etishda jahon hamjamiyatiga bosh bo‘lmoqlari bugungi

Mustaqil O‘zbekiston davlati ham bu kabi muammolarni hal etishdek

umuminsoniy oliyjanob ishga o‘zining munosib hissasini qo‘shish borasida

baholi qudrat harakat qilmoqda.

Darslikda ushbu voqealar, chunonchi, dunyo davlatlarining deyarli bir

asrlik tarixi izchil bayon etilgan. Darslik mualliflarning 2005 va 2006-yillarda

nashr etilgan, tajriba-sinov natijalari hamda amaliyotchi o‘qituvchilar fikrlari

bo‘yicha qayta ishlangan va to‘ldirilgan «Jahon tarixi» o‘quv qo‘llanmasi va

yangi takomillashtirilgan o‘quv dasturi asosida yaratildi. Har bir mamlakat

tarixida ibrat olsa arziydigan voqea-hodisalar ko‘p. Siz ularni chuqur o‘rganing,

mushohada qiling, erkin fikr yuritib, xulosa chiqaring. Umuminsoniy

qadriyatlardan, ibratli voqealardan, davlatlar taraqqiyotidan jonajon

O‘zbekistonimizning ravnaqi uchun foydalanishga harakat qiling. Har qanday

yaxshi voqea-hodisalardan milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasini mustahkamlashga

intiling. O‘z turmushingizni, millatimiz ravnaqini, Vatanimiz

qudratini, yurt tinchligini, xalqimiz farovonligini yanada yaxshilashga harakat

qiling. Zero, «ko‘p asrlik tariximiz shuni ko‘rsatadiki, inson dunyoqarashi

shakllanishida ma’rifatning, xususan, ijtimoiy fanlarning o‘rni beqiyos.

Bu jamiyatshunoslik bo‘ladimi, tarix, falsafa, siyosatshunoslik bo‘ladimi,

psixologiya yoki iqtisod bo‘ladimi — ularning barchasi odamning intellektual

kamolga erishuvida katta ta’sir kuchiga ega» (Islom Karimov).

Darslikni tayyorlashda tarix fanlari doktori, prof essor G. A. Hidoyatovning

shaxsan roziligi bilan uning materiallaridan foydalanildi.

Darslikning 34—35-paragraflari tarix fanlari nomzodi Hamza Kichkilov

bilan hamkorlikda, uning materiallari asosida yozilgan.

Darslik ba’zi kamchiliklardan xoli bo‘lmasligi tabiiy. Shu sababli darslik

haqida o‘z fikr-mulohazalarini bildirgan mutaxassislarga muallif minnatdorchilik

bildiradi. Fikr-mulohazalar quyidagi manzilga yuborilishi

100100, Toshkent shahri, 2-Chimboy ko‘chasi, 96-uy. O‘zbekiston Respublikasi

Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi O‘rta maxsus, kasb-hunar

DUNYO IKKI JAHON URUSHI ORALIG‘IDA

1-bob. G‘ARB MAMLAKATLARI

1—2-§. Xalqaro munosabatlar

Sizga 9-sinf darsligidan ma’lumki, Birinchi jahon

urushi 1918-yil 11-noyabrda Germaniyaning

Antantaga taslim bo‘lishi bilan tugadi. Shundan

so‘ng urush aybdori bo‘lgan German bloki davlatlari bilan yetkazilgan zararni

qoplash va shartnoma tuzish uchun tayyorgarlik boshlandi. Ko‘p asrlardan

beri urush g‘olibi bo‘lgan davlat yoki davlatlar guruhi bilan yengilgan davlat

yoki davlatlar o‘rtasida shartnoma imzolangan. G‘olib tomon yengilgan

tomonga o‘z xohish-istagini o‘tkaza olgan, albatta. Birinchi jahon urushi

ham bundan mustasno bo‘lmadi. G‘olib Antanta bilan mag‘lub To‘rtlar

ittifoqi o‘rtasida imzolanadigan tinchlik shartnomasining matnini tuzish uchun

Fransiya poytaxti Parij shahriga 27 davlat delegatsiyasi to‘plandi. Ular Versal

saroyida imzolangan tinchlik shartnomasini ishlab chiqish ustida bir yil

ishladilar. V. Vilsonning «14 moddasi» asosida Versal saroyida 5 ta davlat

(Germaniya, Avstriya, Vengriya, Bolgariya va Turkiya) bilan imzolanadigan

5 ta shartnoma matni tayyorlandi. Shu 5 ta shartnoma birgalikda «Versal

tizimi» deb ataldi.

Buyuk davlatlarning Osiyo va Tinch okean havzasidagi munosabatlarini

tartibga solish maqsadida 1921—1922-yillarda Vashington shahrida 9 ta davlat

ishtirokida konferensiya o‘tkazildi. Bu konferensiyada uchta shartnoma

imzolandi. Shu tariqa Versal — Vashington tizimi nomi tarixda qoldi.

Fransiya Bosh vaziri Jorj Klemanso tinchlik

shartnomasi shartlarini ishlab chiqish bo‘yicha

xalqaro konferensiyaning Parij shahrida o‘tkazilishini

qattiq turib himoya qildi, va nihoyat, u o‘z maqsadiga erishdi. Parij

konferensiyasi 1919-yilning 18-yanvar kuni o‘z ishini boshladi. Konferensiya

ochilishining aynan shu kunga belgilanganligi bejiz emas edi. 1870—

1871-yilgi Fransiya—Prussiya urushida g‘olib Prussiya bilan yengilgan

Fransiya o‘rtasidagi shartnoma aynan shu saroyda imzolangan va 18-yanvar

kuni shu saroyda Germaniya imperiya deb e’lon qilingan edi. G‘oliblar

Germaniyani tahqirlash uchun aynan shu kuni konferensiya ishini boshladilar.

Germaniyani tahqirlashdan Fransiya ayniqsa manfaatdor edi. Shuning

uchun ham konferensiyani kirish so‘zi bilan ochgan Fransiya Prezidenti

A. Puankare o‘z so‘zida, jumladan, bunday degan edi: «Adolatsizlik bilan

vujudga kelgan Germaniya imperiyasi o‘z hayotini baxtsizlikda tugatdi».

Tinchlik konferensiyasida 27 davlat vakillari qatnashgan bo‘lsa-da, amalda

barcha asosiy masalalar «katta uchlik» deb atalgan (AQSH, Buyuk Britaniya

va Fransiya) davlat rahbarlari tomonidan hal etildi. Ularning ichida Fransiya

Bosh vaziri Jorj Klemanso o‘zining jo‘shqin nutqlari bilan ajralib turar va

o‘ta qiziqqonligi tufayli «yo‘lbars» degan laqab olgan edi.

Konferensiyaga to‘rtlar ittifoqi davlatlari hamda Sovet Rossiyasi taklif

Katta uchlik davlatlari garchand To‘rtlar ittifoqiga

qarshi urushda ittifoqchi bo‘lgan bo‘lsalar-da,

ularning har biri Parij konferensiyasi qarorlari

aynan o‘zlarining maqsadlariga mos kelishini istar

Xususan, AQSH o‘zini dunyoning yetakchi davlati, Yevropa davlatlariga

bergan qarzi hamda Birinchi jahon urushining Antanta foydasiga hal bo‘lishiga

qo‘shgan hissasi, shuningdek, Vilson ilgari surgan tinchlik dasturi AQSHga

jahonni ma’naviy idora qilish huquqini beradi, deb hisoblar edi.

AQSH Buyuk Britaniya va Fransiya Yevropa siyosatini belgilovchi davlatlar

bo‘lib qolishini istamas, shuning uchun Germaniya butunlay kuchsizlantirilgan

holatga tushirib qo‘yilishiga qarshi edi.

Buyuk Britaniya Germaniyaning dengiz va iqtisodiy qudratini sindirganligini

o‘zining katta yutug‘i deb hisoblardi. Germaniyaning sobiq

mustamlakalarini o‘z imperiyasi tarkibiga qo‘shib olishga intilardi. Ayni

paytda Fransiyaning Germaniya hisobiga kuchayishini ham istamas edi.

Parij tinchlik konferensiyasi.

Chapdan o‘ngga: D. Lloyd-Jorj, V. Orlando, J. Klemanso, V. Vilson.

Shuning uchun Fransiya Bosh vaziri J. Klemansoning Buyuk Britaniya

Bosh vaziri D. Lloyd-Jorjga: «G‘alabadan keyin darhol Britaniya bizning

dushmanimiz bo‘lib qoldi»,— deb ta’na qilganligi bejiz emas. Bunga javoban

Lloyd-Jorj Klemansoga qarab kulib turib: «Britaniyaning siyosati

shunday emasmi?» — deb javob qaytarganligini tarix unutgan emas. Lloyd-

Jorj Fransiya kuchayib ketishining hamda bolsheviklar solishi mumkin

bo‘lgan xavfning oldini olish maqsadida kuchli Germaniyaning saqlanib

qolishidan manfaatdor edi.

Bundan tashqari, Buyuk Britaniya AQSHning jahon siyosatida tutgan

o‘rni, shuningdek, harbiy-dengiz qudrati tobora oshib borayotganligidan

tashvishda edi. Biroq bu jarayonning oldini olishga qodir emas edi. Chunki

AQSH Buyuk Britaniyani qarz beruvchi davlatdan qarzdor davlatga aylantirib

qo‘ygan edi. Buning ustiga iqtisodi tobora kuchsizlanib, moliyasi va savdosi

izdan chiqib bormoqda edi.

Fransiya katta uchlik ichida eng ko‘p zarar ko‘rgan davlat edi. Chunki

urush harakatlari uning hududlarida olib borilgan edi. Ayni paytda u ham

qarz beruvchi davlatdan qarzdor davlatga aylanib qoldi. Bu ham yetmaganidek,

Sovet hukumati podsho Rossiyasining chet davlatlardan olgan qarzini

to‘lashdan bosh tortganligi Fransiya uchun qattiq zarba bo‘ldi. Chunki chor

Rossiyasi eng ko‘p qarzni Fransiyadan olgan edi.

Shuning uchun ham u barcha yo‘qolgan boyliklari o‘rnini Germaniya

hisobidan qoplashni istar edi. Bundan tashqari, Fransiya Germaniyaning

nihoyatda kuchsizlantirilishi tarafdori edi. Fransiya nafaqat Germaniya bir

vaqtlar undan tortib olgan hududlarini qaytarib olishni, ayni paytda

Germaniyaning Saar ko‘mir havzasi va Reyn daryosining so‘l sohilidagi

yerlarni ham qo‘shib olishni istar edi. Shuningdek, Fransiya Yevropaning

Ruminiya, Chexoslovakiya va Polsha kabi davlatlaridan kelgusida Germaniyaga

qarshi o‘ziga xos bir ittifoq tuzish niyatida ham edi. Ayni paytda

Fransiya hukmron doiralarining rejasiga ko‘ra, bu davlatlar Sovet Rossiyasiga

qarshi kurashda ham asqotishi lozim edi. «Katta uchlik» esa Sovet

Rossiyasiga qarshi kurash masalasida yagona fikrda edi.

1919-yilning 28-iyunida Versal saroyida yengilgan

Germaniya bilan g‘olib Antanta davlatlari

o‘rtasida shartnoma imzolandi.

Bu shartnoma tarixga Versal tinchlik shartnomasi

nomi bilan kirdi. Versal shartnomasi Germaniya va uning ittifoqchilarini

urushning aybdorlari deb e’lon qildi. Shartnomaga ko‘ra, Fransiya Elzas va

Lotaringiyani o‘ziga qaytarib oldi.

Germaniyaning Saar viloyati 15 yil muddatga Millatlar Ittifoqi

boshqaruviga berildi. 15 yildan so‘ng bu viloyat taqdiri plebitsey yordamida

hal etiladigan bo‘ldi. Uning ko‘mir havzasi shaxtalari Fransiyaning mulki

bo‘lib qoldi. Reyn daryosining chap sohilini 15 yil muddatga Antanta

okkupatsiya qildi. Reyndan sharqqa qarab 50 km hudud to‘la demilitari-

zatsiyalashtirildi. Germaniya Polsha va Chexoslovakiyaning mustaqilligini

tan oldi. Bir paytlar Prussiya bosib olgan hududlar, Sharqiy Pomore Polshaga

berildi. Buning natijasida Polsha Boltiq dengiziga chiqish imkoniga ega

bo‘ldi. Eypen, Malmedi va Morelle okruglarida plebitsey o‘tkazildi, natijada

bu okruglar Belgiyaga o‘tdi. Klaypeda esa Litvaga o‘tkazildi. Shlezvigning

shimoliy qismi Daniyaga, Sileziyaning bir qismi Chexoslovakiyaga berildi.

Gdansk shahri esa Millatlar Ittifoqi boshqaruvidagi «erkin shahar» deb

tan olindi. Shu tariqa Germaniya 1914-yilning 1-avgustiga qadar bo‘lgan o‘z

hududining 1/8 qismini yo‘qotdi. Germaniya Avstriyaga bo‘lgan da’volaridan

voz kechishga majbur etildi.

Avstriyaning mustaqilligi Antanta davlatlari tomonidan kafolatlanadigan

bo‘ldi. Bundan tashqari, Germaniya dunyodagi barcha mustamlakalaridan

mahrum etildi va ular g‘oliblar o‘rtasida taqsimlandi. Chunonchi,

Germaniyaning Afrikadagi mustamlakalari Togo va Kamerun Buyuk Britaniya

va Fransiyaga o‘tdi. Shuningdek, Buyuk Britaniyaga Tanganika (Germaniya

Sharqiy Afrikasi); Belgiyaga Ruanda va Urundi; Janubiy Afrika Ittifoqiga —

Janubi-g‘arbiy Afrika (Namibiya); Yaponiyaga Tinch okeanidagi Marshall,

Marian va Karolina orollari, Xitoyning Szyaochjou viloyati, Shandun yarim

oroli berildi. Germaniyaga Antanta davlatlari foydasiga katta miqdorda reparatsiya

to‘lovi majburiyati yuklandi.

Komissiya reparatsiya miqdorini 1921-yilning 1-mayigacha belgilaydigan,

Germaniya esa ungacha Antantaga 20 mlrd markani oltin, mahsulotlar,

kemalar va qimmatbaho qog‘ozlar bilan to‘lashi zarur edi. Reparatsiya

muammosi 1921-yilning aprel — may oylarida London konferensiyasida hal

etildi. Unga ko‘ra, reparatsiya 132 mlrd oltin marka miqdorida belgilanadi.

Uning 52 foizi Fransiyaga; 22 foizi Buyuk Britaniyaga; 10 foizi Italiyaga; 8

foizi Belgiyaga; Gretsiya, Ruminiya va Yugoslaviyaga birgalikda 6,5 foizi;

0,75 foizi Yaponiyaga to‘lanishi kerak edi.

Bu ochiqcha talonchilik Antanta davlatlarining Versal shartnomasida

yozib qo‘ygan quyidagi fikrlari bilan oqlanar edi: «Germaniya va uning

ittifoqchilari tajovuzi tufayli ro‘y bergan urushda ittifoqchilar (Antantani

nazarda tutishayotir) va ularga qo‘shilgan davlatlar fuqarolariga yetkazilgan

talafot va zarar uchun butun mas’uliyatni Germaniya o‘z zimmasiga oladi».

Germaniya uchun bunday katta miqdorda reparatsiya to‘lash nihoyatda og‘ir

edi. Biroq uning rozi bo‘lishdan boshqa iloji yo‘q edi. Hayot Germaniya oldiga

ikki imkoniyatni ko‘ndalang qilib qo‘ydi: yo qo‘yilgan shartga rozi bo‘lib,

tinchlikka erishish, yoki yana urushga kirishib butunlay xonavayron bo‘lish.

Versal shartnomasi Germaniyada umumiy harbiy majburiyatni taqiqladi.

Ayni paytda Germaniya suv osti flotiga, katta harbiy kemalarga, harbiy

va dengiz aviatsiyasi va tank qo‘shinlariga ega bo‘lish huquqidan mahrum

Shunday bo‘lsa-da, Germaniyaga 100 ming kishilik qo‘shinga ega bo‘lish

(bu qo‘shin faqat ko‘ngillilar asosidagina tashkil etilishi mumkin edi) huquqi

berildi. Vudro Vilsonning fikricha, bu qo‘shin Germaniyaga ichki tartibni

saqlash va bolshevizm xavfiga qarshi turish uchun zarur edi.

Millatlar Ittifoqi (Millatlar Ligasi ham deyishadi)

— bu, dunyo davlatlarining xalqaro tashkiloti

edi. Tashkilotning asosiy vazifasi — tinchlikni va

xalqaro xavfsizlikni ta’minlashdan iborat bo‘lishi kerak edi. Bunday tashkilotni

tuzish tashabbusi bilan AQSH Prezidenti V. Vilson chiqdi va bu uning 14

moddali tinchlik dasturida o‘z ifodasini topgan edi. Antantaning yetakchi

davlatlari (Buyuk Britaniya va Fransiya) bu tashabbusni qo‘llab-quvvatladi.

1919-yilning 14-fevral kuni dunyoning 44 davlati tashkilotning Nizomi (4

ustavi)ni tasdiqladilar. Tashkilotning oliy organi Assambleya edi. Uning

ishida barcha a’zo davlatlar ishtirok etardi.

Assambleyalar oralig‘ida Ittifoqning ishiga Ittifoq Kengashi rahbarlik

qilardi. Unga katta vakolatlar berishgan edi. Besh davlat (AQSH, Buyuk

Britaniya, Fransiya, Italiya va Yaponiya) Kengashning doimiy a’zolari edi.

Nizom agressor davlatga nisbatan birgalikda harbiy va iqtisodiy sanksiyalar

(choralar) qo‘llashni ham ko‘zda tutardi. Biroq Nizomda qanday davlat

agressor davlat deyiladi, degan savolga aniq javob yo‘q. Bu esa har bir

davlatga xalqaro nizomlar xarakterini o‘zicha talqin etish imkonini beradi.

Millatlar Ittifoqi o‘zi faoliyat ko‘rsatgan 1946-yilgacha amalda biror

marta ham jazo choralarini qo‘llay olmadi. Bunga Ittifoqning amalda Buyuk

Britaniya va Fransiya siyosatining quroliga aylanib qolganligi sabab bo‘ldi.

(AQSH kongressi Versal shartnomasini tasdiqlamaganligi uchun Ittifoq

a’zoligidan chiqqan edi.)

Nizomda uning a’zolari zimmasiga «barcha a’zolarning hududiy

yaxlitligini hurmat qilish va asrash» vazifasi ham yuklatilgan edi. Biroq

amaldagi Ittifoqning hech bir a’zosi bu vazifani bajarishga astoydil intilgan

Millatlar Ittifoqining Nizomida «Mandat tizimi» deb atalgan xalqaro

huquqning yangi bir normasi belgilab qo‘yildi. Unga ko‘ra, Millatlar Ittifoqi

mustamlaka bo‘lib kelgan yoki bo‘lib qolayotgan hududni boshqarish huquqini

u yoki bu davlatga topshirishi mumkin edi. Bunday huquqni olgan davlat

o‘sha mustamlakani mustaqillikka tayyorlashi lozim edi. Aslida bu ayyorona

tizim mustamlakalarni bo‘lib olish siyosatini niqoblovchi mash’um vosita

Fransiyada, Germaniyadan tashqari, urushda

mag‘lub bo‘lgan boshqa davlatlar bilan ham

alohida-alohida shartnomalar imzolandi.

Chunonchi, Avstriya bilan bunday shartnoma 1919-yilning 10-sentabr

kuni Parij yaqinidagi Sen-Jermen saroyida imzolandi. Shartnoma sobiq

Avstriya-Vengriya imperiyasi tugatilganligini e’lon qildi.

Avstriya hududi esa sezilarli darajada o‘zgartirildi. Xususan, Janubiy

Tirolning bir qismi Italiya ixtiyoriga o‘tkazildi. Chexiya va Moraviya yangi

tuzilgan Chexoslovakiya davlatiga qo‘shildi. Bukovina esa Ruminiyaga nasib

Avstriya qo‘shinlarining soni 30 ming kishidan oshmasligi belgilab

qo‘yildi. Floti esa Antanta ixtiyoriga o‘tkaziladigan bo‘ldi. Bundan tashqari

Avstriyaning Germaniya bilan qo‘shilishi batamom taqiqlab qo‘yildi.

1919-yilning 27-oktabrida Parijga yaqin Neyi shahrida Bolgariya bilan

shartnoma imzolandi. Shartnomaga ko‘ra, Bolgariya hududining katta qismi

Yugoslaviya, Gretsiya va Ruminiyaga o‘tdi. Ayni paytda unga 2,5 mlrd oltin

frank kontributsiya to‘lash majburiyati yuklandi. Bolgariya qurolli kuchlarining

soni 20000 kishidan oshmasligi belgilandi.

1920-yilning 4-iyulida Versal saroyining Trianon zalida Vengriya bilan

shartnoma imzolandi. Shartnomaga ko‘ra, Vengriya o‘z hududining ancha

qismidan mahrum etildi. Chunonchi, Xorvatiya, Bachka va Banatning

g‘arbiy qismi Yugoslaviyaga o‘tdi. Ruminiyaga Transilvaniya va Banatning

sharqiy qismi berildi.

Chexoslovakiya ham esdan chiqarilmadi. Unga Slovakiya va Karpatorti

Ukrainasi nasib etdi. Vengriyaga berilgan og‘ir zarbadan biri — bu uning

dengizga chiqish imkoniyatidan mahrum etilganligi bo‘ldi. Vengriya 30

ming kishidan ortiq qurolli kuchga ega bo‘la olmas edi.

Antanta davlatlari 1920-yilning 10-avgustida Fransiyaning Sevr shaharchasida

Turkiya bilan shartnoma imzolashdi. Shartnomaga ko‘ra, Turkiyaga

1914-yilning 1-avgustigacha qaram bo‘lgan hududlar to‘rtdan uch qismga

Turkiya hududi Kichik Osiyo va Istambul shahrini o‘z ichiga olgan

Yevropadagi ozgina joy bilan cheklab qo‘yildi. Istambul shahri poytaxt

sifatida qoldirildi. Biroq g‘olib davlatlar, agar Turkiya Sevr shartnomasi

talablarini bajarishdan bosh torta boshlasa, bu qarorni qayta ko‘rib chiqish

huquqiga ega edilar. Qora dengiz bo‘g‘ozlarining barcha davlatlar savdo va

harbiy kemalari uchun ochiq ekanligi belgilab qo‘yildi. Turkiyani

bo‘g‘ozlardan o‘z harbiy kuchlarini olib chiqib ketishga majbur etishdi.

Aslida bu shartlar bo‘g‘ozlar ustidan Buyuk Britaniya, Fransiya va Italiya

nazorati o‘rnatilishiga imkon berdi. Turkiya o‘z flotini Antanta ixtiyoriga

topshirishi zarur edi. Bu ham yetmaganidek, Sevr shartnomasi g‘olib

davlatlarga Turkiyaning moliyasi va butun iqtisodiyoti ustidan nazorat

o‘rnatish huquqini berdi. Turkiya armiyasining soni 50 ming kishidan

oshmasligi belgilandi. Sevr shartnomasi Turkiyaga Antanta davlatlarining

yarim mustamlaka tartibini o‘rnatdi. Birinchi jahon urushi tugagandan keyin

Yevropada xalqaro kuchlarning yangi nisbati belgilangan Versal tizimi shu

tariqa shakllandi. Bu tizim Yevropa siyosiy xaritasini qayta qurish va dunyoni

qayta bo‘lib olishni huquqiy jihatdan rasmiylashtirishning o‘ziga xos

AQSH Kongressining yuqori palatasi (Senat)

hisobga olinmagan, degan vaj bilan bu shartnomani

Jahon urushidan qudratli bo‘lib chiqqan AQSH Osiyo — Tinch okean

mintaqasida yangi tartiblar o‘rnatilishidan eng ko‘p darajada manfaatdor

davlat edi. Tabiiyki, o‘rnatiladigan bu yangi tartiblar AQSHning

manfaatlariga to‘la mos kelishi shart edi. Chunki yer kurrasining bu

mintaqasidagi davlatlararo munosabatlar Buyuk Britaniya va Yaponiya

o‘rtasida 1902-yilda imzolangan shartnomaga asoslanib kelmoqda edi.

Birinchi jahon urushi yillarida qudratli harbiy-dengiz floti yarata olgan

va flotning katta qismini Tinch okeanga joylashtirgan AQSHni bu holat

mutlaqo qoniqtirmas edi.

Endi, AQSH bu qudratli floti yordamida ushbu mintaqaning yetakchi

davlati bo‘lib olishni astoydil xohlar edi. Buyuk Britaniya–Yaponiya

mavqeyiga shu yo‘l bilangina putur yetkazishi va ularning ittifoqini yo‘qqa

chiqarishi mumkin edi. Shu niyatni ro‘yobga chiqarish maqsadida AQSH

yangi konferensiya chaqirilishiga erishdi.

Bu konferensiya Vashington shahrida 1921-yilning 12-noyabridan 1922-

yilning 6-fevraligacha ish olib bordi. Konferensiya ishida Tinch okean

havzasida shakllantiriladigan yangi tartiblar bevosita o‘z manfaatlariga

daxldor bo‘lgan 9 davlat (AQSH, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Fransiya,

Italiya, Belgiya, Gollandiya, Portugaliya va Xitoy) vakillari qatnashdi.

Sovet Rossiyasi bu konferensiyaga ham taklif etilmadi. Vashington

konferensiyasida 3 ta muhim shartnoma imzolandi. Ularning birinchisi

1921-yil 13-dekabrda imzolangan «To‘rtlar shartnomasi» (AQSH, Buyuk

Britaniya, Fransiya va Yaponiya) edi. Bu shartnoma Tinch okeandagi

qaram orollar va mulklar xavfsizligining kafolati hamda bu joylarga nisbatan

manfaatlarni birgalikda himoya qilish masalasiga oid edi. 1922-yilning 6-

fevralida «Beshlar shartnomasi» (AQSH, Buyuk Britaniya, Yaponiya,

Fransiya va Italiya) deb nomlangan shartnoma imzolangan. Bu shartnoma

xalqaro munosabatlar tarixida qurollanishni cheklovchi birinchi shartnoma

Shartnoma bo‘yicha AQSH va Buyuk Britaniya harbiy-dengiz flotining

umumiy suv sig‘imi 525 ming, Yaponiya flotiniki 315 ming, Fransiya va

Italiya flotlariniki (har biriniki) 175 ming tonnadan oshmasligi kerak edi.

