Jinoyat protsessual huquqi darslik skachat
��“Nikohdan ajratish muddatini o’zgartirish kerak”
Jinoyat protsessual huquqi darslik skachat
Jinoyat huquqi tushunchasi vazifasi va tamoyillari
1. Jinoyat huquqi tushunchasi va predmeti
2. Jinoyat huquqi fanining metodlari.
3. Jinoyat huquqi va boshqa yuridik fanlarning o‘zaro aloqadorligi.
4. Jinoyat huquqi tizimi va prinsiplari.
Foydalangan adabiyotlar
Qonunlar so‘zsiz bajarilgandagina biz huquqiy davlat qurishimiz mumkin.
Islom KARIMOV.
Huquqiy davlat, fuqarolik jamiyati qurishning zaruriy sharti — bu qonunlarning so‘zsiz bajarilishidir. Qonunlarning bir xilda va so‘zsiz bajarilishi bo‘lajak huquqshunoslarimizning o‘z vazifasiga munosabati va zimmasidagi mas’uliyatni his qilishiga bog‘liqdir, Ayniqsa, jinoyatchilikka qarshi kurash olib boruvchi huquqni muhofaza qiluvchi organlarning bo‘lajak xodimlari, huquqshunoslarga jinoyat tarkibiy elementlari, jinoyatlar tasnifi, javobgarlik asoslari, qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar, jazo tushunchasi, turlari, jazo tayinlash, javobgarlik va jazodan ozod qilish, sudlanganlik, voyaga yetmaganlar javobgarligining xususiyatlari, tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari kabi mavzular barchaga tushunarli, sodda va ravon tilda bayon qilib berilgan.
Jamiyatimizda ro‘y berayotgan ijobiy o‘zgarishlarni yanada rivojlantirish va ularni takomillashtirish asoslarining tub zaminiga to‘xtalib, Prezidentimiz jamiyatimizni demokratlashtirish va yangilanish konsepsiyasini, shuningdek,, mamlakatimizni 2005-yil va kelgusi davrda modernizatsiya va isloh qilish bo‘yicha oldimizga qo‘yiladigan asosiy vazifalarga to‘xtalib, bizning asosiy uzoq muddatli va strategik vazifamiz demokratik davlat, fuqarolik jamiyati qurish jarayonlari va bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish, odamlar ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlash yo‘lidan og‘ishmay, izchil va qat’iat bilan borish lozimligini ta’kidladilar. Prezidentimizning 2005-yil 1-avgustidagi «O‘zbekiston Respublikasida o‘lim jazosini bekor qilish to‘g‘risida»gi hamda 2005-yil 8-avgustdagi «Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida»gi Farmonlari esa sud-huquq tizimini liberallashtirish yo‘lidagi yana bir pillapoya desa bo‘ladi. Farmonlarda 2008 yil 1 yanvardan boshlab o‘lim jazosini bekor qilish va jinoyat sodir etishda gumon qilinayotgan yoki ayblanayotgan shaxslarni qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sudlar vakolatiga o‘tkazilishi qayd etilgan.
1. JINOYAT HUQUQI TUSHUNCHASI VA PREDMETI
Jinoyat huquqi qilmishning jinoiyligi va bunday jinoiy qilmishlar uchun tayinlanadigan jazo choralarini belgilovchi hamda jinoyat sodir etilishi bilan yuzaga keluvchi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik normalar tizimidir.
Jinoyat huquqi huquq tizimining mustaqil huquq tarmog‘i bo‘lib, qilmishning jinoyat ekanligini, jinoiy javobgarlikning asoslari va chegaralari, jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qiluvchi holatlarni belgilovchi Oliy davlat hokimiyati organi tomonidan o‘rnatilgan huquq normalari yig‘indisidir. Mustaqil huquq tarmog‘i hisoblangan jinoyat huquqidan farqli ravishda jinoyat huquqi fani davlatning jinoyatchilikka qarshi kurash sohasidagi siyosati hamda jinoyat huquqining tarixiy taraqqiyot bosqichlari bo‘yicha qarashlar, g‘oyalar va fikrlar tizimini, shuningdek,, jinoyat huquqining o‘rganish predmeti, metodlari, vazifalari, tizimi va shu kabi masalalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Bu fan jinoyat huquqi normalarining majmui sifatida uning tarixini, qo‘llash amaliyotini o‘rganadi hamda bu borada turli xil ilmiy-qiyosiy tadqiqotlar olib borilishini taqozo etadi.
Bundan tashqari, jinoyat huquqi tushunchasi o‘quv intizomi sifatida qo‘llanilib, u yuridik o‘quv yurtlaridagi jinoyat huquqi bo‘yicha o‘quv materiallari va mavzu rejalarini o‘z ichiga oladi.
Demak, jinoyat huquqi tushunchasi: huquq tarmog‘i, qonunchilik sohasi, yuridik fan va o‘quv intizomi sifatida qo‘llanilishi mumkin.
Jinoyat huquqi huquq tarmog‘i sifatida umummajburiylik va mustaqillik xususiyatlarini o‘zida aks ettiradi.
Jinoyat huquqining umummajburiylik xususiyati shunda namoyon bo‘ladiki, shaxs jinoiy qilmish sodir etdimi – u javobgarlikka tortilishi kerak. Jinoyat sodir etganlikda aybdor deb topilgan shaxsni javobgarlikka tortish esa davlat tomonidan majburlov choralari(kuchi)ni qo‘llash orqali ta’minlanadi. Jinoyat huquqining bunday xususiyatga egaligi ushbu huquq sohasi normalarining imperativligini bildiradi.
Jinoyat huquqining umummajburiylik xususiyati quyidagi ikki omil bilan belgilanadi:
— birinchidan , jabrlanuvchini himoya qilish, uning huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini tiklash hamda jinoiy qilmish natijasida yetkazilgan zararni qoplash;
— ikkinchidan , jinoiy qilmish sodir etgan shaxsni tarbiyalash, uni jinoiy javobgarlikka tortish, jinoiy oqibatni, ya’ni jinoyat tufayli yetkazilgan zararni bartaraf etishga majburlash. [1] [3]
Boshqacha qilib aytganda , jinoyat huquqining umummajburiylik xususiyati jamiyat manfaatlarini jinoiy tajovuzlardan himoya qilishning jinoyat – huquqiy mexanizmi hisoblanib , jamiyatdagi har bir shaxsning xavfsizligini ta ’ minlovchi shart – sharoitlarni ifodalaydi . Bunday shart – sharoitlarning yetarli darajada bo ‘ lishi davlatning huquqiy tartibga solish funksiyasi bilan bog ‘ liq bo ‘ lib , jinoyat huquqining ijtimoiy tartibga solish funksiyasini hamda mavqeini belgilab beradi .
Jinoyat huquqining mustaqillik xususiyati uning boshqa ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq sohalaridan ajratilganligini bildirmaydi , balki jinoyat huquqining mustaqilligi uning huquq sohasi sifatida davlat va jamiyat manfaatlari , xavfsizligi va normal rivojlanishiga tajovuz qiluvchi qilmishlarni jinoyat deb topish uchun asos bo‘luvchi belgilar doirasini mustaqil o ‘ rnata olishida ifodalanadi .
Huquq sohasi va o ‘ quv intizomi sifatida jinoyat huquqining mustaqilligi quyidagi ikki belgi orqali namoyon bo ‘ ladi :
1) 1) tartibga solish predmeti , ya ’ ni jinoiy qilmish sodir etilganidan keyin jinoyat sodir etgan shaxs va maxsus vakolatli huquqni muhofaza qiluvchi organlar orqali davlat o ‘ rtasida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlar ;
2) 2) tartibga solish metodi ( uslubi ), ya ’ ni huquqbuzarliklarga olib keluvchi qilmishlarni ma ’ lum bir shaklda jinoyat – huquqiy taqiqlash , jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan shaxslarni javobgarlikka tortish va jazo tayinlashni belgilash . Bir so ‘ z bilan aytganda , jinoyat huquqining tartibga solish metodi – jinoyat huquqi predmeti hisoblangan ijtimoiy munosabatlarga ta ’ sir etish usullari va vositalari yig ‘ indisidan iborat . Yuqoridagi fikrlarga asoslanib xulosa qilib aytganda , jinoyat huquqi – qilmishning jinoiyligini , jinoiy javobgarlikka tortish asoslari va prinsiplarini , jazo tayinlash , jazo turlari va hajmini , jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qiluvchi holatlarni belgilovchi oliy davlat hokimiyati organi tomonidan o ‘ rnatilgan huquq normalari majmuidan iborat huquq tizimidagi mustaqil huquq sohasidir . [2] [4]
Shu tariqa, jinoyat huquqi keng ma’noda juda murakkab, keskin salbiy ijtimoiy voqelik hisoblangan jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasidagi me’yoriy normalar manbai sifatida tushuniladi.
Jinoyat huquqining boshqa huquq sohalaridan mustaqil ekanligi uning quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanligi bilan tavsiflanadi:
– – birinchidan , faqat jinoyat huquqigina qilmishning jinoiyligi va jazoga loyiqligini, jinoiy javobgarlik asosini, jazo qo‘llash hamda jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qilishni belgilovchi huquqiy normalar uchun yagona qonuniy manba sifatida namoyon bo‘ladi ;
– – ikkinchidan, jinoyat huquqi o‘zining tartibga solish predmetiga ega bo‘lib, ushbu huquq sohasining predmeti hisoblanuvchi ijtimoiy munosabatlar jinoiy qilmish sodir etilishi bilan vujudga keladi;
– – uchinchidan, jinoyat huquqi maxsus tartibga solish uslubiga ega bo‘lib, bunday uslublar va ularning harakatiga ta’sir etuvchi yuridik faktlar boshqa huquq sohalari uchun xos emas.
Jinoyat huquqi predmeti jinoyat huquqi normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlardir.
Jinoyat huquqi predmetini aniqlash bu jinoyat huquqi normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar doirasini belgilash demakdir.
Keng ma’noda jinoyat huquqining predmeti deganda, shaxs, jamiyat va davlat manfaatlarini ko‘zlagan holda jinoyat huquqi normalarining ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etish tartibi tushuniladi [3] [5] . Ijtimoiy munosabatlarni yuridik tartibga solishning normativ asosini jinoyat huquqi normalari tashkil etadi. O‘zining ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishdagi ahamiyatiga ko‘ra jinoyat huquqi normalari:
a) tartibga solish (regulyativ ; )
b) muhofaza qilish ;
v) ogohlantirish ;
g) tarbiyaviy funksiyalarni bajaradi.
Jinoyat huquqining predmeti bo‘lib ijtimoiy salbiy (zarar keltiruvchi), ya’ni jinoiy tajovuz vaqtida vujudga keladigan jamiyat manfaatlariga zarar keltiruvchi munosabatlar hisoblanadi.
Bunday ijtimoiy munosabatlar jinoyat sodir etish fakti (yuridik fakt) bilan yuzaga kelib, jinoyat huquqi normalari bilan tartibga solinganidan keyin jinoyat huquqiy munosabatlar shaklini oladi. Demak, jinoyatning sodir etilishi jinoyat huquqiy munosabatlarning vujudga kelishiga sabab bo‘luvchi yuridik faktdir.
O‘z navbatida jinoyat huquqiy munosabatlarning:
· imperativlik kabi xususiyatlarga egaligi uning boshqa huquq sohalarining predmeti hisoblangan ijtimoiy munosabarlardan farqlovchi asosiy belgisi hisoblanadi.
Jinoyat huquqiy munosabatlarning ikki tomonlamalik xususiyati shuni anglatadiki, bunday ijtimoiy munosabatlarda bir tomondan – davlat o‘zining huquqni muhofaza qiluvchi organlari orqali ishtirok etsa, boshqa (ikkinchi) tomondan esa – jinoyat sodir etgan shaxs qatnashadi.
Jinoyat huquqiy munosabatlarning imperativligi ( qat’iligi ) uning qonun bilan qat’i o‘rnatilganligi va davlat tomonidan belgilangan normalarning bajarilishi qat’iligini bildiradi.
Jinoyat huquqi predmeti hisoblanuvchi ijtimoiy munosabatlarning taalluqliligi – umummajburiy munosabatlardan aynan qaysi munosabatlarning jinoyat huquqi normalari tomonidan tartibga solinishini bildiradi.
Jinoyat huquqiy munosabatlarning yana bir o‘ziga xos xususiyatlaridan biri uning absolutligi bo‘lib, bunday ijtimoiy munosabatlarda davlat ikkinchi tomonga nisbatan ustunlik mavqeiga ega bo‘ladi.
Bizga ma’lumki, huquq nazariyasida ikki turdagi :
1) salbiy (retrospektiv), ya’ni sodir etilgan huquqbuzarlikning oqibati sifatida vujudga keluvchi ;
2) ijobiy (prospektiv), ya’ni ijtimoiy foydali va qonunda ruxsat berilgan xatti-harakat (faoliyat) natijasida vujudga keluvchi ijtimoiy munosabatlar nazarda tutiladi .
Bunday turdagi ikkala ijtimoiy munosabatlar ham jinoyat huquqining tartibga solish predmeti bo‘lib hisoblanadi. Salbiy ijtimoiy munosabatlar o‘z-o‘zidan ma’lumki, jinoiy qilmish sodir etilishi bilan yuzaga kelib, jinoyatchini jinoiy javobgarlikka tortish va uning qilmishiga yarasha jazo tayinlash bilan bog‘liq.
Ikkinchi guruh, ya’ni ijobiy munosabatlar esa davlat tomonidan belgilangan jamiyat manfaatlariga xizmat qiluvchi, jamiyat uchun foydali xatti-harakatlar natijasida yuzaga kelib, jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qilish hamda cheklangan tarzda jazo qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lib, ular jinoyat huquqining “qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar”, “shartli hukm qilish”, “jinoiy javobgarlikdan ozod qilish”, “jazoni o‘tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilish”, “amnistiya akti yoki afv etish asosida jazodan ozod qilish” kabi institutlari bilan tartibga solinadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, jinoyat huquqining predmeti sifatida ko‘proq jazolash sanksiyalari bilan bog‘liq salbiy munosabatlarni ko‘rish mumkin.
B.T.Razgildyayevning fikriga ko‘ra esa, “jinoyat huquqining vazifasi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish emas, u ijtimoiy munosabatlarni tartibga sola olmaydi, bu huquq sohasi ijtimoiy munosabatlarni muhofaza qiladi , holos”. Lekin bu fikrga qo‘shilib bo‘lmaydi, chunki barcha huquq sohalari kabi jinoyat huquqi ham o‘zining predmeti hisoblanuvchi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.
Jinoyat huquqi tartibga soluvchi predmet hisoblangan ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etish bilan birga ularni muhofaza qilish funksiyasini ham bajaradi.
2. Jinoyat huquqi fanining metodlari.
Jinoyat huquqi fanining asosiy metodlari sifatida : yuridik , jinoyat – statistikasi , ijtimoiy ( ijtimoiy ), tizimli , qiyosiy – huquqiy , tarixiy va boshqalar tan olingan .
1. Yuridik metod o ‘ z ichiga qonunchilik texnikasi va qonunni sharhlash metodlarini qamrab oladi .
Qonunchilik texnikasi metodi huquq ijodkorligida keng qo ‘ llanilib , Jinoyat kodeksi va uning har bir moddasi anik , to ‘ g ‘ ri va mantiqiy jihatdan mos bo ‘ lishi uchun normalar dispozitsiyasi va sanksiyasining tuzilishi qoidalari ma ’ lum bir talablariga javob berishi kerak .
Qonunni sharhlash metodi esa aniqligi va yuridik shakliga ko ‘ ra :- grammatik , mantikiy , qiyosiy sharhlash ; xajmiga ko ‘ ra – autentik , kengaytirilgan , chegaralangan sharh kabi sharhlash turlaridan iborat .
2. Jinoyat – statistikasi – mikdor ko ‘ rsatkichlari orqali ma ’ lum bir jinoyat – huquqiy xodisalar va tushunchalarni bilib olishga qaratilgan metoddir .
Bu metod orqali ma ’ lum bir mezonlar bo ‘ yicha umumiy mikdor o ‘ lchovlari amalga oshiriladi , bunday o ‘ lchovlar normalar , ularning dispozitsiya va sanksiyalari , aybdorlik darajasi , sudlanganlik kabi mezonlar bo ‘ yicha amalga oshirilishi mumkin . Masalan , bir yil ichida sodir etilgan ijtimoiy xavfi katta bo ‘ lmagan , uncha og ‘ ir bo ‘ lmagan , og ‘ ir va o ‘ ta og ‘ ir jinoyatlar bo ‘ yicha statisik ma ’ lumotlar yoki bunday jinoyatlar uchun qo ‘ llanilgan sanksiyalarning mikdor ko ‘ rsatkichlari jinoyat – statistikasi metod orqali aniklanadi .
Jinoyat – statistikasi metodning ahamiyati shundaki , bu metod orqali huquqni muhofaza qiluvchi organlar yoki ilmiy xodimlar tomonidan aniklangan jinoyatlar kvalifikatsiyasi , jazo va javobgarlikdan ozod qilish bo ‘ yicha sud amaliyoti meteriallari o ‘ rganib chiqilib , jinoyatchilikka qarshi kurashning samarali vositalarini tanlash va tavsiyalar ishlab chiqiladi .
3. Ijtimoiy ( ijtimoiy ) metod – jinoyat huquqining turli jihatlari bo ‘ yicha har xil toifadagi shaxslar – huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlari , huquqshunos olimlar , oddiy aholi , mahkumlardan olingan surovlar ( anketa , intervyu , ekspert baxosi ) dan iborat bo ‘ ladi va bunday surovnomalar orqali ma ’ lum bir jinoyat – huquqiy xodisa haqida ma ’ lumot olish mumkin .