Bundan tashqari, tomonlar suv sig‘imi 35000 tonnadan ortiq bo‘lgan kema

qurmaslik yoki sotib olmaslik majburiyatini oldilar. Shunday qilib, AQSH

o‘zining dengizdagi asosiy raqibi Buyuk Britaniyaning dunyoning eng qudratli

harbiy-dengiz floti miqdoriga ega bo‘lish maqsadini yo‘qqa chiqarishga

Ayni paytda, bu shartnoma suv osti floti xususida hech qanday cheklashni

belgilamadi. Bu shartnoma matnida Yaponiya AQSH va Buyuk Britaniya-

ning Yaponiya sohillariga 5 ming km dan yaqin masofada harbiy dengiz

qarorgohi qurmaslik majburiyatini qayd eta oldi.

6-fevral kuni uchinchi shartnoma — «To‘qqizlar shartnomasi» — imzolandi.

Bu shartnoma Xitoyga oid edi. Ma’lumki, Xitoy ham Versal

shartnomasini imzolamagan. Buning sababi — Germaniyaning Xitoydagi

mustamlakalari Xitoyga qaytarib berilmay, Yaponiyaga berib yuborilganligi

edi. Germaniya mustamlakalarining Yaponiyaga o‘tishi va uning yanada

qudratli davlatga aylanishi AQSHni xavotirga solmay qolmadi. Shuning

uchun Vashington konferensiyasida AQSH bu mustamlakalar Xitoyga

qaytarib berilishiga erishdi.

Bundan tashqari, «To‘qqizlar shartnomasi» Xitoy suvereniteti va hududiy

yaxlitligi tan olinishini e’lon qildi hamda bu 9 davlat Xitoyni ta’sir doiralariga

bo‘lib olishga intilmaslik majburiyatini oldilar. Ayni paytda shartnomada

Xitoy bilan munosabat o‘rnatishda ochiq eshiklar va teng imkoniyatlar

tamoyili barcha davlatlar uchun barobar ekanligi ta’kidlandi. Chunki bu

tamoyillar AQSH uchun ham Xitoy eshiklarini ochar va kelgusida u yerda

o‘z raqiblarini siqib chiqarish imkoniyatini tug‘dirar edi. Vashington konferensiyasi

qarorlari Versal shartnomasiga qo‘shimcha sifatida Osiyo — Tinch

okean mintaqasidagi kuchlarning yangi nisbati uchun asos bo‘ldi va Versal —

Vashington tizimini nihoyasiga yetkazdi.

Versal — Vashington tizimi urushdan keyingi

keskinlikni yumshatishga ma’lum darajada xizmat

qildi. Uning bu xizmati xalqlarning o‘z taqdirini

o‘zi belgilashi huquqining hamda urushga nizoli

masalalarni hal etish vositasi sifatida qaramaslik tamoyillarining tan

olinishida o‘z ifodasini topdi.

Bundan tashqari, Millatlar Ittifoqining tuzilishi hamda qator Yevropa

davlatlari mustaqilligining tan olinishi katta ahamiyatga molik tarixiy voqealar

edi. Biroq Versal — Vashington tizimi mustahkam tinchlikning qaror

topishiga asos bo‘la olmadi. Xo‘sh, nega?

Birinchidan, Antanta davlatlari urushdan keyingi qayta qurishlarning

barcha og‘irliklarini yengilgan davlatlar hisobidan hal etishga urindilar. Ular

yengilgan davlatlar xalqlarining urush chiqarishda aybdor bo‘lgan hukmron

sulolalari va hukumatlarini ag‘darib tashlaganliklarini inobatga olmadilar.

Bular, o‘z navbatida, yengilgan davlatlar fuqarolari ongida milliy

xo‘rlanish tuyg‘usini qo‘zg‘atdi. Bu esa shovinizm va milliy mustaqillik

g‘oyalarining keng ildiz otishiga yo‘l ochdi.

Ikkinchidan, xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilashi qoidasidan kelib

chiqib, milliy davlatlar tuzishda tuzatib bo‘lmas suiiste’molliklarga yo‘l

qo‘yildi. Yangi davlatlar chegaralari shunday belgilandiki, natijada 19 mln ga

yaqin kishi o‘zi mansub bo‘lgan millat nomi bilan atalgan davlat fuqarosi

bo‘la olmay qoldi. Ular boshqa davlatlarda «milliy kam sonli xalqlar» atamasi

ostida yashay boshladilar. Binobarin, bu 19 mln ga yaqin kishining mavjud

ahvoldan noroziligi tinchlikka tahdid solmay qolmas edi.

Uchinchidan, yangi tashkil etilgan davlatlar chegarasi shunday belgilandiki,

ular bir-biriga chegara da’vosi bilan istalgan paytda chiqishi mumkin

edi. Bu omil ham tinchlikni xavf ostida qoldirardi.

To‘rtinchidan, Versal — Vashington tizimi shartnomalarining amalda

bajarilishini ta’minlovchi kuchli mexanizm (vositalar) vujudga keltirilmagan

Tuzilgan yangi xalqaro tashkilot — Millatlar Ittifoqiga bunday vakolat

berilmagan edi. Antanta davlatlari ham bunda qodir emas edilar. Chunki

kecha ittifoqchi bo‘lgan bu davlatlar o‘rtasida urushdan keyin vujudga kelgan

ziddiyatlar amalda ittifoqchilik majburiyatlarini yo‘qqa chiqargan edi.

Beshinchidan, sobiq Germaniya va Turkiya imperiyalari xalqlariga

mustaqillik amalda mandat tizimining vasiylik tamoyili bilan niqoblandi,

xolos. Yirik mustamlakachi asosiy davlatlar Buyuk Britaniya va Fransiya

«buyuk vasiy»lar ham bo‘lib oldilar. Mustamlaka xalqlar milliy-ozodlik kurashini

Oltinchidan, Versal — Vashington tizimi Sovet Rossiyasining ishtirokisiz

yaratildi. Antanta sovet davlatiga dushman Germaniya bilan separat sulh

tuzgan sotqin deb, bolshevizmga esa dushmanlik ko‘zi bilan qaradi.

Versal — Vashington tizimiga kiruvchi birorta ham shartnomani

imzolamagan Sovet davlati bu tizimga nisbatan muxolifat bo‘lib qoldi.

Ma’lumki, 20-yillar tarixga «patsifizm erasi» nomi

bilan kirdi. Bu hodisa xalqaro munosabatlarda

ham o‘z aksini topdi. Shuning uchun ham katta

kamchilik va adolatsizliklarga qaramay, Versal —

Vashington tizimi o‘zida patsifizm ruhini aks

ettirgan edi va bu tizim 20-yillarda xalqaro munosabatlarda vaqtinchalik

bo‘lsa-da, nisbatan barqarorlikni ta’minlay oldi.

Biroq Versal — Vashington tizimi g‘olib davlatlar o‘rtasidagi hamda

g‘oliblar va yengilgan davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf etmadi.

Aksincha, bu ziddiyatlar tez orada o‘zini to‘la namoyon eta boshladi.

AQSH 20-yillarning oxiriga kelib barcha buyuk G‘arb va Sharq davlatlari —

Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Italiya va Yaponiya birgalikda ishlab

chiqargan sanoat mahsulotlaridan ko‘p mahsulot ishlab chiqara boshladi.

Chetga sarmoya joylashtirish miqdori bo‘yicha Buyuk Britaniyaga

AQSHning maqsadi xalqaro maydonda Buyuk Britaniya gegemonligiga

chek qo‘yish, Germaniyaning Fransiya tomonidan asoratga solinishiga yo‘l

qo‘ymaslik, uni Yevropada Fransiyaga bas keluvchi raqibga aylantirish edi.

O‘z navbatida, yengilgan davlatlar va urush natijasida kam o‘lja tekkan

mamlakatlar o‘ch olish ishtiyoqida yonmoqda edi. Biroq 20-yillarda ham

Yevropada patsifistik kayfiyat va urushga qarshi harakat hali kuchli edi.

Buyuk davlatlar hukmron doiralari istaydilarmi, yo‘qmi, bu omil bilan

hisoblashishga majbur edilar.

Fransiya Yevropada yagona qudratli davlat bo‘lish

uchun kurashardi. Shuning uchun ham u eng ko‘p

sonli armiya tuzdi. Biroq uning qudrati bundan

keyin qanday bo‘lishi Germaniyaning unga to‘lashi lozim bo‘lgan reparatsiyaga

ham bog‘liq edi. Xuddi shu muammo uni xavotirga solar edi.

Binobarin, Fransiyaning Yevropa qit’asida yetakchi davlat bo‘lish orzusi

mustahkam iqtisodiy tayanchga ega emas edi. Tabiiyki, bunday sharoitda

Fransiya xalqaro munosabatlarda qudratli siyosiy omil vazifasini bajara olmas

Germaniyadan reparatsiya olish masalasini Fransiyaning yakka o‘zi hal

eta olmaganligi buning tasdig‘idir. Shuning uchun ham bu muammoni hal

etish tashabbusi AQSH qo‘liga o‘tgan edi. Reparatsiya va Yevropa

davlatlarining AQSHga qarzini to‘lashi masalasi bilan shug‘ullanuvchi maxsus

Xalqaro qo‘mitaning bu masala borasida 1924-yilda Amerika bankiri Daues

rejasini qabul qilganligi shu bilan izohlandi.

Daues rejasiga ko‘ra, Germaniya dastlab yiliga 1 mlrd markadan

reparatsiya to‘lashi, keyinchalik esa bu raqam 3 mlrd markaga chiqarilishi

1929-yilda bo‘lib o‘tgan Gaaga xalqaro konferensiyasi bu masalada Amerika

vakili Yung rejasini qabul qildi. Unga ko‘ra, Germaniya to‘laydigan har yilgi

reparatsiya miqdori 2 mlrd marka hajmida chegaralanib qo‘yildi.

Reparatsiyaning umumiy miqdori esa kamaytirildi.

Jahon iqtisodiy inqirozi boshlangach esa, 1931-yildan Fransiyaning

raqiblari taklifi bilan Germaniyaning reparatsiya to‘lash majburiyati to‘xtatib

Germaniya to‘laydigan reparatsiya miqdorining

kamaytirilishi Fransiyani tashvishga solib qo‘ydi.

Buning ustiga AQSH Germaniya qudratini tiklash

yo‘lida unga katta yordam ko‘rsatmoqda edi.

Shuning uchun ham 1927-yilning aprel oyida Fransiya tashqi ishlar

vaziri A. Brian AQSHga urushdan milliy siyosat quroli sifatida voz kechish

haqida shartnoma imzolash haqidagi taklif bilan murojaat qildi. Patsifistik

kayfiyat hukmron bo‘lgan bir sharoitda AQSH va boshqa davlatlar bu taklifni

qabul qilmay ilojlari yo‘q edi. Natijada, 1928-yil davlat vakillari Brian –

Kellog (AQSH davlat kotibi) pakti deb atalgan paktni imzoladi. Biroq muhim

xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan bu hujjat bajarilmadi.

Sovet davlati buyuk davlatlar o‘rtasidagi va ular bilan boshqa davlatlar

o‘rtasidagi ziddiyatlardan ustalik bilan foydalana oldi. G‘arb davlatlari Sovet

davlatini yakkalab qo‘yishga intilsalar-da, u 1922-yilning aprel oyida Genuyaga

yaqin joy — Rapalloda Germaniya bilan shartnoma imzolashga muvaffaq

bo‘ldi. Shartnomaga ko‘ra, tomonlar bir-biriga nisbatan barcha da’volardan,

jumladan, qarz va tovonlardan ham voz kechdilar. 1924-yil Sovet davlatini

Yevropaning barcha mamlakatlari tan oldilar. Sovet davlati G‘arb davlatlari

bilan tinch-totuv yashash masalasiga sinfiy kurashning xalqaro maydondagi

shakli sifatida qarar edi. Shuning uchun ham bu munosabat doimiy emas,

G‘arb davlatlari ertami-kechmi harbiy intervensiya uyushtirishi mumkin,

deb hisoblardi. G‘arb esa, o‘z navbatida Rossiya va Komintern tomonidan

inqilobning eksport qilinishi mumkinligidan cho‘chir edi.

Shuning uchun ham ularning o‘zaro munosabatlarida hadiksirash mavjud

edi. 1925-yilda Lokarno konferensiyasida imzolangan «Reyn kafolat pakti»ga

Sovet davlati keskin norozilik bildirdi. Chunki, bu paktga ko‘ra, buyuk

davlatlar Belgiya va Gollandiya chegaralari daxlsizligini kafolatlaganlari

holda, bunday kafolat Sharqiy Yevropa davlatlari uchun joriy etilmadi.

Sovet davlati esa, o‘z chegaralari xavfsizligini ta’minlash maqsadida,

Germaniya, Turkiya, Litva va Afg‘oniston bilan betaraflik to‘g‘risida

30-yillarda xalqaro munosabatlarning o‘ziga xos

xususiyatlaridan biri Versal — Vashington tizimining

barbod bo‘lishi hamda G‘arb va Sharqda

urush o‘choqlarining vujudga kelishi, dunyoning

yangi urush sari qadam bosishidan iborat.

Jahon iqtisodiy inqirozi yillarida (1929—1933) Versal — Vashington

tizimining barbod bo‘lish jarayoni yanada tezlashdi. Yevropada kuchlar

nisbatida keskin o‘zgarishlar yuz berdi, davlatlar o‘rtasida raqobat yanada

kuchaydi. Bu raqobat, ayniqsa, qurollanish poygasida yaqqol namoyon bo‘ldi.

AQSHning qo‘llab-quvvatlashi bilan Germaniya xavfsizlik tizimi doirasida

tenglik huquqini qo‘lga kiritdi.

Bu tenglik huquqi amalda Germaniyaning harbiy qudratini tiklash

huquqini tan olish bilan barobar edi. Versal tinchlik shartnomasining shu

tarzda taftish qilinishi sobiq g‘oliblar va mag‘lublar ahvolini o‘zgartirib

yubordi. Ayniqsa, Fransiyaning ahvoli yomonlashdi. 30-yillarning boshidayoq

Germaniya tomonidan uning xavfsizligiga tahdid solinayotganligi sezila

boshladi. Shunday sharoitda 1932-yilda Fransiya Sovet davlati bilan o‘zaro

hujum qilmaslik to‘g‘risida shartnoma imzoladi.

Uzoq Sharqda ham vaziyat keskinlashdi. Xitoy Buyuk Britaniya, AQSH

va Yaponiya munosabatlari keskinlashgan maydonga aylanib qoldi. Yaponiya

«Buyuk Osiyo» imperiyasini yaratish ishtiyoqi bilan yonmoqda va shu niyatda

u 1931-yilda Xitoyga hujum qildi va Manjuriyani bosib oldi. Shu tariqa

yangi jahon urushining birinchi o‘chog‘i vujudga keldi. Germaniyada fashizm

doiralari qalbini birinchi jahon urushi natijalari bo‘yicha o‘ch olish orzusi

egallab olgan edi. Ayni paytda ular dunyoga hukmron bo‘lish da’vosi bilan

chiqdilar. Versal shartnomasi amalda inkor etildi. 1935-yilda umumiy harbiy

majburiyat joriy etildi va Saar viloyati qo‘shib olindi. 1936-yilning mart

oyida Germaniya qo‘shinlari demilitarizatsiyalashtirilgan zonani egalladi

va qurollanish poygasini avj oldirdi. Shu tariqa yangi jahon urushining

ikkinchi o‘chog‘i vujudga keldi.

2 — Jahon tarixi

Bu davrda fashistik Italiya ham qo‘l qovushtirib o‘tirmadi. 1935-yilning

oktabr oyida uning qo‘shinlari Efiopiyaga bostirib kirdi. 1936-yil bahoriga

kelib bu davlat Italiya mustamlakasiga aylandi. Bu urush Yevropa fashist

davlatlarining ochiqdan-ochiq qurolli agressiyaga o‘tishi edi.

1936-yil iyun oyida Germaniya va Italiya fashistlari Ispaniya fashizmiga

qurolli yordam ko‘rsatdilar. Buyuk Britaniya va Fransiya esa Ispaniya

ishlariga aralashmaslik siyosatini e’lon qildi. Bu bilan ular amalda Ispaniya

Respublikasining ag‘darilishiga ko‘maklashdilar. 1939-yilda Ispaniyada

general Frankoning fashistik tartibi o‘rnatildi.

Ayni paytda yangi jahon urushi tashabbuskori bo‘lgan davlatlar ittifoqi

qaror topdi. Xususan, 1936-yil noyabrida Germaniya va Yaponiya

«Antikomintern pakti» deb atalgan paktni imzoladilar. 1937-yilda bu paktga

Italiya ham qo‘shildi. Shu tariqa Berlin — Rim — Tokio uchburchagi —

dunyoni kuch ishlatish yo‘li bilan qayta bo‘lishga intilayotgan 3 davlat

agressiv ittifoqi vujudga keldi. Bundan ruhlangan Yaponiya Xitoyda yanada

yirik bosqinchilik harakatlarini boshladi. Germaniya esa Avstriyani

30-yillarda xalqaro munosabatlarga xos yana bir

xususiyat shu ediki, jahon jamoatchiligining katta

qismi urushni xohlamas, urushga faqat ba’zi

davlatlargina intilmoqda edi.

Xo‘sh, shunday bo‘lsa, nega ikkinchi jahon urushining oldini olib

Birinchidan, G‘arb davlatlari jahon iqtisodiy inqirozining oqibatlarini

bartaraf etish bilan band bo‘lib qoldilar. Natijada, bu omil G‘arbning urush

xavfiga jamoa bo‘lib kurashish qobiliyatini pasaytirib yubordi.

Ikkinchidan, jamoaviy xavfsizlik tizimi kuch ishlatishni inkor etmas edi.

Binobarin, tinchlikni saqlab qolish jasoratni, har qanday qurbonlarga tayyor

turishni, irodani talab etardi. Biroq yaqindagina tugagan birinchi jahon urushining

qonli oqibatlari kishilarni dahshatga solib qo‘ygan edi. Shuning uchun

ham jamoatchilik fikri bunday yangi qurbonlar berishga tayyor emas edi.

Bu holat, o‘z navbatida, yangi urushning oldini olishga qodir davlatlar

(Buyuk Britaniya, Fransiya) siyosatida passivlik, ehtiyotkorlik va noizchillikni

yuzaga keltirdi. AQSHda esa aralashmaslik kayfiyati kuchli edi. Shuning

uchun ham urush xavfi kundan-kunga kuchayib borayotgan bir sharoitda

AQSH hukmron doiralari o‘z qobiqlariga o‘ralib olishni lozim topdilar. Bu

esa yangi urush olovini yoqishga intilayotganlarga juda qo‘l keldi.

Uchinchidan, G‘arb Gitlerning hokimiyat tepasiga kelganligi qanday

oqibatlarga olib kelishi mumkinligiga o‘z vaqtida to‘g‘ri baho bera olmadi.

Buyuk Britaniya va Fransiya «tinchlantirish» siyosatini yuritdi.

To‘rtinchidan, bir tomondan, Buyuk Britaniya va Fransiya o‘z xavfsizliklarini

Germaniya agressiyasini Sharqqa, Moskvaga qarshi burib yuborish

yo‘li bilan saqlab qolishga intilgan bo‘lsalar, Sovet davlati, o‘z navbatida,

Nega yangi jahon

urushining oldini olish

xavfsizligini har qanday vositalar bilan bo‘lsa-da, saqlab qolishga intildi.

Binobarin, yangi jahon urushining oldi olinmay qolishida ularning mas’uliyati

1934-yilda Fransiya va Sovet davlati jamoaviy xavfsizlik to‘g‘risidagi

shartnoma loyihasini ishlab chiqqanlarida Buyuk Britaniya uni qabul

qilmaganligiga ajablanmasa ham bo‘ladi. Ikki tomonlama yoki uch

tomonlama shartnomalar imzolash yo‘li bilan ham jamoaviy xavfsizlik

tizimini vujudga keltirish mumkin edi.

Shu maqsadda Fransiya va Sovet davlati 1935-yilda o‘zaro yordam

to‘g‘risida shartnoma imzoladilar. Bunday shartnoma ikkala davlat

tomonidan Chexoslovakiya bilan ham imzolandi.

Bu orada Gitlerning ishtahasi kun sayin o‘sib bordi. 1938-yilda u

Chexoslovakiyaning Sudet viloyatini talab qildi. Bu masala 1938-yilning

29-sentabrida Myunxenda Yevropa buyuk davlatlari rahbarlari o‘rtasida

muhokama etilib, Sudetni Germaniyaga berishga qaror qilindi.

Gitler 1939-yilning 15-martida Chexoslovakiyani to‘la bosib oldi. 1939-

yilning 21-martida Polshadan Gdansk shahrini talab qildi. 22-martda Litvaga

qarashli Klaypedani egalladi.

Aprel oyida Italiya armiyasi Albaniyaga bostirib kirdi. Shu tariqa,

tinchlantirish siyosati butunlay halokatga uchradi. Fashist davlatlarining

bejazo g‘olibona harakatlari jamoatchilikda bundan buyon agressiyaga yon

bosish mumkin emasligi fikrini keltirib chiqardi. Sovet rahbariyati Germaniya

va Yaponiya solayotgan xavfdan cho‘chiy boshladi.

1939-yilning mart oyida Buyuk Britaniya Sovet davlatiga Fransiya va

Polsha bilan o‘zaro hamkorlik haqida deklaratsiya imzolashni taklif etdi.

I. Stalin esa o‘zaro aniq majburiyatlar qayd etilgan uch tomonlama

shartnoma imzolashni va Germaniyaning bo‘lajak agressiyasini qaytarish

uchun Polsha va Ruminiya hududiga Sovet armiyasini kiritish huquqi

berilishi shartini qo‘ydi.

Polsha va Ruminiya hukmron doiralari bu shartni sovetlarning Sharqiy

Yevropada o‘z nazoratini o‘rnatishga intilishi, deb qabul qilmadilar. Buyuk

Britaniya va Fransiya Polsha va Ruminiyani Sovetlar taklifiga ko‘ndirish

Natijada Moskva Buyuk Britaniya va Fransiya Sovet davlati bilan

muzokaralarni Gitlerga tazyiq o‘tkazish uchungina olib bormoqda, aslida

ularning maqsadi sovetlarga qarshi Gitler bilan kelishish, deb hisobladi.

Shunday qilib, uch buyuk davlat — Sovet davlati, Buyuk Britaniya va

Fransiya — bir-biriga ishonmas edi. Shuning uchun ham 1939-yilning 12-

avgustida Moskvada boshlangan ingliz-sovet-fransuz muzokaralari natijasiz

Gitlerning asosiy maqsadi Sovet davlati, Buyuk Britaniya va Fransiya

o‘rtasida shartnoma tuzilishini barbod etish, Polshaga hujum qilish oldidan

sovetlarning betaraf qolishiga erishish edi. Natijada 1939-yil 23-avgustda

Sovet davlati bilan Germaniya o‘rtasida o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risida

shartnoma imzolandi. Shartnoma 10 yil muddatga tuzildi. Unda

tomonlarning biri boshqa davlat bilan urushga tortilganda, ikkinchi tomon

betaraf qolishi yozib qo‘yilgan va, ayni paytda, shartnomaga yashirin

ahdnomalar ham ilova qilingan edi. Bu yashirin ahdnomalarda Sharqiy

Yevropani Sovet davlati va Germaniyaning ta’sir doiralariga bo‘lib olish

nazarda tutilgan edi.

Gitler Finlyandiya, Latviya, Estoniya va Bessarabiyani Moskvaning ta’sir

doirasida deb, o‘z navbatida, I. Stalin Litvani Germaniya ta’sir doirasida

deb tan oldilar.

Shuningdek, yashirin ahdnomada kelgusida Polshani ham bo‘lib olish

ko‘zda tutilgan edi. Polshaga hujum qilish haqida uzil-kesil bir qarorga

kelgan Germaniya esa 1939-yil 1-sentabr tongida polyak yerlariga bostirib

keldi. 3-sentabr kuni Buyuk Britaniya va Fransiya Germaniyaga qarshi

urush e’lon qildilar. Shu tariqa Ikkinchi jahon urushi boshlanib ketdi.

Xulosa qilib aytish mumkinki, ikki jahon urushi oralig‘idagi xalqaro

munosabatlarda kuchli davlatlar dunyoga o‘z hukmini o‘tkazdilar. Urushga

qarshi kuchlarning zaifligi natijasida fashizmning oldini olish mumkin

bo‘lmadi. Vaholanki, bir qator davlatlar o‘z manfaatlari yo‘lida ular bilan

til biriktirdilar. Ma’naviyat qashshoqligi va nafs balosi navbatdagi urushni

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Versal — Vashington tizimi iborasining mazmunini izohlab bering.

2. Parij konferensiyasining 18-yanvar kuni ochilishida qanday ramziy ma’no

3. «Katta uchlik» davlatlari o‘rtasida vujudga kelgan ziddiyatlarning mohiyatini

nima tashkil etadi?

4. Germaniya bilan imzolangan Versal tinchlik shartnomasining mazmunini

5. Reparatsiya muammosi qay tariqa hal etildi?

6. Millatlar Ittifoqi nima va u qay maqsadda tashkil etilgan edi?

7. Sen Jermen, Neyi va Trianon shartnomalari mazmuni haqida so‘zlab bering.

8. Sevr shartnomasi Turkiya davlatini qay ahvolga solib qo‘ydi?

9. Nega Vashington konferensiyasi chaqirildi?

10. Vashingtonda imzolangan «To‘rtlar» shartnomasi, «Beshlar» va «To‘qqizlar»

mazmuni haqida nimalarni bilib oldingiz?

11. 20-yillardagi xalqaro munosabatlar xususiyatlarini qayd eting.

12. Nima uchun Versal — Vashington tizimi g‘olib davlatlar o‘rtasidagi hamda

g‘oliblar bilan mag‘lublar o‘rtasidagi ziddiyatlarni hal eta olmagan?

13. Nima uchun AQSH Germaniyaning iqtisodiy qudratini tiklashga urinib kelgan

14. «Brian — Kellog pakti» haqida nimalarni bilib oldingiz?

15. Genuya xalqaro konferensiyasi qanday maqsadda chaqirilgan edi?

16. Lokarno konferensiyasidan ko‘zlangan maqsad qanday edi?

17. 30-yillarda xalqaro munosabatlarning o‘ziga xos xususiyati haqida nimalarni

18.Qanday omillar Versal — Vashington tizimini barbod eta boshladi?