4. Tizimli metod – ma ’ lum bir tizim ( guruh ) ga kiruvchi jinoyat – huquqiy xodisalar va tushunchalar yuzasidan ilmiy tadqiqotlar olib borishda ifodalanadi . Bu metoddan qonun ijodkorligi , huquqni qo ‘ llashda , shuningdek , jinoyat qonuni , jinoyat huquqi prinsiplari , jinoyat , ayb , jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qilish kabi institutlarni o ‘ rganish hamda ularni amalda qo ‘ llash maqsadida foydalaniladi .
Bu metodga ko ‘ ra , Jinoyat kodeksining bo ‘ lim , bob va moddalari o ‘ z joylashuvi bo ‘ yicha tizimlilik tamoyiliga javob berishi kerak , moddalarni tashkil qiluvchi gipoteza , dispozitsiya va sanksiya esa yaxlitlikda mikrotizimni tashkil etadi .
5. Qiyosiy-huquqiy (komparativistik) metod turli xil huquqiy tizim va davlatlardagi jinoyat qonunlarini kiyoslab, ularning farqlarini o‘rganish maqsadida qo‘llaniladi. Bu metod nafaqat qonunchilikda, balki huquqni qo‘llash borasida va fanda ham qo‘llanilishi mumkin.
6. Tarixiy-qiyosiy metod qonunchilik va huquqni qo‘llash borasida sinalgan tajribani amalga oshirish uchun ahamiyatli hisoblanadi. Masalan, halqaro jinoyat huquqidagi Nyurnberg va Tokio (harbiy jinoyatchilarga qarshi) sud protsesslari okibatida “Kriminologiya” fani mustaqil yuridik fan va o‘quv intizomi sifatida vujudga keldi.
Yuqoridagi metodlardan tashqari qonuniylik, amaliy va ilmiy faoliyatning keng qo‘llanilishi natijasida modellashtirish, kibernetika kabi matematik metodlar ham mavjud bo‘lib, bilish metodlari sifatida qo‘llaniladi. Masalan, kibernetik metodlar har xil turdagi ma’lumotlarni, xususan, jinoyat-statistikasi, ijtimoiy-huquqiy, umumiy-sud, tergov va prokuratura organlarining amaliyoti bilan bog‘liq ma’lumotlarni qayta ishlashda qo‘llaniladi . Xozirgi kunda bunday metodlardan yuridik o‘quv yurtlarida ilmiy tadqiqot ishlari olib borishda keng qo‘llanilmoqda.
3. Jinoyat huquqi va boshqa yuridik fanlarning o‘zaro aloqadorligi.
Jinoyat huquqi huquq tizimidagi huquq sohalari bilan o‘zaro bog‘liqlikda bo‘lib, ulardan ayrimlari bilan o‘xshashligi ham mavjud. Lekin jinoyat huquqini boshqa huquq sohalaridan farqlay olish kerak.
Jinoyat huquqi boshqa huquq sohalaridan o‘zining predmeti, vazifalari va tartibga solish uslublari bilan farq qiladi .
Jinoyat huquqining boshqa huquq sohalari – kriminologiya, huquqiy-statistika, jinoyat ijroiya huquqi, kriminalistika, jinoyat protsessi, ma’muriy, fuqarolik, halqaro huquq va shu kabi huquq sohalaridan farqli va o‘xshash tomonlari mavjud .
Kriminologiya jinoyatchilik, uning sabablari, jinoyatchi shaxsi va jinoyatlarni oldindani olishni o‘rganadi. Jinoyat huquqining predmeti jinoyat qonunchiligi hisoblansa, kriminologiyada jinoyatchilik, uning sabablari, vujudga kelish shart-sharoitlari, o‘sish darajasi , jinoyatchining shaxsi va jinoyatlarning oldindani olish choralari o‘rganiladi. Kriminologiyada ham jinoyat huquqi singari jinoyat qonunchiligi muammolari bo‘yicha tadqiqotlar olib boriladi, lekin bunday vaziyatda kriminologiyaning metodi sotsiologik xususiyatga ega bo‘ladi.
Kriminologiyaning jinoyat huquqi bilan bog‘liqligi shundaki, latent jinoyatchilik, jinoyatchilikning tarkibiy ko‘rsatkichlari hisoblangan voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi, retsidiv, guruh tomonidan sodir etilgan, zo‘ravonlik bilan sodir etilgan, shuningdek, g‘ayriqonuniy muomala vositaralarining qurol yaroq va giyoxvandlik bilan bog‘liq jinoyatlar darajasi haqidagi kriminologik ma’lumotlar jinoyat qonunchiligi, uning tartibga solish mexanizmi ishlash darajasini taqqoslash uchun qo‘llaniladi.
Shuningdek,, jinoyatchining shaxsi haqidagi mavjud kriminologik ma’lumotlar, ya’ni ijtimoiy-demografik, ijtimoiy-psihologik belgilar – jinoiy javobgarlik va jazo tayinlash uchun asos sifatida jinoyat huquqining “jinoyatchining shaxsi” deb nomlangan toifasini to‘ldiruvchi ishonchli statistik ma’lumotlar bo‘lib xizmat qiladi.
Huquqiy-statistikaning predmeti – umumiy va alohida institut sifatida jinoiy guruhlar, jinoyatlarning turlari bo‘yicha jinoyatchilikning tuzilishi, holati va dinamikasining mikdor ko‘rsatkichlari hisoblanadi.
Jinoyat huquqi ma’lum bir huquqiy holat bo‘yicha ilmiy xulosalar, va tadqiqotlar olib borishda huquqiy-statistika va uning tarkibiy qismi hisoblangan “jinoyat statistikasi”ga tayanadi.
Ijtimoiy xavfli qilmishlarni kriminalizatsiya yoki dekriminalizatsiya qilish uchun ijtimoiy shart-sharoitlarni belgilab olish maqsadida statistik ma’lumotlar jinoyat huquqi fani uchun zarurdir.
Huquqiy-statistika jinoyat huquqi uchun jinoyatchilik va jinoyatchining shaxsining protsessual xususiyatlari haqida ma’lumotlarni yetkazib beradi. Bunday ma’lumotlar jinoyat qonunchiligining qo‘llanilish holatini faktik baholash uchun zarur bo‘lgan “bekor qilingan hukmlar”, “ochilmagan jinoyatlar mikdori”, “javobgarlikning mukarrarligi prinsiplariga rioya etilmaganligi sabablari” haqidagi ma’lumotlar bo‘lishi mumkin.
Jinoyat-ijroiya huquqi – sud hukmlari bo‘yicha jazoni ijro etish tartibini belgilaydi va bu borada vujudga kelgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.
Jinoyat-ijroiya huquqi fani jinoiy jazo va boshqa huquqiy ta’sir choralarini ijro etish jarayonida jazoning maqsadi, uni amalga oshirish va jazoni qo‘llash natijalarini o‘rganadi.
Jinoyat-ijroiya huquqi jazo, kriminal retsidivi, jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qiluvchi holatlar kabi masalalar bo‘yicha jinoyat huquqi bilan bevosita bog‘liqdir.
Kriminalistika – sodir etilgan jinoyatga oid dalillarini topish, mustahkamlash va tadqiq qilish, shuningdek, jinoyatchi shaxsini aniqlash va qidiruv ishlarini amalga oshirish usul, uslub va vositalari tizimini o‘rganuvchi fandir.
Jinoyat huquqi fani kriminalistika bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, jinoyat huquqi boshqa fanlar, sud psixiatriyasi, sud meditsinasi, sud psihologiyasi kabilardan foydalanib qilmish va jinoyatchining ijtimoiy xavflilik darajasini belgilash, sodir etilgan jinoyatlarni fosh etish, jinoyatchi shaxsiga baho berish hamda jinoyat tarkibining barcha elementlarini aniqlashda kriminalistika faniga tayanadi.
Jinoyat protsessi va jinoyat huquqi o‘zaro bog‘liq fanlar bo‘lib, ular birgalikda yurisprudensiyada “moddiy va protsessual jinoyat huquqi” deb ataladi. Jinoyat huquqi jinoyat huquqiy munosabatlarning moddiy asosini belgilab bersa, jinoyat protsessi jinoyat-huquqiy munosabatlarning protsessual tartibini asoslab beradi.
Jinoyat huquqi jinoiy qilmishlar doirasi, javobgarlik asoslari va prinsiplari, jazo tayinlash, jazo turlari va chegaralarini, jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qiluvchi holatlar haqidagi moddiy normalarni belgilab bersa, jinoyat protsessi jinoyat ishlarini yuritish, jinoyatlarni ochish, jinoyat ishlarini ko‘rib chiqib hal qilish bo‘yicha huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatini belgilovchi protsessual normalar majmuini ifodalaydi.