19. 30-yillarda Yevropada qanday o‘zgarishlar ro‘y berdi?

20. Yaponiyaning Uzoq Sharqdagi agressiv harakatlari haqida so‘zlab bering.

21. Gitlerni tinchlantirish siyosatining mohiyati nimadan iborat edi?

22. Nega Ikkinchi jahon urushining oldini olib bo‘lmadi?

23. Sovet-german shartnomasining mazmuni haqida nimalarni bilib oldingiz?

JADVALNI TO‘LDIRING. DARSLIK MATNI BILAN ISHLASH

Versal — Vashington tizimi

Versal tinchlik shartnomasining

Reparatsiya muammosi qay

tarzda hal etildi?

Millatlar Ittifoqi qanday

tashkilot va nima maqsadda

Birinchi jahon urushining

Avstriya uchun oqibatlari

Birinchi jahon urushining

Bolgariya va Vengriya

Sevr shartnomasining Тurkiya

Nega Vashington konferensiyasi

Daues va Yung rejalari

Nega urush boshlandi?

Vudro Vilsonning tinchlik dasturi:

— Tinchlik shartnomalarining yashirin bo‘lmasligi.

— Ham tinchlik, ham urush davrida dengiz savdosining erkin bo‘lishi.

— Xalqaro savdodagi barcha to‘siqlarni yo‘q qilish.

— Davlatlarning qurolli kuchlarini davlat xavfsizligini ta’minlashga imkon

beruvchi darajagacha qisqartirish.

— Mustamlakalar bilan bog‘liq barcha muammolarni va nizolarni erkin,

samimiylik va xolislik ruhida hal etish.

— Germaniya bosib olgan barcha hududlarning ozod etilishi.

— Belgiyaning ozod etilishi va mustaqilligining tiklanishi.

— Elzas va Lotaringiyaning Fransiyaga qaytarilishi. Fransiyaning bosib olingan

boshqa hududlarining ozod etilishi.

— Italiya chegarasining aniq ajralib turuvchi milliy chegaralar asosida

— Avstriya-Vengriya tarkibiga kiruvchi xalqlarga muxtoriyat berilishi.

— Germaniyaning o‘z qo‘shinlarini Ruminiya, Serbiya va Chernogoriyadan olib

chiqib ketishi hamda Serbiyaning dengizga erkin chiqa olishini ta’minlash.

— Turkiya hududidagi xalqlarga muxtoriyat berilishi.

— Dardanell bo‘g‘ozining hamma davlatlar kemalari uchun ochiqligi.

— Dengizga chiqa oladigan mustaqil Polsha davlatining tiklanishi. Polyaklar

yashaydigan hududlarning Polshaga berilishi. Millatlar Ittifoqining tuzilishi.

Uning ham katta, ham kichik davlatlarning siyosiy mustaqilligini va hududiy

yaxlitligini kafolatlash maqomiga ega bo‘lishi.

3-§. Sovet davlati

Bolsheviklar o‘zlari qurmoqchi bo‘lgan yangi

jamiyatni kommunistik jamiyat deb ataganlar.

Ularning fikricha: bu jamiyat o‘z taraqqiyotida

ikki bosqichni bosib o‘tishi kerak edi. Birinchi

bosqichni sotsializm, ikkinchi bosqichni esa kommunizm deb ataganlar.

Sotsializm — kommunistik jamiyatning quyi bosqichi, kommunizm esa

yuqori bosqichi edi. U sotsializmning yuksak tarixiy taraqqiyoti natijasida

vujudga kelar edi.

1917-yilning 14-noyabrida Sovet hukumati xususiy zavod va fabrikalarda

ishchi nazoratini o‘rnatish to‘g‘risida qaror chiqardi.

Noyabr oxirida yirik sanoatni milliylashtirish (davlat ixtiyoriga olish)

boshlandi. 14-dekabrda esa xususiy banklarni, temiryo‘l transportini

milliylashtirish, tashqi savdoga davlat monopoliyasini o‘rnatish, ichki va

tashqi qarzlarni bekor qilish haqida dekret qabul qilindi. Shu tariqa 1918-

yil bahoriga kelib yirik xususiy sanoatning talaygina qismi: ko‘mir,

metallurgiya, neft, kimyo, mashinasozlik, to‘qimachilik va qand sanoati,

transport, savdo floti va tashqi savdo ham milliylashtirildi va Sovet davlati

xalq xo‘jaligining yetakchi tarmoqlarini o‘z qo‘liga oldi.

Bu tadbirlar shunday shiddatkorlik va murosasizlik, terror yo‘li bilan

amalga oshirildiki, bolsheviklar rahbari V. I. Lenin bu hodisani «kapitalga

qizil gvardiyachasiga hujum qilish», deb mag‘rurona baholagan edi. Mulkdorlar

jon saqlash uchun chet ellarga qochib ketdilar.

Xalq xo‘jaligi davlat sektorini boshqarish maqsadida 1917-yilning 1-

dekabrida Xalq xo‘jaligi Oliy Kengashi tuzildi. Bu Kengashga juda katta

vakolatlar berildi. Jumladan, u istagan korxonani musodara qila olar, egallab

olar, shuningdek, yopib qo‘yar edi.

1918-yilning bahoridan boshlab «Yer to‘g‘risida»gi dekretni amalga

oshirish boshlandi. Barcha yer davlat mulki deb e’lon qilindi. Pomeshchik

yer egaligi tugatildi. Yerni dehqonlarga taqsimlab berish boshlandi. Yerga

ishlov berishda yollanma mehnatdan foydalanish taqiqlandi.

Yerni taqsimlab berish jarayonida Sovet hokimiyati faqat kambag‘al

dehqonlar manfaatini ko‘zlab ish tutdi. Bu esa o‘rtahol (o‘ziga to‘q) va boy

dehqonlar (quloqlar — yerga ishlov berishda yollanma mehnatdan

foydalanuvchilar)ning keskin noroziligiga sabab bo‘ldi. Bolsheviklar

quloqlarni qishloq burjuaziyasi, deb ham atashardi. Tovar g‘allaning asosiy

qismi quloq xo‘jaliklarida yetishtirilardi.

Sovet hukumati siyosatidan norozi bo‘lgan quloqlar o‘z g‘allalarini davlat

belgilagan narxda davlatga sotishdan bosh tortdilar. Natijada, mamlakatda

oziq-ovqat tanqisligi ro‘y berdi. Barcha markaziy sanoat gubernalarida ochlik

boshlandi. Petrograd va Moskvada ishchilarga 50 grammdan non beriladigan

Shunday sharoitda Sovet hukumati g‘alla yetishtiruvchi asosiy tabaqa —

quloqlar bilan sog‘lom aql nuqtayi nazaridan til topishish o‘rniga zo‘ravonlik

siyosatini qo‘llashga o‘tdi. 1918-yilning mayidan boshlab mamlakatda oziqovqat

diktaturasi o‘rnatildi. Oziq-ovqat komissarligiga (vazirligiga) favqulodda

vakolatlar berildi. Mamlakatda don bilan erkin savdo qilish taqiqlandi. Donga

qat’iy baho belgilandi. Dehqonlar o‘zlariga iste’mol va urug‘ uchun belgilangan

normada g‘alla qoldira olar, qolganini esa davlatga topshirishga majbur

edilar. G‘allani yashirganlar «xalq dushmani» deb e’lon qilinardi va ularni

10 yillik ozodlikdan mahrum etish hamda mol-mulkini musodara qilish

1918-yilning o‘zidayoq quloqlardan 13 mln pud don va 50 mln gektar

yer tortib olinadi. Davlat, ayni paytda, dehqonlarga bo‘lib berilganidan

ortib qolgan yerda sovet xo‘jaligi (sovxoz), ya’ni sovet davlatining qishloq

xo‘jalik korxonasini tuza boshladi. Sovxozlarda ishlovchilar qishloq xo‘jaligi

ishchilari hisoblanardi. 1918-yilning oxiriga kelganda sovxozlar soni

3 mingdan ortiq bo‘lib, ularning yer maydoni 2 mln desyatinaga yaqin edi.

Sovxozlardan tashqari, dastlabki jamoa xo‘jaligi — yerni birgalashib

ishlovchi shirkatlar ham tuzila boshlandi. Bu shirkatlarga asosan hech narsasi

yo‘q dehqonlar va batraklar birlashgan edilar.

Sovet davlati o‘zining 74 yillik umrining eng gullab-yashnagan davrida

ham aholisini chet eldan g‘alla sotib olib ta’minlashga majbur bo‘lgan edi.

Buning ildizi 1918-yilga borib taqaladi. Chunki xuddi shu yildan boshlab

g‘alla yetishtiruvchi asosiy qatlam — boy dehqonlar yo‘qotila boshlangan

edi. Bu boy dehqonlar, aslida, bugungi rivojlangan davlatlardagi ishbilarmon,

tadbirkor fermerlar kabi edi.

Umumiy ko‘lamdagi fuqarolar urushi 1918-yilning

yozidan boshlandi va 1920-yilning oxirigacha davom

etdi. Ayni shu yillar davomida Antanta davlatlari

bosqinchilik yurishlari ham uyushtirdi. Shuning

uchun 1918-yilning yozidan 1920-yilning oxirigacha bo‘lgan davr Sovet davlati

tarixiga fuqarolar urushi va chet el intervensiyasi davri sifatida kirdi. Xo‘sh,

fuqarolar urushi va chet el intervensiyasining sabablari nima edi?

1918-yilning yanvar oyida Ruminiya Sovet hukumatining og‘ir ahvolidan

foydalanib, Bessarabiyani bosib oldi. Mart-aprel oylarida Buyuk Britaniya,

Fransiya va AQSH Murmansk va Arxangelskka, Yaponiya, AQSH, Buyuk

Britaniya Uzoq Sharqqa qo‘shin tashladi. Turkiya esa Armanistonni va

Ozarbayjonning katta qismini bosib oldi. Buyuk Britaniya qo‘shinlari esa

Turkmanistonning bir qismini egalladi.

Antanta rahbarlari birinchi jahon urushi yillarida Avstriya — Vengriyaning

asir olingan Rossiyadagi chex va slovak millatiga mansub askarlaridan

foydalanishga ham qaror qildilar. Antanta Muvaqqat hukumat bilan

kelishgan holda ulardan alohida chexoslovak korpusi deb atalgan korpus

tuzdi va qurollantirildi. 45 ming kishilik bu korpus Antanta qo‘mondonligiga

Biroq sovet hukumati urushdan chiqqach, bu harbiy korpusning urush

harakatlarida qatnashishiga yo‘l qo‘ymadi va bu korpusni mamlakat

hududidan chiqarib yuborishni istadi hamda uning Vladivostok orqali

Fransiyaga jo‘nab ketishiga ruxsat berdi. Korpusning eshelonlari Volgadan

to butun Transsibir temir yo‘l magistrali bo‘ylab cho‘zilib ketgan edi. 1918-

yilning may oyi oxirida korpus Sovet hokimiyatiga qarshi isyon ko‘tardi.

Aslida bu sovet davlatiga qarshi Antanta uyushtirgan ochiq harbiy hujum

edi. Ularga Sovet hokimiyatining barcha ichki dushmanlari qo‘shildi. Isyonchilar

qisqa vaqt ichida Volgabo‘yi, Ural, Sibir va Uzoq Sharqni egalladilar

va u yerlarda Sovet hokimiyatini ag‘darib tashladilar.

Shu tariqa Sovet Rossiyasi tarixida fuqarolar urushi va chet el

intervensiyasi davri boshlandi. Bolsheviklar armiyasi qizil armiya deb,

ularning ichki dushmanlari armiyasi esa oq gvardiyachilar, deb atala

1918-yilning yozi oxiriga kelganda Sovet hokimiyati ahvoli nihoyatda

og‘irlashdi. Ana shunday sharoitda Sovet hokimiyati o‘zini saqlab qolish

uchun qator qat’iy va favqulodda choralar ko‘rdi. Qizil armiyada mustahkam

tartib o‘rnatdi. 1918-yil oxiriga kelib qizil armiya soni 1 mln kishiga yetkazildi.

Sobiq podsho Rossiyasining 75000 general va zobitini o‘z tomoniga tortishga

erishdi. Ularsiz zamonaviy muntazam armiyani tuzib bo‘lmas edi. Armiyadan

qochganlar uchun eng og‘ir jazo belgilandi. Bundan tashqari, Sovet hukumati

Sovet davlatini «yagona harbiy lager» deb e’lon qildi.

1918-yilning sentabr oyida V. I. Leninga uyushtirilgan suiqasddan so‘ng

mamlakatda qizil terror tartibi joriy etildi. 80 mingdan ortiq kishi

konsentratsion lagerlarga tashlandi.

Ayni paytda Sovet hokimiyati 1919-yildan boshlab mamlakatda «harbiy

kommunizm» siyosatini joriy etdi. Uning mazmunini oziq-ovqat razvyorstkasi

deb atalgan tartib joriy etilganligi tashkil etdi. Oziq-ovqat razvyorstkasi — bu

dehqonlarning o‘zlaridan ortiqcha qishloq xo‘jalik mahsulotlarining

hammasini davlatga majburiy tartibda topshirishidir. Davlatga g‘alla och

qolayotgan shahar aholisini (Sovet hokimiyatining asosiy tayanchi bo‘lgan

ishchilarni) va qizil armiyani non bilan ta’minlash uchun zarur edi.

Bundan tashqari, «harbiy kommunizm» — bu xususiy savdoning batamom

taqiqlanishi, pulning bekor qilinishi, oziq-ovqat mahsulotlarini tenglik

tamoyili asosida taqsimlash, faqat yirik va o‘rta sanoatgina emas, hatto

mayda sanoatni ham milliylashtirish, boshqaruvning o‘ta markazlashtirilishi

Xo‘sh, nega bu siyosat «harbiy kommunizm» siyosati deb atalgan?

Bu iboradagi «harbiy» so‘zi — bu siyosatning fuqarolar urushi va harbiy

intervensiya davrida qo‘llanilganligini anglatadi.

«Kommunizm» so‘zi esa 1919—1921-yillarda Sovet Rossiyasida marksizm-

leninizm ta’limoti tasavvuridagi kommunizmga xos quyidagi

xususiyatlar amal qilganligini anglatadi: savdoning tugatilganligi; pulning

bekor qilinganligi, binobarin, mehnat uchun pul to‘lanmasligi; aholiga

iste’mol mollarini taqsimlab berishning amal qilishi; barcha xizmat

To‘rtlar ittifoqining yengilishi Antantaga Sovet

Rossiyasi hududiga kiritilgan qo‘shinlarining sonini

ko‘paytirishga imkon berdi. Chunonchi,

1919-yilning fevral oyida Antantaning Rossiya janubiy hududiga tashlangan

qo‘shinining soni 130 ming, Uzoq Sharq va Sibirdagi qo‘shini esa 20

ming kishiga yetkazildi. Ayni paytda, Antanta oq gvardiyachilarni qo‘llabquvvatlay

1918-yilning 18-noyabrida Sibirda hokimiyat oq gvardiyachi admiral

A. V. Kolchak qo‘liga o‘tdi. U o‘zini Rossiyaning Oliy hukmdori deb

e’lon qildi. 1919-yilning yanvarida Shimolda general Ye. K. Miller,

shimoli-g‘arbda general N. N. Yudenich, janubida A. I. Denikin diktaturasi

Biroq Antanta o‘z niyatiga erisha olmadi. Uning qo‘shinlari mahalliy

aholi, qizil armiya qismlarining qattiq qarshiligiga duch keldi. Bundan

tashqari, ularga bolsheviklarning tinimsiz tashviqotlari ham qattiq ta’sir

ko‘rsatdi. Natijada ular Sovet hokimiyatiga qarshi kurashdan bosh torta

boshladilar. Ish hatto ularning o‘z hukumatlari intervensiya siyosatiga qarshi

isyon ko‘tarishlarigacha borib yetdi. Isyonning eng yirigi Odessa va Sevastopol

shaharlari portlarida turgan fransuz harbiy kemalarida yuz berdi. Jangchilarning

to‘la bolsheviklashuvidan xavfsirab qolgan Antanta Oliy kengashi

1919-yilning aprelidan boshlab o‘z qo‘shinlarini Sovet Rossiyasi hududidan

olib chiqib ketdi.

Endi ularning asosiy umidi oq gvardiyachilar edi. Antanta davlatlari

ularga har tomonlama yordam ko‘rsatdilar. 1919-yilning mart oyida

A. V. Kolchak qo‘mondonligidagi yaxshi qurollangan 300 ming kishilik armiya

hujumga o‘tdi. S. S. Kamenev va M. V. Frunze qo‘mondonligidagi sovet

armiyasi 1920-yil boshida A.V. Kolchak armiyasini tor-mor etdi. Uning

o‘zi asir olindi va otib tashlandi.

1919-yilning yozida Janubiy frontda hal qiluvchi janglar boshlandi.

3-iyul kuni general A. I. Denikin armiyasi hujum boshladi. Biroq u ham

maqsadiga erisha olmadi. A. I. Yegorov qo‘mondonligidagi Janubiy front

qo‘shinlari oktabr oyida A. I. Denikin armiyasining asosiy qismini tor-mor

etdi. Uning qolgan qismiga qo‘mondonlik qilish 1920-yilning aprel oyida

general P. N. Vrangel qo‘liga o‘tdi va ular Qrimda mustahkamlanib oldilar.

1920-yilning iyun oyida P.N. Vrangel armiyasi hujumga o‘tdi. Biroq

M. V. Frunze qo‘mondonligidagi Janubiy front qo‘shinlari uning hujumini

to‘xtatdi. 28-oktabrda esa qarshi hujumga o‘tib, Qrimni to‘la egalladi. Oq

gvardiyachilarning qolgan-qutganlari va ularga tarafdor fuqaro qochoqlar

kemalarda chet ellarga jo‘nab ketdilar.

Shunday qilib, sovet Rossiyasining Yevropa qismida oq gvardiyachilar

to‘la tor-mor etildi.

Fransiyaning mablag‘iga qurollantirilgan Polsha

armiyasi 1920-yilning 25-aprelida Sovet Ukrainasiga

hujum qildi va 6-mayda Kiyev shahrini

bosib oldi. Polsha hukmron doiralarining maqsadi

Boltiq dengizidan Qora dengizgacha cho‘ziladigan

Buyuk Polsha davlatini vujudga keltirish edi. Biroq bu maqsad

amalga oshgani yo‘q. 1920-yil 14-may kuni M. N. Tuxachevskiy qo‘mondonligidagi

G‘arbiy front va A. I. Yegorov qo‘mondonligidagi Janubi-G‘arbiy

front qo‘shinlari qarshi hujumga o‘tdilar. Iyul oyida Polsha armiyasi

mamlakat hududidan surib chiqarildi. Shunday bo‘lsa-da, Sovet davlati

rahbariyati urush harakatlarini to‘xtatmadi.

Hukumat Qizil Armiya oldiga hujumni davom ettirish, Polsha poytaxtini

egallash va Polshada sovet hokimiyatini e’lon qilish uchun barcha zarur

harbiy-siyosiy sharoit yaratish vazifasini qo‘ydi. Hujum davom etayotgan

bir sharoitda hatto F. E. Dzerjinskiy (Butunrossiya favqulodda komissiyasi

raisi) boshchiligida bo‘lajak Sovet Polshasi hukumati tuzildi. Biroq barcha

zarur ta’minotdan ajralib qolgan sovet davlatining G‘arbiy front qo‘shinlari

Varshava shahri ostonalarida mag‘lubiyatga uchradi va, shu tariqa, Polshani

sovetlashtirish siyosati barbod bo‘ldi. 1920-yilning oktabr oyida Polsha—

Rossiya yarash bitimi, 1921-yilning mart oyida esa tinchlik shartnomasi

imzolandi. Unga ko‘ra, Ukraina va Belorussiyaning g‘arbiy qismlari Polshaga

Polshani «sovetlashtirish» siyosati barbod bo‘lgan bo‘lsa-da, Sovet

hukumati bu siyosatni boshqa chekka o‘lkalardagi xalqlarning milliy-ozodlik

harakatini qonga botirish orqali amalga oshirdi. Chunonchi, 1920-yilning

aprel oyida Ozarbayjonda, noyabr oyida esa Armanistonda, 1920-yilning

fevral-mart oylarida Gruziyada shunday qilindi.

O‘rta Osiyoni sovetlashtirish maqsadida Turkiston ASSR tuzildi. Buxoro

amirligi va Xiva xonligi o‘rnida 1920-yilning fevralida Xorazm, oktabr oyida

esa Buxoro Xalq Respublikalari tuzilganligi e’lon qilindi.

A. B. Kolchak armiyasi tor-mor etilgach, Qizil Armiya 1920-yilning

bahorida Uzoq Sharq tomon yurish boshladi. Uzoq Sharqni bu davrda

Yaponiya egallab olgan edi. 1922-yilda Qizil Armiya Vladivostok shahrini

egalladi va Uzoq Sharq oq gvardiyachilar hamda interventlardan to‘la

Shu tariqa fuqarolar urushi va chet el intervensiyasi bolsheviklar g‘alabasi

bilan tugadi. Bolsheviklar g‘alabasining asosiy sababi — ularning mamlakat

aholisi asosiy qismi bo‘lgan mayda va o‘rtahol dehqonlar tomonidan qo‘llabquvvatlanishiga

erishganliklari edi. Ayni paytda milliy chekka o‘lkalarda

ham ularni qo‘llab-quvvatlovchi kuchlar bo‘lgan edi.

Chet el intervensiyasi

Oq gvardiyachi hukumatlar esa Rossiya hududining bo‘linmasligi va

davlatning yagonaligini e’lon qilganlar. Bu esa, tabiiyki, ularning milliy

chekka o‘lkalarda qo‘llab-quvvatlanmasligiga sabab bo‘lgan.

1919-yildan Sovet hokimiyati o‘rtahol dehqonlarga nisbatan siyosatni

o‘zgartirdi. Agar avvalgi yillarda u o‘rtahol dehqonlarni betaraf qoldirish

siyosatini yuritgan bo‘lsa, endi uni o‘z tomoniga og‘dirish siyosatini yurita

boshladi. Ayni paytda Sovet davlati Antanta davlatlari o‘rtasidagi ziddiyatlardan

ustalik bilan foydalana oldi. Chunonchi, o‘ziga qo‘shni davlatlar —

Finlandiya, Estoniya, Latviya va Litva bilan tinchlik shartnomalari, Shvetsiya

va Daniya bilan o‘zaro manfaatli savdo shartnomalari imzolay oldi.

Bolsheviklar ilgari surgan kommunistik mafkura

Turkiston xalqlari uchun mutlaq yot tushuncha

edi. Shuning uchun ham mahalliy aholi bu

mafkurani avval boshdanoq o‘ziga singdira

olmadi. Ikkinchidan, Sovet hukumati o‘rnatilgan

dastlabki kundanoq unga mahalliy aholi vakillari jalb etilmadi. Bu bilan

bobolarimiz milliy g‘ururi va haq-huquqi inkor qilindi. Shu tariqa, Turkistonda

o‘rnatilgan sovet tuzumi podsho Rossiyasi mustamlakachiligining

yangi shakli ekanligi dastlabki kunlardanoq oshkor bo‘lib qolgan edi.

Uchinchidan, Sovet hokimiyati mahalliy xalqning asrlar davomida

shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlarini toptagan, oyoqosti qilgan edi.

Shuning uchun ham millatparvar, erksevar kuchlar 1917-yilda Turkiston

Muxtoriyatini tuzdi. Biroq u Sovet hokimiyati tomonidan qonga botirilganligi

sizga avvalgi darslardan ma’lum.

Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi bilan farg‘onaliklar Turkistonda

birinchi bo‘lib bolsheviklar hokimiyatiga qarshi qurolli kurashga otlandilar.

Turkistonda milliy-ozodlik harakati 1918-yilning fevral oyida boshlandi.

Katta Ergash, Kichik Ergash, Madaminbek, Shermuhammadbek, Islom

pahlavon va Yormat Maxsum kabilar bu harakat yo‘lboshchilari bo‘ldilar.

Sovet hokimiyati Turkiston xalqlari milliy-ozodlik harakatini bosmachilik

harakati, deb tahqirladi.

«Bosmachi» deyilganda xalq o‘rtasida harbiy sohaga aloqasi bo‘lmagan

jinoyatchi unsurlar, o‘g‘rilar va bezorilar to‘dasi tushunilgan. Xo‘sh,

Turkistondagi milliy-ozodlik harakatining harakatlantiruvchi kuchlari ana

shunday jinoyatchi to‘dalar edimi? Aslo unday emas. Ular Turkistonni

bosqinchi bolsheviklar armiyasidan tozalash, Sovet hokimiyatini tugatish,

milliy mustaqil davlatga ega bo‘lish uchun kurashganlar. Bu kurash 1935-

yilgacha davom etdi. Biroq bu harakat Sovet hokimiyati tomonidan

Fuqarolar urushi va chet el intervensiyasi natijasida

Sovet Rossiyasi katta talafot ko‘rdi.

Chunonchi, xalq xo‘jaligiga yetkazilgan zarar

50 mlrd oltin so‘mni tashkil etdi. Sanoat ishlab chiqarishi 1920-yilda 1913-

yilga nisbatan 7 baravar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish

esa 3 foizga kamaydi. Urush maydonlarida, shuningdek, ochlik va kasallik,

oq va qizil terror natijasida 8 mln kishi halok bo‘ldi. 2 mln kishi siyosiy

boshpana izlab mamlakatdan chiqib ketdi. Ularning 75 mingdan ortig‘i

ilg‘or va talantli ziyolilar edi.

Ishchilarning soni 2 baravar kamaydi. Ularning ma’lum qismi sinfiy

qiyofasini yo‘qotdi. Ishsizlik kuchaydi, bu hol ularda afsuslanish, loqaydlik,

tushkunlik kayfiyatini kuchaytirdi. Ayni paytda, ishchilar orasida sovet

hokimiyati siyosatidan norozilik ham kuchayib bordi. Ishchilar madadidan

ayrilish sovet hokimiyati uchun hayot-mamot masalasi edi. 1920-yilning

oxiriga kelganda dehqonlar oziq-ovqat razvyorstkasi siyosatiga ochiqdanochiq

qarshi chiqa boshladi.

Bu tahdid sovet hokimiyati uchun qanday oqibatga olib kelishi

mumkinligini 3,5 millionli Qizil Armiyaning 77 foizini dehqonlar tashkil

etganligidan bilsa ham bo‘lar edi. Ahvol shaharlarda ish tashlashga,

qishloqlarda esa dehqonlarning isyoni kuchayishigacha borib yetdi.

Norozilik armiyaga ham kirib bordi. Chunonchi, 1921-yilning fevral

oyida Kronshtadt harbiy-dengiz qal’asida isyon ko‘tarildi. Sovet hukumati

isyonni kuch bilan bostirdi. Sovet hukumati «harbiy kommunizm» siyosatini

bekor qilishga, 1921-yil bahorida uning o‘rniga yangi iqtisodiy siyosat (nep)ni

joriy etish yo‘lini tutishga majbur bo‘ldi. Yangi iqtisodiy siyosatning asosiy

yo‘nalishlarini mashhur iqtisodchi M. A. Lorin ishlab chiqqan.

Xo‘sh, yangi iqtisodiy siyosat «harbiy kommunizm» siyosatidan qanday

asosiy xususiyatlari bilan farq qiladi?

1. Razvyorstka o‘rniga oziq-ovqat solig‘i joriy etildi. Bu soliq, birinchidan,

razvyorstkadan 2 baravar kam edi. Ikkinchidan, u oldin e’lon qilib qo‘yildi.

Ayni paytda, uning miqdori qat’iy va o‘zgarmas edi. Bu hol, o‘z navbatida,

dehqonga soliq uchun to‘langan miqdordan ortib qolgan donni o‘ziga olishga

imkon berardi. Endi, dehqon uni bozor narxida erkin sotish imkoniga ega

bo‘ldi. Yakka hol dehqonlar qishloq xo‘jalik mahsulotining 98,5 foizini

ishlab chiqaradigan bo‘ldi.

2. Sovet hokimiyatining dastlabki yillarida milliylashtirilgan mayda va

o‘rta korxonalar egalariga qaytarib berildi. Xususiy shaxslarga bunday

korxonalarni ochishga ruxsat etildi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish

vositalari ijarasi joriy etildi.

3. Chet el kapitali kirib kelishiga ruxsat etildi. Ular Sovet davlati

korxonalarini ijaraga ola boshladilar. Ayni paytda qo‘shma korxonalar

qurishga ruxsat etildi. 20-yillarning o‘rtalariga kelganda, kapitalistik sektor

sanoat mahsulotining 27 foizini ishlab chiqara boshladi. Chakana savdoning

75 foizi, ulgurji savdoning esa 18 foizi xususiy soha qo‘lida to‘plandi.

4. Korxonalarning xo‘jalik hisobi asosida ishlashi joriy etildi. Bu esa,

o‘z navbatida, korxonalarning asta-sekin o‘z xarajatlarini o‘zi qoplash, o‘zini

o‘zi pul bilan ta’minlash imkonini berar edi.

5. Mehnatga qarab ish haqi to‘lash qayta tiklandi.

Yangi iqtisodiy siyosat tez orada o‘z samarasini ko‘rsata boshladi.

Chunonchi, 1922-yilda mahsulotlarni taqsimot asosida berish bekor qilindi.

1925-yilga kelib don yetishtirish 1909—1913-yillar oralig‘idagi yillik

ko‘rsatkich darajasidan oshdi. Chorvachilik mahsulotlari yetishtirish bo‘yicha

1926-yilda 1913-yilgi ko‘rsatkichga erishildi. Sanoat mahsulotlarining asosiy

turlarini ishlab chiqarishda 1913-yil ko‘rsatkichiga 1926—1927-yillarda

erishildi. Iste’mol buyumlari ishlab chiqarish esa 1913-yildagi ko‘rsatkichning

72 foizini tashkil etdi.

Bolsheviklar partiyasi har bir millatga o‘z taqdirini

o‘zi belgilash huquqini berish haqidagi va’dasidan

tez orada voz kechdi.

Sovet davlati (RSFSR) rahbarlari sobiq Rossiya imperiyasi hududini

mumkin qadar yana avvalgi chegaralarda saqlab qolishga urindilar. Xo‘sh,

nega shunday bo‘ldi? Bolsheviklar fikricha, birinchidan, yagona imperiya

saqlanmasa, Rossiya jahon inqilobi tayanchi va harakatlantiruvchi kuchi

bo‘lishdek strategik vazifaning uddasidan chiqa olmas edi.

Ikkinchidan, dunyoda faqatgina mehnatkashlar davlati bo‘lgan bolsheviklar

davlati, ularning o‘z so‘zlari bilan aytganda, kapitalistik qurshov

siquviga bardosh bera olmaydi. Bolsheviklar o‘zlarining bu maqsadlari yo‘lida

hech narsadan qaytmadilar.

1922-yilning 30-dekabrida to‘rtta respublika yagona davlat — SSSRga

— Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqiga birlashdilar. Bular: RSFSR,

Ukraina, Belorussiya va Zakavkaze Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi

Ozarbayjon, Armaniston va Gruziyani birlashtirgan edi. Ularning

vakolatli vakillari syezdi (SSSR sovetlarining I syezdi) 1922-yilning 30-

dekabrida SSSR tuzilganligi haqida Deklaratsiya va Shartnoma qabul qildi.

1924-yilda esa bu yangi davlatning Konstitutsiyasi qabul qilindi.

Sobiq SSSRdan tashqari boshqa davlatlar tarixshunosligida bu davlat

Qizil imperiya deb ataladi. Sovet davlati qon to‘kish hisobiga vujudga

kelganligi uchun ular o‘z bayroqlarini qizil rangda tanlagan edilar. Qon

rangi bolsheviklar tuzgan imperiyaga nisbatan ham ishlatilgan.

Bu imperiya 1940-yilgacha boshqa millatlar haq-huquqlarini poymol

qilish hisobiga kengaya bordi. Ular Turkistonni 5 ta «davlat»ga bo‘lib

yubordilar. Bu yerda O‘zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Qirg‘iziston

va Qozog‘istonni tuzdilar. 1925—1936-yillar oralig‘ida ular birin-ketin «ixtiyoriy

ravishda» qizil imperiya tarkibiga kiritildi. Bu imperiya 15 ta

«mustaqil», «tenglar ichida teng» respublikalardan iborat edi. Aslida esa

ular Rossiya tarkibidagi mustamlakalar edi.

Bolsheviklar (kommunistlar) Qizil imperiya hududida yashayotgan millatlar

o‘zligini unutishlari uchun barcha yovuz ishlarni amalga oshirishdi. Biroq bu

imperiya tarkibiga kiruvchi hech bir millat, shu jumladan o‘zbek millati

bolsheviklar o‘ylab topgan yangi birlik — sovet xalqi bo‘lib shakllanmadi.

Sovet hukumati 20-yillarda sotsializm qurish deb

nomlangan rejani amalga oshirishga kirishdi.

Sobiq Sovet davri tarix kitoblarida bu reja «sotsializm qurishning lenincha

plani» deb ataladi va uch qismdan, ya’ni mamlakatni industrlashtirish,

qishloq xo‘jaligini kollektivlashtirish va madaniy inqilobni amalga oshirishdan

Bolsheviklar (kommunistlar) partiyasining 1925-yilda bo‘lib o‘tgan XIV

syezdi industrlashtirish yo‘lini e’lon qildi. Industrlashtirish, yirik mashinalashgan

ishlab chiqarishni yaratish jarayoni degani edi. Bu jarayon, eng

avvalo, og‘ir sanoatni (energetika, metallurgiya, mashinasozlik, neft kimyosi

va boshqalar) rivojlantirishni ko‘zda tutardi. Chunki, davlat rahbarlari

fikricha, bu sohalarni rivojlantirmay turib «kapitalistik qurshov»ga qarshi

turib bo‘lmas edi. Bu maqsadga erishish yo‘lida yangi iqtisodiy siyosatdan

ham voz kechildi. Xo‘jalikni boshqarish o‘ta markazlashtirildi.

Xalq xo‘jaligi «besh yillik planlar» deb atalgan direktiv rejalar asosida

faoliyat ko‘rsatadigan bo‘ldi. Hukumat o‘z maqsadini ro‘yobga chiqarishni

qattiq repressiya siyosati bilan qo‘shib olib bordi. Mamlakatda amalda qullik

mehnati joriy etildi. Bu tadbirlar o‘z samarasini bermay qolmadi.

1929—1937-yillar oralig‘ida jami 6 mingga yaqin yirik sanoat korxonasi

(yiliga 600—700) qurildi. 1937-yilga kelib Sovet davlati sanoat mahsuloti

ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda AQSH dan so‘ng ikkinchi o‘ringa chiqib

oldi. Chetdan 100 turdan ortiq mahsulot sotib olinmaydigan bo‘ldi va texnikiqtisodiy

jihatdan boshqa davlatlarga qaramlikdan qutuldi.

Biroq shuni ham ta’kidlash adolatli bo‘ladiki, Sovet davlati sanoat

mahsuloti ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda 2-o‘ringa chiqqan bo‘lsa-da,

aholi jon boshiga mahsulot ishlab chiqarishda boshqa buyuk davlatlardan

ancha orqada qolgan edi. Qizil imperiya o‘zining butun umri davomida

ana shu qoloqlikni bartaraf eta olmadi.

Bolsheviklar partiyasining XV syezdi 1927-yilda

qishloq xo‘jaligini to‘la kollektivlashtirish to‘g‘risida

qaror qabul qildi. Qishloq 30-yillarning oxirigacha

to‘la kollektivlashtirildi. Ular o‘zlarining bu siyosatini qishloqni

sotsialistik asosda qayta qurish, deb atadilar. Xo‘sh, kollektivlashtirish

Kollektivlashtirish natijasida qishloqda yakka tartibda faoliyat yurituvchi

o‘rtahol dehqon xo‘jaliklarini tugatib, ularning o‘rnida qishloq xo‘jaligi

mahsulotlarini kollektiv (jamoa) mehnat asosida yetishtiruvchi xo‘jalik

(kolxoz deb atalgan) vujudga keltirildi.

Jamoa xo‘jaligining yeri davlatniki edi. Davlat yerni kollektiv xo‘jaliklarga

tekinga ijaraga berdi. Jamoa xo‘jaligi xo‘jalik hisobi asosida faoliyat yuritdi.

Davlat yeridan foydalanganligi uchun hamda topgan daromadlari yuzasidan

davlatga soliq to‘lagan. Aholi biror-bir tabaqasining xususiy mulk shaklida

Kolxoz o‘ziga berilgan yerda davlat rejasiga ko‘ra mahsulot yetishtirgan.

Mahsulot davlat tomonidan qat’iy belgilangan narxda sotib olingan. Soliq

to‘lovidan hamda mahsulot yetishtirish uchun yil davomida qilgan

xarajatlaridan ortgan mablag‘ kolxozning mulki bo‘lgan.

Kolxoz o‘z ixtiyori bilan mahsulot yetishtira olmagan. O‘z ixtiyori bilan

mahsulot sota olmagan. Shuning uchun ham sobiq qizil imperiya o‘z aholisini

sifatli, zarur qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bilan to‘la ta’minlay olmadi va

chetdan sotib olishga majbur bo‘ldi. Kollektivlashtirish shafqatsiz jazo

qo‘llash yo‘li bilan olib borildi. Mulkdorlar o‘z mulklarini kolxozga

topshirishni istamaganliklari uchun ular qatag‘on qilindi. Mol-mulklari esa

tortib olindi. Qishloq aholisi o‘z chorva mollarini kolxozga topshirmaslik

uchun ko‘plab miqdorda so‘yib yubordi. Bu esa chorvachilikka o‘nglab

bo‘lmas darajada ziyon yetkazdi. Dehqonlar majburan kolxozlarga birlashtirila

boshlandi. Bunga qarshi dehqonlarning 1930-yilda 1600 marta qurolli

chiqishlari bo‘lib o‘tdi. Kollektivlashtirish jarayonida jami 9 mln kishi

Xususan, O‘zbekistonda quloq qilinganlarning katta qismi Ukrainaning

Xerson viloyatiga surgun qilindi. U yerda ular paxta yetishtirishga majbur

etildi. Qolgan dehqonlar jon saqlash maqsadida kolxozlarga kirishga majbur

Majburiy kollektivlashtirish oqibatida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari

yetishtirish keskin ravishda kamayib ketdi. Natijada 1932—1933-yillarda

ocharchilik bo‘ldi va 5 mln dan ortiq kishi ochlikdan qirilib ketdi.

Kollektivlashtirish natijasida dehqonlar soni uchdan bir qismga kamaydi,

jami g‘alla yetishtirish amalda ko‘paymagan bo‘lsa-da, davlatga g‘alla sotish

1937-yilga kelib 1928-yilga nisbatan 3 baravar ko‘paydi. Bunga qishloq

aholisini xonavayron qilish hisobiga erishildi. O‘zbekistonda paxta

yetishtirishni ko‘paytirish hisobiga Sovet davlatining paxta mustaqilligi

Madaniy inqilobning asosiy vazifasi eski tuzumdan

meros qolgan madaniy qoloqlikni tugatish,

sotsialistik ziyolilarni shakllantirish, madaniyatni partiya siyosatiga bo‘ysundirish

va jamiyatda yagona mafkura — kommunistik mafkura hukmronligini

qaror toptirishdan iborat bo‘ldi.

Bolsheviklar yangi sotsialistik madaniyat asosini marksistik mafkura tashkil

etadi, deb hisoblardilar. Binobarin, sotsialistik madaniyat proletariatning

(ishchilarning) sinfiy kurashi vazifalariga xizmat qilishi zarur edi.

Bolsheviklarning madaniyat sohasidagi siyosatiga ziyolilar qarshi turdilar.

Ular aholining 2,2 foizini tashkil etardi. 1917-yilda ziyolilarning 10 foizdan

kamrog‘i bolsheviklar partiyasi, bir qismi kadetlar va liberal sotsialistlar

partiyalari safida bo‘lsa, asosiy qismi esa betaraf pozitsiyada turdi. Sovet

davlati o‘zining jazo organi BFK — (Butunrossiya favqulodda komissiyasi)

1922-yildan DSB (Davlat siyosiy boshqarmasi), 1923-yildan BDSB

(Birlashgan Davlat siyosiy boshqarmasi) yordamida ziyolilarni ta’qib etish

NEPga o‘tish ziyolilarning bir qismi sovetlar tarafiga o‘tishiga sabab

bo‘ldi. Ziyolilarning bir guruhi Rossiyaning iqtisodiy va madaniy jihatdan

qayta uyg‘onishi uchun Sovet hokimiyati bilan hamkorlik qilishni afzal deb

bilganlar. Ayni paytda, marksistik mafkuraga tarafdor bo‘lmagan ziyolilar

egallab turgan vazifalaridan ozod etilgan.

1922-yilda alohida senzura organi — Glavlit tashkil etildi. Uning

ruxsatisiz gazeta, jurnal chiqarish va kitoblar chop etish mumkin emas edi.

Bolsheviklar partiyasi hokimiyat tepasida mustahkamlanib olgach,

sotsialistik ziyolilarni shakllantirish siyosatini yurita boshladi. Bu ziyolilar

yangi tuzumga sadoqat bilan xizmat qilishga da’vat etildi. 1927-yilga kelib

mamlakatda 148 ta institut va universitet ishlay boshladi (1917-yilda ularning

soni 95 ta bo‘lgan).

Mafkura kadrlarini tayyorlash uchun 1918-yilda kommunistik universitet;

1921-yilda esa K. Marks va F. Engels instituti, Qizil professorlar instituti,

Sharq mehnatkashlarining kommunistik universiteti; 1923-yilda V. I. Lenin

Madaniy inqilob siyosatida umumta’lim maktablarini qayta qurish

masalasi alohida e’tiborda turdi. O‘quv dasturlari va darsliklari, o‘tmish va

hozirgi tarix sinfiylik va partiyaviylik nuqtayi nazaridan qayta ko‘rib chiqildi.

Madaniy inqilob natijasida, bolsheviklar so‘zi bilan aytganda, «shaklan

milliy, mazmunan sotsialistik» adabiyot shakllantirildi.

Ijodkorlar «sotsialistik realizm» ruhida asar bitishlari zarur edi. Bunday

asarlar o‘zining inqilobiy ruhi, asar qahramoni mafkurasini tubdan o‘zgartirib

borish hamda mehnatkashlarni sotsialistik ruhda tarbiyalashga xizmat qilish

kabi xususiyatlari bilan ajralib turishi lozim edi.

Milliy adabiyotlarda proletar internatsionalizmi g‘oyalari ustun turishi

zarur edi. Milliy o‘ziga xoslikni saqlashga uringan ijodkorlar qatag‘on

qilindilar. Chunonchi, O‘zbekistonda Abdulla Qodiriy, Usmon Nosir,

Abdulhamid Cho‘lpon, Munavvarqori Abdurashidxonov va boshqalar qatl

Bolsheviklar partiyasi tarixi bo‘yicha o‘quv darsligi va qo‘llanmalari o‘ziga

xos «yo‘lchi yulduz» vazifasini o‘tay boshladi. Tabiiy, aniq va texnika fanlarini

ham imkoni boricha kommunistik mafkuraga xizmat qildirishga harakat

Sovet davlati 30-yillarning oxiriga kelib xalq xo‘jaligi uchun o‘zining

sof mutaxassislarini kerakli miqdorda tayyorlashga muvaffaq bo‘ldi va 1930-

yilda umumiy majburiy boshlang‘ich ta’lim joriy etildi. 1932-yilda 8—11

yoshli bolalarning 98 foizi maktablarga qatnay boshladi. 1934-yilda esa 10

yillik ta’lim joriy etildi. 1939-yilga kelib, SSSR aholisining 81,2 foizi

Bolsheviklar partiyasi omma o‘rtasida ateistik targ‘ibot ishini zo‘r kuch

bilan olib bordi. Cherkov va masjidlar mol-mulkdan mahrum etildi. Dinning

jamiyat hayotidagi ijobiy o‘rni butunlay inkor etildi hamda din va dindorlarga

qarshi kurash avj oldirildi. Ko‘plab din arboblari qatag‘on qilindi.

Sovet jamiyatining har bir a’zosi mafkuralashtirilgan biror-bir tashkilotga

jalb etilgan edi. Masalan, eng ishonchli kishilar kompartiya safiga (2 mln

kishi), ongli yoshlar komsomolga (9 mln kishi), bolalar — pioner tashkilotiga,

ishchi va xizmatchilar kasaba uyushmalariga (22,5 mln kishi),

adabiy va badiiy ijodkorlar uyushmalariga birlashtirilgan edi. Ular sovet

davlatining navbatdagi har qanday vazifalariga safarbar etilishga tayyor edilar.

Xulosa qilib aytganda, 30-yillar oxiriga kelib jamiyatda yagona mafkura —

marksizm-leninizm (kommunistik) mafkurasining to‘la hukmronligi qaror

toptirildi. Boshqa barcha mafkuralar to‘la inkor etildi.

1921-yilda sovet davlati o‘zining janubiy qo‘shnilari

— Turkiya, Eron va Afg‘oniston bilan diplomatik

munosabatlar o‘rnatishga erishdi. 1922-

yilda Germaniya amalda sovet davlatini tan oldi

va ikki davlat o‘rtasida savdo-iqtisodiy aloqalar rivojlana boshladi.

1924-yilda Buyuk Britaniya Sovet davlatini tan oldi. Buyuk davlatlardan

faqat AQSH qizil imperiyani tan olishni paysalga sola boshladi. Sovet

davlati o‘z tashqi siyosatining strategik yo‘nalishini belgilashda o‘z

xavfsizligiga sobiq Antanta davlatlari tahdid solishi mumkinligini hisobga

oldi va shuning uchun ham u g‘arb davlatlari, birinchi navbatda, Buyuk

Britaniya va Fransiya siyosatini diqqat bilan kuzatib bordi. Ayni paytda

g‘arb davlatlari o‘rtasida imzolangan Lokarno shartnomasiga qarshi chiqdi.

Lokarno shartnomasi Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Belgiya, Chexoslovakiya

va Polsha o‘rtasida imzolangan va Germaniyani Millatlar Ligasiga

qabul qilishga kelishilgan edi. 1925—1927-yillarda Sovet hukumati Turkiya,

Litva, Eron va Afg‘oniston bilan betaraflik va bir-biriga hujum qilmaslik

haqida shartnomalarni imzolashga muvaffaq bo‘ldi.

1928-yilda buyuk davlatlar o‘rtasida «Siyosatda urushdan voz kechish

va barcha kelishmovchilik hamda nizolarni tinch vositalar yordamida hal

etish to‘g‘risida» shartnoma imzolandi. Sovet hukumatining qat’iy talabi

bilan g‘arb davlatlari shartnomani uning ham imzolashiga rozilik berishga

majbur bo‘ldilar. 1932-yilda Sovet davlati Finlandiya, Estoniya, Polsha va

Fransiya bilan o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risida shartnoma imzolanishiga

1931-yilda Uzoq Sharqda Yaponiya harbiy harakatlarni boshlab yubordi.

1933-yilda Germaniyada fashizmning hokimiyat tepasiga kelishi xalqaro

ahvolga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.

Endi, Sovet davlati Germaniya va Yaponiya bilan munosabatlarni

ehtiyotkorlik, ehtiroslarga berilmaslik tamoyili asosida qurish lozim, deb

3 — Jahon tarixi

Sovet hukumati 1935-yilda Italiyaning Efiopiyaga qarshi agressiyasini

qoraladi. General F. Frankoning Ispaniyada fashistik diktaturasini

o‘rnatishiga qarshi kurashayotgan kuchlarga harbiy va moliyaviy yordam

ko‘rsatdi. Ularga yordam uchun ko‘ngillilarni jo‘natdi.

Fashizm xavfi kuchayib borayotgan bir davrda,

Fransiya kollektiv xavfsizlik tizimini vujudga

keltirish taklifi bilan chiqqan edi. Sovet davlati

1933-yildan boshlaboq bu g‘oyaning faol tarafdorlaridan

biriga aylandi. Chunki Germaniya fashizmining antikommunistik

tig‘i, uning nemis kommunistlariga nisbatan tutayotgan siyosati Sovet

hukumatini befarq qoldirmadi.

Xavfsizlik tizimi uchun kurash Sovet davlati xalqaro ahvolining

yaxshilanishiga xizmat qildi. Chunonchi, 1933-yilda AQSH Sovet davlatini

tan oldi va u bilan diplomatik aloqa o‘rnatdi. 1934-yilda esa Qizil imperiya

Millatlar Ligasiga qabul qilindi.

Biroq, kollektiv xavfsizlik tizimini vujudga keltirish ishiga qo‘shilgan

real hissa 1935-yilda Sovet davlatining Fransiya va Chexoslovakiya bilan

o‘zaro yordam to‘g‘risidagi shartnomani imzolashi bilan cheklanib qolgan.

Vaholanki, qudratli siyosiy doiralar bu shartnomalarning amalda bajarilishiga

ishonmas edilar. Fransiya Buyuk Britaniyaning Germaniyaga nisbatan

qo‘llayotgan «tinchlantirish» siyosatiga qo‘shildi (qarang 1—2-§). 1938-

yilda Myunxen shartnomasi imzolangach, Sovet davlati kollektiv xavfsizlik

tizimini yaratib bo‘lmasligiga qat’iy ishondi. Myunxen shartnomasi 1935-

yilda Sovet davlatining Fransiya va Chexoslovakiya bilan imzolagan shartnomalarini

amalda quruq qog‘ozga aylantirib qo‘ydi. Buning ustiga, Fransiya

tez orada Germaniya bilan shartnoma imzoladi. Moskvada «imperialistik

davlatlar» o‘zaro nizolarini Sovetlar hisobidan hal etmoqchi, degan qat’iy

fikr paydo bo‘ldi.

1938-yilda Yaponiya bilan yuz bergan harbiy to‘qnashuv Sovet davlatining

bu fikrini yanada mustahkamladi. Moskva endi ikki frontda — G‘arbda

Germaniya bilan, Sharqda esa Yaponiya bilan urushga tortilishdan xavfsirab

qoldi. Bu xavfsizlik Sovet davlati rahbariyatini o‘z tashqi siyosati yo‘nalishini

qayta ko‘rib chiqishga undadi.

1939-yilda Yaponiyaning Mo‘g‘ulistonga hujum qilishi Moskvaning

Germaniya bilan yaqinlashishga bo‘lgan moyilligini yanada kuchaytirdi.

Chunki Yaponiya bilan to‘qnashish muqarrar edi. Holbuki, Moskva ikki

frontda urushga tortilishni aslo istamas edi. Sovetlarning Germaniya bilan

yaqinlashuvi shu tariqa ro‘y berdi.

1939-yilning 23-avgustida Sovet davlati bilan Germaniya o‘rtasida 10

yil muddatga o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risida shartnoma imzolandi (qarang

Bu shartnoma Buyuk Britaniya va Fransiyaning Sovetlar hisobiga

Germaniya bilan kelishishdek mash’um niyatlarini puchga chiqardi. Ayni

paytda bu shartnoma Germaniyaga urush harakatlarini boshlashga yo‘l ochib

Shunday qilib, ikki jahon urushi oralig‘ida Sovet davlati tashkil topdi,

mustahkamlandi. Bolsheviklar yangi jamiyat qurdilar. Lekin bu jamiyat

qilich va qon bilan qurildi. Dunyoda inqilob qilmoqchi bo‘ldi. Qatag‘onlarni

amalga oshirdi. Ma’naviy tubanlikka ketib, fashizm bilan til biriktirdi.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Bolsheviklar qurmoqchi bo‘lgan jamiyatni ta’riflab bering. O‘ylab

ko‘ringchi, ularning qaysi g‘oyalari umuminsoniy va milliy qadriyatlarga

2. Bolsheviklar «eng adolatli jamiyat» qurish ishini nimadan boshlaganlar?

3. Sovet hokimiyati masalasi qanday hal etildi?

4. Rossiyada fuqarolar urushi va chet el intervensiyasining boshlanishiga

nimalar sabab bo‘ldi?

5. «Harbiy kommunizm» siyosatining mazmunini ta’riflab bering.

6. Qanday sabablarga ko‘ra bolsheviklar fuqarolar urushida g‘alabaga

7. Sovet hukumati sobiq Rossiya imperiyasi milliy chekka o‘lkalarini

sovetlashtirish siyosatini qanday usullarda amalga oshirdi?

8. Turkiston xalqlari milliy-ozodlik harakati haqida nimalarni bilib oldingiz?

9. Sovet hukumati nega «harbiy kommunizm» siyosatini bekor qilishga

10.Yangi iqtisodiy siyosatning mazmunini tushuntirib bering.