Jinoyat protsessi va jinoyat huquqi bir-biriga “shakl va mazmun” jihatdan bog‘liqdir. Jinoyat huquqi jinoyatchilikka qarshi kurash sohasidagi davlat siyosatining “mazmuni”ni tashkil etsa, jinoyat protsessi bunday siyosatning “shakli”ni ifodalaydi.
Ma’muriy huquq ma’muriy huquqbuzarlik, ma’muriy javobgarlikka tortish asoslari va tartibi, ma’muriy ishlarni ko‘rib chiqish tartibini belgilab beruvchi hamda o‘rganuvchi fandir.
Ma’muriy huquq ma’muriy huquqbuzarlik bilan jinoyatlar o‘rtasidagi chegarani belgilash, ma’muriy va jinoiy jazo sanksiyalari, jinoiy qilmishning ma’muriy huquqbuzarlikka aylanishi va aksincha, ma’muriy huquqbuzarlikning kriminalizatsiya qilish bo‘yicha jinoyat huquqi bilan bog‘liqdir.
O‘zbekiston Respublikasida bozor munosabatlari amal qilayotgan sharoitda fuqarolik va jinoyat qonunchiligining o‘zaro bog‘liqligini ko‘rishimiz mumkin. Xususan, bunday alokadorlik mulkiy xususiyatdagi jinoyatlar, ya’ni iktisodiyotga qarshi jinoyatlar, fuqarolik huquqidagi deliktlarga baho berishda bilinadi. Jarima, moddiy zarar va ma’naviy ziyonni koplash kabi sanksiyalar borasidagi ilmiy-qiyosiy tadqiqotlar jinoiy va fuqaroviy-huquqiy javobgarlik o‘rtasidagi farqni to‘g‘ri aniqlash imkonini beradi.
Jinoyat huquqi va tadbirkorlik huquqi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik iktisodiyot asoslariga qarshi va xo‘jalik faoliyati sohasidagi jinoyatlar – g‘ayriqonuniy bank va tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish , g‘ayriqonuniy savdo qilish, savdo qilish qoidalarini buzish, soxta tadbirkorlik, soxta bankrotlik va shu kabi jinoyatlar uchun javobgarlik belgilashda namoyon bo‘ladi.
Bizga ma’lumki, 1994 yil 22 sentabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida “Ekologiya sohasidagi jinoyatlar” deb nomlanuvchi maxsus IV bo‘lim ajratilgan bo‘lib, aynan ana shu bo‘lim jinoyat huquqining ekologiya huquqi bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Jinoyat huquqidagi ushbu bo‘limi normalari blanket xususiyatga ega, ya’ni atrof muxitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasidagi huquqbuzarliklarning aniq shakllarini bilib olish uchun ekologiya huquqi normalariga murojaat qilish kerak bo‘ladi.
Mehnat huquqi bilan jinoyat huquqining o‘zaro aloqadorligini fuqarolarning mehnat qilish, xususan adolatli mehnat sharoitlarida mehnat qilish huquqi va ularning shaxsiy xavfsizligini muhofaza qilish hamda ishlab chiqarish texnikasidan foydalanish sohasida ko‘rish mumkin.
Transport sohasidagi jinoyatlarning anchagina ahvolda ekanligi haqidagi ma’lumotlarga asoslangan holda O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida “Transport harakati va ulardan foydalanish xavfsizligiga qarshi jinoyatlar” deb nomlangan maxsus 17-bob ajratilgan bo‘lib, aynan ana shu bob jinoyat qonunchiligining xavo, temir yo‘l, suv va avtomobil transportlarini boshqarish va undan foydalanish xavfsizligi qoidalarini tartibga soluvchi transport qonunchiligi bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Jinoyat huquqning halqaro huquq bilan o‘zaro alokadorligini jinoyat qonunchiligi muammolari, xususan, jinoyat qonunining hudud bo‘yicha amal qilishi, chet el fuqarolarining jinoiy javobgarligi, jinoyat sodir etgan shaxslarni ushlab berish, jinoyat huquqi normalarining halqaro huquq normalariga mos kelishi, jinoyat huquqining konvension normalari deb ataluvchi halqaro jinoyatlar va halqaro xususiyatdagi jinoyatlarni kodifikatsiyalash masalalari borasida ko‘rish mumkin.
4. Jinoyat huquqi tizimi va prinsiplari.
jinoyat huquqi tizimi ikki elementdan iborat:
1. Jinoyat huquqi insitutlari ;
2. Jinoyat huquqi normalari.
Jinoyat huquqi institutlari deganda bir-biriga yakin bo‘lgan ma’lum bir doiradagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi jinoyat huquqi normalarining yig‘indisi tushuniladi.
Jinoyat huquqi tizimi quyidagi institutlardan tashkil topgan:
jinoyat (javobgarlik asoslari)
jazo va uni tayinlash
tibbiy yusindagi majburlov choralari
shaxsga qarshi jinoyatlar
tinchlik va xavfsizlikka qarshi jinoyatlar
iktisodiyot sohasidagi jinoyatlar
ekologiya sohasidagi jinoyatlar
xokimiyat, boshqaruv va jamoat birlashmalarining faoliyat tartibiga qarshi jinoyatlar
jamoat xavfsizligiga va jamoat tartibiga qarshi jinoyatlar
harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qarshi jinoyatlar.
Bunday institutlar o‘z navbatida sub’institutlarga bo‘linadi. Masalan, “jinoyat”(javobgarlik asoslari) instituti – javobgarlikka tortilishi lozim bo‘lgan shaxslar, tamom bo‘lmagan jinoyat, ishtirokchilik, bir kancha jinoyat sodir etish, qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar kabi sub’institutlardan iborat.
Jinoyat huquqi normalari deganda , jinoyat sodir etilganidan keyin vujudga keluvchi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan xulk-atvor (yurish-turish) qoidalari tushuniladi.
Jinoyat huquqi normalari imperativ, tartibga solish va huquqni qo‘llash xususiyatlariga ega.
Jinoyat huquqi normalarining imperativligi bunday normalarning kat’iy o‘rnatilganligi hamda ularning bajarilishi majburiyligini bildiradi.
Jinoyat huquqi normalarining tartibga solish xususiyatdaligi shuni bildiradiki, bunday normalar jinoyat sodir etilganidan keyin yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi va bunday ijtimoiy munosabatlar vujudga kelishi bilan qo‘llaniladi .
Jinoyat huquqi normalarining huquqni qo‘llash xususiyati jinoyat huquqi normalari orqali Jinoyat kodeksida ko‘rsatilgan barcha umumiy qoidalar va sanksiyalarining amalda qo‘llanishini ifodalaydi.
Jinoyat huquqi normalarini mohiyatiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:
1. Norma-prinsiplar – jinoyat huquqining umumiy qoidalari hisoblangan jinoyat huquqi vazifalari va prinsiplarini belgilab beruvchi normalar. (Jinoyat kodeksi 2-10 moddalari).
2. Definitiv normalar – jinoyat-huquqiy tushunchalarni belgilab beruvchi normalar. Masalan, jinoyat va ijtimoiy xavfli qilmish tushunchalari (Jinoyat kodeksi 14- moddasi), jinoyat uchun javobgarlik tushunchasi (Jinoyat kodeksi 16-moddasi), akli rasolik tushunchasi (Jinoyat kodeksi 18-moddasi), ishtirokchilik tushunchasi (Jinoyat kodeksi 27-moddasi), jazo tushunchasi (Jinoyat kodeksi 42-moddasi) va xk.
3. Muhofaza qiluvchi normalar – jinoyat qonuni bilan anik bir obyektni – ijtimoiy munosabatlarni muhofaza qiluvchi normalar. Jinoyat kodeksi Maxsus qismidagi barcha normalar muhofaza qiluvchi normalar hisoblanadi .
4. Taqiqlovchi normalar – Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddalari tarkibida mavjud bo‘lib, ma’lum bir qilmishlar sodir etish yoki etmaslikni taqiqlab qo‘yuvchi normalar. Masalan, odam o‘ldirish(97- modda), shaxsning sog‘ligiga shikast yetkazish(104-111 moddalar), o‘g‘rilik(169- modda) va shu kabi qilmishlarni taqiqlovchi normalar.
Jinoyat kodeksi jinoyat huquqining yagona manbai bo‘lganligi sababli jinoyat qonunchiligi tizimidan kelib chiqib, jinoyat huquqi normalarini ikki guruhga bo‘lish mumkin.
1. Umumiy normalar (umumiy qism normalari)
2. Maxsus normalar (maxsus qism normalari).
Umumiy normalar jinoyat huquqining umumiy qoidalari va tushunchalarini, ya’ni jinoyat huquqi vazifalari va prinsiplari, jinoyat qonunining amal qilish doirasi, jinoyat tushunchasi, jinoiy javobgarlik va uning asoslari, jinoyat sodir etish bosqichlari, ishtirokchilik, bir kancha jinoyatlar tushunchasi, qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlarni belgilab beradi.