11.Sovet davlati nima uchun imperiya hisoblanadi?

12.SSSR tashkil topishining Turkiston xalqlari taqdirida o‘ynagan mash’um

oqibatlari haqidagi Sizning fikringiz?

13.Sotsializm qurishning lenincha rejasi haqida nimalarni bilasiz?

15.Qishloq xo‘jaligini kollektivlashtirishning fojiaviy oqibatlari haqida

16.Madaniy inqilobdan ko‘zlangan asosiy maqsad nima edi?

17.Lokarno shartnomasida qanday masalalar ko‘rilgan edi?

18.Nima uchun Yevropada kollektiv xavfsizlik tizimini vujudga keltirib

19.Nega Sovet davlati, Buyuk Britaniya va Fransiya Germaniya agressiyasi

boshlanishining oldini ololmadilar?

20.1939-yil 23-avgustda imzolangan sovet — german shartnomasi haqida

nimalarni bilib oldingiz?

JADVALNI TO‘LDIRING. SOVET DAVLATINING BOSHQA

DAVLATLAR BILAN TUZGAN SHARTNOMASINI IZOHLANG

T.r. Shartnoma tuzgan davlatlar Shartnomalar izohi

Germaniya va uning ittifoqchilari Birinchi jahon

urushida mag‘lubiyatga uchradi (bu haqda avvalgi

mavzularda batafsil ma’lumot olgansiz). Germaniya

urushda 2 mln dan ortiq qurbon berdi. Yarador

bo‘lganlar, asirlar va bedarak yo‘qolganlarni

qo‘shganda, jami yo‘qotish 7,5 mln kishini tashkil etdi. Ayni paytda

hukmron doiralar, monopoliya egalari urushdan juda katta foyda ko‘rdilar.

(Masalan, birgina Krupp konsernining daromadi 15 baravar ortdi.) Natijada

yirik mulkdorlar mamlakat hayotida qudratli ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy kuchga

aylandilar va hukumat siyosatiga katta ta’sir ko‘rsata boshladilar.

Urush mehnatkash tabaqalarga katta salbiy oqibatlar keltirdi. Umumiy

mehnat majburiyati ishchilar uchun amalda katorgaga teng edi. Urush qishloq

xo‘jaligiga ham katta talafotlar keltirdi. 1918-yilning kuziga kelganda ekin

maydonlari amalda 2 baravar kamaygan edi. Ochlik, epidemiyalar va

cho‘zilib ketgan urush azoblari aholining boshiga juda katta kulfatlar keltirdi.

Aholining bunday qismati mamlakatda inqilobiy vaziyatni vujudga keltirdi.

Ayni paytda Rossiya inqilobi ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi.

Germaniya inqilobi 1918-yil 3-noyabr kuni boshlandi. Shu kuni Kil

shahrida joylashgan harbiy dengizchilar urush davom etishiga qarshi qo‘zg‘alon

ko‘tardilar. Kil ishchilari esa qo‘zg‘alonni qo‘llab-quvvatladilar va umumiy

ish tashlash e’lon qildilar. Shaharda ishchilar va soldatlar Sovetlari tashkil

etildi. Inqilob to‘lqini 9-noyabrda Berlingacha yetib keldi va u butun

Germaniyaga yoyildi. Qo‘rqib ketgan imperator Vilgelm II mamlakatdan

qochib ketdi. Shu tariqa Germaniyada monarxiya quladi. Mamlakatda

hokimiyat xalq vakillari Soveti qo‘liga o‘tdi.

10-noyabrda tuzilgan yangi hukumatga Germaniya sotsial-demokratik

partiyasining yirik arboblaridan biri — F. Ebert rahbarlik qilgan. Bu hukumat

Germaniyani Respublika deb e’lon qildi va u 11-noyabr kuni Antanta bilan

dastlabki yarash bitimi imzoladi. Bu bitimning imzolanishi yangi

hukumatning xalqaro maydonda tan olinishi degani edi. Unga ko‘ra,

mamlakatda qamal holati bekor qilindi, so‘z, yig‘ilish o‘tkazish,

uyushmalarga birlashish erkinligi e’lon qilindi. Shuningdek, siyosiy

mahbuslarga amnistiya e’lon qilindi. Birinchi marta umumiy, teng,

to‘g‘ridan to‘g‘ri, yashirin ovoz berish yo‘li bilan saylov o‘tkazish joriy

Ayni paytda hukumat demobilizatsiya qilingan soldatlarni, ishsizlarni

ish bilan ta’minlash va ijtimoiy himoya qilish tadbirlarni ko‘ra boshladi.

15-noyabrda Kasaba uyushmalari bilan ish beruvchilar o‘rtasida kelishuvga

erishildi. Unga ko‘ra, Kasaba uyushmalari, ularning jamoaviy shartnoma

tuzish va korxonalarda ishchi nazoratini olib boruvchi qo‘mitalar tuza olish

huquqlari tan olindi. Bundan tashqari, hukumat eng yirik korxonalarni

davlat ixtiyoriga o‘tkaza olish huquqiga ega bo‘ldi. Shuningdek, hukumat

Konstitutsiyani ishlab chiqish uchun Ta’sis yig‘ilishi chaqirishga va’da

berdi. Bularning bari Germaniya mehnatkashlarining katta ijtimoiy yutuqlari

Germaniyada eng ommaviy va nufuzli partiya

Germaniya sotsial-demokratik partiyasi (GSDP)

edi. Biroq bu partiyada hech qachon yagona birlik

bo‘lmagan. Partiya amalda o‘nglar, markazchilar va so‘llar deb atalgan 3

oqimga bo‘lingan edi.

O‘ng oqim (yirik namoyandalari F. Ebert, Sheydeman, Bernshteyn,

Noskelar)ning maqsadi burjua tartiblarini saqlab qolish, islohotlar o‘tkazib,

aholini ijtimoiy himoya qilish va mamlakatda parlament respublikasini to‘la

qaror toptirish edi.

So‘llar esa (yirik namoyandalari K. Libknext va R. Lyuksemburg)

monarxiyaga inqilobiy yo‘l bilan to‘la barham berish, Rossiyadagidek

sotsialistik jamiyat qurish uchun kurashdilar. So‘llar «spartakchilar» degan

guruhga birlashganlar. Keyinchalik shu guruh asosida Germaniya

kommunistik partiyasi tuzildi.

Markazchilar (yirik namoyandalari K. Kautskiy va Gaaze) 1917-yilning

bahorida Germaniya mustaqil sotsial-demokratik partiyasini tuzdilar va

partiya vakillari Ebert hukumati tarkibiga kirdilar.

«Spartakchilar» guruhi sotsialistik inqilobni amalga oshirish, sovet

hokimiyatini o‘rnatish va barcha ishlab chiqarish vositalarini umumlashtirish

uchun kurash boshladilar. Biroq 1918-yilning dekabr oyida o‘tkazilgan

Sovetlarning I Umumgerman syezdi «Butun hokimiyat sovetlarga!» shiorini

rad etdi. Ayni paytda u 1919-yilning 19-yanvarida Ta’sis majlisiga saylov

o‘tkazishga qaror qildi.

«Spartakchilar» 1918-yilning 30-dekabrida Germaniya kommunistik

partiyasini tuzdilar. 5-yanvarda Berlinda ishchilarning stixiyali qurolli chiqishi

ro‘y berdi. Ularning maqsadi Ebert hukumatini ag‘darish edi. Bu chiqish

12-yanvar kuni hukumat tomonidan bostirildi. 15-yanvarda esa K. Libknext

va R. Lyuksemburglar o‘ldirildilar. Shu tariqa o‘ng sotsial-demokratlar o‘z

hokimiyatini ochiq shaklda terrorchilik yo‘li bilan yanada mustahkam qaror

toptirdilar. Kommunistlar kurashni parlamentdan tashqarida davom

ettirdilar. 13-aprelda ular Germaniyaning Bavariya o‘lkasida sovet

hokimiyatini o‘rnatdilar va Bavariya Sovet Respublikasi tuzilganligini e’lon

qildilar. Biroq bu respublika atigi 3 hafta yashadi. Lekin Sovet Rossiyasi

hukumati andozasi asosida qator tadbirlarni (ishchi nazoratini tashkil etish,

Qizil Armiya va BFQ tuzish, ishlab chiqarish vositalarini davlat mulki deb

e’lon qilish va boshqalarni) amalga oshirdi.

19-yanvar kuni Ta’sis majlisiga bo‘lib o‘tgan saylovlarda o‘nglar va

markazchilar g‘alaba qozondilar. Kommunistlar esa saylovda ishtirok

Ta’sis majlisi osoyishta Veymar shahrida o‘z ishini

boshladi. Shuning uchun ham Ta’sis Majlisida

qabul qilingan Konstitutsiya va uning asosida tuzilgan Respublika Germaniya

tarixiga Veymar Konstitutsiyasi va Veymar Respublikasi nomi bilan kirdi.

Konstitutsiya Germaniyani kuchli prezidentlik hokimiyatiga ega bo‘lgan

federativ respublika deb e’lon qildi. Ayni paytda hukumatning prezident

oldida emas, parlament (reyxstag) oldida javobgar ekanligi belgilab qo‘yildi.

Fridrix Ebert Germaniyaning birinchi prezidenti etib saylandi. Konstitutsiyada

xususiy mulkning muqaddas va daxlsiz ekanligi qayd etildi hamda 20

yoshdan boshlab erkak va ayollar uchun yalpi saylov huquqi berildi. So‘z,

yig‘ilish, matbuot erkinligi e’lon qilindi va referendum o‘tkazish mumkinligi

Hukumat reyxstagda ko‘p o‘rin olgan partiya yoki partiyalar ittifoqi

tomonidan tuziladigan bo‘ldi. Bosh vazir (kansler) Prezident tomonidan

tayinlansa-da, u reyxstagga hisob berardi. Ikki palatadan iborat qonun

chiqaruvchi hokimiyat ta’sis etildi. Quyi palata (reyxstag) butun Germaniya

bo‘yicha yalpi ovoz berish yo‘li bilan saylanar edi. Yuqori palata (reyxsrat)

esa belgilangan normalarda o‘lka va viloyatlar vakillaridan iborat bo‘lardi.

Reyxsrat veto huquqiga ega edi.

Davlat boshlig‘i — Prezidentga juda katta vakolatlar berilgan edi. U bir

vaqtning o‘zida Respublika qurolli kuchlarining oliy bosh qo‘mondoni

hisoblanar edi. Prezident reyxstagni tarqatib yuborish va unga yalpi saylov

belgilash huquqiga ham ega bo‘ldi. Shuningdek, Prezidentga lozim bo‘lganda

favqulodda dekretlar chiqarish yo‘li bilan mamlakatni boshqarish, majburlash

choralarini qo‘llash huquqi ham berildi.

Bundan tashqari, Prezident Konstitutsiyaning u yoki bu moddalarining

amal qilishini to‘xtatib ham qo‘ya olardi. Prezidentning yalpi ovoz berish

yo‘li bilan 7 yil muddatga saylanishi belgilab qo‘yildi. Veymar Konstitutsiyasi

demokratik kuchlarning muhim yutug‘i edi.

Germaniyada demokratik respublika tuzumining

qaror topishi va yangi siyosiy tizimning barqarorlashuvi

juda qiyin kechdi. 1919-yildan 1923-yil

oxirigacha mamlakatda keskin siyosiy vaziyat saqlanib

turdi. Buning sababi, bir tomondan, Versal shartnomasi va Veymar

Konstitutsiyasiga qarshi kuchlarning bosh ko‘targanligi edi. Bu kuchlar Versal

shartnomasi va Veymar Konstitutsiyasini tan olmadilar.

Ayni paytda bu kuchlar mamlakatda monarxiyani qayta tiklash orzusida

edilar. Bu kuchlar 1920-yilning 13-mart kuni monarxist V. Kapp va

general E. Lyudendorf boshchiligida davlat to‘ntarishi o‘tkazish uchun isyon

ko‘tardilar. V. Kapp o‘zini kansler (bosh vazir) deb e’lon qildi va parlamentni

tarqatib yubordi. Qo‘rqib ketgan hukumat Berlindan qochib ketdi.

Ana shunday sharoitda Germaniyada 12 mln ishchi va xizmatchi isyonga

qarshi norozilik belgisi sifatida ish tashladi. Bu hodisa isyonchilarni

chekinishga majbur etdi. 1922-yilda V. Kuno boshchiligidagi hukumat

mamlakatda millatchilik g‘oyalarini avj oldirdi. Shuningdek, Antanta

davlatlariga tovon to‘lamaslikni zo‘r berib targ‘ib eta boshladi. Bunga javoban

Fransiya va Belgiya armiyasi Rur viloyatini ishg‘ol etdi. Bu voqea

mamlakatda uningsiz ham og‘ir ahvolni yanada og‘irlashtirib yubordi.

Natijada V. Kuno hukumati iste’fo berishga majbur bo‘ldi.

1923-yilda Germaniya kommunistik partiyasi E. Telman boshchiligida

Gamburgda qo‘zg‘alon ko‘tardi. Bu qo‘zg‘alonni Komintern moddiy jihatdan

qo‘llab-quvvatlagan edi. So‘llarning bu avantyurasi tezda bostirildi.

Shu yilning 8-dekabr kuni Myunxen shahrida bir guruh fashistlar fashistik

diktatura o‘rnatish talabi bilan mitingga to‘plandilar. A. Gitler boshchiligidagi

bu isyon ham bostirildi.

1924-yilga kelgandagina Germaniyada vaziyat barqarorlasha boshladi. Bu

barqarorlikning iqtisodiy asosi «Daues rejasi» deb nom olgan reja edi.

AQSH Germaniyaning butunlay zaiflashtirib

qo‘yilishini aslo istamas edi. Chunki Germaniyaning

butunlay zaiflashuvi AQSHning doimiy raqiblari Buyuk Britaniya va

Fransiyani yanada kuchaytirgan bo‘lardi. Bundan tashqari, AQSHga yangi

raqibi — Sovet davlatini jilovlashda qudratli Germaniya zarur edi.

Shuning uchun AQSH Germaniyaga iqtisodiy va moliyaviy yordam

ko‘rsatishga qaror qildi. Bu yordam rejasi tarixga «Daues rejasi» nomi bilan

kirgan. Oxir-oqibatda esa, bu reja Germaniya iqtisodiyotining gurkirab

rivojlanishiga, uning harbiy qudrati qayta tiklanishiga asos bo‘lib xizmat

qildi. Rejani AQSHlik bankir, general Daues boshchiligidagi maxsus

komissiya ishlab chiqqan edi. Mazkur reja 1924-yil 16-iyulda Londonda

bo‘lib o‘tgan xalqaro konferensiyada qabul qilindi.

Rejada Germaniya sanoatini, birinchidan, chet el sarmoyasi yordamida,

ikkinchidan, Germaniya va Rossiya o‘rtasidagi savdoni yanada

rivojlantirish yo‘li bilan tiklash ko‘zda tutildi. Rejada Germaniyaning 1925-

yilda Antanta davlatlariga oltin hisobida 1 mlrd marka tovon to‘lashi ko‘zda

tutilgan. 1929-yilda esa bu ko‘rsatkich yiliga 2,5 mlrd markani tashkil etishi

kerak edi. Keyinchalik bu to‘lovlar miqdori kamayar va Germaniya iqtisodi

imkoniyati darajasiga qarab to‘lanar edi.

«Daues rejasi»ning qabul qilinishiga Fransiya rozi bo‘lsa, AQSH

Fransiyaning qarzlarini kechib yuborish majburiyatini olgan edi. Shuning

uchun ham u «Daues rejasi»ni qabul qildi va 1925-yilda Rur viloyatidan

o‘z qo‘shinlarini olib chiqib ketdi.

Buyuk Britaniya esa Fransiyaning Yevropa qit’asida yetakchi davlat

bo‘lib qolishini xohlamas edi. Kuchli Germaniyaning mavjud bo‘lishi

Fransiyani Buyuk Britaniya bilan hisoblashishga majbur etar edi. Qolaversa,

kuchli Germaniya Buyuk Britaniya uchun Sovet davlatiga qarshi turishi

1924—1929-yillar oralig‘ida chet davlatlarning Germaniyaga bergan

qarzlari, kiritgan sarmoyalari 21 mlrd markani tashkil etdi. AQSHning

o‘zi 10 mlrd dollarlik sarmoya kiritdi. Bu qarz o‘z samarasini ko‘rsatdi.

Germaniya iqtisodiy taraqqiyotida katta muvaffaqiyatlarga erishdi va 1927—

1928-yillarga kelib bu davlat sanoat ishlab chiqarish va tashqi savdo hajmi

bo‘yicha urushdan oldingi darajaga chiqib oldi. 1929-yil esa undan oshib

ham ketdi. Sanoat taraqqiyotida u Buyuk Britaniya va Fransiyani orqada

qoldirdi. 1929-yilda «Daues rejasi» «Yung rejasi» bilan almashtirildi (qarang

Iqtisodiyotning yuksalish yillarida (1924—1929)

sanoatning deyarli barcha sohalarida monopoliyalar

1930-yilda ularning soni 2100 taga yetdi

hamda iqtisodiyot va siyosatga tobora katta ta’sir ko‘rsata boshladilar,

shuningdek, jamoatchilik fikrini belgilashda hal qiluvchi mavqega erisha

bordilar. Bu esa, o‘z navbatida, mamlakatda millatchi revanshchi kuchlarning

ta’siri kuchayishiga olib keldi. Bu kuchlarning yirik namoyandalaridan

biri sobiq kayzer, Germaniya qurolli kuchlarining bosh qo‘mondoni

feldmarshal P. Gindenburg edi (1874—1934). U 1925-yilda mamlakat

prezidenti lavozimiga saylandi. Uning prezidentligi davrida Germaniya armiyasi

qayta qurollantirila boshlandi. Harbiy-dengiz floti ham tiklana

boshlandi. Sanoatning harbiy maqsadlarga mo‘ljallangan tarmoqlari rivojiga

katta mablag‘ sarflandi.

Germaniya endi Versal shartnomasini ochiqdan-ochiq inkor etish yo‘liga

o‘tdi. Xususan, armiya soni 350 ming kishiga yetkazildi. Mamlakat aholisi,

asosan yoshlar ongi g‘oyaviy jihatdan yangi urushga tayyorlana boshlandi.

Veymar Respublikasi hukumati xalqaro maydonda G‘arb davlatlari bilan

yaqinlashish siyosatini yurita boshladi.

1925-yilda Germaniya Lokarno shahrida Reyn paktini imzolashga erishdi.

Unga ko‘ra, Germaniyaning Fransiya va Belgiya bilan mavjud chegarasi tan

olindi. Ayni paytda Fransiya va Germaniya bir-biriga hech qachon hujum

qilmaslik majburiyatini oldilar. Buyuk Britaniya va Italiya esa bu paktning

xalqaro kafillari deb belgilanadi.

Biroq Germaniyaning sharqiy qo‘shnilari bilan mavjud chegaralar

buzilmasligi masalasi ochiq qoldi. Buning nima oqibatlarga olib kelganligi

avvalgi mavzulardan ma’lum.

1926-yilda Germaniya Millatlar Ligasiga qabul qilindi va unga Liga

Kengashining doimiy a’zosi maqomi berildi. Bu amalda Germaniyaning

buyuk davlat sifatida tan olinishi edi.

1929-yilda yuz bergan jahon iqtisodiy inqirozi

Germaniyani ayanchli ahvolga solib qo‘ydi. Uch

yil davomida ishlab chiqarish tinimsiz pasayib

bordi. Xususan, ishlab chiqarish 40 foizga, real

ish haqi esa 50 foizga kamaydi. Mamlakatda ishsizlar soni 9 mln dan oshdi.

Ularning faqat 20 foizigina ishsizlik nafaqasini olardi. Xizmatchilarning

ahvoli nihoyatda yomonlashdi. Mayda va o‘rta tadbirkorlar, sotuvchilar

bankrotga uchradilar. Qator banklarning bankrotga uchrashi moliya-kredit

tizimini larzaga soldi.

Iqtisodiyotning chet el moliyaviy yordamiga qaramligi, ayni paytda inqiroz

davrida chet el sarmoyasining qaytarib olina boshlanishi, ichki bozorning

torligi, sobiq Antanta davlatlariga tovon to‘lash, moddiy resurslar manbayi

bo‘lish, mustamlakalarning yo‘qligi kabi omillar buning sababi edi.

Iqtisodiyotning keskin beqarorlashuvi siyosiy inqirozni ham muqarrar

qilib qo‘ydi. 1928-yilda reyxstagga o‘tkazilgan saylovda hech bir siyosiy

partiya mutlaq ko‘pchilik ovoz ola olmagan edi. Shuning uchun GSDP (153

o‘ringa ega edi), Katolik Markaz partiyasi (78 o‘ringa ega edi) hamda Nemis

milliy partiyasi (73 o‘ringa ega edi) vakillaridan iborat koalitsion hukumat

tuzilgan va katta koalitsiya nomi bilan faoliyat yurita boshlagan edi. Biroq

koalitsiya 1930-yilning martida tarqalib ketdi. G. Myuller hukumati iste’fo

berishga majbur bo‘ldi.

Prezident Gindenburg Katolik markazi partiyasi arbobi G. Bryuningni

kansler etib tayinladi. Biroq GSDP oppozitsiyaga o‘tgach, G. Bryuning

hukumati faol harakat qila olmay qoldi. Natijada mamlakat Prezidentning

favqulodda dekretlari kuchi bilan boshqarila boshlandi. Bu hol, o‘z navbatida,

reyxstagni obro‘sizlantirdi. 1932-yilda u faqat 5 tagina qonun qabul qildi,

Yangi hukumat yirik sarmoyadorlar manfaatiga xizmat qildi. Inqiroz

yillarida aksiyalarni sotib olish yo‘li bilan ularni amalda bankrot bo‘lishdan

saqlab qoldi. Ayni paytda hukumat ishsizlik uchun to‘lanadigan nafaqani,

ijtimoiy sug‘urta to‘lovlarini, davlat xizmatchilarining ish haqini kamaytirdi.

Soliqlar miqdorini esa oshirdi. Inqiroz tobora chuqurlashib bordi. Yuz minglab

ishchi o‘rinlari qisqara bordi. Non va xayriya yordamlariga muhtojlar soni

to‘xtovsiz o‘sa boshladi. Mamlakatda davom etayotgan ham iqtisodiy, ham

siyosiy inqiroz, o‘z navbatida, fashizmning kuchayishiga va uning hokimiyat

tepasiga kelishiga zamin tayyorladi. Mamlakatda siyosiy kuchlar joylashuvida

tub o‘zgarishlar ro‘y berdi.

Garchand so‘l kuchlar (GKP va GSDP) siyosiy hayotda o‘z ta’sirlarini

saqlab qolayotgan bo‘lsa-da, o‘zini «Nemis milliy-sotsialistik ishchi partiyasi»

degan nom bilan atagan fashistlar partiyasining ta’siri tobora kuchaya

boshladi. Chunki inqiroz aholi ko‘z o‘ngida boshqaruvning respublika tartibini

butunlay obro‘sizlantirib qo‘ydi. Endi, aholining aksariyat qismi

boshqaruvning respublika tartibiga barcha kulfatlarning manbayi, deb qaray

boshladi. Ayni paytda ular ongida kuchli tartib o‘rnatishga qodir totalitar

rejim tomon xayrixohlik kuchaya bordi. Ularning ko‘z o‘ngida A. Gitler

boshchiligidagi fashistik partiya shunday tartib o‘rnatishga qodir kuch sifatida

gavdalana boshladi. Fashistlar o‘z targ‘ibotlarida ijtimoiy adolat, mehnatsiz

daromadni tugatish, jamiyat hayotining barcha sohalarida qattiq davlat tartibini

o‘rnatish haqida zo‘r ehtiroslar bilan so‘zlay boshladilar. Ular ishchilarga

ishsizlikni tugatishni, o‘rtahol qatlamni sog‘lom o‘rta tabaqaga aylantirishni,

sudxo‘rlik foizlaridan ozod etishni, yersiz yoki kam yerli dehqonlarga esa

Sharqdagi unumdor yerlarni berishni va’da qildilar.

Fashistlar dasturiga hatto ayrim ziyolilar ham xayrixohlik bildira

boshladilar. Fashistlarning «Yo‘qolsin Versal shartnomasi», «Yo‘qolsin

chayqovchilar!», «Yo‘qolsin chirik hukumat» kabi talablari ham omma

ongida fashistlarga xayrixohlik tuyg‘usini uyg‘otdi. Fashistlarning bunday

ehtirosli targ‘ibotlari chorasizlikdan sillasi qurigan ishsizlarni va Versal

shartnomasini nemis millati uchun haqorat deb hisoblovchi fuqarolarni

ular tomon og‘dirdi.

Ayni paytda fashistlar hukmron millat, irqiy ustunlik, antisemitizm, kuch

oldida sajda qilish g‘oyalarini omma ongiga zo‘r berib singdira boshladilar.

Ularning fikricha, dunyoga hukmronlikka faqat nemis millati loyiq edi.

Bu omillarning bari fashistlar partiyasi va uning rahbari A. Gitlerning

obro‘sini oshirib bordi. Hatto uni yirik sarmoyadorlar ham qo‘llab-quvvatlay

Bunga, bir tomondan, mamlakatda Germaniya Kommunistik partiyasining

ham ta’siri o‘sib borayotganligi sabab bo‘ldi. Chunonchi, GKP 1928-

yilda reyxstagga o‘tkazilgan saylovda 11 foiz ovoz olgan bo‘lsa, 1932-yilda 17

foiz ovoz olishga muvaffaq bo‘ldi. Bu GKPni yoqlab 6 mln saylovchi ovoz

berdi, degani edi. GKPning saylovdagi muvaffaqiyatlari hukmron doiralarni

tashvishga solib qo‘ydi. Hukmron doiralar so‘l kuchlar ta’sirini yo‘qqa

chiqarishning birdan-bir yo‘li fashizm diktaturasi o‘rnatilishidir, deb hisoblay

Ikkinchidan, Veymar davrida vujudga kelgan Germaniya yirik sarmoyadorlariga

jahon bozori, behisob xomashyo manbalari zarur edi. Bularga yangiyangi

mustamlakalarni bosib olmay turib, bu yo‘lda ularga g‘ov bo‘lishi

mumkin bo‘lgan Buyuk Britaniya, Fransiya, Sovet davlati kabi davlatlarning

qarshiligini sindirmay turib erishib bo‘lmas edi. Hukmron doiralar, yirik

sarmoyadorlar fikricha, Germaniyaning dunyoda hukmronlik mavqeyini

tiklashga faqat A. Gitler qodir edi. Shuning uchun ham ular nemis fashizmini

qo‘llab-quvvatlay boshlagan va unga moliyaviy yordam ham ko‘rsata

Gitlerning yirik sarmoyadorlar bilan birinchi uchrashuvi 1932-yil 27-

yanvarda bo‘lib o‘tdi. Shu kuni «Po‘lat tresti»ning rahbari Tissen uni

Germaniya sanoatchilariga tanishtirdi. Uchrashuv 4 soat davom etdi. Gitler

nutqining asosiy mazmuni «Oq irq (aslida nemislar nazarda tutiladi) Yer

sharida yashovchi boshqa xalqlarni o‘ziga bo‘ysundirishi lozim», degan iborada

mujassamlangan edi. Uchrashuvda sanoatchi sarmoyadorlardan birining:

«Buning uchun nima kerak?» — degan savoliga A. Gitler: «8 mln kishilik

armiya», — deb javob bergan.

Sarmoyadorlar Gitler timsolida o‘z niyatlarini amalga oshiruvchi shaxsni

ko‘rdilar. Shundan so‘ng ular A. Gitlerni fyurer, ya’ni dohiy, deb atab,

Gitlerning hokimiyat tepasiga kelishi uchun juda qattiq kurash boshladilar.

Ayni paytda AQSH sarmoyadorlari ham A. Gitlerni mablag‘ bilan ta’minlab,

unga homiylik qildilar. Ularning nazarida Gitlerning hokimiyat tepasiga kelishi

Yevropada urushni muqarrar qilib qo‘yadi. Aynan shu urush — AQSH

sarmoyadorlari uchun bo‘lg‘usi daromad manbayi hisoblanardi. Xo‘sh, Germaniyada

fashizm hokimiyat tepasiga kelishining oldini olish mumkin edimi?

Ha, mumkin edi. Biroq oldini olib bo‘lmadi. Bunga Germaniyadagi

antifashistik kuchlarning birlasha olmaganligi sabab bo‘ldi. Bu kuchlar asosan

GSDP va GKP edi.

1932-yilda reyxstagga o‘tkazilgan saylovda A. Gitler partiyasi 33 foiz

ovoz olgan bo‘lsa, GSDP 20 foiz va GKP 17 foiz — ikkalasi birgalikda 37

foiz ovoz olgan.

Bu ikki so‘l partiya ittifoq tuza olganda, fashistlarning hokimiyat tepasiga

kelishining oldi olingan bo‘lardi. Afsuski, ular birlasha olmadilar. Bunga,

birinchidan, Komintern ko‘rsatmasi bilan (sotsial-demokratlar bilan hamkorlik

qilmaslik to‘g‘risidagi) ular o‘rtasida paydo bo‘lgan dushmanlik

munosabati sabab bo‘ldi. Ikkinchidan esa, ular fashizm xavfini yetarlicha

1932-yil 6-noyabrdagi saylovdan so‘ng yirik monopoliyalar, bankirlar

va generallar uzil-kesil fashistlar tomoniga o‘tdilar. Ular so‘l kuchlarning

ittifoqi tuzilib qolishidan cho‘chib, Gindenburgga maxsus xat jo‘natganlar.

Xatda Gitlerni darhol reyxkansler (imperiya bosh vaziri) etib tayinlash talab

1933-yilning 4-yanvarida Gitler Germaniyaning yirik va yetakchi

sanoatchilari, sarmoyadorlari bilan uchrashuv o‘tkazdi. Uchrashuvda Gitler

kansler bo‘lishi kerak, degan qarorga kelindi. 1933-yilning 30-yanvarida

Gindenburg A. Gitlerni Germaniyaning reyxkansleri etib tayinladi. Aslida

esa, 1933-yilda Germaniyada davlat boshqaruvining bir (burjua demokratik)

shaklining boshqa bir shakli, ya’ni totalitar diktatura bilan almashinuvi

Fashizm — bu, davlat boshqaruvining terrorchi

totalitar shakli, hukmron doiralarning eng reaksion

va agressiv kuchlari manfaatini ifodalovchi

oqim. U dastlab Yevropada (Italiyada) vujudga kelgan. «Fashizm» atamasi

«fashio» so‘zidan olingan bo‘lib, «to‘da», «uyushma» degan ma’nolarni

anglatadi. 1919-yilda Italiyada birinchi jahon urushining sobiq askarlari

o‘z manfaatlarini, haq-huquqini himoya qilish uchun kurashuvchi tashkilot

tuzdilar. Bu tashkilot «Fashi di kombattimento» («Kurash uyushmasi», «Quroldoshlar

kurash uyushmasi») deb atalgan. Tashkilot a’zolari «fashistlar»,

harakat esa «fashizm» nomini olgan, u turli joyda turli nom bilan, masalan,

Germaniyada «natsistlar», deb atalgan.

Fashizmning mohiyatini uning quyidagi belgilari yaqqol tasvirlab beradi.

Uning birinchi belgisini o‘ta millatchilik tashkil etadi. Fashistlar uchun

millat manfaati boshqa har qanday manfaatdan ustun turadi. Ular jamiyatni

sinflarga bo‘lmaydi. Xo‘sh, nima uchun millatchilik Germaniya va Italiyada

boshqa davlatlardagiga nisbatan kuchli bo‘lgan edi?

Ular birinchi jahon urushi oqibatlarini o‘zlari uchun qattiq haqorat,

milliy tuyg‘uning mislsiz tahqirlanishi, deb qabul qilgan edilar. Nemis millati

Versal shartnomasi shartlariga toqat qila olmayotgan edi.

Italyan millati esa o‘zini «g‘oliblar ichidagi mag‘lub», deb hisoblardi.

Chunki Antanta tarafida urushda ishtirok etgan g‘olib Italiya urushda

ko‘zlagan maqsadlariga erisha olmagan edi.

Germaniyada millatchilik irqchilik bilan qo‘shilib ketgan edi. Natsistlar

fikricha, butun insoniyat tarixi — bu, turli millatlar va irqlar kurashi tarixi

edi. Bu kurashda faqat kuchlilargina g‘olib chiqadi. Mag‘lublar qismati yo

o‘lim, yo g‘oliblarga bo‘ysunishdir. Qudratli irq — bu nemis millatiga mansub

bo‘lgan oriy, nordik irqdir. Ularning tarixiy missiyasi butun dunyoga

Fashizmning yana bir belgisi uning o‘ta agressivligidir. O‘ta millatchilik

va irqchilik sharoitida shunday bo‘lishi tabiiy edi. Fashizmga xos bo‘lgan

yana bir belgi davlat hokimiyati oldida sig‘inish, unga sajda qilish edi.

Fashizm uchun bu milliy ruhni mujassamlashtiradigan qudrat, barqarorlik

va tartibning kafolati edi.

Fashistlar — totalitar tartib, ya’ni jamiyat hayotining barcha sohalari

to‘la davlat nazoratiga olingan tartib tarafdori edilar. Germaniya fashizmining

ommaviy asosini Birinchi jahon urushida eng ko‘p jabr ko‘rgan tabaqalar —

hunarmandlar, dehqonlar, urush faxriylari, ishsizlar, ertangi hayoti qanday

bo‘lishidan cho‘chib qolgan ishchilar tashkil etdi. Yirik kapital esa fashizmni

Fashistlar ichki siyosatining asosiy yo‘nalishini

fashizmning mohiyati belgilab berdi. Binobarin,

fashizm hokimiyat tepasiga kelgach, A. Gitler

hukumati birinchi navbatda siyosiy demokratiyani yo‘q qilishga kirishdi. Bu

maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun har qanday jirkanch vositalarni ishga

soldi. Xususan, siyosiy partiyalar faoliyatiga barham berish uchun 1933-yil

23-fevralda Reyxstag binosiga o‘t qo‘yishni uyushtirdi va aybni kommunistlarga

ag‘darib, bolgariyalik G. Dimitrovni sud qildi. Lekin uni oqlashga majbur

bo‘ldi. Fashistlar ochiq terror yo‘liga o‘tdilar.

Fashistlar partiyasidan boshqa barcha siyosiy partiyalar faoliyati

taqiqlandi. A. Gitler sotsial-demokratlarni Birinchi jahon urushida

Germaniya taqdiri hal bo‘layotgan kezlarda noyabr inqilobini keltirib

chiqarganlikda, kommunistlarni esa «qizil diktaturani» o‘rnatmoqchi

bo‘lganlikda va sovetlarning josuslari sifatida aybladi.

Gitler prezident Gindenburgga «Xalq va davlatni muhofaza qilish

to‘g‘risida»gi dekretni imzolatishga erishdi. Bu dekret A. Gitlerga favqulodda

vakolatlar berdi. Endi Reyxstag boshlig‘i Gitler o‘z dekretlari bilan

mamlakatni boshqarish huquqiga ega bo‘ldi.

1934-yil 2-avgust kuni prezident Gindenburg vafot etdi. A. Gitler

prezidentlik lavozimini ham egalladi. Shu tariqa, butun hokimiyat A. Gitler

qo‘lida to‘plandi. Endi u Germaniyaning Federativ Davlat maqomini bekor

qildi, barcha darajadagi ma’muriy organlar rahbarlari tayinlanadigan bo‘ldi.

Davlat hokimiyatining bo‘linishi tamoyili harakatdan to‘xtatildi va

Reyxstagga saylov bekor qilindi hamda qonun chiqaruvchi hokimiyat

funksiyasi hukumatga topshirildi. Shu tariqa Veymar Respublikasi amalda

Taqiqlangan kasaba uyushmalari o‘rniga natsistlar partiyasiga to‘liq

bo‘ysunuvchi «Germaniya mehnat fronti» tuzildi. Barcha matbuot nashrlari

yopildi yoki fashistlar nazorati ostiga olindi.

Fashizmning kelajagini tarbiyalash maqsadida «Gitleryugen» deb

ataluvchi yoshlar tashkiloti tuzildi. Davlat apparatida puxta tozalash

o‘tkazildi. Natsizmga ozgina bo‘lsa-da, muxoliflikda shubha qilinganlar

xizmat vazifalaridan bo‘shatildi. Ularning o‘rnini natsistlar partiyasi a’zolari

Qurolli kuchlarning barcha zobitlari natsistlar partiyasi a’zosi bo‘lishi

shart qilib qo‘yildi. 1933-yilning oxiridayoq muxolif marralarda turuvchi

barcha tashkilotlar amalda yo‘q qilindi. Ayni paytda A. Gitler o‘z partiyasi

ichidagi muxoliflarni ham qatag‘on qildi.

Bu mash’um reja 1934-yil 30-iyun kuni tunda amalga oshirildi. Bu tun

Germaniya tarixiga «uzun pichoqlar kechasi» nomi bilan kirgan. Shu tariqa

A. Gitler Germaniyaning yagona hukmdori, partiya rahbari, fyurer, ya’ni

Germaniya xalqining cheksiz huquqqa ega bo‘lgan dohiysiga aylandi. Uning

hokimiyatini mustahkamlash asosi terror edi. A. Gitlerning fikricha, terror —

bu siyosiy raqiblarini yo‘q qilish vositasigina emas, ayni paytda butun

nemis xalqini qo‘rqitish omili, fuqarolarda qarshilik ko‘rsatish muqarrar

halokatga olib boradi, degan aqidani qaror toptirish vositasi ham bo‘lishi

kerak edi. Albatta, Gitler yalpi terror va qatag‘on siyosatini bu siyosatni

amalga oshirishga qodir bo‘lgan qudratli terrorchi tashkilotlarsiz amalga

oshira olmas edi.

Shuning uchun ham u bunday tashkilotlarni vujudga keltira oldi. Tez

orada natsistlar o‘zlarining bosh jazo idorasi — xavfsizlik otryadlarini

(qo‘riqlash qo‘shini) — SSni tuzdilar. Unga A. Gitlerning ishongan odami

G. Gimmler rahbarlik qildi.

SS otryadlarining vazifasi — o‘zgacha fikrlovchi odamlarni ta’qib etish,

ommaviy qirg‘in uyushtirish, pechlarda yoqib yuborish, gaz kameralarida

zaharlab o‘ldirishdan iborat edi. Shuningdek, o‘lim lagerlari (konslager)ga

olib kelingan asirlar ustidan turli tajribalar (muzlatish, zaharli o‘t ta’siri, turli

tibbiy sinovlar) o‘tkazilishini tashkil etdi.

SSning tarkibiy qismini gestapo (maxfiy politsiya) va SD (razvedka va

kontrrazvedka) tashkil etgan. Ularning asosiy vazifasi mavjud tuzumga qarshi

paydo bo‘lgan har qanday muxolifatni joyida yo‘q qilishdan iborat edi.

Ayni paytda ular zimmasiga yahudiylarni ommaviy qirg‘in qilish vazifasi

Fashistlar o‘zgacha fikrlovchilar, demokratik tashkilotlar vakillari va

harbiy asirlarni ommaviy qirg‘in qilish maqsadida 15 ta o‘lim lagerlari barpo

etdilar, bu lagerlarda 10 mln ga yaqin kishi yo‘q qilindi.

Asir ayollar sochlaridan kema machtalariga iplar to‘qilgan, odam bolasi

terisidan ayollar sumkachalari, qo‘lqoplar tayyorlangan, yog‘idan sovun

ishlab chiqarishda foydalanilgan, yoqilgan murdalarning kullari o‘g‘it sifatida

ekin maydoniga sepilgan.

Asirlarning tilla tishlari sug‘urib olinib, fashistlar davlati manfaatlari

yo‘lida ishlatilgan. Davlatda oziq-ovqat tanqisligi ro‘kach qilinib,

yaratuvchilik mehnatiga noqobil bo‘lgan barcha kishilar, qariyalar, telbalar,

ruhiy bemorlar, tutqanoq kasali bilan og‘rigan bemorlarni qirib yuborishga

buyruq berilgan. Germaniyaning 275 ming aholisi o‘ldirilgan.

Natsistlar yahudiy aholini to‘liq qirib tashlash bo‘yicha maxsus dastur

ishlab chiqqanlar. Bu — insoniyat tarixida eng shafqatsiz irqiy ta’qib edi.

Xususan, Yevropada 6 mln dan ortiq yahudiy qirib tashlangan.

Fashistlar o‘z ichki siyosatlarida maktab tarbiyasiga katta e’tibor berganlar.

Maktabga qadam qo‘yilgan davrdan boshlaboq «irqiy dunyoqarash», «irqiy

ustunlik» va german qonunini sof saqlashga e’tiqod tarbiyalana boshlagan.

Maktablarda faqat natsizmga xizmat qiluvchi o‘qituvchilargina ishlagan.

1933-yilning may oyidan boshlab 18—25 yoshlilar uchun ichki mehnat

majburiyati joriy etildi. 1935-yil mart oyidan boshlab esa umumiy harbiy

majburiyat to‘g‘risidagi qonun kuchga kirdi.

Germaniya iqtisodiyotini harbiy izga ko‘chirish uchun zarur chora amalga

oshirildi. Shu maqsadda 1934-yil 20-yanvarda «Milliy mehnatni tartibga

solish to‘g‘risida» qonun qabul qilindi. Unga ko‘ra, fuqaro uchun mehnatni

erkin tanlash huquqi bekor qilindi. 1936-yilning yozida iqtisodiyotni harbiy

yo‘nalishga o‘tkazishning 4 yillik rejasi rasman tasdiqlandi. Shu 4 yil ichida

dunyoda eng qudratli zamonaviy armiya tashkil etilishi lozim edi. Shu

yillar davomida harbiy xarajat 10 baravar oshdi. 1939-yilga kelib Buyuk

Britaniya harbiy xarajati 5 mlrd, Fransiyaniki 2,3 mlrd markani tashkil

etgani holda Germaniya harbiy xarajatlari 18 mlrd markani tashkil etdi.

1939-yilda Germaniyada diviziyalar soni 1914-yilgi darajaga yetkazildi va

ular eng zamonaviy qurol-yarog‘lar bilan qurollantirildi. Harbiy-dengiz floti

Shunday qilib, Germaniya ikki jahon urushi oralig‘ida vayronalikdan

g‘arb mamlakatlari yordamida tiklandi, taraqqiy qildi. Lekin fashizm

tinchliksevar kuchlardan ustun kelib, ikki yuzlamachi siyosat yuritdi.

Dunyoga hukmron bo‘lishga intildi. Bu yo‘lda tajovuzkor davlatlar bilan

til biriktirdi. Dunyoni bo‘ysundirishga intilgan Germaniya urush olib borishga

tayyorgarlikni nihoyasiga yetkazdi.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. 1918-yildagi inqilobning shart-sharoitlari va uning oqibatlari haqida nimalarni

2. Veymar Respublikasi va Konstitutsiya haqida so‘zlab bering.

3. Nima uchun Germaniyada 1919—1923-yil davomida keskin siyosiy vaziyat

saqlanib turgan va shiddatli siyosiy kurashlar davom etgan?

4. «Daues rejasi»dan kuzatilgan maqsad nima edi? Fransiya qanday sabablarga

ko‘ra «Daues rejasi»ning qabul qilinishiga rozi bo‘lgan?

5. 1924—1929-yillar oralig‘ida Germaniya iqtisodiy taraqqiyotida qanday

6. Qanday omillar Germaniyada o‘ta millatchi revanshchi kuchlar roli oshishiga

7. Fashizm haqida nimalarni bilib oldingiz?

8. Germaniyada fashizmning hokimiyat tepasiga kelishining sabablari haqida

9. Germaniya fashistlarining ichki siyosati haqida nimalarni bilib oldingiz?

10. Fashizm insoniyatga qarshi qanday mash’um jinoyatlar sodir etgan?

JADVALNI TO‘LDIRING. GERMANIYA PREZIDENTLARI FAOLIYATI

Fransiya jahon urushida g‘olib chiqqan davlatlardan

biri edi. Biroq bu g‘oliblik Fransiya uchun

juda katta yo‘qotishlar evaziga qo‘lga kiritildi.

Chunonchi, urush tufayli 1,4 mln nafar fransiyalik halok bo‘ldi,

750 mingi yarador, mayib-majruh bo‘lib qoldi. Urush harakatlari oqibatida

sanoati taraqqiy etgan viloyatlar vayronaga aylandi. 3 mln 250 ming

gektar haydaladigan yer foydalanishga yaroqsiz bo‘lib qoldi. Fransiya

qarz beruvchi davlatdan qarzdor davlatga aylandi. 1920-yilga kelganda

Fransiyaning davlat qarzi 300 mlrd frankka yetdi. (O‘sha davrdagi

hisoblarda AQSH dan 300 mlrd dollar, Buyuk Britaniyadan esa 650 mln

funt sterling qarz bo‘ldi.)

Ayni paytda urush Fransiyani G‘arbiy Yevropaning birinchi davlatiga

ham aylantirdi. Elzas va Lotaringiyaning qaytarilishi, Saar viloyati ustidan

Fransiya nazoratining o‘rnatilishi mamlakatning bundan keyingi taraqqiyotida

juda katta ijobiy rol o‘ynadi. Yangi iqtisodiy hududlar Fransiya metallurgiya

sanoati qudratini 75 foizga oshirdi.

Bundan tashqari, Fransiya hukumati vayron bo‘lgan xo‘jalikni tiklash

masalasiga ham jiddiy e’tibor berdi. Bu maqsad uchun to‘langan 100 mlrd

markaga yaqin tovon sanoatni texnologiya jihatidan qayta qurish imkonini

berdi. Bularning bari mamlakatni yanada industrlashtirish uchun qudratli

omil bo‘lib xizmat qildi, oxir-oqibatda Fransiya agrar-industrial davlatdan

industrial-agrar davlatga aylandi.

Temir rudasi qazib chiqarish bo‘yicha Fransiya Yevropada birinchi

o‘ringa chiqdi. Qudratli banklar («Mirabo», Rotshildlar oilasi, aka-uka

Lazarlar, Malle kabi) paydo bo‘ldi. Sanoatning yetakchi tarmoqlarida

«Reno», «Sitroyen», «Pejo», «Simka» kabi ulkan kompaniyalar tashkil

Shu bilan barobar mamlakatdagi katta miqdordagi mayda korxonalar

ham saqlanib qoldi. Ular barcha sanoat mahsulotining deyarli 50 foizini

ishlab chiqardilar. Qishloq xo‘jaligida ham tub o‘zgarishlar yuz berdi.

Chunonchi, katta yer egaligi salmog‘i kuchaydi. Masalan, jami xo‘jaliklarning

3,3 foizini tashkil etgan 40 gektardan ortiq yerga egalik qiluvchi xo‘jaliklar

qo‘lida ekin maydonlarining 45,6 foizi to‘plandi. Ular urushdan oldin atigi

2,6 foiz ekin maydoniga egalik qilardilar, xolos.

Urush tufayli Fransiya mustamlakachi imperiyasi yanada kengaydi. Suriya

va Livanda Fransiya nazorati o‘rnatildi (Ular sobiq Turkiya imperiyasi

mulklari edi). Shuningdek, Fransiya Germaniyaning Afrikadagi mustamlakalari

— Togoning bir qismi va Kamerunga ega bo‘ldi.

Fransiya jamiyati ichki hayotida shovinizm kayfiyati nihoyatda kuchaydi.

Vaqtli matbuot «Nemislar hamma narsa uchun haq to‘lashlari kerak» shiorini

keng targ‘ib etdi va mamlakatdagi millatchi kuchlar Germaniyani mumkin

qadar kuchsizlantirishga urindilar.

Ayni paytda Fransiya Sovet Rossiyasiga qarshi chet el imperiyasining

eng faol tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi. Chunki Rossiyaga bergan qarzlari

taqdiridan nihoyatda tashvishga tushib qolgan edi.

Fransiya hukmron doiralarining bosh maqsadi Fransiyani Yevropaning

eng qudratli, Yevropa mamlakatlari orasida hal qiluvchi so‘zni aytuvchi davlatga

1919-yil noyabr oyida urushdan keyin birinchi

marta parlamentga saylov o‘tkazildi. Saylovgacha

o‘ng partiyalar «Milliy blok» deb ataluvchi ittifoqqa

birlashdi. Blokni o‘ta o‘ng partiyalar —

«Milliy respublikachilik partiyasi», «Respublikachi-demokratik partiya» —

tuzgan edilar. Radikallar va Respublikachilar partiyalari ularga qo‘shilgan.

hukumati. Uning ichki

va tashqi siyosati

Versal shartnomasi Fransiyaga juda katta foyda keltirgan bo‘lsa-da, o‘ta

o‘ng kuchlarni u qanoatlantirmas edi. Shuning uchun ular Versal

shartnomasini Fransiya diplomatiyasining muvaffaqiyatsizligi deb

hisobladilar. Shu bois saylov oldidan o‘ta o‘ng partiyalar mamlakatda

millatchilik g‘oyalarini zo‘r berib avj oldirdilar. Ayni paytda ular aholining

ma’lum qismini «bolshevizm xavfi» bilan ham cho‘chitishga erishdilar.

Bu omillar «Milliy blok»ning saylovda g‘alaba qozonishini ta’minladi.

Ular Millat Majlisidagi jami o‘rinlarning uchdan ikki qismidan ko‘prog‘ini

egallashga muvaffaq bo‘ldilar. Bu o‘ng kuchlar g‘alabasining rekord darajasi

edi. «Milliy blok» hukumatini A. Milyeran (1859—1943) boshqardi.

«Milliy blok»ning ichki siyosatdagi asosiy vazifasi mamlakatda inqilob

ro‘y berishiga yo‘l qo‘ymaslik va ijtimoiy harakat to‘lqinini pasaytirish edi.

Shuning uchun ham u saylovchilarga ishchilarning daromadidan o‘z

ulushlarini olishlariga imkoniyat yaratish, ularga korxonalarni boshqarishda

qatnashish huquqini berish kabi chuqur ijtimoiy islohotlarni amalga

oshirishga va’da berdi.

Biroq tez orada boshlangan jahon iqtisodiy inqirozi bu va’dalarni

bajarishga imkon bermadi. Aksincha, A. Milyeran hukumati, yirik kapital

xohishi o‘laroq, 8 soatlik ish vaqti joriy etish to‘g‘risidagi qonunni amalda

joriy etishga to‘sqinlik ham qildi. Soliqlar yukini kamaytirmadi. Ish haqi

oshirilishi haqidagi talablarga qarshilik ko‘rsatdi. Bunday siyosat mamlakatda

kuchli ish tashlash harakati avj olishiga olib keldi. 1919-yilda bu

harakatlarda 1,2 mln dan ortiq ishchi qatnashdi.

O‘ta o‘ng partiyalar siyosatiga qarshi pozitsiyada turadigan yirik siyosiy

kuch Fransiya sotsialistik partiyasi (FSP) edi. Biroq uning safida ham birlik

yo‘q edi. Bu partiyada o‘ng, markaz va so‘l qanot deb ataluvchi guruhlar

o‘rtasida o‘zaro ichki kurash davom etmoqda edi.

1920-yilning dekabr oyida FSPda bo‘linish yuz berdi. Bo‘linib chiqqan

qism yangi siyosiy partiya — Fransiya Kommunistik partiyasini (FKP)

tuzdi. Ijtimoiy harakatda ana shunday bo‘linishlar, shuningdek, kasaba

uyushmalarida hukumat bilan kelishishga intiluvchi tomon kuchli mavqega

egaligi hukumatni mamlakatda tub ijtimoiy islohotlarni o‘tkazishga majbur

etish imkonini bermadi.

«Milliy blok» tashqi siyosatida Fransiyaning Yevropada yetakchi davlat

bo‘lib qolishi uchun qo‘lidan kelgan barcha choralarni ko‘rdi. Chunonchi,

u Germaniyani mumkin qadar kuchsizlantirishga intildi. 1920—1921-yillarda

Fransiya ta’siri ostida Chexoslovakiya — Ruminiya — Yugoslaviya ittifoqi

tuzildi. U tarixda «Kichik Antanta» nomi bilan ham ma’lum. Bundan

tashqari, 1921-yilda ham Sovet Rossiyasi, ham Germaniyaga qarshi

qaratilgan Fransiya — Polsha harbiy ittifoqi tuzildi.

Bunga javoban Germaniya va Rossiya 1922-yilda Rapallo shartnomasi

deb atalgan savdo-iqtisodiy shartnomani imzoladilar. Shartnoma har ikkala

mamlakatning xalqaro mavqeyini mustahkamladi.