Maxsus qism normalarida esa har bir jinoyat tarkibi uchun jinoiy javobgarlikning xajmi va xususiyatini aniq ko‘rsatiladi.
Jinoyat huquqining umumiy va maxsus normalari bir-birga bog‘liq bo‘lib, o‘z navbatida umumiy normalar maxsus normalar uchun asos vazifasini o‘taydi. Shuning uchun ham umumiy normalar maxsus normalar uchun universal va majburiy bo‘lib hisoblanadi. Huquqni qo‘llash faoliyatida bu ikki guruh normalari tashkiliy jihatdan bir- birini tuldirib turadi.
Ayrim olimlar fikriga ko‘ra, jinoyat huquqi umumiy qism normalari pozitiv(regulyativ) – tartibga soluvchi xususiyatga ega bo‘lib, bunday normalarning quyidagi turlari mavjud:
a) deklarativ normalar, jinoyat huquqi prinsip va vazifalarini belgilab beruvchi normalar.(Jinoyat kodeksi 2-10 modalar) ;
b) umumtartibga soluvchi normalar, jinoyat huquqining umumiy qoidalari va tushunchalarini belgilab beruvchi normalar: jinoyat tushunchasi, ishtirokchilik tushunchasi, jazo tushunchasi va xk. Bunday normalar O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi umumiy qismi asosini tashkil etadi ;
c) jazoni yengillashtiruvchi (imtiyoz beruvchi) normalar, masalan, shartli hukm qilish (Jinoyat kodeksi 72-moddasi), jazoni o‘tashdan muddatidan ilgari shartli ravishda ozod qilish (Jinoyat kodeksi 73- moddasi), jazoni yengilrogi bilan almashtirish (Jinoyat kodeksi 74-moddasi) ;
d) ruxsat beruvchi normalar, masalan, shaxsga – zaruriy mudofaa (Jinoyat kodeksi 37-moddasi), ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaktida zarar yetkazish (Jinoyat kodeksi 39- moddasi) kabi huquqlarni beruvchi normalar ;
e) jinoiy javobgarlikdan ozod qiluvchi normalar, masalan, javobgarlikka tortish muddati o‘tib ketganligi munosabati bilan jinoyat uchun javobgarlikdan ozod qilish (Jinoyat kodeksi 64- moddasi), kasallik tufayli javobgarlikdan ozod qilish (Jinoyat kodeksi 67- moddasi) va shu kabi jazoni yengillashtiruvchi normalar guruhiga kirmaydigan normalar.
Yuqoridagi normalarni bunday guruhlarga bo‘lish shartli hisoblanadi.
Jinoyat huquqiy tizim obyektiv va subyektiv omillardan iborat mexanizm yordamida shakllanadi.
Obyektiv omillar – bu avvalambor, real ijtimoiy-huquqiy holatlarning o‘zgarishidir. Ma’lum bir ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalarning mavjud emasligi yoki ma’lum bir sohadagi jinoyatlarning usib borishi boshqa huquq sohalari bilan birga jinoyat huquqi tizimiga ham obyektiv ta’sir qiladi. Bunday holat esa o‘z navbatida jinoyat qonunchiligi tarkibining yangilanishiga va jinoyat huquqi tizimining o‘zgarishiga (kengayishiga) olib kelishi mumkin.
Subyektiv omillar – qonun chiqaruvchi, huquqni qo‘llovchi va fuqarolar tomonidan u yoki bu jinoyat-huquqiy ta’sir choralarning qabul qilinishi, ya’ni ularning bunday ta’sirlarga nisbatan munosabati bilan bog‘liqdir. Masalan, qonun chiqaruvchi tomonidan ma’lum bir jinoyatlar va ularning ko‘payishi aniqlanib olinishi, bu borada jinoyat-huquqiy nazorat sifatida ushbu jinoyat-huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalarning vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Bu esa jinoyat huquqi tizimining o‘zgarishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Aytib o‘tish kerakki, jinoyat qonunchiligining amal qilishini ifodalovchi jinoyat huquqi tizimining rivojlanishi nafaqat jinoyat-huquqiy normalar, obyektiv va subyektiv omillarga, balki tarixiy omillarga ham bog‘liqdir.
Shuningdek,, jinoyat huquqi tizimi rivojlanishining tarixini o‘rganish uning rivojlanishining quyidagi asosiy yunalishlarini belgilash imkonini berdi:
birinchidan, ijtimoiy holatlar tizimining doimiy o‘zgarishi munosabati bilan jinoyat huquqi normalarini ushbu o‘zgarishlarga mo‘tanosib ravishda belgilash va qo‘llay olish ;
ikkinchidan, sodir etilgan jinoyatlar toifasi va jinoyatchilarning ijtimoiy xavfliligidan kelib chiqib, jinoyat-huquqiy ishontirish va majburlov usullari hamda ularning prioriteti, ya’ni qo‘llanishi muhimligi jihatdan ketma-ketligini o‘zgartirish. [4] [22]
Jinoyat huquqi tizimi jinoyat qonunchiligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Jinoyat huquqi fanining tizimi jinoyat huquqi tizimidan farq qilib, jinoyat huquqi fani jinoyat huquqi institutlari va normalaridan tashqari jinoyat huquqining o‘rganish predmeti, metodlari, fanning vazifalarini, boshqa fanlar bilan bog‘liqligi hamda jinoyat huquqi sohasida olib boriladigan ilmiy tadqiqotlarni o‘z ichiga oladi.
Jinoyat qonunchiligidan kelib chiqib, jinoyat huquqi fani ikki qismdan iboratdir:
1. Umumiy qism
2. Maxsus qism.
Umumiy qism jinoyat huquqining umumiy qoidalari va tushunchalarini o‘z ichiga olib, unda jinoyat huquqi tushunchasi, o‘rganish predmeti va metodlari, vazifalari, prinsiplari, jinoyat va jinoyatchilik tushunchalari, jinoyat tarkibi, jinoiy javobgarlik tushunchasi va asoslari, jazo tayinlash, jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qiluvchi holatlar kabi masalalar o‘rganiladi.
Jinoyat huquqining Maxsus qismida esa har bir aniq jinoyat, uning tarkibi, ushbu jinoyat uchun javobgarlik hajmi, javobgarlikni og‘irlashtiruvchi va yengilllashtiruvchi holatlar, jazo tayinlash kabi masalalar o‘rganiladi.
Jinoyat protsessual huquqi darslik skachat
���� TDYU Jinoyat-protsessual huquqi kafedrasining rasmiy kanali
���� Официальный канал кафедры Уголовно-процессуального права ТГЮУ
���� Official channel of the Department of Criminal Procedure Law, TSUL
About
Blog
Apps
Platform
Jinoyat protsessi
1.02K subscribers
��“Avval – inson, keyin – jamiyat va davlat”
✍️Baxtiyor Xidoyatov
��Jinoyat-protsessual huquqi kafedrasi professori, yuridik fanlari nomzodi
��“Inson va qonun” gazetasi. №2-son 2022-yil 17-yanvar
1.3K views Hazratali Qudratillayev , edited 17:25
Forwarded from Talabalarga xizmat ko‘rsatish bo‘limi (TSUL)
TSUL Talabalarga xizmat ko‘rsatish bo‘limi
O‘quv-uslubiy boshqarma (Registrator ofisi) Talabalarga xizmat ko‘rsatish bo‘limi “yagona darcha” tamoyili asosida o‘quv jarayoniga oid tezkor va sifatli axborot taqdim etadi.
• Aloqa:
1) +998712336636 (1033)
2) +998908224950 – telegram nomer, @THE_MAN_OF_XXII_CENTURY-telegram username)
• Muhokama:
1) https://t.me/TSULCLUB_SSC
Talabalarga xizmat ko‘rsatish bo‘limi (TSUL)
TSUL O‘quv-uslubiy boshqarma (Registrator ofisi) Talabalarga xizmat ko‘rsatish bo‘limi:
• Xizmatlardan foydalanish:1) @TSUL_SSC_bot 2) @TSUL_SSC2_bot • Aloqa:
1) +998712336636 (1027)
2) +998908224950 – @THE_MAN_OF_XXII_CENTURY
334 views Hazratali Qudratillayev , 08:11
Forwarded from TDYU_Ma’naviyat
✨ “Yilning eng yaxshi ma’naviyat targ’ibotchisi” nominatsiyasi bo’yicha respublika tanlovida ishtirok etayotgan Toshkent davlat yuridik universiteti professori, yuridik fanlar doktori, olima ayol Muhitdinova Feruza Abdurashidovnaga ovoz bering.
331 views Hazratali Qudratillayev , 12:26
♻️♻️♻️Ижтимоий сўровнома.
������ТДЮУ ўқитувчиси ва мустақил изланувчи Уралов Сарбон Сардоровичнинг юридик фанлар бўйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертацияси доирасида ўтказилаётган ижтимоий сўровномада иштирок этишингизни сўраб қоламиз.
������Барча иштирокчиларга миннатдорчилик билдириб қоламиз.
Google Docs
Форма заказа
Жиноят-процессуал қонунчилигида преюдиция институтини татбиқ этишга қаратилган ижтимоий сўровномада иштирокингиз учун олдиндан миннатдорчилик билдирамиз!
1.3K views Hazratali Qudratillayev , 14:00
proceedings_usa25012023.pdf
��“Civil legal status of artificial
intelligence“
✍️Gulchehra To’laganova
��Jinoyat-protsessual huquqi kafedrasi professori, yuridik fanlari doktori
�� “International Research Conference on Technology, Science, Engineering & Management” jurnali 2023-yil 25-yanvar
758 views Hazratali Qudratillayev , edited 15:01
��“Nikohdan ajratish muddatini o’zgartirish kerak”
✍️Sunnat Maxmudov
��Jinoyat-protsessual huquqi kafedrasi o’qituvchisi
�� “Inson va qonun” gazetasi, 4-son 2023-yil 30-yanvar
1.5K views Hazratali Qudratillayev , edited 14:40
❗️ “Судларда прокурор иштироки” ахборот тизими синов тарзида ишга туширилади
“Одил судлов фаолиятини амалга оширишни самарали ташкил этиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Президент Фармони (ПФ–12-сон, 16.01.2023 й.) қабул қилинди
✅ Ихтисослашган прокурорлар корпуси фаолиятида 2023 йил 1 сентябргача “Судларда прокурор иштироки” ахборот тизими синов тарзида ишга туширилади ҳамда 2024 йилдан амалиётга тўлиқ жорий этилади.
☑️ Фармонга кўра, қуйидагилар жорий этилади:
�� айрим тоифадаги фуқаролик, иқтисодий ва маъмурий ишларни кўриш ваколати маъмурий органларга ўтказилади;
�� айрим тоифадаги жиноят, фуқаролик, иқтисодий ва маъмурий ишлар қуйи инстанция судларининг ўзида якунлаш тартиби белгиланади.
566 views Hazratali Qudratillayev , 05:46
Forwarded from TDYU • ТГЮУ • TSUL
�� �� �� • Islambek Rustambekov Springer va SCIRP tomonidan nashr etiladigan xalqaro nufuzli nashrlarning tahririyati a’zosi bo‘ldi
�� �� �� �� • Исламбек Рустамбеков стал членом редакционной коллегии авторитетных международных изданий, публикуемых Springer и SCIRP
�� �� �� �� • Professor Islambek Rustambekov became a member of the editorial board of the prestigious international publications Springer and SCIRP
Please open Telegram to view this post
420 views Hazratali Qudratillayev , 14:26
������“2022–2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясини “Инсонга эътибор ва сифатли таълим йили”да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида”ги Президент фармони лойиҳаси жамоатчилик муҳокамасига қўйилди.
�� Ушбу ҳавола орқали Фармон лойиҳаси муҳокамасида фаол иштирок этинг: https://regulation.gov.uz/oz/d/76071
regulation.gov.uz
2022–2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясини “Инсонга эътибор ва сифатли таълим йили”да амалга оширишга…
494 views Hazratali Qudratillayev , 06:43
⚡️⚡️⚡️Президент “Ўзбекистон Республикасида Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги миллий таълим дастурини тасдиқлаш тўғрисида”ги қарорни имзолади.
����♂��♂2023 йил 1 мартдан бошлаб терговга қадар текширув, суриштирув, дастлабки терговни амалга оширувчи органлар ва жазони ижро этиш муассасалари ходимлари учун қийноққа солишга қарши курашиш бўйича қисқа муддатли ўқув курслари доимий равишда ташкил этилади.
509 views Hazratali Qudratillayev , edited 07:35
��“ПОВЫШЕНИЕ КАЧЕСТВА ОБРАЗОВАНИЯ – ЕДИНСТВЕННО ПРАВИЛЬНЫЙ ПУТЬ РАЗВИТИЯ НОВОГО УЗБЕКИСТАНА”
✍️Dilbar Suyunova
��Jinoyat-protsessual huquqi kafedrasi professori, yuridik fanlari doktori
�� “Правда Востока” gazetasi, 26-son 2023-yil 8-fevral
434 views Hazratali Qudratillayev , edited 06:58
Forwarded from TDYU • ТГЮУ • TSUL
2️⃣ 2️⃣ 2️⃣ • TDYUda “Bir asrning ikki dahosi” nomli ma’naviy-ma’rifiy tadbir tashkil etiladi
Buyuk mutafakkirlar Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Bobur tavallud topgan kun munosabati bilan tashkil etilayotgan tadbir 13-fevral 16:00 da universitet katta majlislar zalida boshlanadi.
2️⃣ 2️⃣ 2️⃣ 2️⃣ • В ТГЮУ пройдет духовно-просветительское мероприятие «Два гения одной эпохи»
Мероприятие, организованное по случаю дня рождения великих мыслителей Алишера Навои и Захириддина Мухаммада Бабура, начнется 13 февраля в 16:00 в большом конференц-зале университета.
Please open Telegram to view this post
224 views Hazratali Qudratillayev , 10:29
⚡️⚡️⚡️2023-yil 10-fevral kuni Jinoyat -protsessual huquqi kafedrasining professorlari yu.f.d G.Tulaganova ,
D.Suyunova, dotsent M.Kodirova Toshkent shahar Yuridik texnikumi talabalariga “Jinoyat protsessual huquqi” va “Sud va XMKO” fanlaridan mahorat darsi o’kazildi.
⚖⚖⚖ Dars davomida Jinoyat protsessining ishtirokchilari, ularning huquq va majburiyatlari, O’zbekiston Respublikasida sud tizimi shuningdek Konstitutsiyaviy sud haqida batafsil malumotlar berildi.
������������ Dars o’tish jarayonida sud va tergov amaliyotidan misollar keltirildi. Dars yakunida o’quvchilarni qiziqtirgan savollariga atroflicha javoblar berildi.
319 views Hazratali Qudratillayev , 04:48
⚡️⚡️⚡️ 2023-yil 9-fevral kuni Jinoyat -protsessual huquqi kafedrasi professori yu.f.n B.Xidoyatov va kafedra dotsenti v.b., yu.f.f.d. B.Xudaybergenovlar tomonidan “Jinoyat-protsessual huquqi” fanidan Toshkent viloyati Yuridik texnikumi talabalariga mahorat darsi o’kazildi.
��♂��♂��♂Dars davomida Jinoyat protsessi bosqichlari, jinoyat protsessi ishtirokchilari, dalillar va isbotlash haqida batafsil malumotlar berildi.
������Dars o’tish jaranyonida sud va tergov amaliyotidan misollar keltirildi. O’quvchilarni qiziqtirgan savollariga atroflicha javoblar berildi.
315 views Hazratali Qudratillayev , edited 04:57
⚡️⚡️⚡️ 2023-yil 14-fevral kuni TDYuU Jinoyat -protsessual huquqi kafedrasining dotsenti v.b., yu.f.f.d. B.Xudaybergenov tomonidan M.Auezov nomidagi Janubiy Qozogiston universiteti talabalari uchun “Ayrim MDHga a’zo davlatlarning dastlabki tergov yuritish bo’yicha tajribasi: qiyosiy tahlil” mavzusida mahorat darsi o’kazildi.
⚖️⚖️⚖️ Onlayn-ma’ruza davomida talabalarga jinoyat haqida ariza va xabarlar yuzasidan dastlabki harakatlar, shuningdek dastlabki tergov bo’yicha xorij tajribasi haqida batafsil malumotlar berildi.
⚡️⚡️⚡️14 февраля 2023 года и.о. доцентом кафедры Уголовно-процессуального права ТГЮУ, д.ф.ю.н. Б.К.Худайбергеновым была проведена онлайн-лекция на тему: “Производство предварительного расследования некоторых стран СНГ: сравнительный анализ”
⚖️⚖️⚖️ В ходе онлайн-лекции студенты получили подробную информацию об особенностях производства первичных действий по поступившим заявлениям и сообщениями о преступлениях.
Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti
2016-yil ________________-sonli qaroriga ko‘ra nashrga tavsiya etilgan.
UDK 343.1(575.1)
Jinoyat-protsessual huquqi. Umumiy qism. Darslik. // Mualliflar
S.M.Raxmonovalarning umumiy tahriri ostida –Toshkent: TDYU
nashriyoti, 2016. – 468 bet.
Taqrizchilar:
I.Sottiev – O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi kafedra
boshlig‘i, yu.f.n., dotsent
Sh.Abdukadirov – jinoyat ishlari bo‘yicha Toshkent shahar
Shayxontohur tuman sudi sudyasi, yu.f.n., dotsent.
Mazkur darslik “Jinoyat-protsessual huquqi” fanining umumiy qismi
bo‘yicha o‘quv dasturi negizida tayyorlangan va
“Yurisprudensiya” ixtisososligi Davlat ta’lim standartiga muvofiq bo‘lib,
yuridik oliy ta’lim muassasalari va fakultetlari talabalariga mo‘ljallangan.
© Mualliflar jamoasi
© Toshkent davlat yuridik universiteti, 2016.
I BOB. JINOYAT-PROTSESSUAL HUQUQI TUSHUNCHASI
VA MOHIYATI. JINOYAT-PROTSESSUAL QONUN
1.1.Jinoyat-protsessual huquqi tushunchasi va ahamiyati. 10
1.2.Jinoyat protsessining bosqichlari va funksiyalari. 14
1.3.Jinoyat protsessual shakl va jinoyat protsessual kafolatlar. 22
1.4.Jinoyat-protsessual huquqi huquq sohasi sifatida va uning boshqa huquq
sohalari bilan o‘zaro aloqasi……………………………………. 24
1.5.Jinoyat-protsessual qonun hujjatlari va uning vazifalari……………. 28
1.6.Jinoyat protsessual huquqining normalari………………………..…..32
1.7.Jinoyat-protsessual qonunining vaqt, hudud va shaxslar bo‘yicha amal
II BOB. JINOYAT PROTSESSI PRINSIPLARI
2.1.Jinoyat protsessi prinsiplari tushunchasi va tizimi. 44
2.3.Odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilish prinsipi. 48
2.4.Jinoyat ishlarini hay’atda va yakka tartibda ko‘rib chiqish prinsipi. 50
2.5.Sudyalarning mustaqilligi va ularning faqat qonunga bo‘ysunish
2.6.Jinoyat ishini qo‘zg‘atishning muqarrarligi prinsipi. 53
2.7.Odil sudlovni fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi asosida amalga
oshirish prinsipi. 54
2.8.Shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish prinsipi. 56
2.9.Fuqarolarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilish prinsipi. 58
2.10.Sudda jinoyat ishlarining oshkora ko‘rilishi prinsipi. 60
2.11.Jinoyat ishlari yuritiladigan til………………………………………62
2.12.Jinoyat ishlarini yuritishda jamoatchilikning ishtiroki prinsipi……..64
2.13.Haqiqatni aniqlash prinsipi………………………………………….66
2.15.Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchini himoyalanish huquqi
bilan ta’minlash prinsipi………………………………………. … 70
2.16.Sudda ishlarni yuritishda tortishuv prinsipi. 73
2.17.Dalillarni bevosita va og‘zaki usulda tekshirish prinsipi………. ….75
2.18.Protsessual harakatlar va qarorlar ustidan shikoyat qilish huquqi
III BOB. JINOYAT PROTSESSI ISHTIROKCHILARI
3.2.Jinoyat ishini yuritishga mas’ul bo‘lgan davlat organlari va mansabdor
3.3.Jinoyat ishini yuritishda ishtirok etuvchi jamoat birlashmalari, jamoalar
3.4.Jinoyat protsessida o‘z manfaatlarini himoya qiladigan shaxslar.
Himoyachilar va vakillar……………………………………………..…100
3.5.Jinoyat protsessida ishtirok etuvchi boshqa shaxslar. 110
IV BOB. JINOYAT PROTSESSIDA ISHTIROK ETISHGA
MONELIK QILADIGAN HOLATLAR. RAD QILISHLAR.
4.1.Sudyaning, prokurorning, tergovchining, surishtiruvchining va sud
majlisi kotibining ishda ishtirok etishiga monelik qiladigan holatlar…..120
4.2.Jamoat birlashmasi yoki jamoa vakilining ishda ishtirok etishiga
monelik qiladigan holatlar………………………………………………125
4.3.Ekspertning, mutaxassisning, tarjimonning, xolisning ishda ishtirok
etishiga monelik qiladigan holatlar……………………………………..126
4.4.Himoyachining, jabrlanuvchi, fuqaroviy da’vogar yoki fuqaroviy
4.5.Rad qilish va o‘zini o‘zi rad etish hamda ularni hal qilish tartibi….. 129
V BOB. DALILLAR VA ISBOT QILISH
5.1.Dalillar va isbot qilish tushunchasi…………………………………136
5.4.Dalillarning xususiyatlari…………………………………………. 146
5.5.Dalillarni tasniflanishi va ularning amaliy ahamiyati………………148
5.6.Dalillar manbalarining tushunchasi va turlari………………………154
VI BOB. ISBOT QILISHNING UMUMIY SHARTLARI
6.1.Isbotlash va uning elementlari………………………………………160
6.2.Isbotlashning umumiy shartlari……………………………………..167
6.4.Dalillarni bayonnomalarda qayd etish……………………………. 183
VII BOB. DALILLARNI TO‘PLASH USULLARI
7.1.Dalillarni to‘plash usullari tushunchasi va turlari. 191
7.3.So‘roq qilishning umumiy shartlari………………………………. 197
7.5.Tanib olish uchun ko‘rsatish tergov harakati……………………….217
7.6.Ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish………………221
7.9.Murdani eksgumatsiya qilish……………………………………….237
7.11.Olib qo‘yish va tintuv……………………………………………..248
7.12.Pochta-telegraf jo‘natmalarini xatlab qo‘yish, ko‘zdan kechirish va
7.13.Telefon va boshqa so‘zlashuv qurilmalari orqali olib boriladigan
so‘zlashuvlarni eshitib turish…………………………………………. 257
7.15.Ekspertiza tekshiruvi uchun namunalar olish…………………….264
7.16.Ashyoviy dalillar va ularning tasniflanishi……………………….267
7.17.Narsa va hujjatlarni taqdim qilish…………………………………270
7.18.Narsa va hujjatlarni ashyoviy va yozma dalil sifatida ishga qo‘shib
VIII BOB. JINOYAT-PROTSESSUAL MAJBURLOV
8.6.Shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish…………………………. 297
8.7.Protsessual majburlov choralari protsessual majburiyatlar va sud
majlisida tartibni buzganlik uchun javobgarlik………………………. 301
8.8. Jinoyat protsessi ishtirokchilarining xavfsizligini ta’minlash……..305
IX BOB. EHTIYOT CHORALARI
9.1.Ehtiyot choralari va ularning turlari, ularni qo‘llash, o‘zgartirish va
9.2.Ehtiyot chorasi sifatida qamoq va uy qamog‘i……………………..313
9.4.Munosib xulq-atvorda bo‘lish to‘g‘risidagi tilxat………………….331
9.6.Voyaga yetmaganlarni kuzatuv ostiga olish uchun topshirish…..…342
MULKIY ZIYONNI QOPLASH
XI BOB. JINOYATLARNING OLDINI OLISH CHORALARI
11.1.Jinoyatlarning oldini olish choralari tushunchasi, turlari va huquqiy
11.2.Jinoyatning sabablarini va uning sodir etilishiga imkon bergan shart-
sharoitlarni bartaraf qilish shakllari va bu jarayonda surishtiruvchining,
tergovchining, prokurorning faoliyati………………………………….370
11.3.Sudning jinoyatning sabablarini va uning sodir etilishiga imkon bergan
shart-sharoitlarni bartaraf qilish faoliyati………………………………372
taqdimnoma va xususiy ajrim qabul qilish………….…………..………376
XII BOB. REABILITATSIYA
12.1.Reabilitatsiya tushunchasi va uning asoslari……………………..380
12.2.Reabilitatsiya qilinuvchi shaxslar………………………………..384
12.3.Reabilitatsiya turlari……………………………………………. 385
12.4.Reabilitatsiya huquqiga ega bo‘lmagan shaxslar……………….. 387
12.5.Yetkazilgan mulkiy ziyonni qoplash…………………………….389
12.6.Reabilitatsiyaga oid masalani hal qilish………………………….390
XIII BOB. PROTSESSUAL MUDDATLAR VA CHIQIMLAR
13.1.Jinoyat protsessida protsessual muddatlarning tushunchasi, ahamiyati
13.2.Protsessual muddatlarni hisoblash, uzaytirish va tiklash…………400
13.3.Jinoyat protsessida protsessual chiqimlar tushunchasi va turlari. 403
13.4.Protsessual chiqimlarni undirish tartibi…………………………..408
Tavsiya etilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………459
Mustaqillik yillari davomida sud-huquq tizimini tubdan isloh qilish,
fuqarolik jamiyatini shakllantirish, demokratlashtirishning tarkibiy qismi
sifatida sud hokimiyatining xolis, mustaqil tarmoq sifatida mustahkamlash,
qonun ustuvorligini, inson huquq va erkinliklari ishonchli himoyalanishini
ta’minlash bo‘yicha izchil ishlar amalga oshirildi.
Jumladan, 2010-yil 12-noyabrda Oliy Majlis Senati va Qonunchilik
palatasining qo‘shma majlisida davlatimiz birinchi rahbari o‘zining
mohiyatan tarixiy bo‘lmish “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni
konsepsiyasi”da alohida ta’kidlaganlaridek “. sud hokimiyatini bosqichma-
bosqich mustahkamlab borish, sudning mustaqilligini ta’minlash, uni sobiq
tuzumda bo‘lgani kabi qatag‘on quroli va jazolash idorasi sifatidagi organ
emas, balki inson va fuqaro huquq va erkinliklarini ishonchli himoya va
muhofaza etishga xizmat qiladigan tom ma’nodagi mustaqil davlat
institutiga aylantirishga qaratilgan keng ko‘lamli tashkiliy-huquqiy chora-
tadbirlar amalga oshirildi
liberallashtirilishi islohotlarning muhim yo‘nalishi bo‘ldi. Xususan, jinoyat
ishlari yurituvi amaliyotiga yarashuv instituti joriy etildi, sudlarning
iqtisodiy jinoyatlar uchun ozodlikdan mahrum etish o‘rniga jarimalar
tarzidagi jazolarni qo‘llash imkoniyatlari kengaytirildi. Sud ishlarini
yuritish tizimida adolat, jazoning muqarrarligi tamoyili va o‘zgacha
demokratik tamoyillar mustahkamlanishini ta’minlovchi boshqa qator
chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Sudlarning vakolatlari izchil kengaytirib borilib, odil sudlovni
amalga oshirishda ular xolisligining va mustaqilligining kafolatlari
mustahkamlandi. Shuningdek, sudlar tuzilmasini, ular faoliyatining
tashkiliy asoslarini takomillashtirish, kadrlar zaxirasini mustahkamlashga
Ishni sudga qadar yuritish bosqichida tergov ustidan sud nazorati
kuchaytirildi. Milliy qonunchiligimizga «Xabeas korpus» instituti joriy
etildi — qamoqqa olishga sanksiya berish, shaxsni lavozimidan
chetlashtirish va tibbiy muassasaga joylashtirishdek protsessual majburlov
I.A. Karimov. “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasi: 2010-yil 12-noyabrda Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasining qo‘shma majlisidagi ma’ruza. T.:
O‘zbekiston. – B. 16.
choralarini qo‘llash huquqi prokurorlardan sudlarga o‘tkazildi, uy qamog‘i
ehtiyot chorasi joriy etildi.
Huquqni qo‘llash tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini, odil sudlovni
amalga oshirish protsessual asoslarini takomillashtirishga doir chora-
tadbirlar odil sudlovning muqarrarligini, tezkorligini ta’minlashga,
qonuniylikni ta’minlashda sudning rolini oshirishga ko‘maklashdi.
bosqichlaridagi tortishuvi tengligini, sud-huquq tizimini liberallashtirish
jarayonining muhim tarkibiy qismi sifatida advokatura mustaqilligini
mustahkamlashga doir kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Mamlakatimizda demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasiga muvofiq jinoyat ishi
qo‘zg‘atish, ish yuzasidan ayblov xulosasini o‘qib eshittirish singari
huquqlarni sudlar vakolatidan chiqarilishini nazarda tutuvchi o‘zgartishlar
jinoyat-protsessual qonuniga kiritildi. Bu esa sudning obyektivligi,
xolisligini ta’minlashga, jinoyat ishini ko‘rib chiqish jarayonida tortishuv
tamoyilining kuchayishiga ko‘maklashdi. Kassatsiya instituti tubdan isloh
etildi, apellyatsiya instituti joriy qilindi.
Binobarin, milliy qonunchilik bazasini uzluksiz ravishda isloh etish
jarayonida tubdan yangi yuridik o‘quv adabiyotlarini tayyorlash ehtiyoji
nihoyatda oshmoqda. Ta’kidlash joizki, milliy Jinoyat-protsessual
kodeksining qabul qilinganidan shu kunga qadar 56 marta o‘zgartirish va
qo‘shimchalar kiritildi. Demak, o‘quv adabiyotlari ham doimiy ravishda
yangilanib borishi, jinoyat-protsessual fanining va sud-tergov amaliyotini
real holatini aks ettirishi lozim. Shu nuqtayi nazardan, mazkur darslik
kodeksiga kiritilgan so‘nggi o‘zgartirish va
qo‘shimchalar hamda hozirgi jinoyat ishlari yurituvining so‘nggi yutuqlari
inobatga olingan holda, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining
tegishli qarorlari, shuningdek maxsus o‘quv va ilmiy adabiyotlar (milliy va
xorijiy) tahlili asosida tayyorlangan.
I BOB. JINOYAT-PROTSESSUAL HUQUQI TUSHUNCHASI
VA MOHIYATI. JINOYAT-PROTSESSUAL QONUN
(mualliflar – yuridik fanlar doktori, professor B.X.Pulatov,
yuridik fanlar nomzodi, dotsent S.M.Sahaddinov)
Annotatsiya:
Mazkur mavzuni talabalar tomonidan o‘rganilishi
O‘zbekiston Respublikasida jinoyat-protsessual huquqi tushunchasi,
mohiyati, vazifalari va manbalarini aniqlab olish, shuningdek fuqarolar
uchun yagona va majburiy bo‘lgan jinoyat ishlari yuritish tartibi, uning
vaqt va hudud bo‘yicha hamda chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan
shaxslarga nisbatan amal qilishi tartib qoidalarini bilish imkonini beradi.
1.1. Jinoyat-protsessual huquqi tushunchasi va ahamiyati
“Protsess” so‘zi lotincha “procedere” – olg‘a siljish; “processus” –
harakat, rivojlanayotgan, ishlab chiqarish ma’nolarini anglatadi.
Jinoyat protsessi davlatning huquqni qo‘llash bo‘yicha faoliyatining
turi hisoblanib, bunday faoliyatga zaruriyat jinoyat sodir etilganligi
to‘g‘risidagi ma’lumotlar bo‘lgan taqdirdagina yuzaga keladi.
Shu sababli jinoyatlarni aniqlash, ularning sodir bo‘lish holatlarini
tergov qilish, aybdor shaxslarni fosh etish va adolatli jazoga tortish
davlatning vazifalariga kiradi.
Jinoyat ishlarining aksariyati (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-
protsessual kodeksining 325-moddasida nazarda tutilgan jabrlanuvchining
arizasiga ko‘ra qo‘zg‘atiladigan jinoyat ishlari bundan mustasno) alohida
shaxslarning xohishidan qat’i nazar qo‘zg‘atiladi.
Jinoyat-protsessual huquqi jinoyat protsessining maqsadi va
prinsiplarini, ularni jinoyat-protsessual faoliyatning barcha subyektlariga
nisbatan amalga oshirish huquqi va kafolatlarini ifodalaydi, jinoyat ishlari
O’zbekiston Respublikasi hududida jinoyatchilikka qarshi kurash
bo‘yicha tezkor-qidiruv, tergov va boshqa maxsus vazifalarni mustaqil
ravishda bajaruvchi xususiy kooperativ tashkilotlar, jamoat birlashmalari
va ularning bo‘linmalarini tuzish hamda ularning faoliyat ko‘rsatishi
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 121-moddasi.
yurituvi bosqichlari tizimini, ularning har birida protsessual harakatlarni
o‘tkazish tartibini, ish bo‘yicha qaror qabul qilish asoslari va tartibini
Jinoyat-protsessual huquqining ahamiyati va zaruriyati quyidagilarda
Birinchidan, huquqni muhofaza qilish organlarining qonunda
belgilangan o‘z vakolatlari doirasida jinoyat ishlarini qo‘zg‘atish, tergov
qilish, ko‘rib chiqish va hal qilish bo‘yicha faoliyatini tartibga solish orqali
shaxs, jamiyat, davlatni jinoiy tajovuzlardan muhofaza qiluvchi jinoyat-
huquqiy normalar qo‘llanilishini ta’minlaydi;
Ikkinchidan, majburlov choralarini qo‘llash shartlari, asoslari va
Uchinchidan, shaxs huquqlari kafolatlarini o‘rnatadi, xususan,
ayblanuvchining himoyaga bo‘lgan, uy-joy daxlsizligi, yozishmalar sir
saqlanishi, adolatli va xolis odil sudlovga bo‘lgan huquqi va boshqa
To‘rtinchidan, fuqarolarning hayoti va sog‘lig‘i, xususiy mulki va
shaxsiy erkinligi, sha’ni va qadr-qimmatiga tajovuzlardan sud tartibida
himoyalanish tartibini belgilaydi;
Beshinchidan, ma’naviy, jismoniy va mulkiy zarar ko‘rgan
shaxslarning huquqlarini himoya qiladi;
Oltinchidan, aybsiz kishini javobgarlik va jazoga tortilishining oldini
olishga, basharti u noqonuniy javobgarlikka jalb qilingan bo‘lsa, tegishli
qarorni bekor qilish va asossiz ayblangan shaxsni reabilitatsiya qilishga
Yettinchidan, huquqiy tartib-taomillar va qoidalarga rioya etilishini
ta’minlovchi huquqni tiklovchi va boshqa sanksiyalarni ko‘zda tutadi.