4 — Jahon tarixi

Fransiyaning Yevropada o‘z gegemonligini butun choralar bilan qaror

toptirishga urinishi uning Buyuk Britaniya va AQSH bilan munosabatlarini

sovuqlashtirdi. Buyuk Britaniya Yevropada Fransiyaning gegemon bo‘lishini

aslo istamas, aksincha, bu mavqega o‘zi da’vogarlik qilardi.

Xalqaro maydonda gegemonlikka da’vogar AQSH ham Fransiyaning

yanada kuchayib ketishini xohlamas edi. Shuning uchun Buyuk Britaniya

va AQSH Germaniya Fransiyaga to‘lashi lozim bo‘lgan tovon miqdorini

mumkin qadar kamaytirishga intilganlar. Buning ustiga, Germaniya tovonni

hamisha ham vaqtida va belgilangan miqdorda to‘lash qobiliyatiga ega

bo‘lmagan. Germaniya tovonning bir qismini ko‘mir bilan to‘lash

majburiyatini ham olgan edi. 1922-yilda Rur viloyatidan Fransiyaga ko‘mir

Bu hodisa Fransiya metallurgiya sanoati rivojiga katta salbiy ta’sir

ko‘rsatdi. Buning oldini olish maqsadida «Milliy blok» hukumati (bu vaqtda

uni ashaddiy militarist va shovinist R. Puankare boshqarar edi) 1923-yil

yanvarda Rur viloyatiga qo‘shin kiritdi va uni bosib oldi. Biroq Fransiya

o‘z maqsadiga erisha olmadi. Rur ko‘mir konlari ishchilari (nemislar)

Germaniya hukumatining chaqirig‘i bilan ko‘mir qazib chiqarish va uni

vagonlarga ortishdan bosh tortdilar. Natijada Fransiyaning o‘nlab metallurgiya

zavodlarida ish to‘xtab qoldi. Ayni paytda istilochi qo‘shinni saqlab

turish hukumatni ma’nosiz katta xarajat qilishga majbur etdi. Bu xarajat

soliqlarni yanada oshirish evaziga amalga oshirildi. Mamlakatda pul

qadrsizlandi. Bu esa Fransiyada ichki siyosiy vaziyatni keskinlashtirib yubordi.

Rur istilosi xalqaro munosabatlarda tanglik yuz berishiga olib keldi. Buyuk

Britaniya Germaniyaning yonini ola boshladi. AQSH va Buyuk Britaniya

Fransiyaning Yevropa qit’asida gegemonlik o‘rnatish xomxayolini butunlay

chippakka chiqarish yo‘llarini qidira boshladilar. Bu yo‘lni topdilar ham.

Bu yo‘l Germaniya iqtisodiyotini tiklash va bu bilan Germaniyaning Yevropa

siyosiy hayotidagi rolini oshirishga xizmat qiluvchi Daues rejasini hayotga

tatbiq etish edi.

Shu tariqa Rur istilosi aslida hukumatning kaltabin siyosati bo‘lib chiqdi.

Bu istilo Fransiyaning ichki va tashqi ahvolini yomonlashtirib yubordi. Bu

esa oxir-oqibatda «Milliy blok»ning 1924-yildagi saylovda mag‘lubiyatga

uchrashiga olib keldi.

1919—1924-yillarda Fransiyaning «Milliy blok» hukumati siyosatidan

norozi ichki va tashqi so‘l kuchlar «So‘l blok» tuzishga qaror qildilar. 1924-

yilda bunday blokning tuzilishiga erishildi. Radikallar partiyasi va sotsialistik

partiya bu blokka birlashdilar. Ular saylovchilarga chuqur ijtimoiy islohot

o‘tkazish, «Milliy blok»ning xalqqa qarshi qaratilgan tadbirlarini bekor qilish,

Sovet davlati bilan diplomatik munosabat o‘rnatish, Germaniyadan Fransiya

qo‘shinini olib chiqib ketish kabi va’dalarni berdilar va 1924-yilning

may oyida parlamentga o‘tkazilgan saylovda g‘alaba qozondilar hamda «So‘l

blok» hukumatini tuzdilar. Hukumatni Radikallar partiyasi rahbari E. Errio

(1872—1957) boshqardi va Rur viloyatidan Fransiya qo‘shinlarini olib chiqib

ketdi. Oktabr oyiga kelib Sovet davlatini tan oldi va diplomatik munosabat

o‘rnatdi. Uy-joy muammosini hal etish maqsadida 300 mln frank mablag‘

1925-yilda og‘ir sanoatda ishlab chiqarish urushdan oldingi darajadan

oshib ketdi. Biroq «So‘l blok» hukumati milliy pulning qadrini ta’minlay

olmadi. Inflatsiya o‘sib bordi. Masalan, 1915-yilda 1 dollar 5,5 frankka

teng bo‘lgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1926-yilda 47 frankni tashkil etdi.

Hukumat mamlakatda chuqur ijtimoiy islohotlar o‘tkazilishini istamayotgan

yirik kapital qarshiligini yenga olmadi.

Buning ustiga bu hukumat Fransiya mustamlakalarida (Marokash va

Suriyada) boshlangan milliy-ozodlik harakatlarini qonga botirdi. Germaniya

masalasida hukumat AQSH va Buyuk Britaniya oldida to‘la taslimchilik

yo‘lini tutdi. E. Errio hukumatini «Daues rejasi»ni qo‘llab-quvvatlashga

majbur etdilar. Bu Fransiyaning Yevropada gegemon bo‘lish orzusiga xotima

berilganligini anglatar edi. Bu ham yetmagandek, Fransiya 1925-yilda

Lokarno shartnomasini imzoladi. Bu shartnomaning imzolanishi aslida

Fransiyaning o‘z ittifoqchilari bo‘lgan Polsha va Chexoslovakiyaga nisbatan

xiyonati edi. Chunki mazkur shartnomada bu ikki davlatning Germaniya

bilan chegaralari buzilmasligiga xalqaro kafolat berish ko‘zda tutilmagan

edi. Bunday riyokorona shartnomaning imzolanishiga Fransiyaning

Germaniyaning bo‘lajak agressiyasi tig‘ini Sharqqa burib yuborishdek

mash’um niyati sabab bo‘ldi. Bu omillarning bari o‘ng kuchlarga so‘llarni

Fransiya manfaatiga xiyonat qilishda ayblashlariga imkoniyat tug‘dirdi. Ayni

paytda Fransiyada moliyaviy inqiroz kuchayib bordi. Moliya-sanoat doiralari

frankni barqarorlashtirish uchun favqulodda soliqlar joriy etish rejasini ilgari

surdilar. Biroq Sotsialistik partiya bu rejani qo‘llab-quvvatlamadi. Natijada

1926-yilning iyun oyida «So‘l blok» barham topdi.

Sotsialistik partiya bilan orani ochiq qilgan Radikallar partiyasi o‘nglar

bilan hamkorlik yo‘liga o‘tdi. O‘ng kuchlar radikallar bilan koalitsion

hukumat tuzdilar. Bu hukumat «Milliy blok» hukumati deb ataldi va unga

yana R. Puankare (1860 — 1934) boshchilik qildi. Parlament R. Puankarega

moliyaviy islohot uchun cheklanmagan vakolatlar berdi. Chunonchi,

hukumat soliqlarni 9 mlrd frankka ko‘paytirdi. Davlat xarajatlarini

qisqartirdi. Urush nogironlariga to‘lanadigan nafaqalar kamaytirildi.

1926-yilda frankning barqarorlashuviga erishildi (1 dollar avvalgi 47

frank o‘rniga 24,8 frankka teng bo‘ldi). Inflatsiyadan eng ko‘p zarar ko‘rgan

mayda mulkdorlar R. Puankarega frank xaloskori deb qaray boshladi. Bundan

tashqari, shu yilning o‘zida davlat budjeti daromadlari ilk bor urushdan

keyingi xarajatlardan ortiq bo‘ldi.

Moliyaviy barqarorlik, o‘z navbatida, iqtisodiyotning umumiy yuksalishi

boshlanganini anglatar edi. Fransiya sanoati mahsuloti hajmi birinchi bor

urushdan oldingi darajadan ortiq bo‘ldi. 1930-yilga kelganda Fransiyada

ikki jahon urushi oralig‘idagi eng yuqori sanoat ishlab chiqarishiga va savdo

aylanmasiga erishildi. U sanoat taraqqiyotining o‘sish surati bo‘yicha

Buyuk Britaniya va Germaniyani ortda qoldirdi. Iqtisodiyotda davom etgan

barqaror taraqqiyot aholi turmush darajasi o‘sishiga ham ijobiy ta’sir

ko‘rsatdi. Chunonchi, 1926-yildan boshlab ishsizlik, keksalik nafaqalari

hamda kasallik, nogironlik va homiladorlik yordam pullari joriy etildi.

Jahon iqtisodiy inqirozi Fransiyaga ham ta’sir

ko‘rsatmay qolmadi. 1930-yilning oxirida Fransiya

iqtisodiyotida inqiroz boshlandi va u uzoq — 1936-

yilgacha davom etdi. Ayni paytda u juda og‘ir kechdi. Chunonchi, 1931—

1935-yillarda sanoat mahsuloti ishlab chiqarish va milliy daromad hajmi 30

foizdan ortiqqa kamaydi.

Inqirozdan ayniqsa yengil sanoat katta talafot ko‘rdi. 1934-yilda

to‘qimachilikda yalpi mahsulot ishlab chiqarish 65 foizga kamaydi. 135 ta

ip-gazlama fabrikasi yopildi. Sanoatda ishsizlar soni 1,5 mln kishini tashkil

etdi. Ish soati 10—12 soat davom etadigan bo‘lib qoldi. Ish haqi 40 foizgacha

kamaytirildi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi 40

foizgacha kamaydi. Oziq-ovqat mahsulotlari narxi ko‘tarildi. Soliqlar miqdori

Iqtisodiy inqiroz mamlakat tashqi savdosiga ham juda katta zarba berdi.

Uning hajmi 60 foizga kamaydi. Inqiroz Fransiya mustamlakalariga ham

ta’sir ko‘rsatdi. Xususan, Hindixitoyda mustamlakachilik zulmiga qarshi

qo‘zg‘alon ko‘tarildi. Marokash va Jazoirda milliy-ozodlik kurashi kuchaydi.

Xalqaro ahvol ham Fransiya uchun qulay emas edi. 1933-yilda Germaniyada

fashizmning hokimiyat tepasiga kelishi Fransiyaning biqinida urush o‘chog‘i

vujudga kelganligini anglatar edi.

Bir tomondan, iqtisodiy inqirozni vujudga keltirgan iqtisodiy qiyinchiliklar

va hukumatning ularni bartaraf etishdagi ojizligi, ikkinchi tomondan,

Germaniyaning Versal shartnomasini buzishga urinishi va uning keng

miqyosda qurollana boshlashiga qarshi tura olmaslik mamlakatda o‘ta o‘ng

hamda fashistik kuchlar faollashuviga olib keldi. Ular parlament tuzumiga

ishonchsizlik bilan qaray boshladilar va jamiyat hayotida davlatning rolini

oshirish talabi bilan chiqa boshladilar.

1932-yilda parfyumeriya sanoati yirik magnati Koti «Fransuz hamkorligi»

deb ataluvchi fashistlar partiyasini tuzdi. Shuningdek, mamlakatda «Jangovar

xochlar» va boshqa qator fashistik tashkilotlar faoliyat yurita boshladi. Ularning

maqsadi Fransiyada ham fashistik diktatura o‘rnatish edi. Fashistik

tashkilotlarning faoliyati kuchayib bordi.

Fransiya fashistlari hokimiyatni egallashga ochiqdan-

ochiq harakat qila boshladilar. Shu maqsadda

ular 1934-yil 6-fevralda qurolli isyon uyushtirdilar.

Bu isyonga «Stavisskiy ishi» bahona bo‘lgan. Rossiyalik emigrant, xalqaro

firibgar, tovlamachi Stavisskiy firibgarlik orqasidan juda katta boylik

Iqtisodiy inqiroz va

to‘plagandi. U Fransiyada aholiga juda katta miqdorda qalbaki aksiyalar

sotishga ulgurgan va bu qalbaki aksiyalar uni sotib olganlarni xonavayron

qilgandi. 1934-yil yanvar oyida Stavisskiy fosh etildi. Tekshiruvlarda qator

siyosiy arboblarning ham qalbakichilikda qo‘li borligi aniqlandi. Fashistlar

bu ishda mamlakat parlamentini aybdor deb e’lon qildilar va 6-fevral kuni

qurolli isyon ko‘tardilar. Garchand, isyon muvaffaqiyatsiz tugagan bo‘lsada,

fashistlar hukumatning iste’fo berishiga erishdilar.

Fashistlar isyoni Fransiya jamiyatining sog‘lom

kuchlarini qattiq qayg‘uga soldi. Ularning chaqirig‘i

bilan kuchli antifashistik harakat oyoqqa turdi.

12-fevral kuni ularning (sotsialistlar, kommunistlar, radikallar va partiyasizlar)

chaqirig‘i bilan mamlakatda umummilliy namoyishi o‘tkazildi. Unda

4,5 mln kishi qatnashdi. Shu tariqa, mamlakatda antifashistik kuchlar ittifoqini

vujudga keltirish uchun qulay sharoit vujudga keldi. Fashizm xavfi sotsialistlar

va kommunistlarni o‘rtadagi o‘zaro ginalarni unutishga undadi. Natijada

1934-yil 27-iyulda Fransiya Sotsialistik partiyasi va Fransiya Kommunistik

partiyasi o‘rtasida «Harakat birligi to‘g‘risida pakt» imzolandi. Bu ikki

partiyaning antifashistik harakatiga tez orada radikallar partiyasi ham qo‘shildi.

1935-yil 14-iyulda sotsialistlar, kommunistlar va radikallar partiyasi

birgalikda katta namoyish o‘tkazdilar. Shu tariqa Fransiyada «Xalq fronti»

vujudga keldi. 1936-yil aprel—may oylarida o‘tkazilgan parlament

saylovlarida xalq fronti g‘alaba qozondi. U parlamentda umumiy o‘rinning

deyarli uchdan ikki qismini egalladi. Sotsialist Leon Blyum boshchiligida

yangi hukumat tuzildi. Bu hukumat ish haqini oshirish, 40 soatli ish haftasi,

korxonalarda jamoa shartnomalari tuzish, kasaba uyushmalari huquqini

himoya qilish, haq to‘lanadigan ta’til berish kabi qator qarorlar qabul qildi.

Parlament fashistik tashkilotlar faoliyatini taqiqlash haqida muhim

qonun qabul qildi. Biroq bu qonun fashistlarga qonuniy faoliyat yurituvchi

partiya tuzishga ruxsat etgan. Shunday qilib, Fransiyada fashizm hokimiyatni

egallay olmadi. Bunga Fransiyada fashizmning ijtimoiy tayanchi

yo‘qligi hamda so‘l kuchlarning xalq fronti tuzishga erishganligi sabab

bo‘ldi va mamlakatni fashizm diktaturasidan saqlab qolishda Xalq fronti

hal qiluvchi rol o‘ynadi.

Biroq tez orada «Xalq fronti» ichida kelishmovchilik yuzaga keldi. Buning

sababi xalqaro va ichki siyosatda yagona fikrga kela olmaganlikda edi.

1936-yil iyul oyida Ispaniyada boshlangan Franko isyoni Fransiya uchun

fashist davlatlari qurshovida qolish xavfini vujudga keltirdi. Shunday sharoitda

hukumat Buyuk Britaniya qistovi bilan Ispaniya ishlariga «aralashmaslik»

siyosatini yurita boshladi. Kommunistlar bu siyosatga qarshi chiqdilar.

Bundan tashqari, mamlakatda fashistlar partiyasining faoliyati man etilmaganligi

hukumat bilan so‘l kuchlar o‘rtasida o‘zaro kelishmovchilikni yanada

Ayni paytda hukumat budjet tanqisligini bartaraf etolmaganligi ham

munosabatlarni yanada sovutdi. Bularning bari 1938-yil aprel oyida L. Blyum

hukumatini iste’fo berishga majbur etdi. Radikallar partiyasi rahbari

Ye. Dalad’e yangi hukumat tuzdi. Uning 30-sentabrda Myunxen shartnomasini

imzolashi Xalq frontida qattiq tanqidga sabab bo‘ldi. Myunxen

shartnomasiga ko‘ra, Chexoslovakiyaning Sudet viloyati Germaniyaga olib

berilgan edi. Bu shartnoma tez orada Gitlerga Chexoslovakiyani to‘la bosib

olish uchun yo‘l ochgandi. Natijada Radikallar partiyasi noyabr oyida «Xalq

fronti» tarkibidan chiqdi. Shu tariqa Xalq fronti tarqab ketdi.

Ye. Dalad’e o‘ng partiyalarga tayanib faoliyat yurita boshladi. 1938-yil 6-

dekabrda Fransiya Germaniya bilan o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risidagi

bitimdan hech farq qilmaydigan qo‘shma deklaratsiyani imzoladi va shu

oyda Italiyaning Efiopiyani bosib olganligini ham tan oldi.

1939-yil mart oyida Germaniyaning Chexoslovakiyani bosib olishiga

hech qanday to‘sqinlik qilmadi. Uning niyati Germaniya agressiyasi tig‘ini

Sharqqa — Rossiyaga burib yuborish edi. Ayni paytda 1939-yilning mart

oyida Fransiya hukumati har ehtimolga qarshi Buyuk Britaniya bilan harbiy

ittifoq tuzdi. Biroq tashqi siyosatdagi bu nayranglar Fransiyani saqlab qola

olmadi va u 1940-yilda Germaniya hujumi natijasida tiz cho‘kishga majbur

Shunday qilib, Fransiya Birinchi jahon urushida g‘olib bo‘lsa-da, iqtisodiy

taraqqiyoti tezlashmadi. Buyuk davlatlar ta’siridan chiqolmadi. Ikki

yuzlamachi siyosat yuritdi. Fashizm qurboni bo‘ldi.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Birinchi jahon urushining Fransiya uchun oqibatlari jadvalini tuzing.

«Milliy blok» hukumatining ichki va tashqi siyosati haqida nimalarni bilib

2. AQSH va Buyuk Britaniyaning Fransiyaga nisbatan tutgan siyosatidan qanday

xulosa chiqargan bo‘lardingiz?

3. «So‘l blok» qay tariqa yuzaga keldi? Bu ittifoq ichki va tashqi siyosatining

mazmunini tahlil eting va uni «Milliy blok» ichki va tashqi siyosati bilan

4. «So‘l blok»ning barham topishi sabablarini qayd eting.

5. «Milliy birlik» hukumati qay tariqa tuzildi?

6. Jahon iqtisodiy inqirozining Fransiya uchun oqibatlari haqida nimalarni bilib

7. Fransiyada fashizm hokimiyat tepasiga kela olmaganligini izohlab bering.

8. Xalq fronti qay tariqa vujudga kelgan edi? Uning Fransiya tarixida tutgan

o‘rniga baho bering.

9. Germaniya agressiyasining oldi olinmaganligida Fransiya ham aybdor

ekanligini faktlar asosida izohlab bering.

JADVALNI TO‘LDIRING. 1918—1939-YILLARDA FRANSIYA SIYOSATI

6-§. Buyuk Britaniya

Birinchi jahon urushining Buyuk Britaniya uchun

oqibatlari, avvalo, uning bu urushda g‘olib chiqqan

davlatlardan biri bo‘lganligi bilan belgilanadi.

G‘alaba tufayli Buyuk Britaniya ko‘p narsalarga

erishdi. Chunonchi, Germaniyaning Buyuk Britaniyaga

xavfi barham topdi.

Buyuk Britaniyaning harbiy qudrati va xalqaro maydondagi ta’siri yanada

o‘sdi hamda u Millatlar Ligasida hukmron mavqega ega bo‘lgan davlatga

aylandi. Millatlar Ligasi joriy etgan mandat tizimi eng ko‘p darajada Buyuk

Britaniyaga foyda keltirdi. Chunonchi, mag‘lub Germaniya va Turkiya sobiq

mustamlakalarining eng ko‘p qismi Buyuk Britaniyaga tegdi. Masalan, Buyuk

Britaniya Yaqin Sharqda Falastin, Transiordaniya va Iroqni boshqarish

huquqini qo‘lga kiritdi. Afrikada Tanganika, Togo va Kamerunning bir qismida

ham Buyuk Britaniyaning shunday huquqi qaror topdi. Shuningdek, Buyuk

Britaniya dominionlari ham quruq qolmadi. Millatlar Ligasi, xususan, Janubiy

Afrika Ittifoqiga Germaniyaning Janubi-G‘arbiy Afrikasini, Avstraliyaga Yangi

Gvineyadagi Germaniya mustamlakalarini, Yangi Zelandiyaga esa G‘arbiy

Samoa orollarini boshqarish huquqini berdi.

Biroq shuni ham alohida ta’kidlash zarurki, urush Buyuk Britaniyaga

faqat muvaffaqiyat keltiribgina qolmadi. Urush uning dunyodagi mavqeyiga

katta putur yetkazib, jahon bozorida hukmronlik mavqeyini pasaytirdi.

Moliyaviy yetakchiligi ham barham topdi. Natijada u qarz beruvchi davlatdan

qarz oluvchi davlatga aylanib qoldi. Chunonchi, Buyuk Britaniyaning ichki

davlat qarzi 1914-yildagi 650 mln funt sterlingdan 8 mlrd funt sterlingga

yetgan. AQSHdan esa 5 mlrd dollardan ortiq miqdorda qarz bo‘lib qoldi.

Sanoat ishlab chiqarishi keskin darajada pasaydi. Ishlab chiqarilgan

tovarlarning raqobatbardoshligi pasayishi oqibatida mamlakat tashqi savdosi

hajmi 2 baravardan ortiq kamaydi.

Buyuk Britaniya shundan so‘ng o‘zining «dengiz malikasi» maqomini

tiklay olmadi. Germaniya harbiy-dengiz floti qudrati sindirilgan bo‘lsa-da,

endilikda AQSH harbiy-dengiz flotining qudrati shitob bilan o‘sib bordi.

Natijada 1920-yilga kelib Buyuk Britaniya hukumati ikki davlat harbiydengiz

flotiga teng keladigan flot saqlash an’anasidan voz kechishga majbur

bo‘ldi. Bu omillar va Buyuk Britaniya mustamlakalaridagi milliy-ozodlik

kurashi oqibatida Britaniya mustamlakachilik tizimining inqirozi boshlandi.

Buyuk Britaniya hukmron doiralari butun choralar

bilan mavjud ahvolni o‘zgartirishga harakat qildi.

1918-yilning oxirida mamlakatda iqtisodiy o‘sish

boshlandi. Bu 1920-yilning o‘rtalarigacha davom

etdi. Bunga keng iste’mol tovarlariga aholi talabining o‘sishi hamda urush

vayronalarini tiklash ehtiyoji hisobiga erishildi.

Bu o‘sish tashqi savdo o‘sishida yaqqol namoyon bo‘ldi. Chunonchi, shu

davr oralig‘ida eksport 38,1 foiz o‘sdi. Biroq bu o‘sish uzoqqa cho‘zilmadi.

1920-yilning kuzidayoq mamlakat iqtisodiyotining barcha tarmoqlarini qamrab

olgan iqtisodiy tanglik boshlandi. 1921-yilda sanoat ishlab chiqarishi uchdan

birga qisqardi va u urushdan oldingi darajaning 68 foizini tashkil etdi. Ko‘mir

qazib chiqarish 30 foiz, tashqi savdo hajmi esa urushdan oldingi darajadan 2

Ishlab chiqarishning keskin kamayishi ishsizlar sonining o‘sishiga sabab

bo‘ldi. Masalan, ishsiz sifatida ro‘yxatga olinganlar soni 1920-yilda 375

ming nafarni tashkil etgan bo‘lsa, 1921-yil o‘rtalarida bu ko‘rsatkich 2,2

mln ga yaqin kishini tashkil etdi. 1922—1923-yil mobaynida mamlakat

iqtisodiyotida turg‘unlik saqlanib qoldi.

1924—1929-yillar davlatlar iqtisodiyotida qisman barqarorlashuvning

qaror topishi davri bo‘ldi. Biroq Buyuk Britaniya iqtisodiyoti amalda bir

joyda depsinib turdi. Masalan, 1929-yilda sanoat ishlab chiqarishi hajmi

1913-yil darajasiga arang yetdi. Faqat sanoatning yangi turlari (mashinasozlik,

kimyo, samolyotsozlik va avtomobil) hisobigagina bunga erishildi.

1913-yilda rivojlangan davlatlar orasida Buyuk Britaniyaning sanoat ishlab

chiqarishidagi ulushi 14,8 foizni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1926—

1929-yillarda 9,8 foizga tushib qoldi.

Buyuk Britaniyaning iqtisodiy jihatdan tobora orqada qolayotganligining

asosiy sababi kapitalni yangilashga kam mablag‘ sarflanayotgani,

investitsiya ko‘proq «dengiz orti davlatlari»ga qo‘yilayotgani va sanoatda

ishlatilayotgan texnika sifat jihatidan raqobatbardosh emasligi edi. Angliya

hukmron doiralari bu omillar ahamiyatini o‘z vaqtida va to‘g‘ri anglay

olmadilar. Texnika jihatidan qoloqligi tufayli Buyuk Britaniya jahon bozorida

birin-ketin o‘z mavqeyini boy bera boshladi. Eksport tobora qisqara bordi.

Tashqi savdo hajmi urushdan oldingi darajaning 87 foizini tashkil etdi,

xolos. Importning hissasi tobora ortib bordi. Bu holat oddiy xalqning turmush

darajasiga ta’sir etmay qolmadi. Xalq turmush darajasi ancha pasaydi va real

ish haqi kamaydi.

Bu davrda mamlakat hayotini uchta partiya —

Liberallar, Konservativ va Leyboristlar partiyalari

o‘rtasidagi kurash belgilar edi. Birinchi jahon

urushi yillarida hokimiyat tepasida turgan Liberal partiya yuqorida qayd

etilgan omillar ta’siri ostida tobora o‘z mavqeyini yo‘qotib bordi. Liberal

Jahon tarixiga oid kitoblar

1-lavha. «O‘zbek» atamasi hamda o‘zbek xalqi etnik birligining shakllanish

«O‘zbek» atamasi haqida hozircha «O‘zbekiston tarixi» fanida yakdil xulosa yo‘q. Ayrim mualliflar Dashti Qipchoqda ko‘chib yurgan turk-mo‘g‘il qabilalarining bir qismi o‘zlarini erkin tutganliklari sababli «o‘zbek», ya’ni «o‘z-o‘ziga bek, xo‘jayin» deb atagan desalar, boshqalar «o‘zbek» etnonimini Oltin O‘rda xoni O‘zbekxon (XIV asr) nomi bilan bog‘laydilar. Boshqa yana bir guruh olimlar esa Oq O‘rdada (Dashti Qipchoqning sharqiy qismida) yashagan turk-mo‘g‘il qabilalariga «o‘zbeklar» degan nom berilgan, degan fikrni bildiradilar. «O‘zbek» atamasi o‘g‘iz qabilalari tarkibidagi «o‘z» urug‘i nomidan olingan, degan fikrlar ham mavjud.

Hozircha anig‘i shuki, Shayboniyxon boshchiligida Dashti Qipchoqdagi o‘zlariga «o‘zbek» degan nomni qabul qilgan qabilalar ikki daryo oralig‘idagi yerlarga ko‘chib kelgach, o‘zbek xalqi — xalq sifatida shakllandi, deyish tarixiy haqiqatga mutlaqo zid. Shayboniyxon Movarounnahrni egallagach, Movarounnahrning qadimiy xalqi ham «o‘zbek» atamasini qabul qildilar. «O‘zbek» atamasi aholining umumiy nomiga aylandi.

O‘zbeklar elat sifatida Osiyoning markaziy hududlari, jumladan Movarounnahr, Xorazm, Yettisuv, qisman Sharqiy Turkistonning g‘arbiy mintaqalarida shakllangan. O‘zbek xalqining asosini hozirgi O‘zbekiston hududida qadimdan o‘troq yashab, sug‘orma dehqonchilik, hunarmandchilik bilan shug‘ullanib kelgan mahalliy sug‘diylar, baqtriyaliklar, xorazmiylar, farg‘onaliklar, shoshliklar, yarimchorvador qang‘lar, ko‘chmanchi sak-massaget kabi etnik guruhlar tashkil etgan. Shuningdek, Janubiy Sibir, Oltoy, Yettisuv, Sharqiy Turkiston hamda Volga va Ural daryosi bo‘ylaridan turli davrlarda Movarounnahrga kirib kelgan etnik guruhlar (komponentlar) ham o‘zbek xalqi etnogenezida ishtirok etadilar. Yuqorida nomlari keltirilgan etnoslar asosan turkiy va sharqiy eroniy tillarda so‘zlashganlar. «O‘zbek» atamasi — umumturk qavmlarining «o‘zbiy» va «o‘zbak» atamalar uyg‘unligida «qabila begi», «hukmdor» degan ma’nolarni bildiradi. Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida yuqorida nomlari qayd etilgan qabila va elatlarning etnik jihatdan aralashuv jarayoni natijasida o‘troq hayotga moslashgan turkiy hududiy maydon, ya’ni o‘zbek xalqiga xos antropologik tip (etnik qiyofa) shakllanadi.

Tarix taqozosi bilan Sharq va G‘arbdan turli qabilalarga mansub etnik guruhlar o‘lkamizga kirib kelib, mahalliy tub aholi bilan nasl jihatidan qo‘shilib-qorishib ketdi. Asrlar davomida yuz bergan bunday etnik jarayonlar natijasida o‘z hududi, davlatchiligi, tili, iqtisodiy va ma’naviy-madaniy turmush tarziga ega bo‘lgan o‘zbek xalqi shakllandi.

Yozma manbalarning guvohlik berishicha, er. avv. VII–VI asrlarda O‘zbekiston hududida sug‘diylar, baqtriyaliklar, xorazmliklar, sak va massaget elatlari yashaganlar. Zarafshon va Qashqadaryo vohasida dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi ko‘plab aholi istiqomat qilgan. Qadimgi Baqtriya O‘rta Osiyodagi qadimgi davlatlardan biri sanaladi. Marg‘iyona va Sug‘diyona Baqtriyaning siyosiy va madaniy ta’siri ostida bo‘lgan. Shuning uchun qadimda bir-biriga qarindosh bo‘lgan elatlarning kichik davlatlari — «davlatlar birlashmasi» deb atalgan.

2-lavha. O‘zbek xalqining qadimgi yozuvlari va mahalliy xalq haqidagi ilk yozma manbalar

Xalqimiz va davlatchiligimizga oid ilk yozma manbalar — zardushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto», Behistun yozuvlari va qadimgi dunyo (yunon-rim) tarixchilarining asarlarida o‘lkamizda yashagan qadimgi xalqlarning nomlari, alohida joylar, tog‘lar, daryolar va ko‘llarning, afsonaviy qahramonlar va podsholarning ismlari, yurtimiz xalqlarining turmushi, dini, madaniyati, iqtisodiy va siyosiy tuzumi to‘g‘risida ma’lumotlar beriladi. O‘zbekistonda tillarning rivojlanishi bir necha ming yillar bilan bog‘lanadi. Yozma manbalarga ko‘ra yurtimizdagi eng qadimgi mahalliy tillar: turkiy, fors, arab va eski o‘zbek tillari rivoj topgan. Ular ish yuritish va ma’muriy, adabiy va xalqaro, mahalliy qishloq va shahar tillari vazifasini bajargan.

O‘rta Osiyo xalqlarining eng qadimiy yozma madaniyati tarixining yoshi 2300–2700 yillar atrofida. Er. avv. birinchi mingyillik o‘rtalari oromiy yozuvi keng tarqalgan edi. Ana shu yozuv zaminida keyinchalik xorazm, baxtar, sug‘d, parfiyon yozuvlari shakllandi. O‘rta Osiyoga Makedoniyalik Aleksandr qo‘shini bilan yunon yozuvi ham kirib keldi.

O‘rta Osiyo xalqlarining eng qadimgi yozuvi — bu er. avv. V–IV asrlarga tegishli xumning sirtida tasvirlangan qadimgi xorazm tilidagi qisqa yozuvdir. U Oybuyirqal’a shahar xarobasidan topilgan. O‘sha yerdan topilgan er. avv. IV–III asrlarga oid yana bir yozuvda «asparak», yani «otliq», «chavandoz» so‘zi bor. Qadimgi Xorazm yozuvi oromiy alifbosiga asoslangan. Keyinchalik oromiy va qadimgi yunon alifbosiga asoslangan baqtriya yozuvi rivojlangan. Milodiy I–IV asrlardan boshlab sug‘d yozuvlari keng tarqalgan. Sak tilidagi eng qadimgi manba Olmaota atrofidagi Issiq qo‘rg‘ondan topilgan kumush idishdagi yozuvdir. U er. avv. V asrga tegishlidir.

Navbat yozma manbalarga. Ularda qadimdan O‘zbekiston va uning atrofidagi hududlarda yashagan xalqlar haqida bitiklar bor…

«Avesto»da qayd etilgan qadimgi xalqlarning dastlabki vatani — Sirdaryo va Amudaryo etaklari hamda Zarafshon vodiysi bo‘lgan.
Behistun yozuvlari — Erondagi Kirmonshoh shahri yaqinidagi Behistun qoyalarida joylashgan bo‘lib, u fors shohi Doro I buyrug‘iga ko‘ra uch tilda: qadimgi fors, elam va bobil tillarida yozilgan g‘alaba yodgorligidir. Unda er. avv. 523–522-yillari ahamoniylar saltanatini larzaga keltirgan Gaumata, Frada, Skunxa boshliq xalq harakatlari hamda Doro I zabt etgan Qadimgi Xorazm, Sug‘diyona, Baqtriya va sak qabilalari haqida yozilgan.
Yunon tarixchisi Arrian Flaviyning (er. II asr) «Iskandarning harbiy yurishlari» asarida Makedoniyalik Aleksandrning o‘rta osiyo xalqlari ustiga qilgan istilochilik yurishlari tarixi batafsil bayon qilingan.
Er. avv. V asrda qadimgi yunon tarixchisi Gerodot turli mamlakatlarga sayohat qilib, 9 ta kitobdan iborat «Tarix» asarini yozdi. Bu asarda Gerodot O‘rta Osiyoning qadimgi xalqlari, ularning turmushi, urf-odatlari hamda qo‘shni mamlakatlar haqida qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldirgan.
Er. avv. II asr oxiri–I asr boshlarida qadimgi Xitoy tarixchisi Sim Szyangning «Tarixiy yilnomalar» nomli asarida O‘zbekistonning qadimgi aholisi va davlatlari to‘g‘risida ma’lumotlar bor.
Yunon tarixchisi va geografi Strabon (er. avv. I asr oxirlari) «Geografiya» nomli asarida ko‘plab mamlakatlar, jumladan osiyo xalqlari madaniyati va tarixiy voqealari haqida ma’lumotlar keltiradi.
Rim tarixchisi Kvint Kursiy Ruf o‘zining «Buyuk Aleksandr tarixi» nomli asarida (er. I asr) Makedoniyalik Aleksandrning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari haqidagi ma’lumotlarni yozib qoldirgan.

3-lavha. O‘zbekiston hududidan topilgan tarixiy-madaniy yodgorliklar

Ilk paleolit davri madaniy yodgorliklari Toshkent viloyatidan 1963-yilida topilgan Ko‘lbuloq va Farg‘ona vodiysidan 1985-yilda topilgan Selung‘ur manzilgohlaridir. O‘zbekistondagi eng qadimgi mehnat qurollari — bir tomoni o‘tkirlashtirilgan qo‘pol daryo tosh qurollari aynan shu yerlardan topilgan. Bunday usulda yasalgan tosh qurollarni olimlar «chopperlar» deb atashadi.

Ko‘lbuloq madaniy yodgorligi MDH miqyosida eng qadimgi madaniy yodgorlik hisoblansa, Selung‘ur madaniy yodgorligi ibtidoiy odamning suyak qoldiqlari topilishi bilan mashhur. Ilk tariximizning tamal toshlari — ilk bor ajdodlarimiz tomonidan Selung‘ur g‘orida qo‘yilgan. Uning yoshi 1 mln 200 ming yil bilan belgilanadi. Qisqa qilib aytganda, O‘zbekiston hududida yashagan qadimgi xalqlarning tarixi Selung‘ur g‘orida paydo bo‘lgan arxantroplardan boshlanadi. Bu narsa O‘rta Osiyo xalqlarining ajdodlari ilk bor Farg‘ona vodiysida paydo bo‘lgan, degan taxminga asos bo‘ladi.

O‘zbekistonda qadimgi dehqonchilik manzilgohlari Zarafshon, Surxondaryo va Xorazm hududlaridan topib o‘rganilgan. So‘nggi paleolit davri odami manzilgohlari O‘zbekistonda Samarqand shahri hududidan, Toshkent viloyati Ohangaron daryosi bo‘yidagi Ko‘lbuloq manzilgohining yuqori madaniy qatlamlaridan, shuningdek, Farg‘ona vodiysidan topilgan. Bugungi kunda mezolit davriga oid yuzdan ziyod manzilgohlar ochilgan. Farg‘ona vodiysining tog‘oldi va tog‘li tumanlarida, Toshkent vohasida hamda O‘zbekiston janubida bunday manzilgohlar ko‘plab uchraydi. Obishir, Qo‘shilish va Machay manzilgohlari, shuningdek, Zarautsoy darasidagi qoyatosh rasmlari ancha mufassal o‘rganilgan. Keling, ularning ayrimlari bilan tanishamiz:

Zamonbobo— Buxoro viloyati Qorako‘l tumanidagi Zamonbobo ko‘li bo‘ylarida er. avv. ikkinchi mingyillikda yashagan chorvadorlar va dehqonlarning qadimiy manzilgohidir.
Sopollitepa— Surxondaryo viloyati, Sherobod shahri yaqinidan arxeologlar tomonidan topilgan qadimgi ziroatchilar manzilgohlaridan birining nomi. Ushbu manzilgoh er. avv. ikkinchi mingyillikka oid bo‘lib, bu yerdan paxsa imorat, sopol buyumlar, bronzadan yasalgan mehnat qurollari va zeb-ziynatlar yasaladigan ustaxona qoldiqlari, shuningdek, yirik-yirik xumlarda saqlangan bug‘doy va arpa donlari topilgan.
Jarqo‘ton — bundan 3.5 ming yil muqaddam Surxon vohasidagi hozirgi Sheroboddan uncha uzoq bo‘lmagan joyda vujudga kelgan manzilgoh. Jarqo‘ton manzilgohida shaharning ilk alomatlari ko‘zga tashlanadi. Ushbu qo‘rg‘on ikki qismga ajratilgan edi: qasr (hukmdor qarorgohi) hamda jamoa a’zolari, hunarmandlar va savdogarlarning arkni qurshab turgan uylari. Qasr ichida ibodatxona bo‘lgan.
Zarautsoy— 1912-yilda arxeolog I. Fyodorov tomonidan Surxondaryoning Zarautsoy nomli joyida qadimgi qoyatosh suratlari topilgan manzilgoh. U yerdagi hozirda dunyoga mashhur rasmlar tosh davriga mansub. Qoyatosh suratlarida yovvoyi ho‘kiz va ov manzarasi tasvirlangan.
Soymolitosh— Farg‘ona vodiysidagi topilgan yana bir manzilgohning nomi. Soymolitosh manzilgohida ham O‘zbekiston hududida yashgan ibtidoiy odamlarning sodda tasviriy san’at namunalari mavjud. Ushbu qoyatosh suratlari ajdodlarimizning atrof-muhitni bilish yoki dunyoni anglashga intilishi yuqori bo‘lganidan dalolat beradi. Ular bunday suratlarni bo‘lajak ovga yordam berishiga ishonganliklari sababli chizishgan, degan taxminlar ham mavjud.

4-lavha. O‘zbekiston hududida davlatchilik taraqqiyotining tarixi

Jonajon mamlakatimiz hududida shahar-davlatlar hamda markaziy boshqaruv tizimi va unga bo‘ysungan hududlarga ega ko‘plab davlatlar bo‘lganligini tarix darsliklaridan yaxshi bilamiz. Qadimgi qabilalarning davlatchilik boshqaruv shakliga o‘tishida yangi-yangi ixtirolarning kashf etilishi muhim rol o‘ynagan. Masalan, bronza davrida ajdodlarimiz kulolchilik charxi va g‘ildirakni kashf etganlar. Shu tariqa sodda harakatlantirish vositalari ham vujudga kelgan. Er. avv. IX–VIII asrlarda O‘zbekiston hududida ilk temir asriga o‘tish boshlangan. Er. avv. VII–VI asrlarda bu yerda qadimgi yirik davlatlar mavjud bo‘lgan. Shaharlarda hunarmandchilik, savdo-sotiq taraqqiy etgan. Qadimgi Sharq mamlakatlari bilan madaniy aloqalar o‘rnatilgan. Qadimgi davrda O‘zbekiston hududida davlatchilik taraqqiyoti — mahalliy aholining yuqori darajada rivojlangan ziroatchiligiga (dehqonchiligiga) asoslangan edi.

Er. avv. VII–VI asrlarda Surxondaryo, Qashqadaryo, Zarafshon vohalari va O‘zbekistonga chegaradosh viloyatlar Baqtriya davlati ta’siri ostida bo‘lgan. Hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi natijasida er. avv. VII–VI asrlarda qadimgi shaharlar rivojlangan. Ular mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralgan bo‘lib, hunarmandchilik va savdo markazlari edi. Qiziltepa, Uzunqir, Yerqo‘rg‘on va Afrosiyob o‘rnida Baqtriya va Sug‘dning markaziy shaharlari joylashgan. Bu shaharlar O‘zbekiston hududida eng qadimgilari bo‘lib, ularning yoshi 2700 yildan kam emas. Qadimshunoslar Afrosiyob (Samarqand), Yerqo‘rg‘on va Uzunqir (Qashqadaryo vodiysi), Ko‘zaliqir (Xorazm), Qiziltepa (Surxondaryo) kabi qadimiy shaharlarni o‘rganishgan.

5-lavha. O‘zbekiston hududida mavjud bo‘lgan davlatlar tarixi

Afrosiyob — hozirgi Samarqandning sharqiy chegarasi hududlarida er. avv. VIII–VII asrlarda asos solingan qadimgi shahar. Uning maydoni 219 gektar bo‘lib, unga sug‘diylar asos solganlar. Dastlab sug‘diylar «Smarakansa», ya’ni sug‘dchasiga «anjumanlar o‘tkaziladigan joy», so‘ngra yunonlar «Marokanda», xitoyliklar «Kan» deb atashgan. XI asrdan boshlab «Samarqand» deb atalgan.

1220-yilda mo‘g‘ul xoni Chingizxon bu shaharni vayron qiladi. 1370-yili Amir Temur mazkur shaharni shimoli-sharq qismida qayta bunyod etadi. XVII asrdan boshlab sharq mualliflarining asarlarida qadimgi shahar harobalari «Afrosiyob» yoki «Ko‘hna qal’a» deb atala boshlagan.

Qadimgi Xorazm — Amudaryoning quyi oqimi, Qoraqalpog‘iston, Xorazm va Toshovuz viloyatlarini o‘z ichiga olib, «Avesto»da bu davlat «Xvarizam», Behistun yozuvlarida «Xvarazmish», Arrian va Strabon asarlarida «Xorasmiya», qadimgi sug‘d yozuvlarida «quyoshli o‘lka» tarzida uchraydi. Er. avv. IV asrda Qadimgi Xorazm ahamoniylar imperiyasidan mustaqil davlatga aylandi. Makedoniyalik Aleksandr va Salavkiylar hukmronligi davrida ham Qadimgi Xorazm davlati mustaqil edi. Er. avv. I asrda va dastlabki milodiy asrlarda Xorazmda kumush va mis tangalar zarb qilingan. Milodiy I asrda Xorazmda ishlab chiqilgan mahalliy taqvimdan xorazmliklar VII asrga qadar foydalanishgan.

Qadimgi Baqtriya — qadimda Marg‘iyona va Sug‘diyona uning tarkibiga kirgan bo‘lib, u hozirgi Surxondaryo viloyati, Janubiy Tojikiston, Shimoliy Afg‘oniston hududlarini o‘z ichiga olgan. Yozma manbalarda «Baxdi» («Avesto» kitobida), «Baqtrish» (Behistun yozuvlarida), «Baqtriana» (yunon-rimliklarning asarlarida) shaklida uchraydi. Bundan tashqari, ushbu qadimgi davlat «Avesto»da «baland bayroqli o‘lka», yunon-rim asarlarida «ming shahar mamlakati» sifatida ham tilga olinadi.

Sug‘diyona — Qadimgi Baqtriya tarkibida bo‘lib, u hozirgi Qashqadaryo va Zarafshon vohalarini o‘z ichiga olgan. Yozma manbalarida mazkur o‘lka «So‘g‘da» («Avesto» kitobida), «Sug‘uda» (Behistun yozuvlarida), yunon-rimliklar (Arrian, Strabon, Kursiy Ruf) qalamiga mansub asarlarda esa «So‘g‘diyona» shaklida tilga olingan.

Sak va massagetlar — boshqa xalq va elatlarga nisbatan ko‘p sonli bo‘lgan ko‘chmanchi chorvador xalqlardir. Ko‘chmanchi sak va massaget elatlarining asosiy mashg‘uloti chorvachilik bo‘lib, ularning tuya, ot va qo‘y-echkilardan iborat katta-katta suruvlari bo‘lgan. Ma’lum nomdagi davlatchilikka ega bo‘lmagan bo‘lsalarda o‘z yerlarini boshqa qabilalar hujumidan himoya qilish uchun saklar er. avv. VI asrda «harbiy qabila ittifoqi»ga birlashadilar.

Saklar, yuqorida ta’kidlanganidek, O‘rta Osiyoning tog‘li hududlari, dashtlari va cho‘llarida yashagan ko‘chmanchi chorvador qabilalardir. Bundan tashqari, cho‘llar va Amudaryo bo‘ylarida ko‘chmanchi massaget qabilalari ham yashaganlar.

Farg‘ona — mahalliy hokimligi Fаrg‘оnа vоdiysidа jоylаshgаn bo‘lib, pоytахti Kоsоn vа Ахsikаt shаhаrlаri bo‘lgan. Farg‘ona hukmdorlari «ixshid» deb atalgan. Fаrg‘оnа dеhqоnchilik (ziroatchilar ko‘pincha paxta va sholi ekishgan), chоrvаchilik, hunаrmаndchilik хo‘jаliklаri vа ichki-tаshqi sаvdо rivоj tоpgаn mustаhkаm iqtisоdiy pоydеvоrli o‘lkа edi. Qo‘shni mamlakatlarga bo‘yoq, rangli shisha buyumlar va dori-darmonlar chiqarilgan. Qurama va Qoramozor tog‘lari yonbag‘irlarida qadimdan yilqichilik bilan shug‘ullanilgan. Bu yerda ko‘paytirilgan tulpor otlarning dong‘i jahonga taralgan. Aholisining akariyati budda diniga sig‘inishgan.

Farg‘ona davlatining Sho‘rabashat, Uchqo‘rg‘on singari shaharlari atrofidagi aholisi yerni ishlash, sholi va bug‘doy yetishtirish, bog‘dorchilik va uzum yetishtirishda katta yutuqlarga erishgan. Olimlarning aniqlashicha, milodiy II asrda Farg‘ona davlati barham topgan.

Chоch vа Ilоq — Chirchiq vа Оhаngаrоn vоdiylаridа jоylаshgаn edi. Chоchning pоytахti Chоchkаt shаhri, Ilоqning pоytахti Tunkаt edi. Chochning hukmdori «tudun», Eloqniki esa «dehqon» deb yuritilgan. Eloq oltin va kumushlarni kovlab olishda O‘rta Sharqda ma’lum va mashhur bo‘lgan. Choch tudunlari old tomoniga mulkdorning surati, orqasiga gajak dumli bars yoki qoplon tasviri, ba’zan sulolaviy ayri tamg‘a tushirilgan chaqa-tangalar zarb etganlar. Ayrim tanga pullar orasida podshoh bilan yonma-yon turgan malika tasviri tushirilgan pullar uchraydi. Bunday qo‘shaloq tasvir, shubhasiz, qadimgi turkiylar davlatchiligida hukmdorning malikasi — «xvatun» («xotun») vazirlik darajasiga ega bo‘lib, davlat boshqaruvida faol ishtirok etganligidan dalolat beradi. Saroyda u hoqondan keyingi o‘rinni egallagan.

Qadimgi Qang‘ — hozirgi Toshkent vohasi, Chimkent viloyati va Sirdaryo bo‘yi hududlarini egallagan qadimgi davlatlar birlashmasi. Er. avv. III asrda unga saklar asos solishgan. Xitoy manbalaridan u «Qang‘yuy», Xitoy tarixchilari esa uni «Bityan» deb atashgan. Toshkent viloyatining Oqqo‘rg‘on tumanidagi Qang‘ha shahar xarobasi saklarning o‘sha kezlardagi «Qang‘dez» nomli poytaxti bo‘lgan, unga arxeologlar «Qovunchi madaniyati» nomini berishgan. Er. avv. II asr oxirida Qang‘ qabilalarning hukmdorlari tanga zarb ettiradi. Buyuk Ipak yo‘lining shimoliy tarmog‘i orqali xitoylik savdogarlar bilan uzviy aloqada bo‘lishgan. Milodiy III asrga kelib Qang‘ davlati parchalanib ketgan.

Toxariston — Hozirgi Janubiy O‘zbekiston va Tojikiston, Shimoliy Afg‘onistonni o‘z ichiga olgan bu tarixiy viloyat shimolda Hisor tog‘lari, janubda Hindikush, g‘arbda Murg‘ob va Xerirud vodiysi, sharqda Pomir bilan chegaralangan. Toxariston nomi er. avv. II asrda Yunon-Baqtriya davlatini qulatgan chorvador qabila – yuechjilar nomidan olingan. Toxariston — Hindiston, Yaqin va Uzoq Sharq mamlakatlari bilan savdo-madaniy aloqalar o‘rnatgan. O‘z chaqa-tangalari orqali ichki-tashqi savdo muomalasini yurgizishgan. Toxariston Markaziy Osiyoda budda va moniylik dinlarining tarqalishi va rivojida muhim rol o‘ynagan.

Dovon — taxminan er. avv. III asrdan to er. II asrgacha mavjud bo‘lgan davlat. Xitoy manbalarida bu o‘lka «Dovon», boshqa manbalarda esa «Parkana» deb atalgan. Aholisi 70 dan ortiq shaharlarda istiqomat qilishgan. Masalan, Dovonda bo‘lgan xitoylik sayyoh Chjan Syan bunday deb yozadi: «…Dovon diyorida 70 tacha katta-kichik shaharlar bor; …aholisining soni bir necha yuz mingga yetadi. O‘q-yoy va nayzalar bilan qurollanishgan. Xalqi ot choptirib o‘q otishga mohir». Boshqa bir xitoy solnomasida: «An’si (Qadimgi Eron) shaharlari Dovondagiga o‘xshashdir», deb yozilgan. Xitoy tarixchilarining guvohlik berishicha, Dovon davlati hududlari hozirgi Toshkent vohasigacha cho‘zilgan.

Aziz o‘quvchi! Biz o‘z tarixini bilgan xalq kelajakka ishonch bilan nazar tashlashiga ishonamiz. Vatanimiz tarixini, eng avval, maktab darsliklaridan («O‘zbekiston tarixi» 7-sinf darsligi, muallif — Abdulahal Muhammadjonov, «SHARQ» nashriyoti, 2009-, 2013-yillar), so‘ngra turli tarixiy ma’lumotlar mujassam bo‘lgan kitob, internet nashlari orqali o‘rganing.

Bularning orasida yurtimizda faoliyat yuritayotgan tarix muzeylariga tashrif buyurishni ham unutmang! Faqat shundan keyingina tarixiy filmlar, xoh u hujjatli, xoh badiiy bo‘lsin, sizga tushunarli va qiziqarli bo‘ladi.

Unutmang, Tarixni bilish, Vatanni sevish — milliy iftixorning dastlabki belgilaridan.

Ulug‘bek Urunov,

«O‘zbekiston milliy elektr tarmoqlari» aksiyadorlik jamiyati

boshqaruv raisining matbuot kotibi — axborot siyosati masalalari bo‘yicha maslahatchisi

«O‘zbekiston MET» AJ Axborot xizmati

Jahon tarixiga oid kitoblar

E. Z. Nuriddinov Nizomiy nomli tdpu «Xorijiy mamlakatlar tarixi» kafedrasi mudiri, tarix fanlari doktori

Jahon tarixiga oid kitoblar

Related posts: