Ushbu kitobga o xshash asarlar

Grefe simptomi– ko’z soqqasi pastga harakatlantirilganda ustki qovoq yumilishining kechikichi.

KaTTaLaRDa haMshiRaLiK PaRvaRishi

Ziyayeva, M. va boshq. Kattalarda hamshiralik parvarishi (Terapevtik kasalliklar va klinik tekshiruvlar). Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. /M.F. Ziyayeva va boshq. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: «Niso Poligraf»; 2017. – 400 b. UO‘K: 610.255-053.8 KBK 51.1(5Ў)2

Tu z uvch i l a r: M. F. Ziyayeva – 1-Respublika tibbiyot kolleji direktori, M. D. Xodjasheva – 1-Respublika tibbiyot kolleji «Kattalarda hamshiralik parvarishi» kafedrasi mudiri, bosh o‘qituvchisi. Taqr i z ch i l a r: X. T. Miraxmedova – TTA 2-sonli ichki kasalliklar kafedrasi dotsenti, tibbiyot fanlari nomzodi, G.N. Shamsuddinova – Chilonzor tibbiyot kolleji uslubchisi, katta o‘qituvchi, M.R. Yunusova – Toshkent viloyati Ixtisoslashtirilgan somatika shifoxonasi, oliy ma’lumotli bosh hamshirasi. O‘quv qo‘llanma terapevtik kasalliklar va klinik tekshiruvlarda hamshiralik par­varishining maqsad va vazifalari, o‘ziga xos xususiyatlari, terapevtik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi, shuningdek sog‘lom turmush tarzini shakllantirish va targ‘ibot qilishda patronaj hamshi­rasining vazifalari tushunarli tilda yozilgan. Ushbu o‘quv qo‘llanma tibbiyot kollejlari «Нamshiralik ishi» yo‘nalishi o‘quv­chilari va amaliyotda ishlayotgan hamshiralаr uchun mo‘ljallangan.

O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi ilmiy-metodik Kengashi tomonidan nashrga tavsiya etilgan

© M. Ziyayeva va boshq., 2017 © «Niso Poligraf» 2012–2017

KIRISH Respublikаmiz mustаqillikkа erishgаndаn keyin xаlq xo‘jа­ ligining hаmmа jаbhаlаridа, shu jumladan, tibbiy tа’lim sоhаlаrida hаm tub islоhоtlаr аmаlgа оshirilmоqdа. O‘zbekistоn Respublikаsining «Tа’lim to‘g‘risidа»gi Qоnuni, «Kаdrlаr tаy­ yorlаsh Milliy Dаsturi», «Sоg‘liqni sаqlаsh sistemasini islоh qilish Dаvlаt Dаsturi», «Fuqarоlаr sоg‘lig‘ini sаqlаsh to‘g‘risidа»gi qоnunlаrining qаbul qilinishi hаm tibbiy tа’lim rivоjigа kаttа tа’sir ko‘rsаtdi. Zamon talablari va sоg‘liqni sаqlаsh sistemasidagi islо­ hotlardan kelib chiqqan holda barcha me’yoriy hujjat (tasnif­lagich, Davlat tarmoq stan­darti, reja va dastur)lar qayta ko‘rib chiqildi va takomillashtirildi. Ushbu o‘quv qo‘llanma tarmoq standartlari talabidan kelib chiqib, «Kattalarda terapevtik kasalliklar va klinik tekshiruvlarda hamshiralik parvarishi» fani bo‘yicha yangi o‘quv dasturi aso­sida tayyorlandi. Ushbu o‘quv qo‘llanmada kattalarda hamshi­ralik parvarishi­ ning maqsad va vazi­falari, o‘ziga xos xususiyatlari, bemor muammolarini aniqlash va ham­shiralik jarayonini yuritish bo‘yicha yo‘riqno­malar yoritildi. Ayniqsa, terapevtik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlar hamshi­ralik parvarishi bo‘limida bemorlarga yo‘naltirilgan hamshiralik parvari­shiga alohida e’tibor qaratilgan. Bu bo‘limda nafas a’zolari, yurak va qon-tomir a’zolari, ovqat hazm qilish a’zolari, jigar, buyrаk vа siydik аjrаtish a’zolari, qon va qоn yaratish a’zolari, ichki sekretsiya bezlari va moddalar almashinuvi buzilishi, allergik, biriktiruvchi to‘qima, kаsb-kor kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi mavzulari 3

va bemorlarni o‘z-o‘zini parvarish qilish ko‘­nikmalari bo‘yicha yo‘riqnomalar berildi. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish va targ‘ibot qilishda patronaj hamshirasining vazifalari yoritildi. Shuningdek, xirurgik kasalliklarda hamshiralik parvarishi bo‘­li­mida tibbiyot hamshirasining jarrohlik yo‘nalishida faoliyat ko‘rsati­shi­da zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar, xirurgik yo‘l bilan davola­nayotgan bemorlarning va ulardagi hamshiralik parvarishining o‘ziga xos xususiyatlari keng yoritilgan. Asosiy xirurgik kasalliklarda yuzaga ke­lishi mumkin bo‘lgan bemor muammolariga ham to‘xtalib o‘tilgan. Hamshiralik jarayonini yuritishda va bemor holatiga baho berishda undagi muammolarning muhimlik darajasini aniqlashning ahamiyati katta bo‘lgani uchun, o‘quv qo‘llanmada xirurgik kasalliklarda hamshiralik parvarishini samarali tashkil etish va bemorning ehtiyojlarini qondirishda muammolarning muhimligi darajasiga e’tibor berilishiga alohida to‘xtalib o‘tilgan. Shu bilan birga, har bir mavzu bayonidan keyin nazorat savollari, tayanch iboralar va testlar berilgan bo‘lib, o‘quvchilar tomonidan mav­zular o‘zlashtirilishini yanada osonlashtiradi, degan umiddamiz. O‘quv qo‘llanma bo‘yicha bildirilgаn bаrchа fikr vа mulо­ hаzаlаr muаlliflаr tоmоnidаn sаmimiyat bilаn qаbul qilinаdi.

1-bob. KATTALARDA HAMSHIRALIK PARVARISHI

1.1. «Kattalarda hamshiralik parvarishi» faniga kirish «Kattalarda hamshiralik parvarishi» fanining maqsadi – bu kаttа yosh rivоjlаnish bоsqichidа bo‘lgаn insоn­gа sоg‘lоm kundаlik hayot kеchirishi uchun, rivоjlа­nish vаzifаlаrini mustаqil bаjаrishi uchun hаmdа sоg‘lоm qаrilik dаvrigа o‘ti­shigа qаrаtilgаn prоfеssiоnаl pаr­vаrishni аmаlgа оshirishdаn ibоrаtdir. Hamshiralik pаrvаrishining rоli va vаzifаlаri – bеmоrgа o‘z vаqtidа, to‘g‘ri rеjаlаshtirilgаn yordаm ko‘rsаtishdаn ibоrаt. Kattalik davrining har bir bosqichi xususiyatlarini hi­sobga olgan holda zarur yordam ko‘rsatish zarur. Sаlо­mаtlikdаgi muаmmоlаrni kаttаlаrning rivоjlаnish bоsqi­chidаgi xususiyat­lаrni hisоbgа оlgаn hоldа hаl etish hаmdа kаsbga yondоshgаn hоldа pаrvаrish оlib bоrib, insоn rivоj­lаnishining kеyingi bоsqichigа sоg‘lоm o‘tishi uchun shа­rоit yarаtish zаrur. Katta yoshdagilarda uchraydigan salomat­likdagi muammolar xilma-xil bo‘lib, to‘g‘ri chora ko‘rishni talab etadi. «Kattalarda hamshiralik parvarishi»ning xususiyatlari: umumiy xarak­terdagi yosh xususiyatlariga qo‘shimcha ravishda shu insonning hayot tarzini ham chuqur tahlil qilish va zarur yordam ko‘rsatish kerak. Katta odamlar, odatda mustaqil hayot kechiradi. Shuning uchun har bir individuаl salomatlik muammolarini ko‘p qirrali va muntazam o‘rganish kerak va uning individualligini hisobga olib, har bir insonning imkoniyatlarini to‘liq amalga oshirishni ta’minlab, malakali yordam ko‘r­satish kerak. Salomatlik muammolarini yechish jarayoni bu – butun hayot davomida davom etuvchi shaxsiy malakalarning rivojla­ 5

nishini ta’min­lovchi, kattalarni o‘rgatishni muhim asosini tashkil qiluvchi o‘rgatish­ning mezonidir. Yordam ko‘rsatishda muhim bo‘lgan shaxslararo o‘zaro muno­sabatni shakllantirish. Turli hayotiy sharoitga va turli qаdriyatlаrgа ega insonlar bilan hamshira orasida shaxsla­ra­ro o‘zaro ijobiy munosabatni shakllantirish hаmdа sama­rali munosabat o‘rnatish muhimdir. Kattalar salomatligi muam­ molarini yechishda kasbiy bilim va malakaga ega bo‘lgan jamoa bo‘lib hаrаkаt qilish muhim. Mustaqil hаyot kechiruvchi katta yoshdagi odamlarning mustaqil yechim qabul qilish huquqlarini hurmat qilish va alohida e’tibor berish muhim. Yana turli xarakterdagi yechim qabul qilayotgandagi insonlarni qo‘llab turish va yordаm bеrаyotgаn, himоya qiluvchi insоn pоzitsiyasini egаllаsh lоzim. Muammoni hal qilish jarayoni: kattalarning salomatligiga bog‘liq muammolar murakkab xarakterga ega va uning zаmiridа juda ko‘p omillar yashiringan. Katta yoshdagi insonlarning salomatligini saqlab turish va yaxshilash uchun uning shaxsi orqasida yashirinib turgan turli omillarni to‘g‘ri tushunish zarur va individium hаyotini hisob­ga olgan holda samarali yordam ko‘rsatish kerak. Shuning uchun muammolarni muntazam yechish jarayonidа asosan obyektning salomatligini yetarlicha tahlildan o‘tkazish va samarali, aniq asoslangan yordam ko‘rsatish muhim. Katta yoshdagi odamlar bir-biridan individual hаyotiy faoliyati va turli-tuman odatlari bilan farq qiladi hamda qarish jarayonida yuzaga keladigan jismoniy o‘zgarishlarni boshidan kechiradi vа turli xil hayotiy muаmmоlаrgа egа. Shuningdek, katta insonlar salomatligi shu barcha omillarning murakkab yig‘indisi ta’siri ostida shakllanadi. Shuning uchun salomatlik holatini baholash va tahlil qilishda muntazam va ilmiy yondoshib, rahbarlik qilish zarur. Tahlil obyekt salomatligiga tegishli muntazam ma’lumotlar yig‘ish va parvarishdagi muammolarni aniqlashdan iborat. 6

Muаmmоlаrni аniqlаsh: yig‘ilgаn mа’lumоtlаr tаhlil qili­ nаdi, umumlаshtirilаdi, bаhоlаnаdi vа muаmmоlаr аniqlаnib, hаmshirаlik yordаmi ko‘rsаtilаdi. Pаrvаrish muаmmоlаri – bu hаmshirаlik pаrvаrishi bilаn hаl etilishi mumkin bo‘lgаn bemor sаlоmаtligining hоlаtigа bоg‘liq bo‘lgаn muаmmоlаrdir. Yaqqоl muаmmоlаr – аvvаldаn mаvjud bo‘l­gаn muаmmоlаr. Yashirin muаmmоlаr – jiddiy tus оlish xаvfi bo‘lgаn muаmmоlаr, ya’ni bemor аyni vаqtdа o‘zi sеzmаyotgаn, lеkin bеmоr sаlоmаtligigа xаvf sоluvchi muаmmоlаr. Hаmshirаlik jаrаyoni – bu kutilgаn nаtijаni оlish mаqsаdidа pаrvаrish qilish bo‘yichа аniq yo‘nаltirilgаn vа rеjаlаshtirilgаn fаоliyatdir. Kutilgаn nаtijаgа erishish uchun muаmmоlаr xаrаktеrigа tаyangаn hоldа pаrvаrishning аmаliy usullаrini tаnlаsh lоzim. Strеss nаzаriyasi. Insоn uchun zаrаrli bo‘lgаn tаshqi tа’si­ rоtlаr strеssоrlаr dеb аtаlаdi, bu strеssоrlаr tа’siridа pаydо bo‘lаdigаn psixоlоgik, ijtimоiy vа o‘zini tutish rеаksiyalаri strеss rеаksiyalаr dеb аtаlаdi. Strеssоrlаr vа strеss rеаksiyalаrini birgаlikdа strеss dеb аtаshаdi. Strеssning biоlоgik mоdеli (Gаns Sеlyе). Ekоlоgiyagа tа’sir etuvchi zаrаrli tа’sirоtlаr buyrаk usti bеzi po‘stlоg‘i gipеrtrоfiyasi, qalqonsimon bеz, tаlоq vа limfа tugunlаri аtrоfiyasi kаbi pаtоlоgik o‘zgаrishlаrni kеltirib chiqаrаdi. Hаr xil tа’sirоtlаrgа jаvоbаn o‘zigа xоs spеtsifik fi­ziоlоgik o‘zgаrishlаr kеlib chiqаdi (mаsаlаn, 12 bаrmоqli ichаk vа оsh­qоzоn yarаsi, yarаdаn qоn kеtishi). Strеssning psixоlоgik mоdеli (Lаzаrus R.): 1. Strеss kоnsеpsiyasi dаvоmi hisоblаnаdi. Tаshqi tа’si­ rоt tа’siri bilаn insоnning jаvоb rеаksiyasi o‘rtаsidа bilish jаrаyoni bоr bo‘lib, bundа insоn tаshqi tа’sirоt uning uchun xаvf kеltirаdimi yoki yo‘qligini bаhоlаydi. Bu jаrаyon dаvоmidа insоn qаndаydir vоqеа yoki hоdisа bilаn to‘qnаshib, ungа bu vоqеа 7

uchun xаvflimi yoki sinоvmi, dеgаn birinchi bаhоni bеrаdi. Ikkilаmchi bаhоlаshdа esа, insоn bu hоdisаgа qаrshi kurаshа оlаdimi, dеgаn bаhоlаsh аks etаdi. Buning nаtijаsidа spеtsifik fiziоlоgik o‘zgаrishlаr sоdir bo‘lаdi. 2. Gоmеоstаz. Bu shundаy hоlаt bo‘lib, bundа оrgаnizm ichki muhiti (suv, elеktrоlitlаr, gоrmоnlаr, kislоrоd, оzuqа mоddаlаri vа bоshqаlаr) оrgаnizmning tаshqi muhitdаgi turli o‘zgаrishlаrigа mоs rаvishdа o‘zgа­rаdi vа bir xildаgi mе’yordа ushlаnib turаdi. 3. Kоping. Birоn-bir qiyinchilik yoki muаmmоlаr nаtijаsidа insоn strеss holatigа tushib qоlgаnidа, u bu vаziyatdаn qоchishgа yoki ulаrni yеngib o‘tishgа hаrаkаt qilаdi. Shaxsning dоimiy vа uzluksiz qiyinchilik vа krizisni yеngishgа qаrаtilgаn tеgishli hаrаkаtlаri kоping dеb аtаlаdi. 4. Ijtimоiy qo‘llаb-quvvаtlаsh. Insоn turli xildаgi shаxs­ lаrаrо mu­nоsаbаtlаr mаvjud bo‘lgаn muhitdа yashаydi vа strеss holatiga tushganida uni o‘rаb turgаn insоnlаr (оilа, do‘stlаr, hаmkаsblаr, mutа­xаssislаr vа bоshqаlаr)ning qo‘llashi ijtimоiy qo‘llаb-quvvаtlаsh dеb аytilаdi. Ijtimоiy qo‘llаb-quvvаtlаsh strеss rеаksiyasini yеngillаshtiradi. Krizis nаzаriyasi. Krizis – bu kuchli bеzоvtаlik hоlаti bo‘lib, bu pаytdа insоn yo‘qоtish xаvfini sеzаdi (qo‘rquv yoki birоr kimsаsini yoki o‘zi uchun qаdrli bo‘lgаn nаrsаsini yo‘qоtish xаvfi) yoki yo‘qоtish tа’siridа bo‘lаdi. Bu holatgа insоn kеrаkli bilimlаri, mаlаkаsi yetmasligi vа mаzkur holatgа tеz mоslаshа оlmаsligi nаtijаsidа tushib qоlаdi. Krizis, оdаtdа 4–6 hаftа dаvоm etаdi vа аniq bir ijоbiy yoki sаlbiy nаtijа bilаn tugаydi. Bundаn kеlib chiqаdiki, insоnni qаytа tiklаshdа muhim rоl o‘ynаydigаn kishilаrni bu jаrаyongа jаlb etgаn hоldа, qisqа vаqt оrаlig‘idа shoshilinch yordаmni bеrish zаrur. Yanа shu muhimki, hеch bo‘lmаsа krizisni yеngillаshtirib, nоrmаl kеchishini tа’minlаsh, bu insоnning kеyingi o‘sishi uchun xizmаt qilishi hаqidа qаyg‘urish zаrur. 8

Krizis jаrаyonining xаrаktеrli kеchishining klаssik ko‘ri­ nishidа krizis tuzilmаsi bаyon etilаdi vа kоnsеpsiya tushunchаsi sоddаlаsh­tirilаdi. Aguilera D. C., Mesick F. C. krizis mоdеli. Krizis mоdeli krizis­gа оlib keluvchi jаrаyon bo‘lib, uni yеngishgа urg‘u bеrishgа qаrаtilаdi. Stivin Fink (Fink S. L.) bo‘yichа krizis mоdeli. Urg‘u krizisgа tush­gаn insоnning sеzgilаrigа vа sinоvlаrigа qаrаtilаdi. Pаrvаrishlаsh kоnsеpsiyasi. Pаrvаrish – bu kimgаdir insоniy tа’sir etish, pаrvаrishlаsh esа shundаy kоnsеpsiya bo‘lib, bundа kimgаdir qаrаtilgаn pаrvаrish o‘zigа qаrаtilishi kеrаk bo‘lаdigаn pаrvаrish bilаn chаmbаrchаs bоg‘liqdir. «Pаrvаrish mоhiyati» tushunchаsigа (M. Mаuеroff) Mаuеrоff mеhnаti qаttiq tа’sir etgаn. Kаttа yoshdаgi оdаmlаrgа qo‘llаnilishi. Pаrvаrishlаsh оbyеkt­ ning o‘sishidа vа muаmmоlаrni hаl etishdа yordаm bеrаdi, lеkin shu bilаn bir vаqtdа uning shаxsiy o‘sishini ifоdаlаydi vа insоnning o‘zligini nаmоyon etishgа tа’sir etаdi. Аyniqsа, bu tushunchа kаttа yoshdаgilаrning rivоjlаnish vа o‘sish mаsаlаlаri bilаn bоg‘liq bo‘lib, o‘z ichigа bеzоvtаlik, qаyg‘urish, e’tibоrlilik, ehtiyotkоrlik kаbi tushunchаlаrni оlаdi vа o‘zi uchun muhim bo‘lgаn kishilаrgа nisbаtаn qo‘llаshdir. O‘z-o‘zini pаrvаrishlаsh 1. O‘z-o‘zini pаrvаrishlаsh kоnsеpsiyasi. O‘z-o‘zini pаrvаrishlаsh dеb, o‘zi hаqidа mustаqil g‘аmxo‘rlik qilishgа аytilаdi, bundа bemor o‘z kelajagi uchun hаm o‘z-o‘zini pаrvаrish qilаdi. O‘z-o‘zini pаrvаrishlаsh hаqidаgi Оrеm vа Dоrоti (Dorothea E.) nаzаriyalаri аnchа mаshhurdir. 2. Kаttа yoshdаgi kishilаrdа qo‘llаnilishi. Аyrim dаmlаrdа surun­kаli kasallikka chаlingаn vа hаyoti dаvоmidа o‘z-o‘zini nаzоrаt qilishgа muhtоj bo‘lgаn bemorlаr uchun kаsаllik bоrligigа qаrаmаy sоg‘lоm turmush tаrzini qo‘llаb-quvvаtlаsh mаqsаdidа o‘z-o‘zini pаrvаrishlаsh muhim аhаmiyatgа egаdir. 9

O‘z sаmаrаdоrligini оshirish 1. O‘z sаmаrаdоrligini оshirish kоnsеpsiyasi. Аlbеrt Bаndurа (Bаn­durа А.) tоmоnidаn tаklif etilgаn kоnsеpsiya shuni аnglаtаdiki, «Insоnning birоr-bir ishni bаjаrishi yoki оxirigа yеtkаzish qоbiliyati hissi vа bu ishni оxirigаchа yеtkаzishgа bo‘lgаn ishоnch hissidir». Аytishlаrichа, sаlоmаtlikning sаmа­ rаdоrligini sаqlаsh uchun o‘z sаmаrаdоrligi yuqоri dаrаjаdа bo‘lishi kеrаk. Insоnning o‘z оldigа qo‘ygаn mаqsаdlаrigа eri­ shishi vа yutuqlаrdаn qоniqish hissi uning kеyingi fаоliyatigа hаm tа’sir yеtаdi. 2. Kаttа kishilаrdа qo‘llаnishi. Insоn kаttа yoshdаgi dаvrdа o‘z shаxsiy hаyotining shаkllаnish jаrаyonidа bo‘lаdi. O‘z sаmаrаdоrligini оshirish kоnsеpsiyasi insоn o‘z hayotiy оdаtlаrini birоn-bir kаsаllik tufаyli o‘zgаrtirishi muhim bo‘lgаn hоllаrdа qo‘llаnilаdi. Nazorat savollari: 1. «Kattalarda hamshiralik parvarishi»ning rоli va vazifalari nimalardan iborat? 2. «Kattalarda hamshiralik parvarishi»ning xususiyatlari deganda nimani tushunasiz? 3. «Kattalarda hamshiralik parvarishi»da qanday nazariyalar qo‘llaniladi? 4. Stress – bu nima? 5. Gomeostaz deganda nima tushuniladi? 6. Koping – bu nima?

1.2. Katta yoshning o‘ziga xos xususiyatlari Inson hayoti – bu insonning tug‘ilishidan boshlab, o‘sishi, rivojlanishi, yetuklik davri, keksayishi va so‘nishini o‘z ichiga oladigan davrdir. Insоn hаyot dаvri dеgаndа, uning hayot faoliyatida o‘sishi, rivojlanishi, yetilishi va so‘nish davrlarining ketma-ket almashinib turishi tushuniladi. Inson butun umri davomida rivojlanib boradi. Kattalik davri qulaylik uchun o‘spirinlik, yetuklik va o‘rta yoshga bo‘linadi. 10

Katta yoshning rivojlanish bosqich va vazifalari Erikson (Erikson E. H.) bo‘yicha rivojlanish vazifalari. Inson um­rining rivojlanishi 8 bosqichdan iborat bo‘lib, Erikson kon­ sepsiyasi xulosasiga ko‘ra biron-bir bosqichga erishish uchun, albatta oldingi bosqichga erishgan bo‘lish kerak. Erikson bo‘yicha rivojlanish vazifalarining 8 bosqichi: ko‘krak yoshi davri, erta bolalik yoshi, bolalik yoshi, maktab yoshi, o‘spirinlik yoshi, erta kattalik yoshi, yetuklik yoshi, qarilik yoshi. Xevigxerst (Havighurst R. J.) bo‘yicha rivojlanish vazifalari. Inson butun umri davomida o‘qib o‘rganishi kerak, har bir davrda har bir inson uchun individual vazifalar paydo bo‘ladi. Inson o‘z oldida turgan vazifalarni bajarar ekan, bu uni baxtli qiladi va aksincha, bajarolmasa baxtsizlikka olib keladi. Natijada jamoaning ishonchidan chiqadi-da, keyingi bosqichda muammolar paydo bo‘ladi. Xevigxerst bo‘yicha rivojlanish vazifalari 6 bosqichdan iborat: ko‘krak va erta maktab yoshi, o‘rta maktab yoshi, o‘spirinlik yoshi, erta kattalik yoshi, o‘rta kattalik yoshi, qarilik yoshi. Levinson (Levinson D. J.) bo‘yicha rivojlanish vazifalari. Levinson 2 ta asosiy tushunchalarni ilgari surgan. Birinchi, uning fikricha, tug‘ilishdan to o‘limgacha bo‘lgan davr: bu sayohatdan iborat jarayon bo‘lib, ma’lum ketma-ketlikda turli taassurotlar ta’siridan amalga oshiriladigan sayohatdir. Ikkinchidan, inson umri davrlar yoki mavsumlar bilan bog‘liq holda kechadi. Inson umrining ma’lum o‘zgarmaydigan ssenariysi yo‘q, balki mavsumlarda o‘zgarib turadigan sifatga ega. Bir mavsumdan ikkinchi mavsumga o‘tish uchun ma’lum o‘tish davri kerak. O‘tish davri bu ko‘pgina stresslardan iborat bo‘lib, osongina psixologik krizisga olib keladi. O‘sish va rivоjlanish. O‘sish – bu katta bo‘lish va yetilishdir. Ri­vojlanish – bu jismoniy va ruhiy xususiyatlarning o‘sishi yoki subyektning hayot faoliyatida tashqi muhitga sekin-asta mosla­ shish jarayonidir. 11

Rivojlanish deganda, birinchi navbatda, o‘sishning sifatiga aha­miyat beriladi. Insonning rivojlanish jarayoni o‘zining yo‘nalishiga va ketma-ketligiga ega. Rivojlanish yo‘nalishi insonning o‘z odatiy turmush tarzidan ko‘ra yaxshiroq yashashni ta’minlash uchun xizmat qiladi. Rivoj­lanishning ketma-ketligi bu faqat vaqt ramkasi emas, balki u rivoj­lanish bosqichlarining biridan ikkin­chisiga o‘tish uchun elеmеnt hisoblanib, u aniq tartib va o‘zaro bog‘liqlikka ega. Inson rivojlanishi uning tug‘ilishidan boshlab, har bir rivojlanish bosqichini ketma-ket bosib o‘tishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun tug‘ilgandan keyingi har bir bosib o‘tilgan bosqich inson uchun muhim ahamiyatga ega. Hayot dаvrining kattalik bosqichi. Bu davr insonning jinsiy rivojlanish davridan to inson hayotiga nuqta qo‘yiladigan qarilik davrigacha bo‘lgan uzun hayot yo‘lini o‘z ichiga oladi. Kattalik davrini bir qancha yosh tоifаlarga bo‘lish mumkin: o‘z ichiga jinsiy rivojlanish davrini olаdigаn o‘spirinlik yoshi, yetuklik yoshi, o‘rta yosh, shuningdеk, kеksаlik yoshigа o‘tish оldidаgi keksalik оldi yoshi. O‘spirinlik yoshi rivоjlаnishining xususiyatlаri. O‘spirinlik yoshi – bu jinsiy yеtilish davridan 30 yoshgacha bo‘lgan оrаliq. Tayyorlov bоsqichi – bundа inson jismonan, ruhan yеtilаdi vа ja­miyatning to‘lаqоnli а’zоsi sifаtidа o‘ziga turli mаs’uliyatlаrni оlаdi. Jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jihatdan jаdаl o‘sish va rivojlanish kuzatiladi. O‘spirinlik davrida salomatlik muammolari. O‘spirin­ lik davrida jismoniy jihatdan tana tuzilishi shakllanib mustah­ kamlanadi, bu davrda maksimal darajada faoliyat yuritish imkoni bo‘ladi, kasallanish holati kamdan kam kuzatiladi. Kuchining ko‘pligi o‘z imkoniyatlariga o‘ta ishonuvchanlikka olib keladi. Bu yosh osonlik bilan nomuntazam hаyot kechirishga, o‘z sog‘lig‘igа nisbаtаn befarq munosabatda bo‘lishiga imkon 12

yaratadi, shuning oqibatida inson ko‘pincha baxtsiz hodisalarga uchraydi va turli xil jarohatlаr olishi mumkin. Ota-onalari, do‘stlari bilan o‘zаrо munоsаbаtdаgi kеlishmоv­ chiliklаr nаtijаsidа kеlib chiqаdigаn qo‘rquv vа zo‘riqish hisоbigа, jismoniy muаmmolargа nisbаtаn ruhiy muаmmоlаr ustunlik qilаdi. Jinsiy ongining erta rivojlanishi, seksual xulq-atvor, homilani oldirish yoki jinsiy aloqa orqali kelib chiqadigan yuqumli kasalliklar rivojlanishi kabi muammolarga olib keladi. Rivojlanishning yеtuklik yoshidagi xususiyatlari. Yetuklik yoshi – 30 dan 50 yoshgacha bo‘lgan oraliqni o‘z ichigа оlаdi. Bu yoshga kelib, odatda inson jismonan to‘liq yetiladi, ruhiy vа sоtsiаl yеtuklik dаrаjаsini yanаdа оshirib, mustаhkаmlаb bоrаdi vа hayotiy faollikning eng yuqori cho‘qqisida bo‘ladi. Yana shu davrga kelib unga nisbatan jamiyat tomonidan katta ishonch bildiriladi. Inson oila shаklidа o‘zining kichik jamiyatini yaratadi. Kasbiy muvaffaqiyatlariga erishish jarayonida jamoat ishlaridagi faoliyat ko‘rsatishi va oila qurish tufayli juda katta hayot masalalariga duch keladiki, bu uning keyingi o‘sishini ta’minlaydi. O‘rta yoshlilarning rivojlanish xususiyatlari. O‘rta yosh 50 dan 65 yoshgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi vа bu davr kеksаlik oldi davri deyiladi. Inson yetuklik yoshidan o‘tgandan keyin, u jismoniy imkoniyatlarining pasayganligini his qiladi. Ruhiy vа sоtsiаl tоmоndаn to‘liq yеtilаdi. Qаrish jаrаyoni bilаn bir vаqtdа insоn o‘zining jismоniy vа ruhiy so‘nib bоrayotgаnini his qilаdi hаmdа o‘zining shаxsiy rivоjlаnishidаgi sеkinlаshuvni sеzаdi vа kеlgusi hayoti haqida qayg‘ura boshlaydi. Yetuklik va o‘rta yoshlarga xos muаmmolar. Yetuklik va o‘rta yoshlarga xos muаmmolar shundan iboratki, insonni o‘rab turuvchi turli ijtimoiy оmillаr organizmning ish faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Inson ishdagi, oiladagi o‘zaro munosabatda va o‘z o‘rnidagi majburiyatlarni bajarishda juda ko‘p ruhiy va sotsial muammolarga duch keladi. Bu muammolar stressga olib keladi. Mana shu stress oqibatida sog‘liqdagi muammolar kelib chiqadi. 13

Stress holatlariga moslashishni uddalay olmaslik, ba’zan sаlо­ mаt­likning og‘ir buzilishiga olib keladi. O‘rgаnilgаn оdatlar asosida kundalik hayot оlib bоrilаdi, ma’lum bir hayot tarzi shakllanаdi. Odat bo‘lib qolgan chekish, spirtli ichimlik ichish, ko‘p ovqat istе’mоl qilish va harakat­ chanlikning sustligi qandli diabet va gipertoniya kabi kаsаl­ liklаrining rivоjlаnishiga olib keladi. Hayotiy odatlar bilan bog‘liq salomatlik muаmmolari. Insоnlаrdа kasallik rivojlanishiga olib keluvchi va uning keyingi oqibatlarini ke­lib chiqishiga ta’sir etuvchi birdan bir omil – bu hayotiy оdаtlаr hisob­lanadi. Kundalik xarakterga ega bo‘lgan hayotdagi zararli odatlar tur­li kasalliklarni kеltirib chiqaradi. Hayotiy odatlarni o‘zgartirish esa kasalliklarning oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Аlkоgоl qаbul qilish: oshqozon-ichak trakti va jigar ishining bu­zilishi, qon aylanish sistemasi kasalliklari, semizlik va qandli diabet kasalliklarini keltirib chiqaradi. Chekish: nafas a’zolari, qon aylanish a’zolari, hazm a’zolariga ta’sir qiladi vа hоkаzо. Ovqаtlаnishning ta’siri: hayvon yog‘larini haddan tashqari ko‘p iste’mol qilish qonda xolesterin miqdorining ko‘tarilishiga olib keladi va giperlipidеmiya kelib chiqadi, bu esa yurakning ishemik kasаlliklarini keltirib chiqaruvchi аsоsiy оmil hisоblаnаdi. Kaloriyasi yuqori yoki juda sho‘r ovqatlar yeyish keyinchalik yog‘ bosishi yoki gipertoniyaga olib keladi. Bundan tashqari, sеmirish insulingа sеzuvchаnlikni pаsаytirаdi vа qandli diabet kаsаlligi rivоjlаnishigа olib kelishi mumkin. Harakat faolligi ta’siri: harakat faolligi insоn sаlоmаtligini sаq­lаshdа muhim sаmаrа bеrаdi – mushak va yog‘ to‘qimalarida insulinga sezuv­chanlikni yaxshilaydi, qonda neytral yog‘lar (triglitsеrid) miqdorini kamaytiradi, yuqori zichlikdagi lipo­ proteidlarda xolesterin miqdorining o‘sishiga olib keladi, qondagi 14

qand miqdorini pasaytiradi. Yaxshi jismoniy faolligini ushlab turuvchi insоnlarda yurak ishemik kasalligi, qandli diabet, yog‘ bosish, osteоpоrоz kelib chiqish xavfi kamаyadi hаmdа ruhiy sаlоmаtlikning yaxshilаnishigа оlib kеlаdi. Sog‘liqning kasbga bog‘liq muammolari: sog‘liqning kasbga bog‘liq muammolari – bu ma’lum bir kasb bilan shug‘ullаnish natijasida kelib chiqadigan оrgаnizmdаgi buzilishlаr vа kasalliklаrdir. Bu kasalliklar ishdagi fizik vа kimyoviy tа’sirlаr, ish uslublаri va boshqa mehnat sharoitlarining ta’siri natijasida kelib chiqadi. Kasallik kelib chiqqandan keyin uni butunlay davolab sog‘аytirish juda qiyin, shuning uchun kаsаllik sаbаblаrini bartaraf qilgan hоldа оldini оlish zаrur. Sog‘liqning stressga bog‘liq muаmmolari: katta yoshdagi insоnni o‘smirlikdаn bоshlаb tо kеksаlik оldi yoshigаchа kundalik hаyot fаоliyatidа stressga olib keluvchi juda ko‘p hаyotiy voqealar sodir bo‘ladi – imtihоndаn o‘tish, ishgа jоylаshish, ish jоyini o‘zgаrtirish, turmush qurish, yashаsh jоyini o‘zgаrtirish, kаsаlliklаr, yaqin kishisini yo‘qоtish, nаfаqаgа chiqish vа bоshqаlаr. Stress tushunchasi – stress nafaqat negativ belgi, bаlki uning ijobiy tomoni ham bor. Katta odam muntazam stress holatiga tushаdi vа bundа sаlоmаtligi buzilish xavfi ehtimоli bo‘ladi, lеkin u bu hоlаtlаrni yеngib o‘tib, o‘z-o‘zini pаrvаrish qilish qоbiliyatini shakllantirib bоrаdi. Nazorat savollari: 1. Insonning hayot dаvrlаri qanday tushuniladi? 2. O‘sish va rivоjlanish deganda nima tushuniladi? 3. Katta yoshning bosqichlarini bilasizmi? 4. Katta yoshning har bir bosqichidagi xususiyatlarini ayting. 5. Katta yoshdagilarda sog‘lom hayot tarzi deganda nimani tushunasiz? 6. Salomatlikdagi muammolar nimalardan iborat? 7. Asosiy hayotiy оdаtlarning sаlоmаtlikkа ta’siri qanday bo‘ladi?

2-bob. TERAPEVTIK KASALLIKLAR VA KLINIK TEKSHIRUVLARDA HAMSHIRALIK PARVARISHI

2.1. Terapevtik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishining xususiyatlari Terapiyaga qiziqish IX asrning oxiri X asrning boshlaridan boshlangan. Shu davrda Misr, Hindiston davlatlarida kasalliklar tana haroratiga, Xitoyda esa tomir urishiga qarab aniqlanar edi. Kasal a’zolarni aniqlash uchun eshitib va paypaslab ko‘rish usullaridan foydalanganlar. Gippokrat – eramizdan avvalgi V asrda yashab o‘tgan qadimgi yunon hakimi, tibbiyot asoschisi hisoblanadi. Gippokrat tekshiruvi bemorning o‘zini qanday tutayotganini sinchiklab o‘rganish, uni diqqat bilan kuzatish, uning ahvolini tartib bilan so‘rab-surishtirish, shuningdek, bemor a’zo va sistemalarining holatini, badan terisi va shilliq pardalarini ko‘zdan kechirish, paypaslab ko‘rish, qisman tukillatib ko‘rishga asoslangan bo‘lib, u asosan, o‘zining sezgisiga suyanardi, xolos. Gippokrat odamning orqa ichagini ko‘rishda naychadan, ayollar bachadonini ko‘rishda esa naychali uskunadan foydalangan. Gippokrat o‘pka va yurak kasalliklarida uchraydigan tovushni shuningdek, kasalliklarning o‘ziga xos belgilarini o‘rgangan. Abu Bakr al-Roziy (865–925) sharqning mashhur tabibi, qomuschi olimi. Uning tabobat sohasidagi asarlari jahon tabobati rivojlanishida ulkan ahamyat kasb etadi. Roziyning tabobatga oid eng yirik asari «Kitob alhoviy» («Qamrab oluvchi kitob») deb ataladi. Bu kitob Roziygacha tib ilmi sohasida ma’lum bo‘lgan barcha ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi va hajmi jihatdan Ibn 16

Sinoning «Qonun» kitobidan ham katta. Abu Bakr al-Roziyning shogirdi Robi ibn Ahmad al-Ahavaniy al-Buxoriy «Hidoyat almuta’lliminfit-tibb» («Tabobatni o‘rganuvchilar uchun qo‘llanma») nomli kitobini yaratib, Roziygacha bo‘lgan va Roziy bayon etgan fikrlarni umumlashtirdi va mukammal asar – qo‘llanma yaratdi. Abu Ali ibn Sino (980–1037) Buxoro shahri yaqinidagi Af­ shana qishlog‘ida tug‘ilgan. Ibn Sino adabiyot, musiqa, falsafa, matematika kabi fanlar ustida ko‘p izlanishlar olib borgan. U Xorazm va Eronda saroy tabibi bo‘lib xizmat qilgan, tibbiyotdagi beqiyos xizmatlari, kashfiyotlari uni butun dunyoga mashhur qildi. «Tib qonunlari» Ibn Sinoning shoh asari hisoblanib, beshta kitobni o‘z ichiga olgan. Birinchi kitobida tabobatning nazariy hamda amaliy ma­ salalari, tabobat ilmining ta’rifi, uning vazifalari, mijoz haqi­dagi ta’limotlar yoritilgan. Ikkinchi kitobida o‘sha davrda qo‘llanilgan dori-darmonlar haqida ma’lumot berilgan. Uchinchi kitob inson tanasining barcha a’zolarida yuz beradigan «xususiy» yoki «mahalliy» kasalliklarda, ya’ni xususiy patologiya va terapiyaga bag‘ishlangan. To‘rtinchi kitobda inson a’zolarining birontasiga xos bo‘lmagan «umumiy» kasalliklar ta’riflanadi. Beshinchi kitob farmokopeyaga bag‘ishlangan bo‘lib, unda murakkab tarkibli dori-darmonlar tayyorlash va ulardan foyda­ lanish usullari bayon qilingan. M.Y. Mudrov (1776–1831) Moskva universiteti professori. U bemorni tekshirish sxemasini yaratdi va bemor to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tartib bilan qayd qilib borish imkonini beradigan hujjat – kasallik tarixini amaliyotga joriy etdi. U tibbiyotda profilaktik yo‘nalishning asoschisi hisoblanib, parhezning muhumligini ta’kidlab o‘tgan, kasallikning vujudga kelishida tashqi muhitning ta’sirini aniqlagan. 17

M.Y.Mudrov Peterburgdagi vabo epidemiyasi paytida shu kasallikka qarshi kurashda faol ishtirok etib, o‘zi shu kasallikdan halok bo‘lgan. G.A. Zaharin (1829–1897) – Moskva universiteti professori, iste’dodli klinisist va pedagog. U kasalliklarni aniqlashda kasallik tarixiga alohida e’tibor bergan, turmush tarzini o‘rganish metodini ishlab chiqqan G. A. Zaharin kasalliklarni davolashda tabiiy omillar (mineral suvlar, shifobaxsh balchiqlar va boshqalar) dan foydalanish to‘g‘risidagi ta’limot – kurortalogiyani rivoj­ lantirishda ko‘p foydali ishlar qilgan. О‘zbekistonlik olimlardan professor A.N. Kryukov, uning sho­ girdlari Z.I. Umidova, A.N. Nazarova, N.I. Ismoilov, T.X. Naj­ middinov, professor E.I. Otaxonov va boshqalar terapiyani o‘rga­ nishga katta hissa qo‘shdilar. Hozirgi kunda respublikamizda terapiya bo‘yicha mutaxas­ sislar samarali ijod qilib, yangicha davolash usullarini kashf qilmoqdalar. Bulardan professor K.Y. Yo‘ldoshev, A.B. Baho­ dirov, A.M. U baydullayev, I.R. Fatxullayev, U.K. Vahobova, S.Y. Tursunovlar yurak-qon tomirlari va o‘pka kasalliklarining oldini olish hamda davolash yo‘llari ustida, R.A. Abdullayev, A.J. Jalolov, K.B. Bahodirov, U.A. Asqarov, U.I. Yo‘ldoshev, N.M. Kamolov va boshqalar hazm a’zolari kasalliklarining kelib chiqish sabablari, xastaliklarni zamonaviy usullarda aniqlash hamda davolash ustida ishlamoqdalar. «Terapiya» lotincha so‘z bo‘lib, «ichki a’zolar» degan ma’noni bildiradi. Terapevtik kasalliklar – bu ichki a’zolar kasalliklari, ya’ni nafas olish, yurak va qon tomir, buyrak va siydik ajratish, ovqat hazm qilish a’zolari, endokrin va moddalar almashinuvi va hokazo sistemalari kasalliklaridir. Kasallik – tashqi va ichki muhitning zararli ta’siri natijasida organizm hayot faoliyatining vaqtincha yoki butunlay pasayishi yoki yo‘qolishiga olib keluvchi jarayondir. 18

Kasallik organizmning yaxlitligi, atrofdagi muhitga mosla­ nuvchanligining buzilishi va ruhiyatining o‘zgarib qolishi bilan namoyon bo‘ladi. Kasallik organizmga ma’lum bir turdagi mikroorganizmlar va bakteriyalar tushishi tufayli hamda bir necha boshqa sabablarning birgalikdagi ta’siri natijasida kelib chiqadi (me’da shilliq pardasining yallig‘lanishi – gastrit, odatda, tartibsiz ovqatlanish, kundalik rejimga amal qilmaslik, chekish, ichish, shuningdek, boshqa a’zolarning kasalliklari tufayli kelib chiqadi). Kasallik biologik hodisa bo‘libgina qo‘lmay, balki ijtimoiy hodisa bo‘lib ham hisoblanadi. U jismoniy azob berishi bilan bir qatorda ruhiy azob ham beradi. Umuman olganda kasallik organizmning unga shikast yetishiga javoban ko‘rsatiladigan reaksiyasidir. Etiologiya – kasallikning sabablari to‘g‘risidagi ta’limotdir. Bu sabablar tashqi va ichki bo‘lishi mumkin. Tashqi omillar: mexanik (yaralanish, har xil jarohatlanish va boshqalar), fizik (organizmga elektr toki, yuqori va past harorat, yorug‘lik ta’siri), kimyoviy (zaharli moddalar, oziq-ovqat mahsulotlari orqali va boshqalar), biologik (organizmga kirgan zamburug‘lar va mikroblar, viruslar), allergik omillar (allergen–gul changlari, bo‘yoqlar, dori-darmonlar va boshqalar), psixogen omillar (MNSga salbiy his-hayajonlar, ruhiyatiga ruhiy travmalar). Sotsial sharoit ham kasallik keltirib chiqaradi. Ichki omillarga, masalan, kuyish, anginani keltirish mumkin. Har bir kasallik ma’lum belgilar, alomatlar bilan namoyon bo‘ladi. Bu belgilar simptomlar deyiladi. O‘tkir kechadigan kasallik 4 bosqich (davr)da o‘tadi: kasal­ likning yashirin (latent), prodromal (dastlabki), avj olish va tuzalish davri. Kasallik surunkali tarzda o‘tayotganida ahvol yaxshilanib (davo ta’sirida), kasallik simptomlarining vaqtincha susayib qolishi yoki yo‘qolib ketishi bilan boradigan jarayon remissiya, 19

ya’ni kasallik takrorlanib turgan davr deb ataladi (masalan, surunkali gastritda bo‘ladigan remissiya). Retsidiv, ya’ni qo‘zish – kasallik simptomlari bir qadar uzoq vaqt bosilib turgandan keyin yana paydo bo‘lishiga aytiladi (me’da yara kasalligining retsidivi). Sindrom – organizmning ma’lum patologik holatini xarak­ terlab beradigan va umumiy patogenez bilan birlashgan simp­ tomlar majmuasi. Patogenez kasallikning kelib chiqish sabablari va rivojla­ nishini o‘rganadi. Patologiya – kasalliklar, organizmning kasallik holati to‘g‘­ risidagi fan. Tashxis (diagnoz) – klinik tekshirish usullari orqali tekshiri­ layotgan kishi salomatligining ahvoli, kasalligi to‘g‘risida tibbiyot xulosasi. Immunitet – organizmning ma’lum yuqumli kasalliklariga, tashqi muhitdan kiruvchi yot moddalarga chidamliligi va ularga qarshi kurashish qobiliyati. Allergiya – atrof-muhitning allergen deb ataluvchi ba’zi omillar (kimyoviy moddalar, mikroblar va ularning hayot faoliyatida hosil bo‘ladigan mahsulotlar, turli changlar, ba’zi oziqovqatlar) ta’siriga nisbatan organizm sezuvchanligining ortishi. Bir qancha hollarda kasallik to‘satdan boshlanadi va nisbatan tez o‘tib ketadi. Bunday kasalliklar o‘tkir kasalliklar deyiladi. Boshqa kasalliklar esa uzoq davom etib borishi va vaqti-vaqtida qo‘zib turishi bilan xarakterlanadi, bularni surunkali kasalliklar deb ataladi. Ba’zan kasallik birmuncha davrdan keyin yana qaytalanadi. Ana shu kasallikning residivi deyiladi. Ko‘pchilik terapevtik kasalliklar yashirin simptomlar bilan kechadi. Bitta kasallikda kechishiga qarab turli xil simptomlar namoyon bo‘ladi. Etiologiyasi noma’lum bo‘lgan kasallarga tashxis qo‘yolmaymiz va qiyin davolanadigan kasalliklar deyi­ 20

ladi. Terapev­tik kasalliklar simptomlarining yuzaga chiqishiga, davolanishning kechishiga qarab o‘tkir va surunkali xil­larga bo‘linadi. Hamshiralik parvarishi maqsadi. Hamshiralik parvarishi maq­sadi terapevtik kasalliklar bilan kasallangan bemorlarga tekshiruvdan o‘tayotganda, davolanishda va o‘zini o‘zi parva­ rishlashini tashkillash­tirishdan hamda ularning oila a’zolariga yordam berish­dan iborat. Hamshiraning o‘rni va vazifalari. Terapevtik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlar kasallik qo‘ziganida yoki holati yomonlashganda davolanishi og‘ir kechadi. Kasallikka qarab, ba’zi hollarda butun umr davolanib yurishga to‘g‘ri keladi. Demak, davolanish mobaynida bemor o‘z sog‘lig‘ini o‘zi nazorat qilishi talab etiladi. Bemor o‘ziga kerakli parvarishni amalga oshirayotganda hamshira ularni qo‘llab-quvvatlab turishi kerak. • Kasallikni tan olishi va davolanishda yordamlashish. • Oxirgi xulosani qabul qilishda yordamlashish. • Kasallikka qarshi kurashish xohishini oshirishda yordam­ lashish. • Bemorlarni gapga quloq solish xususiyatini oshirishda yor­ dam­lashish. • Hayotini qayta tiklashda yordamlashish. • Oila a’zolarini qo‘llab-quvvatlash. • Tibbiyot komandasi ichida rollarni taqsimlab berish. O‘tkir kasalliklarning kechishi va unda hamshiralik par­ varishi. O‘tkir kasalliklarda bemor ahvoli birdan yomonlashib qoladi va tezda davolanishni talab etadi. Kasallikka kuchli mikroblar yoki ta’sirlantiruvchilar, qarish, organizm funksiya­ larining va immunitetining susayib qolishi sabab bo‘ladi. Davolanishni o‘z vaqtida boshlamaslik hayotiga xavf solishi mumkin, bunday og‘ir hollarda yuqori malakali kuchaytirilgan maxsus davo o‘tkaziladi. 21

O‘tkir kasalliklarning kechishi: • hayotiga xavf yaqinlashadi; • og‘riq va harorat oshishi paydo bo‘lishi – jismoniy jihatdan katta qiyinchilik tug‘diradi; • ba’zan hushdan ketadi; • tashxis qo‘yish uchun ko‘pgina tekshiruvlar o‘tkaziladi; • tashxis qo‘yilguncha hayajonlanish, keyin holatining bir maromga kelishi; • kerakli davo muolajalari o‘tkazilganda (effekt bo‘lganda) sog‘liq qayta tiklanadi. O‘tkir kasalliklarda hamshiralik parvarishi: • hayotini qayta tiklash va nazorat qilishda, hamshira parva­ rishida, og‘ir kasallar davolanishida yordamlashish va shoshi­linch yordam ko‘rsatish; • kerakli ehtiyojlarini qondirishda yordamlashish; • kasallar qiynalishiga sabab bo‘layotgan simptomlarni kamay­tirish va yo‘qotish; • krizis vaqtida psixologik turg‘unlikka erishishga yordam­ la­shish; • asoratlar, ikkilamchi buzilishlarning oldini olish; • kundalik hayotini qayta tiklashda yordamlashish; • oila a’zolarini qo‘llab-quvvatlash; • bemor, oila a’zolari va tibbiyot hamshiralari o‘rtasidagi muno­sabatni boshqarib borish. Surunkali kasalliklarning kechishi va unda hamshiralik par­varishi. Surunkali kasalliklar bu o‘tkir kasalliklarni o‘z vaqtida aniqlay olmaslik, kasallik aniqlansa-yu, lekin notog‘ri davolanish, tibbiyot xodimlarining aytganlarini bekam-u ko‘st bajarmaslik, hamda o‘ziga e’tiborsizliklar oqibatida kelib chiqadi. Surunkali kasallik tashxisi qo‘yilganidan keyin, inson taqdirga tan berib shu kasallikni tan olib, kasallik bilan birga hayot kechira boshlaydi. Bemorda biror-bir simptom yuzaga 22

chiqqach tashxis qo‘yish va davolash maqsadida, bemor bir qancha tekshiruvlardan o‘tadi. Bemorlar kasallik simptomlarini hamshira yordamida nazorat qilishni o‘rganadi, natijada kasallikning turg‘un davrida o‘zini jamoaning sog‘lom a’zosidek tutib yashaydi, yoki uy sharoitida parvarish qilinadi. Kasallik qo‘ziganida kasalxonada davolaniladi. Surunkali kasalliklari bor bemorlarda kasallik boshlanganidan bir necha yil, yoki o‘nlab yil o‘tgach asoratlar yuzaga chiqadi, ular terminal davrgacha bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, surunkali kasalliklari bor bemorlarda hamshiralik parvarishi 4 ta davrga bo‘linadi. Kasallik kechishiga qarab: kasallikning rivojlanish davri; turg‘un kechish davri; qo‘zish davri; avj olish davri. Kasallikning rivojlanish davrida simptomlar va belgilar muho­ kama qilinadi, tahlillar, tekshiruvlar o‘tkaziladi, kasal­lik nomi aytiladi va maxsus davo boshlanadi. Kasallikning rivojlanish davrida hamshira parvarishi kasallikni qabul qilishga va ozinio‘zi boshqarishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Masalan: kasallikni tan olishi va davolanishda yordam­ lashish; kundalik hayotini boshqarish uchun kerakli bilim va ko‘nikmalarni egallashga yordamlashish; krizis vaqtida psi­xo­ logik turg‘unlikka erishishga yordamlashish; kasallikni bosh­ qarish uchun kerakli sanitar-oqartuv ishlari; sotsial muam­molar (vazifasining o‘zgarishi, professional rejada qo‘llash oldingi ishini davom ettira olmaslik, imkoniyatlari cheklanishi)ni hal qilishda yordamlashish. Imkoniyatlaridan kelib chiqib ishlashga o‘rganish. Kasallikning turg‘un kechish davri. Kasallikning turg‘un kechish davrida simptomlar davolash yo‘li bilan boshqariladi. Kasallikning turg‘un kechish davrida hamshira parvarishi hayot tarzini yaxshilashga, bir maromda ushlashga va o‘zini-o‘zi boshqarishga yo‘naltirilgan. Simptomlar va hayot tarzi nazoratini boshqarish; hayot tarzini boshqarish, yashash tarzini bir maromda 23

ushlab turish va yaxshilashga yo‘naltirilgan; sog‘lig‘ini nazorat qilishini davom ettirishni qo‘llab turish; regulyar tekshiruvlardan o‘tishiga yordamlashish. Kasallikning qo‘zish davri. Kasallikning qo‘zish davrida nazorat qilish qiyinlashadi, chunki asosiy kasallikning yomonlashuvi, asoratlar paydo bo‘lishi yoki sog‘lig‘iga parvarishning yetishmasligi sabab bo‘ladi. Kasallikning qo‘zish davrida hamshira parvarishi bemorni sog‘lomlashtirishga va turg‘un kechish davriga o‘tishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bemor holatiga qarab kasalxona sharoitida maxsus parvarish o‘tkaziladi; ahvoli yomonlashuvining sababi aniqlanganda, oldini olish yo‘llari o‘rgatiladi; bemorlarga o‘zga­ rishlarni erta belgilaridan aniqlashni o‘rgatish. Kasallikning avj olish davri. Kasallikning avj olish davri qaytmas xarakterga ega bo‘lib, o‘zgarishlar va simptomlar katta hajmli bo‘ladi. Kasallikning avj olish davrida hamshiralik parvarishi turg‘un holatni ushlab turishga, hayot tarzini uzoq davom ettirishga, bemorga qulaylik yaratishga va hayot tarzini yaxshilashga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Tekshiruvlardan o‘tishda va davolanishda yo‘rdamlashish. Oqibatini aytishga yordamlashish. Og‘riqli simptomlarni bartaraf etish va yengillashtirishda yordamlashish. Psixologik qo‘llabquvvatlash. Har tomonlama qulay hayot tarzini yaratishga yor­ damlashish. Oila a’zolariga parvarish qilish ko‘nikmalarini o‘rgatish va ularni qo‘llab-quvvatlash. O‘qituvchi surunkali kasalliklardan bir qancha hayotiy mi­ sollar keltirib, o‘quvchilarga mavzuni tushuntiradi. Nazorat savollari: 1. Hamshiralik parvarishi maqsadi qanday? 2. Hamshiraning vazifalarini aytib bering. 3. O‘tkir kasalliklarning kechishini gapirib bering. 4. O‘tkir kasalliklarda hamshiralik parvarishi.

5. Surunkali kasallikka ta’rif bering. 6. Kasallikning rivojlanish davriga xos belgilarini ayting. 7. Kasallikning turg‘un kechish davrida hamshiralik parvarishi. 8. Kasallikning qo‘zish davrida hamshiralik parvarishi. 9. Kasallikning avj olish davrida hamshiralik parvarishi.

2.2. Bemorlarni bevosita (subyektiv) va bilvosita (obyektiv) tekshirish usullari Bemorlarni subyektiv tekshirish usullari Bemorlarni tekshirish usullari subyektiv va obyektiv tek­ shirish usullaridan iborat. Subyektiv (so‘rab-surishtirish yoki bemorlar bilan so‘roq savollari asosida) tekshirish usullari o‘z navbatida 4 qismdan tashkil topgan: 1. Pasport qismi. 2. Bemorning shikoyatlari. 3. Kasallikning rivojlanish tarixi (Anamnesis morbi). 4. Bemorning hayot tarzi (Anamnesis vitae). Pasport ma’lumotlari. f-003(U) yoki f-025(U) tibbiy hujjat­ larning usti qismiga bemorning familiyasi, ismi, sharifi, tug‘il­gan yili, muntazam yashaydigan joyi, ishlash joyi, kasbi va boshqalar to‘ldiriladi. Ichki tomoniga bemor shikoyati so‘rab-surishtirib yozib qo‘yiladi. Bemor shikoyati. Bemor tana harorati ko‘tarilganligi, bosh og‘rig‘i, burundan shilliq oqishi, ozgina quruq yo‘tal borligidan shikoyat qilib kelsa, unda «Gripp» yoki «O‘tkir respirator kasalligi» to‘g‘risida o‘ylashimiz mumkin. Bemor shikoyati asosiy va qo‘shimcha shikoyatlarga bo‘linadi. Kasallikning rivojlanish tarixi (Anamnesis morbi). Bemor o‘z kasalligi to‘g‘risida bizga to‘liq ma’lumot berolmasligi mumkin, shuning uchun ham unga har xil savollar berib, kasalligi to‘g‘risida anamnez yig‘amiz. 25

Masalan: kasallik qachon, qanday boshlanganligi, kasalligini nima bilan bog‘laydi yoki kasalligi nimadan kelib chiqdi, bizga kelguncha uyda qanday dori-darmonlar bilan davolandi va kasallikning kechishi so‘rab yozib olinadi. Bemorning hayot tarzi (Anamnesis vitae). Bunda bemordan yoshligidan boshlab, to hozirgi kungacha qanday kasalliklar bilan og‘riganligi, turmushi, yashash sharoiti, atrof-muhit, iqlim, ovqatlanishi, erkaklardan spirtli ichimliklar ichishi, chekishi, ayollardan: necha yoshdan hayz ko‘rganligi necha yoshdan turmush qurganligi, homiladorlik vaqtida qanday kasalliklar bilan kasallanganligi, tug‘ruq vaqtida qon ketishlar bo‘lmaganmiyo‘qmi?, shular surishtiriladi. Yana «Epid anamnez», «Aller­ gologik anamnez» va yaqin qarindoshlari ichida «Irsiy kasal­ liklar» bor-yo‘qligi so‘rab-surishtiriladi. Bemorlarni obyektiv tekshirish usullari Obyektiv tekshirish usuli ikkita katta qismga, ya’ni asosiy va qo‘shimcha tekshirish usullariga bo‘linadi. Asosiy tekshiruv usullari: • Bemorlarni umumiy ko‘zdan kechirish. • Palpatsiya. • Perkussiya. • Auskultatsiya. Bemorlarni umumiy ko‘zdan kechirganda, tashxis uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni olish mumkin. Bemorni ko‘zdan kechirganda bemorning holatiga (vaziyati) gavda tuzilishiga, esxushiga, teri va shilliq pardalar holatiga e’tibor beriladi. Bemor holati (aktiv, majburiy, passiv) bo‘ladi. Es-xushi (stupor, sopor, koma). Gavda tuzilishi (astenik, normastenik, giperstenik) tipda bo‘ladi. Yuz ifodasiga e’tibor beriladi; masalan, yuzning ertalablari salqishi, qovoqlarda shish bo‘lishi, terining rangparligi buyrak 26

kasalligidan dalolat beradi. Qalqonsimon bezning kattalashuvi, ko‘zning chaqchayib turishi, qo‘l-oyoqlarning titrashi, «diffuz toksik bo‘qoq» kasalligidan dalolat beradi. Terini ko‘zdan kechirganda uning rangiga e’tibor beriladi. Teri rangining sarg‘ayishi, ko‘z sklerasining (sarg‘ayishi) subikterikligi jigar kasalligining ilk belgisidir. Sariqlikning parenximatoz, mexanik yoki obturatsion, gemolitik turlari tafovut qilinadi. Teriga turli xil toshmalar, eritemalar, eshakem, rozeolalar, purpuralar, uchuq toshishi mumkin. Til shilliq pardalari ko‘zdan kechirilganda me’yorda ho‘l bo‘ladi. Patologiyada quruq va oq yoki kulrang karash bilan qoplangan bo‘lishi mumkin. Qo‘l va oyoqlarning barmoq uchlari kattalashib, dumaloq shaklga kirishi «nog‘ora cho‘pi» yurakning tug‘ma poroklarida, o‘pka absessi, o‘pka gangrenasida kuzatiladi. Palpatsiya (paypaslab ko‘rish) ikkiga bo‘linadi: yuzaki va chuqur. Yuzaki palpatsiyada terining namligi, tarangligi va teri osti yog‘ qatlamining ahvoli to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lishimiz mumkin. Yuzaki palpatsiyada limfa tugunlari, qalqonsimon bezning qattiqlashganligi, qorin bo‘shlig‘idagi a’zolarni aniqlash mumkin. Qorin bo‘shlig‘ini chuqur paypaslash texnikasi. ObrazsovStrajesko usulida olib boriladi. Bemor kushetkaga chalqanchasiga yotqiziladi. Oyoqlari tizzasidan bukilgan holda (qorin mushaklari tortishmaganligi uchun) shifokor yoki hamshira bemorning o‘ng tomonida stulga o‘tirib, bemor qorinning (sigmasimon) S-simon ichak sohasidan paypaslab boriladi. Bunda qorin sohasidagi og‘riq nuqtalari, organlarning kattalashganmi yo‘qmi?, qorin bo‘shlig‘ida o‘smalar bor-yo‘qligi, suyuqlik bor-yo‘qligi aniqlanadi. Palpatsiyada bo‘g‘imlarning chiqqan chiqmaganligi, suyaklarning singan-sinmaganligi, ularning bosib ko‘rib og‘riq bor-yo‘qligi aniqlanadi. 27

Perkussiya (tuqillatib ko‘rish) usulini 1971-yili Veen shifokori Auenbruger amaliyotga tatbiq qilgan. Tuqillatib ko‘rish tartibida quyidagilarga amal qilinadi: bemor o‘tirgan yoki yotgan holda mushaklar bo‘shashgan qo‘llari yonga tushirilgan bo‘lishi kerak. Shifokor qulay sharoitni egallab, «plessimetrbolg‘acha» usulidan foydalaniladi. Bunda shifokor chap qo‘l o‘rta barmog‘ini biror organ ustiga qo‘yib, kalta-kalta zarb bilan uradi. Bunda quyidagi tovushlar aniqlanadi. O‘pka ichida havo bo‘lganligi uchun undan perkutor tovush, me’da-ichaklar kovak organ bo‘lganligi uchun ular ustida timpanik tovush, jigar, taloq, yurak zich organ bo‘lganligi uchun ular ustida bo‘g‘iq tovush eshitiladi. Perkussiyada organlarning chegaralari kattalashgankattalashmaganligi aniqlanadi. Auskultatsiya (eshitib ko‘rish) – bevosita va bilvosita auskul­tatsiya qilinadi: stetoskop, fonendoskopdan foydalanilsa – bevosita, tibbiyot xodimlari bemorni to‘g‘ridan to‘g‘ri quloq tutib eshitib ko‘rishi – bilvosita auskultatsiyadir. Auskultatsiya texnikasi. Stetoskopning tor uchi yoki fonen­ doskopning boshchasi bemorning tegishli qismiga qo‘yib, fonen­ doskopning rezina naylari ham tibbiyot xodimlarining quloq suprasiga zich tutashib turishi kerak. Normada o‘pka ustida 2 ta asosiy shovqin eshitiladi: Vezikulyar va bronxial. Vezikulyar shovqin: ko‘krak o‘pka to‘qimasi proeksiyalangan joyida kuraklar orasidagi bo‘shliqda o‘mrov usti va osti hamda ko‘krak ostidan eshitiladi va «F» harfi talaffuz etilganda chiqadigan tovushga o‘xshaydi. U bronxiolalardan alveolalarga o‘tadigan havo kuchi bilan alveolalarning yozilishidan paydo bo‘ladi. Bronxial shovqin (nafas) me’yorda traxeya ustida eshitiladi va u «X» harfini talaffuz qilganda eshitiladigan tovushga o‘xshaydi. Patologiyada o‘pka ustida har xil xirillashlar eshitish mumkin. Auskultatsiya yurak diagnostikasining keng rasm bo‘lgan usulidir. Normada 2 ta yurak toni, ya’ni sistolik va diastolik ton eshitiladi. 28

Sistolik ton yurak bo‘lmachalarining qisqarib (sistola fazasi) 2 tavaqali va 3 tavaqali klapanlarining bekiladigan paytda yuzaga keladi. Diastolik ton diastola vaqtida paydo bo‘ladi. Bu aorta klapani va o‘pka ustuni (o‘pka arteriyasi klapanining bekilishiga bog‘liq. Sistolik ton – V qovurg‘a oralig‘i, chap tomonda: o‘rta o‘mrov chizig‘ining kesishgan nuqtasida va (yurak chuqurchasi) chap tomondan 4-qovurg‘aning to‘sh suyagi bukilish joyida (Botkin nuqtasida) eshitiladi. II – diastolik ton o‘ng tomonda II qovurg‘a oralig‘i to‘sh suyagidan 1,5 sm o‘ngda aortadan va chap tomonda II – qovurg‘a oralig‘i to‘sh suyagidan 1–1,5 sm chapda o‘pka arteriyasidan yaxshi eshitiladi. Patalogiyada sistolik va diastolik shovqinlar mumkin yoki paydo bo‘ladi. Bu yurak kasalliklaridan dalolat beradi. Bemor bilan suhbatlashganda deontologiya qonun-qoida­lariga rioya etish Tibbiyot deontologiyasi tibbiyot xodimlari burchi, qiyofasi, obro‘si, nomusi va vijdoni haqidagi fandir. Deontologiya – yunonchadan burch degan ma’noni bersa, etika – grekchadan axloq degan ma’noni anglatadi. Gippokrat qasamyodida tibbiyot deontologiyasi va etikasiga oid ko‘p iboralar keltirilgan. U axloqsiz tibbiyot xodimlarining bemorni davolashga haqqi yo‘q, deb xitob qilgan. Gippokrat qasamyodi tibbiyot etikasining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Hozirgi kunda shifokor (shifokor va hamshira) bilan bemor orasidagi munosabatlar chuqur falsafiy mushohada yuritishni talab qiladi. Agar shifokor bemor bilan til topishmasa, kuchli va foydali dorilar buyurilishidan qat’i nazar, bemorning tuzalib ketishi mushkullashadi, deb aytgan edi atoqli o‘zbek deontologi va terapevti E.Y. Qosimov. Davoning boshi ishonchdan boshlanadi, ya’ni bemor shifokorga va uning berayotgan doridarmonlariga ixlos qo‘yishi kerak. Bu ishonchni paydo qiladigan 29

inson, albatta shifokorning o‘zidir, uning go‘zal nutqidir. Shifokor o‘zining xatti-harakatlari, shirin so‘zi va tashqi ko‘rinishi bilan bemorlarning hurmatini qozonishi zarur (E.Y. Qosimovning bo‘lajak shifokorlarga atab aytgan nutqidan). Albatta, hozirgi kunda tibbiyotga pullik xizmatning kirib kelishi, deontologiyaning ba’zi yo‘nalishlarini boshqacha tahlil qilishga undaydi. Sobiq Sho‘ro davrida pullik xizmat deyarli yo‘q edi. Hozir davlat tomonidan maxsus ruxsatnoma olib shifokorlar, poliklinikalar va shifoxonalar pullik tibbiy xizmat ham ko‘rsatishmoqda. Bu albatta, endi deontologiyaning keragi yo‘q yoki ahamiyati pasaydi, degani emas. Axir pul to‘lagandan keyin baribir yaxshi qaraydida, degan fikr yanglish fikrdir. Vaholanki, bemorning tuzalib ketishi uning shifokorga to‘lagan pulining miqdori bilan belgilanmaydi, uning bilimi, tajribasi va muomalasi bilan belgilanadi. Qolaversa, deontologiya degani, faqat bemorga shirin so‘z gapirib, unga kulib qarab turish degani emas, deontologiyaning ustuvor yo‘nalishlaridan biri, ta’kidlab o‘tganimizdek, ishonchdir. Ba’zan hadeb vahima qilaveradigan bemorni qattiqroq koyib qo‘yishga ham to‘g‘ri keladi. Ana shundagina u tibbiyot xodimlariga ishonadi. Agar kasalim haqiqatan ham tuzalmas bo‘lganida, tibbiyot xodimlari meni urishib bermasdi, deb o‘ylaydi. Ba’zan bemorga berilayotgan davo usuli uni qoniqtirmaydi. Ko‘p dori-darmon yozilsa, shuncha dori shartmikan, yoki kasalim og‘irmi, yoki tibbiyot xodimlari tajribasizmi? degan fikrlar paydo bo‘ladi. Falonchi tibbiyot xodimi falonchi bemorni ikkita dori berib tuzatib yuboribdi, degan so‘zlarni ba’zan eshitib turish mumkin. Xo‘sh, bunday paytlarda qanday yo‘l tutish kerak? Ayniqsa, ba’zi kasalliklarni birmuncha uzoq davolashga to‘g‘ri keladi. Berilayotgan davo choralari darrov natija beravermaydi. Bunday paytlarda kasallikning mohiyatini bemor tushunadigan tilda bayon qilish kerak. Kerak bo‘lsa, bemorni tinchlantirish 30

uchun tashxisni yanada aniqroq qilish maqsadida, tibbiyot xodimlari o‘zidan tajribaliroq hamkasblaridan maslahat so‘rashi zarur. Tibbiyot xodimlari bemorning oldida aslo o‘zini yo‘qotib qo‘ymasligi kerak. Shuni unutmaslik kerakki, tibbiyot xodimlari bemorni tekshiradi, bemor esa tibbiyot xodimlarini kuzatadi. Nazorat savollari: 1. Subyektiv tekshiruv usuli haqida ma’lumot bering. 2. Obyektiv tekshiruv usuliga nimalar kiradi? 3. «Anamnesis morbi» nima? 4. «Anamnesis vitae» nima? 5. Bemorlarni ko‘zdan kechirish tartib qoidalari qanday? 6. Palpatsiya qilish usulining qanday turlari mavjud? 7. Perkussiya usuli bilan nimalarni aniqlash mumkin? 8. Auskultatsiya tartibi va mohiyatini tushuntiring.

2.3. Bemorlarni tibbiy asbob-uskunalar bilan tekshirish Rentgenologik tekshirish rentgenoskopiya va rentgenografiyani o‘z ichiga oladi. Rentgenografiya – rentgen nurlari yordamida organ va to‘qi­ ma­larni rentgen plyonkasiga suratga olishga asoslangan. Rentge­ nogrammada zich to‘qimalar yorug‘, yumshoq to‘qimalar va havo esa qora bo‘lib ko‘rinadi. Rentgen nurlarini birinchi bo‘lib 1896-yilda nemis olimi Vilgelm Konrad Rentgen kashf etgan. U ko‘zga ko‘rinmaydigan nurlar bo‘lib, mutlaqo o‘tib bo‘lmaydigan jismlar orqali ham o‘ta oladi va ularga qisman yutiladi. Rentgenoskopiya usulida tekshirilayotgan organ tasviri ekranda hosil qilib ko‘riladi. Bu usul yordamida o‘pka, yurak, katta qon tomirlari, ko‘ks oralig‘i ovqat hazm qilish organlarining faoliyati o‘rganiladi. Flyurografiya – bu rentgen nuri yordamida ko‘krak qafasi a’zo­larini kichraytirilgan shaklda kam nurlantirib ko‘rsatish usuli. 31

Radioizotop tekshirish usuli – ovqat hazm qilish, siydik ajra­tish sistemasi a’zolarini tekshirishda qo‘llaniladigan usuldir. Bu usul radiofarmatsevtik preparatlarni venaga yuborib, uning nurlanishini qayd qilish va o‘lchash orqali amalga oshiriladi. Buyrak radioizotop renografiya qilinadi va skanerlanadi. Bu usul buyrakning funksional holatini miqdor jihatdan baholashga imkon beradi va eng sezgir usul hisoblanadi. Kontrast moddalar haqida tushuncha va ularni orga­ nizmga kiritish usullari. Rentgenokontrast moddalar rentgen nurlari kashf qilingandan so‘ng ko‘p o‘tmay taklif etilgan. Rentgenodiagnostikada ishlati­ ladigan rentgenokontrast moddalar 2 guruhga bo‘linadi: 1. Nisbiy zichligi yuqori bo‘ladigan rentgenokontrast mod­ dalar, bular rentgen nurlarini tutib qolib, tekshirilayotgan organ atrofidagi to‘qimalardan ancha quyuqroq bo‘ladigan soyani tushi­ radi. Bu moddalarga yod va bariy birikmalari kiradi. 2. Nisbiy zichligi tekshirilayotgan organdan kam bo‘ladigan va rentgen nurlarini oson o‘tkazib yuboradigan rentgenokon­trast moddalar. Bularga kislorod, geliy, azot-(II)-oksid, karbonat angidrid gazi kiradi. Amalda kisloroddan ko‘proq foydalaniladi. Kontrastlash usullari rentgenokontrast moddani qay tarzda yuborishga ko‘ra 3 guruhga bo‘linadi: 1. Tabiiy teshiklaridan yuboriladi. 2. Qon oqimiga (gematogen usulda) yuboriladi. 3. To‘g‘ridan to‘g‘ri to‘qimalarga, organlarga va tutash bo‘shliq­ larga yuboriladi. Kontrastlash usuli hazm organlari (qizilo‘ngach, me’da, ingichka va yo‘g‘on ichak)ni tekshirish uchun qo‘llaniladi, buning uchun bariy sulfatning suvdagi emulsiyasidan foydalaniladi, bemorga shu emulsiya ichiriladi yoki huqna qilib yuboriladi. 32

Tibbiy asbob-uskunalar bilan ishlaganda texnika xavfsizligi qoidalariga amal qilish Rentgenodiagnostika vaqtida nurlanmaslik uchun barcha ehtiyot choralari ko‘rilgan holda, bemorni maxsus himoyalash, shuningdek shifoxona hududi va koridorda ehtiyot choralarini ko‘rish kerak. Rentgen nurlarining obyektdan ikki yoqlama o‘tishi rentgen tasvirlarini asoslab berishda, yangi usullaridan foydalanish natijasida nurlanishni bir necha 10 marta kamaytirish hisobiga aniqroq tasvirlar hosil qilish mumkin. Tirik organizmlar uchun rentgen nuri xavfli hisoblansa ham, ko‘pgina inson kasalliklarida yagona diagnostika usuli hisoblanadi. Bitta flyurografiya tekshiruvida 60 millirentgen qabul qilinsa, bitta rentgenografiya tekshiruvida 500 millirentgen qabul qilinadi. Bu tabiiy nurlanishning bir yillik me’yoriga teng. Bemorni rentgen xonada maxsus himoyalash maqsadida, tekshirilmaydigan sohalar uchun maxsus qo‘rg‘oshinli fartukdan foydalaniladi. Rentgen tekshiruvi faqat qat’iy ko‘rsatmalar bo‘yicha o‘tkaziladi. Profilaktik maqsadda 1 yilda bir marta o‘tkaziladi. Radioizotop diagnostika laboratoriyalarida bemorning texnika xavfsizligiga Sog‘liqni Saqlash Vazirligi tomonidan qabul qilingan yo‘riqnomalarga asosan o‘tkaziladi. Bemor texnika xavfsizligini ta’minlash uchun radiodiagnostika apparatlari, asboblari va boshqa jihozlar, radiofarm vositalaridan foydalanish, ularni saqlash, hisobga olish, nur yuborish – qat’iy nazoratga asoslanib, rioya qilinadi. Bemorni tekshirishning eng qisqa muddatlarda o‘tkazishga yo‘naltirilgan choralar qo‘llaniladi. Rentgen xonada ishlovchi xodimning texnika xavfsizligiga rioya qilishi asboblarni doimiy inventarizatsiyasini o‘tkazish bilan amalga oshiriladi. Rentgen xonada maxsus himoyaga rioya qilinmaganda, xona pasportidan mahrum qilinadi. Rentgen xonani qurishda rezina himoya o‘rnatiladi, xona eshigi esa qo‘rg‘oshinli bo‘lishi kerak. Rentgen xona qoidaga ko‘ra 33

1-qavatda joylashadi, 4 tomonidan qalinligi 6.5 sm sement va porox aralashmasi bilan qoplanadi. Shunday holatda radiatsiya qo‘shni binolarga ta’sir qilmaydi. Radioizotop diagnostika laboratoriyasida ishlovchi tibbiyot xodimining texnika xavfsizligiga Sog‘liqni Saqlash Vazirligining buyruqlar punktlari asosida rioya qilishga asoslangan. Radioizotop diagnostikasi laboratoriyasining laboratoriya mudiri xodimlarning tibbiy ko‘rikdan muntazam o‘tishini, dorilarning saqlanishi, sarflanishi ustidan nazorat o‘rnatishi, dozimetrik o‘lchamlarni o‘z vaqtida o‘tkazishni, chiqindilarni chiqarish, konteynerlarni topshirishga to‘liq javobgardir. Radiofarm vositalardan foydalanishi bilan bog‘liq favqulodda sodir bo‘luvchi hodisalarda dezaktivatsion ishlar o‘tkaziladi. Rentgen xonada ishlovchilar quyidagi imtiyozlarga ega: 5 soatli ish kuni, 30 kunlik mehnat ta’tili, 15% maosh qo‘shib berish, ayollar 45 yoshdan, erkaklar 50 yoshdan nafaqaga chiqishadi. Har kvartalda dozimetrlar yordamida dozimetrik nazorat o‘zkazilib, jurnalga qayd qilinadi. Endoskopiya – Endo – ichki, skopiya – ko‘raman degan ma’noni bildiradi. Endoskopiyada ichi bo‘sh organlar: qizilo‘ngach, me’da, o‘n ikki barmoq ichak, bronxlarning ichki yuzasi ko‘zdan kechiriladi. Endoskopiyani o‘tkazish uchun maxsus asbob (endoskop) qo‘llaniladi. Endoskopdagi alohida optik moslama a’zoni ko‘zdan kechirib chiqishga, biopsiya qiluvchi moslama esa gistologik tekshirish uchun a’zodan kichik bir bo‘lakni olishga imkon beradi. Endoskopning fotosistemasi organ bo‘shlig‘ining fotosuratini tushirib olishga imkon beradi. Endoskopiya orqali alohida a’zolarni tekshirishda bronxlar – bronxoskop, qizilo‘ngach – ezofagoskop, me’da va o‘n ikki barmoq ichak – gastroduodenoskop, yo‘g‘on ichak – kolonoskop, to‘g‘ri ichak – rektoskop yordamida tekshiriladi. UTD (Ultratovush diagnostikasi) – bu ultratovush yorda­ mida tekshirish usuli bo‘lib, bunda datchik orqali tanaga 34

ultratovush yuboriladi va qaytgan tovush to‘lqinlarini qayt etish orqali a’zolar holati, zichligi va boshqalar aniqlanadi. Bu tekshirish usuli tuzilishi turlicha bo‘lgan to‘qimalarda yutilish, singish hamda qaytish turlicha bo‘lishiga asoslangan. Hozirgi vaqtda ichki a’zolarni buyrak, jigar, o‘t pufagi, taloq, jinsiy a’zolar kasalliklarini aniqlashda ultratovush bilan tekshirish keng qo‘llanilmoqda. Chunki bu usul hozirgi zamon fan yutuqlariga asoslangan bo‘lib, bemor hamda tibbiyot xodimlari uchun zararsiz usuldir. Ultratovush yordamida tekshirishda bemorlar maxsus tayyorgarliksiz ham tekshirishdan o‘tishlari mumkin. Ultratovush yordamida tekshirish patologik o‘zgarishlarda, dinamikada kuzatish olib borishga imkon beradi, qayta-qayta tekshirish o‘tkazish xavfsiz, unga qarshi ko‘rsatmalar yo‘q. EKG (elektrokardiografiya) – yurak biotoklarini yozib olish usuli bo‘lib, bu usul yurak muskul to‘qimasida paydo bo‘ladigan musbat va manfiy ionlarning hujayra pardasi or­ qali harakatlanishiga asoslangan. Yurakda paydo bo‘ladigan biopotensiallarni qayd qiluvchi apparat elektrokardiograf deb ataladi. Bu apparat yurak biopotensiallarini elektrodlar yor­ damida o‘ziga qabul qilib oladi, shu bilan birga tana yuzasining elektrodlar tagida turgan qismlaridagi 3 mV (millivolt) gacha bo‘ladigan kichik potensiallar farqi necha ming baravar ku­ chaytiriladi va yuzaga keladigan juda arzimas potensiallar farqini seza oladigan qayd qiluvchi asbob – galvanometrga beriladi. Galvanometr yordamida hosil bo‘lgan tebranishlar egri chiziqlarini fotografik yo‘l bilan maxsus qog‘ozga yozib olinadi, yozib olingan tebranishlar esa elektrokardiogramma deb ataladi. FKG (Fonokardiografiya) – bu usul tovushlarni grafik usulda yozishga asoslangan bo‘lib, yurak faoliyati davrida yurak tonlari hamda shovqinlarini aniqlaydi. Pikfloumetriya – nafas chiqarishning eng yuqori sonini maxsus moslama – pikfloumetr yordamida aniqlash bo‘lib, u 35

o‘pkaning faoliyatini shu jumladan, nafas o‘tkazish yo‘llarining torayish darajasini obyektiv baholash imkoniyatini beradi. KT (Kompyuter tomografiya) – rentgen nuri yordamida to‘qima­larni qavatma-qavat kesish yo‘li orqali tasvirga tushirish. Kompyuter tomografiya usulini 1978-yilda Xaunsrild va Kormanlar ishlab chiqdi va ularga Nobel mukofoti berildi. Kompyuter tomografiya rentgen nurida ishlaganligi sababli to‘qima qancha qattiq bo‘lsa, shuncha yaxshi ko‘rsatadi. Obzor rentgenografiyadan afzalligi: 3 xil proyeksiyada tas­ virga tushirganligi uchun suyak ichini to‘liq ko‘rsatadi. Yumshoq to‘qimalar haqida to‘liq ma’lumot bera olmaydi (60–70%). Kamchiligi: uzoq vaqt talab etadi, vazn chegaralangan, portative emas, bemorni tekshiruvga tayyorlash kerak, chaqaloqlarni uxlatiladi. Qarshi ko‘rsatma: homiladorlik. MRT (Magnit rezonans tomografiya) – magnit maydon hosil qilinib, magnit maydon yordamida to‘qimani atomlari qo‘zg‘atilib, a’zolar tasvirga tushiriladi. MRTda yumshoq to‘qima aniq, to‘liq ko‘rinadi, 3 xil kesimli proyeksiyada. Suyaklar nisbatan yaxshi ko‘rinmaydi. Afzalligi: zararsiz, yumshoq to‘qimalar haqida har bir ke­ simda axborot beradi. Qarshi ko‘rsatma: homiladorlik, organizmda metall bor ki­ shilar tushishi mumkin emas. Nazorat savollari: 1. Terapiyada qanday tibbiy asbob-uskunalar bilan tekshirishlar qo‘llaniladi? 2. Tibbiy asbob-uskunalar bilan tekshirishda tibbiyot hamshirasining vazifasi nimadan iborat? 3. Rentgenologik tekshiruv haqida tushuncha va uning ichki kasalliklarga tashxis qo‘yishdagi ahamiyati. 4. Endoskopik tekshiruvlar haqida tushuncha va uning ichki kasalliklarga tashxis qo‘yishdagi ahamiyati.

5. UTD tekshiruvi haqida tushuncha va uning ichki qo‘yishdagi ahamiyati. 6. EKG tekshiruvi haqida tushuncha va uning ichki qo‘yishdagi ahamiyati. 7. Kontrast moddalar haqida tushuncha va ularni yo‘llarini gapirib bering. 8. Tibbiy asbob-uskunalar bilan ishlaganda texnika haqida so‘zlab bering.

kasalliklarga tashxis kasalliklarga tashxis organizmga kiritish xavfsizligi qoidalari

2.4. Laborator tekshirish usullari Laboratoriya davolash profilaktik muassasaning (kasalxona, poliklinika, dispenser) tarkibiga kiradi va davolash muassa­ sasining boshqa bo‘limlaridan alohida bo‘lishi kerak. Labo­ ratoriya birinchi qavatda, keng, yaxshi yoritilgan, shamol­ latiladigan (ventilyatsiyalangan) xonalarda jihozlanadi. Barcha xonalar devori kafellangan bo‘ladi, chunki dez.eritmalar bilan yuvishga chidamli. Asosiy va bir necha qo‘shimcha xonalari mavjud: material olish xonasi, ro‘yxatga olish uchun alohida xona, yuvish xonasi, abtoklavli xona. Klinik diagnostik laboratoriya 20 m 2 maydondan, balandligi 3 metrdan kam bo‘lmasligi kerak. Har bir xodim uchun o‘rtacha 10 m 2 maydon ajratiladi. Laboratoriyalar umumklinik, biokimyoviy, serologik, bakte­ riologik, sitologik bo‘limlardan iborat. Umumklinik tekshiruv­ larga siydik tahlili, axlat tahlili, balg‘am tahlili, jinsiy a’zolar ajralmasi, zondlash orqali olinadigan suyuqliklar (me’da shirasi, 12 barmoqli ichak suyuqligi), punksiya orqali olinadigan materiallar (orqa miya suyuqligi, tana bo‘shliqlaridan olinadigan suyuqliklar) kiradi. Biokimyoviy tekshiruvlarga ferment, gormon, oqsil, mikroelementlar; siydikdagi xloridlar, mochevina, amilaza; qondagi qand, xolesterin, kalsiy, bilirubin tahlillari kiradi. Bitta xonada gematologik va umumklinik tahlillarni olish mumkin emas. 37

Shifokor klinik-biokimyoviy laboratoriya natijasidan 75% gacha diagnostik ma’lumot oladi. Laboratoriyalarning jihozlanishi. Laboratoriyada ishlash uchun zarur bo‘lgan asosiy uskunalar bo‘lib hisoblanadi: • yoritgich va obyektivlarning to‘liq yig‘indisiga ega mik­ roskop; • fotoelektrokolorimetr; • sentrifuga; • panchenkov asbobi; • sanoq kameralari; • refrektometr; • elektroforez; • urometrlar; • laboratoriya idishlari; • sovutgich; • foydalaniladigan material va boshqalar. Bulardan tashqari laboratoriyada probirkalar, maxsus optik buyum oynachalar, bir martalik asbob-uskunalar, stakanlar, germetik yopiluvchi plastik konteynerlardan foydalaniladi. Ish joylari yaxshi yorug‘lik bilan ta’minlanib, tekshiruvlar uchun material tayyorlash alohida xonalarda o‘tkaziladi. Laborator stollar kimyoviy mustahkam yuzaga (linoleum, plastik) ega bo‘lishlari kerak. Texnika xavfsizligi qoidalari Klinik-biokimyoviy laboratoriyada quyidagi xodimlar ishlashi kerak: • shifokor laborant; • feldsher laborant; • tibbiy texnolog; • tibbiy ma’lumoti bo‘lgan 18 yoshdan oshgan xodim. 38

Laboratoriyada ishlovchi xodimlar sog‘lom, yuqumli kasal­ liklar bilan kasallanmagan bo‘lishi shart. Har 6 oy mud­datda tibbiy ko‘rikdan o‘tishadi. Laboratoriyada ishlaganda ichki tartib qoidalarga qat’iy amal qilgan holatda maxsus kiyim, xalat, tapochka, fartuk, o‘zini himoya qiluvchi vositalar: maska, ko‘zoynak, bir martalik qo‘lqopda bo‘lishlari kerak. Ish vaqtida chekish qat’iyan man qilinadi. Ish jarajonida bir martalik asbobuskunalar (skarifikator, shprits) dan foydalanish maqsadga muvofiq. Ishlatilgan buyumlar, bir martalik asboblar, qonli ashyolar maxsus konteynerlarda utilizatsiya qilinadi. Ko‘p martalik asboblar dez.eritmalarga solinadi, qoidasi bo‘yicha yuviladi va avtoklavda sterillanadi. Xodimlar dez. eritmalar, reaktivlar, kuchli kimyoviy vositalar bilan ishlaganda texnika xavfsizligi qoidalariga amal qilib, bu vositalar to‘g‘ridan to‘g‘ri teri va shilliq qavatlarga tushishidan himoyalanishlari shart. Shuningdek bemordan olingan biologik materiallar bilan ishla­ gan­da ham shu qoidalarga amal qilishlari kerak. Laboratoriyada birinchi tez yordam uchun aptechka bo‘lishi kerak. Aptechkada quyidagilar bo‘ladi: • 70% li spirt; • 1% li kumush nitrat eritmasi; • 1% li protargol; • kaliy permanganat (eritmalar uchun); • 1% li yod eritmasi; • leykoplastr. Laboratoriya tekshirish usullariga bemorlarni tayyorlash Tekshirish usullariga bemorlarni ham jismoniy, ham ruhiy tayyorlash kerak. Bemordan qay usulda, qanday tahlil olinishi tushuntiriladi. Turli omillar (parhez, fizik zo‘riqish, emotsional stress, dori preparatlari qabul qilish, alkogol iste’mol 39

qilish, chekish)dan o‘zini asrash aytiladi. Aksariyat laborator tekshiruvlar aniq natija olish uchun nahorda, och qoringa, hech qanday dori vositalari qabul qilmagan holatda olinadi. Uzog‘i bilan kunduzgi 11.00 gacha. Buning uchun bemorga bir kun oldin hamma qoidalar tushuntirib, shaxsiy gigiyenaga rioya qilib kelish tayinlanadi. Har qanday laborator tekshiruvning o‘ziga xos tayyorgarligi mavjud. Masalan: Qon olishga bemorlarni tayyorlash Bemorni och qoringa, nahorga, dori vositalari qabul qilayot­ gan bo‘lsa, shu kuni dori ichmasdan uzog‘i bilan soat 10.00 gacha laboratoriga kelishi tushuntiriladi. Siydik yig‘ishga bemorni tayyorlash Bemor ertalab uyqudan uyg‘ongach tashqi jinsiy a’zolarini xo‘jalik sovuni bilan yuvish va siydikning o‘rta porsiyasini toza bankaga olish tushuntiriladi. Ayollarda hayz siklida siydik tahlili olinmaydi, tahlil juda zarur holatlarda siydik pufagini kateterlash orqali siydik olinadi. Najasda yashirin qonni aniqlashga bemorni tayyorlash Bemordan analiz olinishidan 3–5 kun avval parhez qilib turishi (axlatga rang beruvchi mahsulotlarni ovqat ratsionidan olib tashlash) go‘sht, baliq, tuxum, qizil lavlagi, sabzavotlar, tarkibida temir, magniy, vismut, faol ko‘mir dorilarini qabul qilmaslik kerakligi tushuntiriladi. Balg‘amni mikroskopik usulda tekshirishga tayyorlash Nahorga och qoringa tekshirish o‘tkazishdan 1–1,5 soat oldin bemor tishlarini tozalash haqida tushuntiriladi. Bemorni o‘ziga 40

xizmat qilish faoliyati buzilganda, hamshira bemorning og‘iz bo‘shlig‘ini tozalashga yordam beradi. Tekshirish boshlash­ dan oldin, bemorga og‘iz va halqumni qaynatilgan suvda chayishni taklif qiladi. Bemorga bir necha marta chuqur nafas olish, chiqarish buyurilib, so‘ngra yo‘talish so‘raladi. Ajratilgan balg‘amni toza bankaga 4–5 ml dan kam bo‘lmagan miqdorda yig‘ish kerak, bunda banka qopqog‘i yopiladi. Balg‘am yig‘ilgandan so‘ng 2 soat ichida laboratoriyaga yuboriladi Me’da shirasini olish, 12 barmoqli ichak suyuqligini olishga bemorlarni tayyorlash Tekshiruvdan oldin bemorlarga yog‘li, qovurilgan va sutli mahsulotlar taqiqlanadi. Kechki ovqatni 18.00 gacha qabul qilishi kerak. Kechki ovqat yengil: choy va bulochka bo‘lishi kerak. Ertalab och qoringa sochig‘i bilan zondlash xonasiga borishi tayinlanadi. Nazorat savollari: 1. Klinik laboratoriya tuzilishini gapirib bering. 2. Laboratoriyada ishlaganda qanday texnika xavfsizligi qoidalari amal qilish kerak? 3. Laboratoriya tekshirish usullariga bemorlarni tayyorlashda tibbiyot hamshirasining vazifasi nimadan iborat? 4. Laboratoriya qanday jihozlanadi?

2.5. Nafas a’zolari kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Nafas olish a’zolarining tuzilishi va vazifalari. Nafas a’zolari sistemasi burun yo‘llari, hiqildoq, traxeya, bronxlar, o‘pkani o‘z ichiga oladi. O‘pka tashqi tomondan yupqa elastik biriktiruvchi to‘qima – plevra pardasi bilan qoplangan. O‘ng o‘pka uch: ustki, pastki, o‘rta; chap o‘pka esa ikki: ustki va pastki bo‘lakdan tashkil topgan. O‘pka ko‘krak qafasida joylashgan. 41

O‘ng va chap o‘pka o‘rtasida kekirdak, qizilo‘ngach, qon tomirlari, ayrisimon bez, nerv tolalari, limfa tomirlari va tugunlari hamda yurak joylashgan. O‘pkaning pastki yuzasi ko‘krak bilan qorin o‘rtasidagi to‘siq – diafragmaga tegib turadi. Havo burun yo‘llari orqali traxeyaga o‘tadi, traxeya o‘ng va chap bronxlardan iborat bo‘lib, ular o‘pkaning tegishli bo‘laklariga kirib boradi. Bronxlar juda mayda tarmoqlarga bo‘linib ketgan, ular bronxiolalar deyiladi. Ular nihoyatda mayda bo‘shliqlar – alveolalar bilan tugallanadi. Alveolalar juda mayda qon tomirlari – kapillarlar to‘ri bilan o‘ralgan. Alveolalarda gaz­ lar almashinuvi ro‘y beradi. Bu yerga kirgan havodan alveolalarni o‘rab turgan kapillarlarga kislorod o‘tadi. Organizmni kislorod bilan ta’minlash ishini eritrotsitlar bajaradi. Gazlar almashinuvi jarayonida karbonat angidrid gazi hosil bo‘ladi, bu gaz havo yo‘llari orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Nafas olganda o‘pka kengayadi, o‘pkaga taxminan 700 ml3 hajm havo kiradi. Nafas chiqarilganda ko‘krak qafasi hajmi kichrayadi. Sog‘lom odamda nafas harakatlarining soni minutiga 16–20 taga teng bo‘ladi. Jismonan zo‘riqqan paytda nafas tezlashadi. O‘pkaning tiriklik sig‘imi: sportchilarda (sog‘lom odamlarda) – 5000 ml3; erkaklarda – 3500 ml3 bo‘ladi, ayollarda 2500 ml3. O‘pka to‘qimasi zararlanishi bilan kechadigan kasalliklarda o‘pkaning tiriklik sig‘imi ancha kamayadi. Nafas organlari faoliyatini uzunchoq miyada joylashgan nafas markazi idora etadi. O‘pka muhim a’zo bo‘lib, qon aylanish ham unga bog‘liq. O‘pka arteriyasi yurakning o‘ng qorinchasidan chiqqanidan keyin o‘pkada juda katta kapillar to‘rini hosil qiladi. Nafas olish sistemasi organizmga beto‘xtov kislorod kirib, undan karbonat angidrid gazi chiqib turishini ta’minlaydi. Nafas olish vaqtida nafas markazi qo‘zg‘aladi, bu nafas muskullarining qisqarishiga sabab bo‘ladi. Ayni vaqtda o‘pka cho‘zilib, alveo42

lalardagi havo bilan atmosfera havosi bosimlari o‘rtasidagi farq tufayli o‘pkaga havo o‘tadi. Nafas chiqariladigan mahalda nafas muskullari bo‘shashib, o‘pka puchayadi, havo chiqib ketadi. Nafasning uch tipi tafovut qilinadi: ko‘krak, qorin va aralash tipi. Ko‘krak tipida ko‘krak qafasi asosan oldingi orqa va yon yo‘nalishlarda kengayadi (ayollarga xos). Qorin tipida ko‘krak qafasi asosan diafragma hisobiga vertikal yo‘nalishda kengayadi (erkaklarga xos). Aralash tipdagi nafasda ko‘krak qafasi barcha yo‘nalishlarda bir tekis kengayib turadigan bo‘ladi. Klinik holat va simptomlar (so‘rab-surishtirish). Nafas organlari kasallangan bemorlar ko‘kragi og‘rib turishi, hansirash, bo‘g‘ilish, yo‘talish, balg‘am tashlash, qon tupurishdan noliydi. Ko‘pincha darmonsizlik, isitma, lanjlik, ishtaha pasayishi, bosh og‘rishi, uyqu buzilishi ham qayd qilinadi. Ko‘krak qafasida og‘riq ko‘pincha yallig‘lanish jarayoni plevraga o‘tgan mahallarda boshlanadi, plevrada nerv oxirlari ko‘p bo‘ladi. Plevra og‘riqlari uchun ularning chuqur nafas olingan va yo‘talganda paydo bo‘lishi xarakterlidir. Yallig‘lanib turgan plevra varaqalari bir-biriga ishqalanganida sezuvchi nervlari ta’sirlanishi tufayli og‘riqqa sabab bo‘ladi. Stenokardiya va miokard infarktida ham ko‘krak qafasida og‘riq paydo bo‘ladi, lekin bu og‘riq to‘sh orqasida sezilishidan tashqari, chap tomonga beriladi. Hansirash nafas soni (chastotasi), ritmi va chuqurligining o‘zgarishi. Hansirash asosiy shikoyatlaridan biridir. Hansirash gazlar almashinuvi buzilishi natijasida paydo bo‘ladi. Qonda karbonat kislotasi va to‘la oksidlanmay qolgan almashinuv mahsulotlarining ko‘payib borishi nafas markazi ta’sirlanib, hansirash paydo bo‘lishiga olib keladi. Hansirashning 3 tipi tafovut qilinadi: inspirator, ekspirator va ara­lash. Inspirator hansirashda nafasga havo olish qiyinlashsa, ekspirator hansirashda nafas chiqa­ rish qiyinlashadi, aralash hansirashda esa nafas olish ham, nafas chiqarish ham qiyinlashib qoladi. 43

To‘satdan paydo bo‘lib, keskin ifodalanib turadigan hansirash bo‘g‘ilish deb ataladi. Turib-turib tutib qoladigan bog‘ilish astma deb ataladi. Ko‘proq naf beradigan bo‘lishi uchun kislorod bilan havo ara­lashmasi uzoq muddat nafasga oldirib turiladi, bunday aralashma tarkibida 50% atrofida kislorod bo‘ladi. Sof kislorod nafas markazi­ning ancha tez susayib qolishiga olib keladi, uni uzoq muddat nafasga oldirib turilganda esa odam o‘zidan ketib qolib, talvasa tutishi mumkin. Shu munosabat bilan odam is gazidan zaharlanganda, nafas yetishmovchiligida bemorlarga 10–30 minut davomida karbogen (95% kislorod bilan 5% karbonat angidrid gazi aralashmasi) dan nafas oldirib turish buyuriladi, chunki karbonat angidrid gazi nafas markazini qo‘zg‘atadi. Biroq har qanday holda ham oksigenoterapiya olayotgan bemorning ahvolini diqqat bilan kuzatib boriladi, agar noxush sezgilar paydo bo‘lsa, ingalyatsiyani darhol to‘xtatish zarur. Yo‘tal ko‘pincha yallig‘lanish jarayonlari vaqtida nafas yo‘llarida sekret (balg‘am, shilimshiq, qon) to‘planib qolishi yoki shu yo‘llarga yot jismlar tushib qolishi tufayli paydo bo‘ladi. Yo‘tal quruq yoki balg‘am keladigan bo‘lishi mumkin. U bemorni doimo yoki vaqt-vaqtida bezovta qilib turadigan bo‘lishi mumkin, ba’zida esa xurujlar ko‘rinishida paydo bo‘ladi. Doimiy yo‘tal nafas yo‘llari va o‘pkaning surunkali kasalliklarida ko‘rinsa, tutib qoladigan xili nafas yo‘llariga ovqat bo‘laklari va boshqa yot jismlar tushganda kuzatiladi. Balg‘am yo‘tal paytida nafas organlaridan ajralib chiqadigan patologik suyuqlikdir. Balg‘am tarkibiga shilimshiq, seroz suyuqlik, nafas yo‘llarining epitelial hujayralari va qon hujayralari kiradi. Balg‘am miqdori keng doiralarda o‘zgarib turadi: bir necha millilitrdan tortib to 2 l gacha boradi (bronxoektatik kasalliklar, o‘pka abssessida). Ko‘pincha balg‘amni hidi bo‘lmaydi. Yangi balg‘amning qo‘llansa hidli bo‘lishi to‘qima irib-chirigan mahalda (gangrena, irib kelayotgan rak) yoki balg‘am bo‘shliqlarda turib 44

qolganida, undagi oqsillar chiriganida ko‘riladi (bronxoektazlar, o‘pka abssessida). Balg‘amning xarakteri, rangi va konsistensiyasi ham tafovut qilinadi. Balg‘am rangi kasallik xiliga bog‘liq. Chunonchi, krupoz pnevmoniya, ya’ni pnevmoniya kasalligida u zangsimon, o‘pka rakida malina rangida bo‘ladi. Yiringli balg‘am yashil tusli bo‘ladi. Bronxial astma tutib qolganida shishasimon rangsiz balg‘am chiqadi. Qon tuflash (qon tashlash) – yo‘tal vaqtida balg‘am aralash qon tashlashdir. Qon yangi (qip-qizil) yoki o‘zgargan bo‘lishi mumkin. Qonning o‘pkadan chiqayotganiga ishonch hosil qilish uchun qonab turgan milklar va burun halqumdan, shuningdek burun qonayotgan mahalda balg‘amga qon tekkanini istisno qilish kerak. O‘pkadan kelayotgan qonni me’dadan kelayotgan qondan ajratish aksari qiyin. Me’da qonaganida chiqadigan qon, odatda to‘q rangga kirib, ovqat massalari bilan aralash bo‘ladi, o‘pka qonaganida qip-qizil ko‘pikli qon keladi, u yo‘tal tutgan mahalda chiqadi. Ipir-ipir qon aralash balg‘am kelishi bilan ifodalanadigan arzimas qon tashlash shoshilinch choralar ko‘rishni talab etmaydi. Bemorni so‘rab-surishtirilganda kasallikning qanday qilib va qanday sharoitlarda avj olib borganini aniqlab olish kerak. Krupoz pnevmoniya shu qadar to‘satdan boshlanadiki, bemor og‘rib qolgan kuni­ning o‘zini emas, balki soatini ham biladi. Ekssudativ plevrit esa asta-sekin avj olib boradi. Avvaliga nafas vaqtida ko‘krak qafasida og‘riq turib, quruq yo‘tal paydo bo‘ladi, sal isitma chiqib, ko‘tarila boshlaydi, ko‘krak qafasidagi og‘riqlar o‘rniga esa astasekin hansirash paydo bo‘ladi. Kasallikning zimdan boshlanib, uzoq vaqt davomida zo‘rayib borishi o‘pka raki va sili uchun xarakterlidir. Nafas organlarining ko‘pgina kasalliklari sovqotishdan keyin boshlanadi. Kasallikning o‘tishidagi xususiyatlarni, qi­ lingan davoning xarakteri va nechog‘li naf berganini aniqlab olish zarur. Bemor anamnezini yig‘ishda mehnat va turmush sharoit45

larini batafsil so‘rab-surishtirib ko‘rish kerak. Zax, yaxshi shamollatilmaydigan binoda yashash va ishlash surunkali bronxit, o‘pka sili paydo bo‘lishiga olib borishi mumkin. Shu bilan birga ochiq havoda ishlash (binokorlar, qishloq xo‘jaligi xodimlari) bronxlar va o‘pkaning o‘tkir yallig‘lanish kasalliklari (o‘tkir bronxit, traxeit, pnevmoniya) paydo bo‘lishiga yoki kasallikning surunkali shakllari o‘tib ketishiga sabab bo‘lishi mumkin. Nafas organlarining ba’zi kasalliklari paydo bo‘lishida tamakini, shuningdek alkogolni ko‘p iste’mol qilish kattagina rolni o‘ynaydi. Ma’lumki, tamaki kashandalarida o‘pka raki bir necha barobar ko‘proq uchraydi. Yirik shaharlar aholisi o‘rtasida ham o‘pka raki tarqalganligi aniqlanganki, bu – benzopirenni nafasga oli­shiga bog‘liq. Ko‘zdan kechirish. Ko‘krak qafasi ma’lum bir tartib bilan ko‘zdan kechiriladi. Yonlama yorug‘likda bemorni tik turg‘azib yoki o‘tirgan holida har tomondan qarab chiqiladi. Oldin ko‘krak qafasi shakliga, o‘mrovlari, o‘mrov usti va o‘mrov osti chuqurchalari, kuraklarining olgan joyiga baho beriladi. So‘ngra nafas tipi, ritmi va sonini ta’riflash kerak. Ko‘krak qafasi shakli normal va patologik bo‘ladi. Tana tu­ zilishi 3 ta konstitutsiya tipiga ajratiladi: normostenik, giperstenik, astenik. Ko‘krak qafasining bir qancha patologik shakllari mavjud: Emfizematoz (bochkasimon) ko‘krak qafasi kalta, hamma yo‘nalish­larda, ayniqsa orqa, yon bo‘limlari kengaygan bo‘ladi. O‘mrov usti va o‘mrov osti chuqurchalari bo‘rtib turadi, qovurg‘alararo kamgaklar katta bo‘ladi (xuddi bochkadek). Bu o‘pka emfizemasida kuzatiladi. Paralitik ko‘krak qafasi emfizematoz ko‘krak qafasining aksi: yassi, tor va uzun bo‘ladi. Bemorlar ko‘zdan kechirilganida ko‘krak qafasi muskullarining atrofiyasi, o‘mrov va kurak suyaklarining asimmetrik ravishda joylashganligi topiladi. Paralitik ko‘krak qafasi 2 tomonlama fibroz kavernoz o‘pka silida kuzatiladi. 46

Raxitik (tovuq) ko‘krak qafasi to‘sh suyagining oldinga turtib chiqib turishi, qovurg‘a tog‘aylarining tasbehga o‘xshab qalinlashib qolganligi hisobiga oldingi orqa o‘lchamining ancha katta bo‘lishi bilan farq qiladi (bunday holat raxit bilan og‘rib o‘tganlarda kuzatiladi). Voronkasimon ko‘krak qafasi (etikdo‘z ko‘kragi) to‘sh suyagi rivoj­lanishida kamchiliklar bo‘lganda yoki u uzoq qisilib qolganida uchraydi. Bunda to‘sh suyagining pastki qismi va xanjarsimon o‘simtasida voronka ko‘rinishida ichiga tortgan joy ko‘zga tashlanadi. Umurtqa pog‘onasining oldinga qiyshiqligi lordoz, orqaga qiy­shiqligi kifoz, yon tomonga qiyshiqligi skolioz, orqaga va yon tomonga qiy­shiqligi kifoskolioz deb ataladi. Kifoskolitik ko‘krak qafasi ko‘pincha umurtqa pog‘onasi sili va raxitda uchraydi. Nafasning ko‘krak, qorin va aralash tiplari tafovut qilinadi. Nafasning ko‘krak (qovurg‘a) tipi asosan ayollarda uchraydi. Bunda nafas harakatlari asosan qovurg‘alararo muskullar ishtiroki bilan yuzaga chiqadi. Qorin (diafragma) tipi ko‘pincha erkaklarda qayd qilinadi. Nafas harakatlari asosan diafragma bilan yuzaga chiqadi, nafas olish vaqtida qorin devori oldinga suriladi. Aralash tipda nafas harakatlari qovurg‘alararo muskullar qisqarishi hisobiga ham, diafragma qisqarishi hisobiga ham yuzaga chiqadi. Sirtdan ko‘zdan kechirish mahalida ko‘krak va qorin devo­ rining nafas harakatlariga qarab nafas soni (chastotasi) aniqlanadi. Katta yoshli sog‘lom odamda nafas ekskursiyalari chastotasi tinch turilgan mahalda minutiga 16–20, chaqaloqlarda 40, yoshi ulg‘aygan sari asta-sekin pasayib boradi. Uyqu mahalida minutiga 12–14 marta bo‘lsa, jismoniy mashq bajartirilganda yoki hishayajonlarda ortadi. Nafas chuqurligi tinch holatda nafasga olinadigan va chiqariladigan havo hajmiga qarab aniqlanadi. Normada nafas havosining hajmi 300–800 ml. ni tashkil etadi. Yuza nafasda na47

fas olish va nafas chiqa­rish kalta, chuqur nafasda uzoq bo‘ladi. Sog‘lom odamda nafas ritmi nafas olish va nafas chiqarishning bir xil chuqurlikda va bir xil muddat davom etib borishi bilan ta’riflanadi. Koma holatidagi kasallarda nafas chuqur va shovqinli bo‘lib qoladi, Kussmaulcha katta nafas deb shuni aytiladi. Nafas aritmiyasi to‘xtab-to‘xtab qoladigan ikki tipdagi nafas – CheynStokscha va Biotcha nafas bilan namoyon bo‘ladi. O‘pka palpatsiyasi. Bu usul yordamida ko‘krak qafasining og‘rib turgan joylarini, elastikligini, ovoz titrashini aniqlash uchun qo‘llaniladi. Tovush titrashi – tekshirayotgan shifokor bemor (kuchli tebranishga sabab bo‘ladigan tovushlarni, masalan: 24; 44 va b.) tovushi tebranishidan ko‘krak qafasining silkinishlarini sezadi. O‘pka to‘qimasi zichlashib qolgan joy tepasida tovush titrashi zo‘rroq bo‘lib seziladi (pnevmoniya, kavernalar, abssesslar, o‘pka­ ning kompression atelektazlarida). O‘pka elastikligi yo‘qolga­nida (o‘pka emfizemasi, bronxlar yo‘lining tiqilib qolgan paytlarda), shuningdek o‘pka bilan kurak devori o‘rtasida tovush tebranish­ larini yutib qoladigan suyuqlik yoki havo bo‘lgan mahallarda (ekssudativ plevrit, pnevmotoraks, gidrotoraks, o‘pka o‘smalarida), tovush tebranishi susayib, batamom yo‘qolib ham ketadi. O‘pka perkussiyasi. Perkussiya yordamida o‘pka chegaralari aniq­lanadi, chunki qorin bo‘shlig‘i organlarini (me’da, ichak qovuzloq­larini) hisobga olmaganda, o‘pka atrofidagi organ­larning ko‘pchilik qismi sekin (bo‘g‘iq) tovush beradi, lekin ular o‘pka tovushiga qaraganda boshqacha tovush beradi. Normal sharoitlarda bir xildagi kuch bilan tukillat urib ko‘rilganda, ko‘krak qafasining qaysi joyida havoli organ (o‘pka) bo‘lsa, o‘sha joyida ravshan perkutor tovush chiqadi. Havosiz organlar va to‘qimalar (yurak, jigar, taloq, muskullar) perkussiya qilinganida sekin tovush chiqadi. Qattiq va sekin tovushdan tashqari, oraliq o‘rinni egallaydigan tovush bo‘g‘ilgan (bo‘g‘iqlashgan) tovush bor. 48

O‘pkada havo kamayib qolganida yoki mutlaqo yo‘qolib ketganida, masalan: o‘pka yallig‘lanishida, infarkt va atelektazga uchraganida, ekssudativ plevritda bo‘g‘iqlashgan tovush kuzatiladi. O‘pka emfizemasida perkutor tovush past va qattiq bo‘lib chiqadi (ya’ni, quticha tovushi). Katta-katta kavernalar bo‘lganida, ochiq pnevmotoraks mahalida o‘pkada timpanik tovush eshitiladi. Bunday tovush childirma (dovul, ya’ni timpan) tovushiga o‘xshaydi. Ko‘krak qafasining simmetrik joylashgan qismlaridan chi­qadigan perkutor tovush tabiatini solishtirib ko‘rish uchun qiyosiy perkussiya qo‘llaniladi. Sog‘lom odamlarda ko‘krak qafasining turli qismlaridan chiqadigan perkutor tovush bir xil bo‘lmaydi. Chunonchi, chap tomondagi ikkinchi va uchinchi qovurg‘alar orasidan chiqadigan o‘pka tovushi yurak yaqin turganligi tufayli kalta tortgan bo‘ladi. O‘ng tomonda qo‘ltiq tagi chizig‘i bo‘ylab borganda pastki bo‘limlarda chap tomondagidan ko‘ra birmuncha bo‘g‘iq tovush chiqadi, chunki bu yerga jigar yaqinroq turadi. Topografik perkussiya organlarning katta-kichikligi, shakli va biri bilan ikkinchisining o‘rtasidagi chegaralarini aniqlash uchun qo‘llaniladi. O‘pkaning normal chegaralari

Tosh oldi chizig‘i beshinchi qovurg‘alar orasi O‘rta –o‘mrov chizig‘i VI qovurg‘a Oldingi qo‘ltiq osti chizig‘i VII O‘rta qo‘ltiq osti chizig‘i VIII Orqa qo‘ltiq osti chizig‘i IX Kurak chizig‘i X Umurtqa pog‘onasi yoni chizig‘i

XI ko‘krak umurtqasining qirrali o‘simtalari

VII VIII IX X XI ko‘krak umurtqasining qirrali o‘simtalari 49

O‘pka qirg‘oqlarining aktiv harakatchanligi zo‘r berib nafas olish va zo‘r berib nafas chiqarish paytida o‘pka pastki qirg‘oqlari chegaralarining farqini aniqlab turib belgilab olinadi. Sog‘lom odam o‘pkasining aktiv harakatchanligi me’yorda 6–8 sm ni tashkil etadi. Patologiyada o‘pkaning aktiv harakatchanligi kamayib qoladi yoki butunlay yo‘qolib ketadi, masalan, plevra varaqalari butunlay bitib qolgan mahallarda shunday bo‘ladi. O‘pka auskultatsiyasi. Eshitib ko‘rish mahalida bemor osoyishta, bir tekis va chuqur nafas olib turishi kerak. Nafas organlarini eshi­tib ko‘rilganida: nafas shovqinlarini; qo‘shimcha shovqinlar yoki xiril­lashlarni; krepitatsiya; plevraning ishqalanish shovqinlarini eshitish mumkin. Nafas shovqinlari ikki xil bo‘ladi: hiqildoq, traxeya, to‘sh suyagining dastasi ustida «X» tovushiga o‘xshash nafas shovqini eshitiladi (qattiqroq, dag‘alroq, cho‘ziqroq bo‘ladi) – bu bronxial nafas; ko‘krak qafasining qolgan qismlarida «F» tovushiga o‘xshash nafas shovqini eshitiladi, ya’ni o‘pka ustida bu vezikular nafas deb ataladi. Bronxial nafas o‘pka to‘qimasining zichlashib qolgan yoki bronxlar bilan tutashgan bo‘shliqlar hosil bo‘lganidan darak beradi. U krupoz pnevmoniya, o‘pka sili (kaverna) rakida kuzatiladi. Kichikroq zichlashish o‘choqlari yoki ichkarida joylashgan patologik o‘choqlar bo‘lganida – aralash nafas: nafas olish vaqtida vezikular, nafas chiqarish vaqtida bronxial nafas eshitiladi. Xirillashlar. Bronxlar yoki o‘pka to‘qimasining patologiyasida xi­rillashlar eshitiladi. Bronxlarda yopishqoq balg‘am bo‘lgan mahallarda (masalan: bronxitlar, bronxial astmada) quruq xiril­ lashlar paydo bo‘ladi. Quruq xirillashlar doimiy bo‘lmaydi: ular ba’zan shu qadar qattiq bo‘ladiki, narida turib eshitiladi, gohida esa mutlaqo yo‘qolib ketadi. Nam xirillashlar havo oqimining yallig‘lanish ekssudati orqali o‘tishi tufayli bronxlarda hosil bo‘ladi. Xirillashlar 3 xil kalibrli bo‘ladi: mayda, yirik, 50

pufakchali. Mayda xirillashlar pnevmoniya, o‘pka sili, infarktida kuzatiladi; bronxoektazlar yoki ka­vernalar bo‘lganida, o‘pka shishib ketganida yirik, pufakchali xiril­lashlar eshi­tiladi. Krepitatsiya nafas olishning avjida eshitiladigan alohida chitirlovchi tovush bo‘lib, bir tutam shochni quloq yaqiniga ishqalanganida chiqadigan tovushga o‘xshab ketadi (quyidagi kasalliklarda kuzatiladi: krupoz pnevmoniya, o‘pka shishuvi, infarktida, kichik qon aylanish doirasida qon dimlanib qolganida). Nam xirillashlar nafas olish va nafas chiqarish paytida eshitiladi, krepitatsiya esa faqat nafas olish paytida eshitiladi, odam yo‘talganidan keyin nam xirillashlar o‘zgarib qoladi, krepitatsiya esa tabiatan doimiy bo‘ladi. Plevraning ishqalanish shovqini sog‘lom odamlarda eshitil­ maydi, chunki silliq plevra varaqalari sirg‘anganida tovushlar chiqmaydi. Plevra varaqalari yallig‘lanishi tufayli g‘adir-budur bo‘lib qolgan mahallarda esa plevraning ishqalanish shovqini paydo bo‘ladi. Bu shovqin botinka tagida qor g‘irchillashiga o‘xshaydi. Tekshirish usullari va davolash. Bronxofoniya, ya’ni hiqildoq tovushining ko‘krak qafasi yuzasiga o‘tkazilishi xuddi tovush titrashi singari aniqlanadi: bemor unsiz tovushlar ko‘p bo‘lgan so‘zlarni talaffuz etadi. O‘pka to‘qimasi zichlashib qolganida va unda bo‘shliqlar paydo bo‘lganida; o‘pka infarkti, pnevmoniya, silda bronxofoniya ku­chayadi; ekssudativ plevrit, obturatsion atelektazda esa susayib qoladi. Rentgenologik usullar o‘pka kasalliklarini aniqlashda asosiy tekshi­rishlardan hisoblanadi. Bular: rentgenoskopiya, rentge­ nografiya, tomo­g­rafiya, bronxografiya va fluorografiyadir. Radioizotop tekshirish usullari yordamida o‘pka ventilyat­ siyasi, dif­fuziyasi, o‘pkada qon aylanishi aniqlanadi, shuningdek o‘pka ska­nerlanadi. Bronxoskopiya traxeya va bronxlarning shilliq pardasini ko‘zdan kechirish uchun, o‘smalar, yaralar tekshiruvi uchun, yot 51

jismlarni chiqarib olish va poliplarni olib tashlash, bronxoek­ tazlarga davo qilish uchun qo‘llaniladi. Spirometriya va spirografiya yordamida tashqi nafas funksiyasi o‘rganiladi. Spirometr yordamida nafas hajmini, o‘pkaning tiriklik sig‘imini aniqlash, spirografiyani qo‘llab, bundan tashqari qoldiq hajmni, bir minut davomida yutiladigan kislorod miqdorini aniqlash mumkin. Nafas hajmi nafas oladigan va nafas chiqaradigan havo hajmi bo‘lib, u taxminan 500 ml (400– 800 ml)ni tashkil etadi. Rezerv hajmi odam odatdagidek nafas chiqarganidan keyin yana zo‘r berib nafas chiqaradigan bo‘lsa, chiqarib bera oladigan havosining hajmidir (1500–2000 ml ga teng). O‘pkaning tiriklik sig‘imi nafas, rezerv va qo‘shimcha hajmlarning yig‘indisidan tashkil topadi. Qoldiq hajm zo‘r berib nafas chiqargandan keyin o‘pkada qoladigan havo miqdoridir. Normada u 1000–1500 ml ga teng. O‘pkaning maksimal sig‘imi – nafas, rezerv, qo‘shimcha va qoldiq hajmlarning yig‘indisidir. U taxminan 6000 ml ga teng. Plevra punksiyasi davo va tekshiruv maqsadida plevra suyuq­ligini tortib olishga xizmat qiladi. Diagnostika maqsadida 50– 100 ml suyuqlik olinadi, davo maqsadida 1–1,2 l suyuqlik chiqarib tashlanadi. Punksiyani shifokor bajaradi. Plevra punksiyasi uchun uchi o‘tkir qilib kesilgan va kanyulalari bo‘ladigan o‘rta kalibrdagi (1–1,2 mm) uzun (7–10 sm) ignalar, ingichka kalta ignalar, 2–5 va 10–20 ml sig‘imli shpritslar, 2–3 ta probirka, surtmalar olish uchun xuddi shuncha buyum oynalari, kanyulalarga loyiq keladigan elastik naylar, qon to‘xtatadigan tishsiz qisqichlar, so‘rib oluvchi apparatlar, spirt va yodning spirtdagi eritmasi, kollodiyli yoki kleolli flakon, ichiga steril tamponlar, paxta o‘ralgan tayoqchalar va pinset solib qo‘yilgan steril lotokcha zarur. Bu muolaja uchun shifokor xuddi operatsiyaga tayyorlanganday tayyor­lanadi. 52

Plevra punksiyasi muolajalar xonasida yoki bog‘lov xonasida o‘tka­ziladi. Oldin perkutor yoki rentgenologik yo‘l bilan ekssudatning ustki chegarasi aniqlab olinadi. Bemorning ahvoli imkon beradigan bo‘lsa, orqasini shifokorga qaratib, uni stulga o‘tqaziladi, qovurg‘a oralarini kengroq qilib ochish uchun gavdasi sog‘ tomoniga sal engashtiriladi. Bemorning punksiya qilinadigan tomonidagi qo‘li boshiga yoki qarama-qarshi tomondagi yelkasiga qo‘yib qo‘yiladi. Agar bemor stulga o‘tira olmaydigan bo‘lsa, yordamchi kishi uni karavotda o‘tirgan holida tutib turadi. Punksiyani qo‘ltiq ostining orqa chizig‘i bo‘ylab 7–8-qovurg‘alar orasidan qilish hammadan qulay va bexatardir. Laboratoriya usullaridan: umumiy va bakteriologik balg‘am analizi, plevra suyuqligi, bronxlarning yuvindi suvlari, umumiy va bioximiyaviy qon analizi, balg‘amni antibiotiklarga sezuvchanligini aniqlash. Davolash (dori-darmonlar bilan va fizioterapevtik davolash). Davolash paytida hamshira buyurilayotgan dori vositalarining ta’sirini, yuborish usulini, ta’sir etish davomiyligini, bir martalik va maksimal dozasini, nojo‘ya ta’sir qilgandagi belgilarini va unda shoshilinch yordam ko‘rsatishni bilishi va dori vositalarini to‘g‘ri va o‘z vaqtida qabul qilishini nazorat qilishi kerak. Hamshiralik parvarishi, o‘z-o‘zini parvarishlash. Nafas olish a’zolari kasalliklariga chalingan bemorlarni to‘g‘ri parvarishlash kasallarni tezroq sog‘ayib ketishiga va kasalliklar asoratlarining oldini olishga yordam beradi. Nafas olish a’zolari kasalliklariga chalingan bemorlar harakat qilish va dam olish mutanosibligini saqlashi zarur. Nafas olish a’zolari kasalliklariga chalingan bemorlarga jismoniy harakatlar cheklab qo‘yiladi, chunki organizm zo‘riqqanda kasallik zo‘rayib ketadi. Nafas olish a’zolari kasalliklarida bemorlarni nafas yo‘llarining sezgirligini oshiradigan ta’sirlardan (allergenlardan, jismoniy zo‘riqishlardan, sovuq va nam havodan, psixologik stresslardan, tashqi ifloslangan 53

muhitdan, infeksiya o‘choqlaridan) saqlash kerak. Hansirash va bo‘g‘ilish vaqtida hammadan ilgari bemorning ko‘krak qafasini siqib turgan kiyimdan xalos qilish kerak. Nafas harakatlarini kuchaytirish uchun bemorni yarim o‘tirgan holatga keltiriladi. Bemor yotgan palataga toza havo kirib turishini ta’minlash va oksigenoterapiya o‘tkazish zarur. Oksigenoterapiya (kislorod bilan davolash) nafas va yuraktomir sistemasi organlarining talaygina kasalliklarida, ayniqsa kislorodga tanqislikni tez bartaraf etadi. Yo‘talayotgan bemorlarga qilinadigan parvarish avvalo yo‘talga sabab bo‘ladigan kasallik turiga bog‘liq. Chunonchi, o‘tkir respirator kasalliklarda, quruq va og‘riqli yo‘talda ichishga buyuriladigan yo‘talga qarshi vositalar, natriy bikarbonat eritmasi, qaynoq bug‘ni ingalyatsiya qilish bilan bosiladi. Chalg‘ituvchi vosita tariqasida xantallar, oyoqlarni xantalli suvga solib o‘tirish, ko‘krak qafasiga isituvchi kompresslar qo‘yish usullari keng qo‘llaniladi. Bemor yo‘talganida bir talay balg‘am tashlab turadigan bo‘lsa, uni balg‘ami yaxshiroq ko‘chadigan holatga keltiriladi. Holi-jonini bezor qiladigan kuchli yo‘tal uyquni buzavermasligi uchun kasallarga yo‘talga qarshi vositalar buyuriladi. Balg‘am, avvalo sil bilan og‘rigan kasallarning balg‘ami, sog‘lom odamlarga kasallik yuqadigan manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin, shu sababdan bemor shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilib borishi kerak. Odamlarga yaqin turadigan paytda yo‘talish yaramaydi, bordi-yu, yo‘talni tutib turish mumkin bo‘lmasa, balg‘am zarralarining yaqin turgan odamga tushmasligi ilojini qilish kerak. Polga tuflash yaramaydi, chunki balg‘am quriydi va kasallik tug‘diradigan mikrob­lar havoga, u yerdan esa atrofdagi odamlar organizmiga o‘tadi. Bal­g‘amni qopqog‘i burab yopiladigan tufdonga yig‘ish kerak. Balg‘amni dezinfeksiyalash uchun tufdon hajmining 1/4–1/3 54

qismini 3% li xloramin eritmasi yoki 2% li kaliy permanganat eritmasi bilan to‘ldiriladi. Bemorlarning balg‘ami xlorli ohak yoki 5% li xloramin eritmasi bilan yuqumsizlantirilgandan keyin kanalizatsiya tarmog‘iga to‘kiladi, sil kasalxonalarida esa maxsus pechkalarda yoqiladi. O‘pkadan qon ketganida yoki odam ko‘p qon yo‘qotganida bemorlarni batamom tinch qo‘yish kerak, u yarim o‘tirgan holatda bo‘lishi lozim. Bunday bemorlarga gaplashish taqiqlanadi. O‘pkadan qon ketish to‘xtamasa, sutkasiga 2–4 mahal 3–4 g dan aminokarbonat kislota ichiriladi, venadan 10% li kalsiy xlorid eritmasi, izotonik natriy xlorid eritmasida 5% li qilib tayyorlanadi: 100 ml aminokarbonat kislota; vitamin K yuboriladi, teri ostiga 20–40 ml 10% li jelatin eritmasi yuboriladi. Qon (100–200 ml dan) yoki plazma quyish juda yaxshi naf beradi. O‘pkasidan qon ketayotgan bemorlarga oson singadigan, vitaminlarga boy ovqatlar bilan ovqatlantirib boriladi. Ovqat yarim suyuq holda oz-ozdan berib turiladi. Ovqat va ichiladigan narsalarni sovuq holda berish tavsiya etiladi, o‘tkir ovqat va ziravorlar esa taqiqlanadi. 2.5.1. O‘tkir vа surunkаli brоnxit kаsаlliklаri O‘tkir bronxit bronxlarning o‘tkir yallig‘lanishi, nafas a’zo­ larida ko‘p uchraydigan kasalliklardan biri. Etiologiyasi. Bakterial agentlar: pnevmokokklar; gripp rivojlanishiga moyillik ko‘rsatadigan sabablar: sovuq qotish, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish, tamaki chekish, ba’zi kimyoviy moddalardan surunkali zaharlanish, shuningdek, sinusit, gaymoritning yuzaga kelishi uchun sharoit yaratuvchi omillar. O‘tkir bronxit tarkibida yuqori miqdorda azot oksidi, oltingugurt angidridi, xlor, brom, ammiak bug‘lari, fosgen, difosgen, iprit, liyuzit, fosfororganik brikmalar bo‘lgan havodan, 55

shuningdek, ko‘p miqdorda chang-g‘uborlar bo‘lgan havodan uzoq vaqt nafas olish natijada ham rivojlanishi mumkin. Klinik manzarasi. Kasallik quruq iztirobli yo‘tal, to‘sh suyagi atrofida og‘riq, yuqori nafas yo‘llarining o‘tkir yallig‘la­ nishiga xos o‘zgarishlar bilan boshlanib, yallig‘lanish bronxlarga tarqalgach, hansirash va ketma-ket yo‘talish paydo bo‘ladi, bemorlar yo‘talish vaqtida ko‘krak qafasining pastki qismida og‘riq sezadilar. Behollik, terlash, tana haroratining 37,7–38°C ga ko‘tarilishi kuzatiladi. Yo‘tal bilan avval shilliqlik, keyinchalik shilliq-yiringli balg‘am (ekssudat) ajraladi. Perkussiyada o‘pkadagi tovush o‘zgarmaydi. Auskultatsiyada o‘pkada tarqalgan quruq hushtaksimon yoki go‘ng‘illovchi xirillashlar eshitiladi, yo‘taldan so‘ng xirillashlar kamayishi kuzatiladi. Kasallikning 2–3-kuni nam xirillash paydo bo‘lishi mumkin. Rentgenogrammada o‘zgarish bo‘lmaydi. Tashqi nafas funksiyasi tekshirilganda (spirometr) o‘pkaning tiriklik sig‘imi 15–20% ga kamayadi. Qonda leykotsitlar ortadi (neytrofillar 8–12 × 109/L), ECHT (eritrotsitlarning cho‘kish soni) ortadi. Tashxis. O‘tkir bronxit, kasallikning o‘tkir boshlanishi, yo‘tal vaqtida balg‘am ko‘chishi, zararlanish belgilari, auskultatsiya qilganda avval quruq, keyin nam xirillashlar eshitilishga asoslanadi. Differensial tashxis. O‘tkir bronxitni o‘choqli pnevmoniyadan farqlashda ko‘krak qafasini rentgenologik yo‘l bilan tekshirish muhim rol o‘ynaydi. O‘tkir bronxitda rentgenogrammada o‘zgarish bo‘lmaydi. O‘choqli pnevmoniyada o‘pkada qorayish kuzatiladi Davolash. O‘tkir bronxitning yengil turi bilan og‘rigan be­ morlar ko‘pincha uyda davolanadilar. Og‘ir shaklida bemor­ ni kasalxonaga yotqizish zarur. Bemor yotgan xona toza, 56

yorug‘ va tez-tez shamollatib turiladigan bo‘lishi kerak. Issiq, achchiq, qovurilgan ovqatlar, shilliq pardalarni ta’sirlantiradigan mahsulotlar va spirtli ichimliklarni iste’mol qilish qat’iyan man etiladi. Bemorni sovuq qotishdan, qattiq isib ketishdan asrash kerak bo‘ladi. Chalg‘ituvchi vositalar: kurakka xantallar qo‘yish, oyoqqa issiq vannalar qilish, ingalyatsiya qilish. Balg‘am ko‘chishini yengillashtirish uchun gerbion 5 ml dan 3 mahal, bromgeksin 0,008 g 1–2 tabletkadan 3 mahal kuniga buyuriladi. Yo‘talga qarshi vositalar libeksin 0,1; glauvent 0,05; tusupreks 0,01; stoptussin; kodelak 1 tabletkadan 3–4 mahal kuniga buyu­ riladi. Isitmada – issiq tushiruvchi vositalar (aspirin 0,5, parase­ tamol), agar bemorda yiringli balg‘am ajralsa antibiotiklar ampit­ sillin 0,5; oksatsillin 0,5; ampioks 0,5. 1 tabletkadan 4 mahal kuniga har 6 soatda; sulfanilamid preparatlaridan (biseptol 2 tabl. 2 mahal kuniga). Virusga qarshi vositalar virusli kasallik klinik belgilarining birinchi 24–48 soatida (rematadin) samarali. O‘tkir bronxit gripp bilan birga kechganda interferon buyuriladi. Bronxospazmda eufillin 0,024 l tabl. 2 mahal kuniga. Shular bilan birga organizm qarshiligini oshirish maqsadida quyidagi dori vositalar buyuriladi: vitamin A, C va B guruhi, T-aktivin. Surunkali bronxit Surunkali bronxitning sabablari: o‘z vaqtida davolanmaslik, oxirigacha davolanmaslik, organizmning zaiflashib qolishi, chekish; sovqotish; zararli bug‘lar, gazlar, kimyoviy moddalar, surunkali pnevmoniya, uremiya, qonning yaxshi aylanmasligi. Surunkali bronxitlarda zo‘rayib boradigan tarqoq yallig‘lanish kuzatiladi, ba’zi struktura o‘zgarishlar boshlanishi ham mumkin: 57

bronxlarning yupqa tortib qolishi, bronx yo‘lining kengayib ketishi shular jumlasidandir Tasnifi (A. Kokosov va V.A. Gerasin, 1984): I. Yallig‘lanish xarakteriga qarab: – kataral surunkali bronxit; – yiringli surunkali bronxit. II. Funksional xarakteriga qarab: – obstruktiv surunkali bronxit; – obstruktiv bo‘lmagan surunkali bronxit. Klinikasi. Yo‘tal, balg‘am ajralishi, hansirash. Bemor ertalab uzoq yo‘talib, ko‘p yoki oz miqdorda shilimshiq aralash yiringli balg‘am tashlaydi. Vaqt o‘tishi bilan yo‘tal kuchayadi, ba’zan xuruj qilib, bemorni faqat kunduzi emas, balki kechasi ham bezovta qila boshlaydi. Kasallik qo‘zigan yoki asorat bergan hollarda tana haroratining ko‘tarilishi kuzatiladi. Surunkali bronxit asorat berib, bir qancha patologik holatlar, aksari o‘choqli pnevmoniya (bronxopnevmoniya), bronxoektazlar, o‘pka emfizemasi va boshqalar paydo bo‘lishi mumkin. Surunkali bronxitda o‘pka emfizemasining qo‘shilishi bemorning hansirab turadigan bo‘lishiga olib keladi, ayni vaqtda odam faqat jismoniy zo‘riqishdan hansiraydigan bo‘lsa, keyinchalik tinch turgan holatlarda ham hansiraydigan bo‘lib qoladi. Bemorning teri qoplamlari va ko‘zga ko‘rinib turadigan shilliq pardalari ko‘kimtir tusga kirib, yuzi kerkib turadi. Auskultatsiyada tarqoq quruq va nam xirillashlar eshitiladi. Tashxis. Rentgenologik tekshiruvda ko‘pincha o‘zgarish kuzatiladi, o‘pka asoslari kuchayib ko‘rinadi. Pnevmoskleroz, o‘pka emfizemasi, o‘pka kasalligida yurak zararlanishi (cor pulmonale) ham qo‘shilsa, o‘zgarishlar kuzatiladi. Bronxografiyada bronxoektazlarni aniqlash mumkin. Bronxoskopiya – traxeya va bronxlar shilliq pardasini ko‘z­ dan kechirish, o‘smalar, yaralar diagnostikasi, yot jismlarni 58

chiqarib olish, bronxoektazlarni yuvish. Balg‘am va bronxlar yuvilgan suvlarni mikrobiologik va sitologik tekshirishga yuborish. Spirografiya – nafas yetishmasligi aniqlanadi. EKG– cor pulmonale bo‘lsa, P tishcha AVF, II, III usullarda o‘tkir va yuqori bo‘ladi. Qonda leykotitoz o‘rtacha, ECHT ortadi, eritrotsitoz, eozinofiliya bo‘lishi mumkin. Bioximiyoviy siljishlar: disproteinemiya–albuminlar miqdori kamayishi va globulinlar miqdori ortishi, S – reaktiv oqsil paydo bo‘lishi, difenilamin sinamasi, fibrinogen miqdori ortishi kuzatiladi. Asoratlari. O‘tkir va surunkali pnevmoniya, bronxospastik sindrom, bronxoektazlar, bronxial astma, o‘pka emfizemasi, diffuz pnevmoskleroz, nafas yetishmasligi, o‘pka kasalligida yurak zararlanishi. Davolash. Surunkali bronxitni davolash o‘tkir bronxitni davolash kabidir. Sefazolin qatoridagi antibiotiklar buyuriladi. Ba’zi hollarda ikkita va undan ortiq antibiotik qo‘shib berilganda, yaxshi natija beradi. Sulfanilamidlar tayinlanadi. Davolashda florani antibiotikka sezuvchanligini va organizmni antibiotik ko‘tara olishini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Yana shuni qo‘shimcha qilish mumkinki, bronxitlarning drenaj funksiyasi buzilganligi uchun davolovchi bronxoskopiyadan keng foydalaniladi, bunda bronxlardagi balg‘am so‘rib olib tashlanadi va bronxlar yuviladi. Asoratlar bo‘lganda: o‘pka gipertenziyasini kamaytirish uchun kislorod ingalyatsiyasi, ganglioblakatorlar (pentamin, gangleron) buyuriladi. O‘ng qorincha yetishmovchiligida yurak glikozidlari, siydik haydovchi vositalar buyuriladi. Kasallikning oldini olish uchun yuqorida keltirilgan sabablarni bartaraf etish zarur. Organizmni chiniqtirish, surunkali infeksiya o‘choqlarini o‘z vaqtida aniqlash va davolash uchun mahalliy shifoxonada profilaktik tibbiyot ko‘rigidan o‘tish lozim. Parvarishi. Nafas a’zolari kasallikka chalingan bemorlar yorug, keng, yaxshi shamollatiladigan palatalarda bo‘lishlari 59

kerak. Tibbiyot hamshirasi kichik tibbiyot xodimining xonani har kuni ho‘llab artib-tozalashini kuzatib boradi. Karavot qulay, bosh tomoni biroz baland qilib ko‘tarilgan bo‘lishi, bemorni sovqotishdan ehtiyot qilish, yo‘tal kuchli bo‘lsa, «yumshatadigan» ichimlik berish, chiqadigan balg‘amni maxsus tufdonlarga tashlash kerak. Tibbiyot hamshirasi shifokor ko‘rsatmalarini aniq bajarishi, dorini vaqtida, belgilangan soatlarda berishi, bemorlarni hatto tunda davo o‘tkazish uchun uyqudan uyg‘otishi kerak. Surunkali obstruktiv bronxit Etiologiyasi. Bu kasallik har xil zararli omillarning bronxlarga ta’siri natijasida bronxlarning shilimshiq ishlab chiqarishi va drenaj funksiyasi buzilishi, yo‘tal, balg‘am ko‘chishi va hansirash bilan o‘tadigan bronxlar shilliq pardasining surunkali diffuz yallig‘lanishi bilan xarakterlanadi. Kasallikni keltirib chiqaruvchi sabablarning talaygina qismini bakterial agentlar: pnevmokokklar, gemolitik streptokokklar, tillarang streptokokklar, gripp virusi, Fridlender tayoqchasi va shu kabilar tashkil qiladi. Kasallik rivojlanishiga moyillik ko‘rsatadigan sabablarga sovuq qotish, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish, tamaki chekish, ba’zi kimyoviy moddalardan surunkali zaharlanish kiradi. Yuqori nafas yo‘llarida infeksiya o‘chog‘ining borligi (sinusit, gaymorit) ham bronxit rivojlanishiga sharoit yaratuvchi omillardan hisoblanadi. Bu kasallik bilan ko‘proq erkaklar kasallanadilar. Klinikasi. Nafas siqilishi kasallikning eng asosiy belgisi hisoblanadi. Kasallikning dastlabki davrlarida nafas siqishi faqat jismoniy zo‘riqish, sovuq havo ta’siri ostida, namgarchilik tufayli paydo bo‘ladi. Bemor ko‘proq ertalab bezovta bo‘ladi, balg‘am ajralishi esa nafas siqishini ozgina bo‘lsa ham yengillashtiradi. Kasallikning yana bir simptomi yo‘taldir. Yo‘tal oz miqdorda qiyin ajraladigan balg‘am bilan bo‘ladi. 60

O‘pka eshitib ko‘rilganda juda ko‘p quruq xirillash aniqlanadi. O‘pkada asta-sekin emfizema belgilari paydo bo‘ladi. Ko‘krak qafasi biroz kengaygan, perkussiyada «qutichasimon tovush»ga yaqin bo‘lgan o‘zgarishlar eshitiladi. Teri qoplamining ayrim sohalari ko‘karib turadi. Kasallik kuchaygan davrda qon tahlilida leykositlar ko‘payib, ECHT oshgani qayd qilinadi. Bronxoskopiya traxeya va bronxlar shilliq pardasini ko‘zdan kechirish uchun, o‘smalar diagnostikasi uchun, yot jismlarni chiqarib olish va poliplarni olib tashlash, bronxoektazlarga davo qilish uchun qo‘llaniladi. Davolash. Bemorga vitaminlarga boy, to‘laqonli parhez buyuriladi. Dori-darmonlardan antibiotiklar, sulfanilamid pre­ paratlar (sulfomonometoksin, sulfaperidazin, sulfalen, balg‘am ko‘chiruvchi preparatlar, bronxolitiklar (efedrin, teofedrin, salbutamol va boshqalar) buyuriladi. Og‘ir hollarda gormonal preparatlar, prednizalon, prednizon maxsus sxema bo‘yicha tavsiya etiladi Bronx yo‘llarini balg‘amdan tozalashda nafas badantarbiyasining ahamiyati katta. Ko‘krak qafasini massaj qilish va fizioterapevtik muolajalar (diatermiya, ko‘krak qafasiga UVCH, kalsiy xloridli elektroforez va boshqa) zarur. Parvarishi. Ko‘pgina hollarda bemorlar tibbiyot xodimlari parvarishiga muhtoj bo‘ladilar. Ayniqsa, nafas siqilishi bilan boradigan kasalliklarda bemorni o‘rniga qulay yotqizish, bemor yotgan xonaning havosini almashtirib turish, yelvizaklardan xoli bo‘lishi, bemor yotgan xona iliq va yetarli darajada nam bo‘lishi kerak. Ahvoli og‘ir bemorlarning o‘rin-ko‘rpasi, oqliklari, ich kiyimlari tez-tez almashtirib turilishi, yotoq yaralar hosil bo‘lishining oldi olinishi kerak. Profilaktikasi. O‘pka surunkali kasalliklarining oldini olishda patronaj hamshirasining o‘rni muhim. O‘pkaning o‘tkir kechadigan kasalliklari – yuqori nafas yo‘llarining virusli kasallik­lari, o‘pka sili, pnevmoniya kasalliklarining eng dastlabki 61

belgi­lari paydo bo‘lgandayoq shifokorga murojaat qilish surunkali kasalliklarning oldini olishda katta ahamiyatga ega. Chekish, alkogolli ichimliklarni ko‘p iste’mol qilish nafaqat nafas yo‘llari kasalliklari, balki boshqa kasalliklarni ham keltirib chiqarishi haqida aholi o‘rtasida tushuntirish ishlarini olib borish kerak. 2.5.2. Pnevmoniya kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik par­varishi

O‘tkir pnevmoniya nafas olish a’zolari kasalliklari orasida ko‘p uch­raydigan, asosan, o‘pka to‘qimalari (alveola, oraliq to‘qima, mayda qon tomirlari)ning o‘tkir yallig‘lanishi bilan kechadigan kasallikdir. Bu kasallik o‘rta hisobda har 10 000 aholiga 16 tadan to‘g‘ri keladi. O‘tkir pnevmoniya bilan har qanday yoshdagi odam kasallanishi mumkin. Ammo bu kasallik yosh bolalar va qariyalarda ko‘proq uchraydi. Kasallik o‘z vaqtida aniqlanib davolansa, asorati qolmaydi. Agar kasallik o‘z vaqtida aniqlanmasa, to‘g‘ri davolanmasa, har xil og‘ir asoratlarni keltirib chiqarishi, hatto o‘limga olib kelishi mumkin. Sabablari (etiologiyasi). O‘tkir pnevmoniya kasalligini keltirib chiqa­r uvchi sabablar quyidagilar: bakteriyalar, viruslar, mikroplazmalar, rikket­siyalar, zamburug‘lar va b. O‘tkir pnev­ moniyaga, asosan 54% dan 74% gacha hollarda pnev­mokokklar sabab bo‘ladi. Gripp epidemiyasi vaqtida kasal­likni virus va bakteriyalar (ko‘pincha stafilokokklar birgalikda) keltirib chiqaradi. Klinik belgilari. Kasallik to‘satdan boshlanib, bemorning tana haro­rati 39–40°C ga ko‘tariladi, eti qattiq junjikib, qaltiraydi, darmoni qurib, boshi og‘riydi, terlaydi. Avval quruq, so‘ngra shilliq rangli qizg‘ish balg‘am ajratib yo‘taladi. O‘tkir pnevmoniyaning rivojlanishiga qattiq sovuq qotish, jismoniy va ruhiy o‘ta toliqish, tananing zaharlanishi hamda kasallikka qarshi 62

kurashish qobiliyatining susayishi va boshqa bir qancha omillar sabab bo‘ladi. O‘tkir o‘choqli pnevmoniya kasalligi o‘pkaning bir segmenti, bo‘lagi yoki asinusining o‘tkir yallig‘lanishidan kelib chiqadi. Yallig‘lanish jarayoni, asosan, bronxlardan boshlangani uchun bronxopnevmoniya deb ataladi. Yallig‘langan o‘choqlarning kattakichik­ligiga qarab mayda o‘choqli, yirik o‘choqli va tutashgan o‘choqli pnevmoniya farq­lanadi. Yallig‘langan o‘choqlarning tuta­ shishi natijasida o‘pkaning seg­menti, bo‘lagi zararlanishi mum­kin. Etiologiyasi. O‘tkir o‘choqli pnevmoniya ko‘pin­cha turli kasalliklar va shikastlanishlar oqibatida kelib chiqadi. Bu kasallik bronxit, gripp, yuqori nafas yo‘llarining yallig‘lanishi oqibatida vujudga keladi. Shuning uchun qish vaqtida, aholi o‘rtasida gripp epi­demiyasi, o‘tkir o‘choqli pnevmoniya bilan kasal­lanish ko‘payadi. Bu kasallik paydo bo‘lishiga stafilokokklar, streptokokklar, pnevmokokklar, Fridlender tayoqchasi, viruslar, mikro­plazma, rikketsiyalar sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘tkir o‘choqli pnevmoniya qon aylanishi buzilganda, buyrak kasalliklarida, ko‘kyo‘tal, ich terlama, revmatizm, kollagenoz kasalliklarida, sepsis, ayrim gazlardan zaharlanganda, narkozdan so‘ng (aspi­ratsiya), ko‘krak qafasi, qorin, bosh jarohatlanganda yuzaga kelishi mumkin. Kasallik kelib chiqishida mikroblar ko‘pincha nafas yo‘llari orqali o‘tib, alveolalarga boradi. Bunga bronx shilliq pardalarining to‘siqli faoliyati pasayib ketganligi sabab bo‘ladi. Klinik belgilari. Keltirib chiqaruvchi sabablar yallig‘lanish o‘cho­g‘ining katta-kichikligiga, bemorning umumiy ahvoli, yoshiga qarab turlicha namoyon bo‘ladi. Ayrim hollarda o‘choqli pnevmoniya o‘tkir boshlanib, bemor bo‘lmasligining tana harorati birdan 38–39°C darajaga ko‘tarilib, bemor sovuq qotadi yoki, ko‘pincha, kasallik asta-sekin biror kasallikdan (gripp, bronxitdan) so‘ng boshlanib, bemor, asosan umumiy 63

holsizlik, boshi og‘rishi, yo‘tal, balg‘am ko‘chishi, ayrim hollarida ko‘krak qafasida sanchiq qo‘zg‘atuvchi quruq yo‘tal, ishtahasining sustligidan shikoyat qiladi. Bemorning tana harorati 4–5 kungacha notekis, 37–38°C ga ko‘tarilib turadi. Qari, holsizlangan bemorlarda tana harorati subfebril yoki me’yorida bo‘lishi mumkin, lekin ular ko‘p terlashdan shikoyat qiladilar. Ko‘zdan kechirilganda: bemorning nafas olishi tezlashgan, lunjlari qizarib, lablari, burunning uchi ko‘karib turgani qayd qilinadi. Nafasi minutiga 25–30 martagacha tezlashgan. Palpatsiya qilinganda ovoz titrashida o‘zgarish sezilmaydi. Perkussiya qilinganda o‘zgarishlar kam bo‘ladi. Yallig‘lanish o‘chog‘i o‘pka markazida bo‘lsa, perkus­siya qilinganda o‘zgarish mumkin. Yallig‘lanish o‘chog‘i o‘pka­ning chetki qismida joylashgan yoki bir necha o‘choqlar tutashgan bo‘lsa, bo‘g‘iq perkutor tovush eshitiladi. Auskultatsiya qilin­­ganda o‘pkaning yallig‘lanish sohasi ustida ho‘l xirillash hamda tarqalgan quruq xirillash eshitiladi. Albatta, bu auskultativ o‘zgarishlar yallig‘lanish o‘chog‘ining katta-kichikligiga bog‘liq bo‘lib, tutashgan o‘tkir o‘choqli pnevmoniyada ho‘l xirillashlar o‘pkaning katta qismida eshitilishi mumkin. Yurak-tomirlar sistemasi tekshirilganda yurak tonlarining bo‘g‘iq­lanishi, pulsning tezlashganligi (minutiga 100 marta), arterial bosim­ning pa­sayishga moyilligi kuzatiladi. Rentgenologik tekshirish natijasida bemor o‘pkasida har xil kattalikdagi notekis chegarali qora dog‘lar ko‘rinadi. O‘pkada qonning dimlanishi, bronxlar va bronxlar usti yallig‘lanishi hisobiga o‘pkaning tomir qismi kengayganligi qayd qilinadi. Qon analizida: qondagi leykotsitlar soni neytrofillar hisobiga ko‘­paygan, leykotsitar formulaning chapga siljigani, ECHT ning biroz tezlashgani ko‘rinadi. Bundan tashqari, qonning oqsillari tarkibi hamda gammaglobulin fraksiyasining ko‘paygani, albumin 64

fraksiyasi oshgani kuzatiladi. Bemorning balg‘ami uncha ko‘p emas, biroq yiringli shilimshiq bo‘ladi. O‘tkir o‘choqli pnevmoniya o‘z vaqtida to‘g‘ri davolansa, ko‘pincha butunlay tuzalib ketadi. Hozirgi vaqtda kam uchraydigan asoratlar: quruq, ekssudativ plevrit, o‘pka abssessi, o‘pka gangrenasi, pnev­moskleroz. Bemor yaxshi davolanmasa, kasallik sust rivojlanadi, kasallik belgilari uzoq davom etib, surunkali pnevmoniyaga o‘tishi mumkin. O‘tkir o‘choqli pnevmoniya qo‘zg‘atuvchi sabablariga qarab klinik rivojlanishida va klinik manzarasi o‘ziga xos belgilari bilan farqlanishi mumkin. Parvarishi. Kasallik avj olgan davrda bemorga qat’iy yotoq rejimi buyuriladi, bemorning kiyimlari, choyshablari tez-tez almashtirib turiladi, mo‘l-ko‘l suyuqliklar ichiriladi, bemor yuqori kaloriyali, vitaminlarga boy ovqatlar iste’mol qilishi, u yotgan xona tez-tez shamollatib turilishi kerak. O‘rinda uzoq yotgan bemorlarda yotoq yaralarning oldini olish uchun chora-tadbirlar ko‘rish maqsadga muvofiqdir. Bu kasallik ko‘pincha isitma va et junjikishi bilan o‘tadi. Bu holda bemorni isitish, yon-atrofiga isitgich (grelka)lar qo‘yib chiqish, qaynoq, achchiq shirin choy ichirish kerak. Tana harorati ancha ko‘tarilganda muzli xaltacha qo‘yish mumkin. Haroratning pasayishi aksari ko‘p ter ajralishi bilan o‘tadi. Bunday hollarda hamshira bemor badanini quruq sochiq bilan artishi, ich kiyimini almashtirishi va bir daqiqa ham ho‘l ich kiyimda bo‘lmasligini kuzatib borishi lozim. Krupoz pnevmoniya, ya’ni pnevmoniya kasalligi o‘pkaning butun bo‘lagi yoki ayrim segmentlariga yoyiluvchi o‘tkir o‘pka yallig‘lanishidir. Etiologiyasi. Pnevmokokklar, stafilokokklar, streptokokklar, vi­r uslar qo‘zg‘atadi. Krupoz pnevmoniyaning paydo bo‘lishida odamlarning sovqotishi, kasb-koridagi zararli omillarining ta’sir qilishi, infeksiyaga organizm qarshiligining susayib ketishi, 65

pnevmokokklarga tabiiy immunitetning pasayib ketishi katta rol o‘ynaydi. Klinikasi va kechishi. Kasallik qattiq qaltirash bilan birdan boshlanadi, qaltirash tana haroratining 39–40°C gacha ko‘­ tarilishi bilan birga davom etadi, so‘ngra isitma doimiy yoki to‘lqinsimon xarakterga kiradi. Tez orada zararlangan tomondagi yonboshda og‘riq paydo bo‘ladi. Yo‘tal mahalida og‘riq zo‘rayadi, yo‘tal avvaliga quruq, keyinchalik zangsimon, ya’ni qon aralash balg‘am kela boshlaydi. Bemor o‘rnida chalqancha yoki kasal yonboshini bosib yotadi. Davo qilishga kirishilmaydigan bo‘lsa, u holda harorat 7–12 kun mobaynida ko‘tarilib turadi, keyin esa yo bir necha soat davomida kritik tarzda, yo bo‘lmasa bir necha kun mobaynida litik tarzda pasayadi. Bemorda quvvatsizlik, bosh og‘rig‘i qayd qilinadi. Ko‘zdan kechirilganda lunjlari qizarib, lablari, burnining ko‘karib turganini, hansirayotgani qayd qilinadi, ko‘pincha lablari, bo‘yni, quloq­lariga uchuq toshib ketadi. Kasal tomon nafasda orqada qoladi. Kasal tomonda tovush titrashi va bronxofoniya zo‘raygan bo‘ladi. Perkussiya va auskultatsiya natijalari yallig‘lanish jarayoni bos­qichlariga bog‘liqdir. Birinchi kunlari perkutor tovush timpanik tusga ega bo‘ladi. Auskultatsiyada susaygan vezikular nafas, keyinchalik esa krepitatsiya paydo bo‘ladi. Krepitatsiya nafas olishning yuqori nuqtasida eshitiladi, kasal yo‘talganidan keyin ro‘yirost bo‘ladi. O‘pka zichlashgan mahalda perkutor tovush rost­mana bo‘g‘iqlanib qoladi, bronxial nafas eshitiladi, krepitatsiya esa yo‘qolib ketadi. Bartaraf bo‘lish davrida perkutor bo‘g‘iq tovush kamayib, krepitatsiya, shu­ningdek nam xirillashlar yana eshitila boshlaydi. Nafas ekskursiyalari soni minutiga 30–40 taga boradi, nafas yuza bo‘ladi. Puls tezlashadi, yurakda ekstrasistoliya paydo bo‘ladi. Arterial qon bosimi pasayadi. 66

Qonda: limfopeniya, leykotsitoz, ECHT oshgan. Bilirubin miqdori ko‘payadi. Kasallik avjiga chiqqan davrda siydik miqdori kamayadi. Rentgenologik tekshiruvda avvaliga o‘pka naqshi kuchaygan, 1–2 kundan keyin qoraygan o‘choqlar paydo bo‘ladi. Krizisdan 1–3 hafta o‘tgach rentgenologik o‘zgarishlar batamom yo‘qolib ketadi. Kechishi: o‘tkir, cho‘zilgan, qaytalanuvchi. Davosi. Krupoz pnevmoniya bilan og‘rigan bemorlar kasalxonaga joylashtiriladi. Yotoq rejim tavsiya etiladi. Davo infeksiyaga qarshi kura­shishga qaratilgan bo‘ladi. Antibiotiklar, sulfanilamidlar, intoksikatsiyaga qarshi vositalar, yurak preparatlari va balg‘am ko‘chiruvchi vositalar qo‘llaniladi. Jarayon hadeganda so‘rilaver­maydigan bo‘lsa, fizioterapiya qo‘llaniladi: UVCH toklari, diater­miya, antibiotiklar bilan ingalyatsiyalar qilinadi. Ingalyatsiya dori moddalarni nafas olish yo‘li bilan organizmga yuborish usulidir. Ingalyatsiyalar uchun aerozollar ko‘rinishida tayyor­langan dori preparatlari ishlatilyadi. Ingalyatsiyalar uchun maxsus ingalyatsiya apparatlari ingalyatorlardan foydalaniladi. Ingalyatsiyalarning beshta asosiy turi tafovut qilinadi: bug‘ ingalyatsiyalari, issiq-nam ingalyatsiyalari, nam ingalyatsiyalari, moy ingalyatsiyalari, kukun ingalyatsiyalari. Davoning qanday natija berayotganligini batamom tuzalib ketguncha rentgenologik yo‘l bilan nazorat qilib boriladi. Profilaktikasi. Organizmni chiniqtirish (badantarbiya va sport bilan shug‘ullanish), o‘z vaqtida to‘g‘ri va yetarli ovqat­ lanishni rejalashtirish kerak, sovqotishga yo‘l qo‘ymaslik, sanitariya-gigiyena (to‘g‘ri mehnat rejimi, havoni chang-gazlar, kimyoviy bug‘lar bilan iflos­lanishdan saqlash) qoidalariga amal qilish, infeksiya o‘choqlarini sanatsiya qilish, bemorga yuqori va past haroratli havo, yelvizak ta’sir qilishining oldini olish kerak. 67

Nafas yo‘llari­ning har xil yallig‘lanish kasalliklarini o‘z vaqtida davolash; o‘tkir pnevmoniya kasalligini keltirib chiqaruvchi omillardan: tamaki che­kish, spirtli ichimliklarni iste’mol qilishga qarshi kurashish kasallikning kamayishiga imkon beradi. Asoratlarning oldini olish maqsadida bemorlar to tuzalib ketguncha rentgenologik nazorat qilib turiladi. Hamshiralik parvarishi. Krupoz pnevmoniya bilan og‘ri­ gan bemorlarni to‘g‘ri parvarish qilish sog‘ayib ketishiga va kasallik asoratlarining oldini olishiga yordam beradi. Bemorlar o‘rnidan turmay yotishi tavsiya etiladi. Bemor yotadigan xona yaxshi shamollab turadigan va shu bilan birga yetarlicha issiq bo‘lishi kerak. Kasallik og‘ir kechganida va asoratlar ro‘y berganida yakka tartibda post tashkil qilinadi. Kasal uchun gavdasini ko‘taribroq yotish qulaydir. Ovqat yuqori kaloriyali, oson singadigan, suyuq va vitaminlariga boy bo‘lishi kerak. Og‘iz bo‘shlig‘i kasalliklarining oldini olish uchun, og‘iz bo‘shlig‘ini 2% li natriy gidrokarbonat eritmasi yoki kuchsiz kaliy permanganat eritmasi bilan artib turiladi. Kasallikning o‘tkir davrida fiziologik hojatlarni krovatda chiqarib turiladi. Ichak ishiga qarab borish zarur, qabziyat bo‘lgan mahallarda ichni tozalaydigan huqnalar qilinadi. 2.5.3. O‘pka abssessi kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda ham­shiralik parvarishi

O‘pka abssessi o‘pka to‘qimasidan chegaralangan holda yiringlab irishi bilan kechadigan kasallikdir. O‘pka abssessida yiringli balg‘am tushib turadi. Etiologiyasi. O‘pka abssessini ichak tayoqchalari, pnev­ mokokklar, stafilokokklar, streptokokklar qo‘zg‘atadi. Mikrob florasi nafas bilan (bronxlar orqali), qon oqimi bilan (gematogen yo‘l), limfa oqimi bilan (limfogen), travmalar mahalida o‘pkaga kiradi. 68

Klinikasi va kechishi. O‘pka abssessining klinikasi va kechishi o‘pka gangrenasi bilan deyarli bir xil. O‘pka abssessi o‘tishida ikki davr tafovut qilinadi: a) abssessning bronx yo‘llariga yorilguncha o‘tadigan davri; b) bronxlarga yorilgandan keyingi davr. Abssessning bronx yo‘llariga yorilguncha davrida harorat 40°C gacha ko‘tarilib ketadi, qaltirash, hansirash, bo‘shashish, ishtaha yo‘qolishi, bosh og‘rishi, ba’zan yonboshda og‘riq paydo bo‘lishi bilan kechadi. Harorat egri chizig‘i bo‘shashtiradigan xarakterga ega. Bemor tez-tez yuzaki nafas oladi. Kasal tomoni nafasdan orqada qoladi. Perkussiyada zararlangan joy ustidan chiqadigan perkutor tovush bo‘g‘iqlashadi, auskultatsiyada qattiq, ba’zan bronxial nafas, quruq va nam xirillashlar eshitiladi. Puls tezlashgan (minutiga 120 marta), yurak tonlari bo‘g‘iqroq bo‘ladi. Rentgenologik yo‘l bilan tekshirilganda infiltratsiya bor joy qorayibroq turadi. Qonda: leykotsitoz (15,0 × 109/L- – 20,0 × 109/L), neytrofillioz, ECHT 50–60 mm/soatgacha tezlashadi. Bronxlarga yorilgandan keyingi ikkinchi davrda: bemor bir talay (1000 ml va undan ko‘proq balg‘am tashlaydi) yiringli balg‘am tashlaydi. Balg‘am yashil rangli hidsiz bo‘ladi. Abssessda balg‘am 2 qatlamli bo‘ladi, ustkisi suyuq sarg‘ish-yashil rangli qatlam va quyuq yashil yoki jigarrang pastki qatlamdan iborat. Abssess bo‘shliq ichidagi bronxga yorilgandan keyin bemorlarning ahvoli ancha yaxshilanadi, lekin tinmay balg‘am chiqib turishi yo‘talni kuchaytiradi. Bemor balg‘am chiqishini kamaytiradigan holatni egal­lashga harakat qiladi. Abssess bronxlarning yuqori bo‘limlarida bo‘ladigan bo‘lsa, bemor yotishni, bordi-yu pastki bo‘limlarida bo‘lsa, o‘tirish yoki kasal tomonini bosib yotishni ma’qul ko‘radi. Vaqt o‘tishi bilan balg‘am miqdori kamayib boradi, bemorning umumiy ahvoli ham 69

yaxshilanib ishtahasi paydo bo‘ladi, rentgenologik manzarasi asliga kelib qoladi, qonda leykotsitlar kamayadi va ECHT sekinlashadi. O‘pka abssessi konservativ davolangach, bir oy ichida butunlay sog‘ayib ketadi. Asoratlari o‘pkadan qon ketishi, plevritlar, surunkali abssessga aylanish, piopnevmotoraks, ya’ni abssessni plevra bo‘shlig‘iga yorilishi (og‘riq, harorat oshishi, hansirash, kollaps ro‘y berishi mumkin) va hokazo. Davosi: o‘pka abssessi bilan og‘rigan bemorlarni konservativ va xirur­gik davo qilinadi. Konservativ davoda antibiotikoterapiyaning ahamiyati katta. Anti­biotiklarni bronxoskop yoki bronxial kateterlar yordamida yubo­rilganda samarali natijaga erishiladi. Bronxoskop yoki bronxial kateterlar yordamida avval yiring suyuqligi tortib olinadi, keyin antibiotiklar va bronxolitiklar yuboriladi. Drenajni ta’minlab borish muhim ahamiyatga ega, buning uchun abssessni joylashgan joyiga qarab ma’lum vaziyatda yotqizib qo‘yiladi (Kvinke holatida). Quvvatlovchi davo: qon, plazma quyish, vitaminlar, anabolik gor­monlar, antioksidantlar keng qo‘llaniladi. Ovqat baquvvat, yuqori kalo­riyali bo‘lishi kerak. Profilaktikasi: yiringli kasalliklarni vaqtida aniqlab, ularga qarshi kurashish. Chekishga qarshi kurashish. Organizmni chiniqtirish, sov­qotishga yo‘l qo‘ymaslik, mehnat gigiyenasi qoidalariga amal qilish, infeksiya o‘choqlarini sanatsiya qilish kerak. Hamshiralik parvarishi. Bemorlarni yaxshilab parvarish qilin­ganda asoratlarsiz bir oyda sog‘ayib ketadi. Bemorlar o‘rnidan turmay yotishi tavsiya etiladi. Bemor yotadigan xona yaxshi shamollab turadigan va yetarlicha issiq bo‘lishi kerak. Bemorning ovqatlari yuqori kaloriyali, oson singadigan, suyuq va vitaminlarga boy bo‘lishi kerak. Hamshira bemorga balg‘amni yutib yubormasligi (bunda o‘tkir gastrit va ichki a’zolar 70

kasalliklariga olib kelishi)ni va og‘zi yopiladigan idishga yig‘ishi kerakligini o‘rgatadi. Hamshira bemorlarni doimiy, kecha-yu kunduz kuzatib turishi, nafas olishi qiyinlashsa, bemor boshini yon tomonga burib qo‘yishi kerakligini bilishi kerak. 2.5.4. Bronxoektatik kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Bronxoektatik kasallik – bronx devori va atrofdagi to‘qima­ ning chuqur destruktiv o‘zgarishga uchrashi natijasida mayda bronxlarning kengayib ketishi hamda yiring to‘planishi bilan kechadigan kasallik. Bronxoektazlar deb, bronxlar cheklangan qismlarining kengayib qolishiga aytiladi. Ular tug‘ma va orttirilgan bo‘lishi mumkin. Tug‘ma bronxoektazlar kam uchraydi, orttirilgan bronxoektazlar esa ko‘pincha gripp, bronxit, pnevmoniya va bolalar kasalliklari (qizamiq, ko‘kyo‘tal)dan keyin ro‘y beradi. Bronxoektazlarda bronxlarda balg‘am to‘planadi, shuningdek, bronxlar devori va o‘pka to‘qimasi yallig‘lanadi. Bronxoektazlar uzoq vaqt davom etadi, ko‘pincha avj olib boradi. Surunkali bronxit natijasida bronx devorining muskul to‘qimasi biriktiruvchi to‘qima bilan almashinib, bronx devori yupqa tortib, cho‘zilib qoladi, bronxning cheklangan joylari silindrlar ko‘rinishida kengayadi. Bronx kengaygan joylarining shilliq pardasidagi yallig‘lanish jarayoni ularda shilimshiq-yiring aralash suyuqlik to‘planib borishiga olib keladi. Dastlabki davrida bronxoektazlar hech sezilmasligi mumkin. Kasallikda 3 davr farq qilinadi: I davrda bemor o‘zini sog‘lom deb hisoblaydi, ahyonahyonda yo‘tal tutib, shilimshiqli balg‘am tashlab turadi, odatda, buni shamollash yoki chekishdan ko‘rishadi. Yilning sovuq va zax paytlarida kasallik og‘ir o‘tadi, odamning madori qurib, lanj bo‘laveradi, yo‘tal zo‘rayadi. Bu davrda perkussiya va auskultatsiyaga xos belgilar kuzatiladi, faqat bronxografiya yoki bronxoskopiyada bronxoektazlar topilishi mumkin. 71

II davrda bronxoektaziyaga xos manzara kuzatiladi. Bemor ertalab yiringli balg‘am tashlab, yo‘talib turadi, balg‘am miqdori asta-sekin ko‘payib borib, bir kecha-kunduz davomida 0,5 l gacha yetadi. Bemor bir yonboshi bilan yotganida ikkinchi yonboshi bilan yotganiga qaraganda ko‘proq balg‘am tashlaydi. Rentgenologik tekshiruvda mayda uyalar ko‘rinishidagi qorayib turgan joylar aniqlanadi. Bronxografiya kasallik xarakteri to‘g‘risida aniq tasavvur berib, unda kengaygan bronxlarning talaygina bo‘shliqlari topiladi. III davrda bronxlar bilan o‘pkada sezilarli o‘zgarishlar, o‘pkayurak yetishmovchiligi, har xil asoratlar qayd etiladi. Bemorlarda tana harorati ko‘tarilib turadi, doim bir talay (sutkasiga 1 l gacha) qo‘lansa balg‘am tushishi bilan o‘tadigan yo‘tal tutadi. Ko‘krak qafasi bochkasimon shaklga kirib boradi. Tirnoq falangalari yo‘g‘onlashib, barmoqlar nog‘ora cho‘plari ko‘rinishiga kiradi, tirnoqlar esa soat oynalari shaklini oladi. Perkussiya mahalida ba’zi joylarda bog‘iqroq tovush chiqsa, boshqa joylarda «quticha tovushi» eshitiladi. Nafas susaygan, bir talay qattiq, quruq va nam xirillashlar bo‘ladi. Qonda leykotsitoz kuzatiladi, eritrotsitlarning cho‘kish soni kuchayadi. Bronxoektazlarning III davrida yurak va nafas faoliyati buziladi, bunda ko‘pincha anemiya qo‘shiladi. Bemorlar meh­ nat qobiliyatini yo‘qotib, ishga yaroqsiz bo‘lib qoladilar. Bronxoektazlar bir qancha asoratlar berishi mumkin: o‘pkadan takror-takror qon ketishi, pnevmoniyalarning tez-tez qo‘zib turishi, sepsis, miya abssessi, buyrak kasalliklari (amilaidoz) shu­ lar jumlasidandir. Davolash. Bronxoektazlari bor odamlar poliklinikada dispan­ ser hisobiga olinishlari va shifokor buyurgan rejimga amal qilishlari kerak. Balg‘amni chiqarib tashlash uchun balg‘am ko‘chiradigan vositalar, jumladan, termopsis o‘ti buyuriladi. Hozirgi vaqtda 72

balg‘amni so‘rib olib tashlab, bronxlarni yuvish va bronxlar ichiga antibiotiklar yuborish usuli qo‘llaniladi. Antibiotiklar bronxlar ichiga yuborilishi (endobronxial yo‘l bilan bir qatorda mushak ostiga m/o ham) yuborib turiladi. Kasallikning dastlabki davrlarida sanatoriya va kurortlarda davolanish yaxshi natija beradi. Profilaktikasi va parvarishi. Kasalxonada karavotda bunday bemorlarning birmuncha boshqacharoq holati kuzatiladi: kara­ votning oyoq tomoni biroz yuqori (25–30 sm ga) bo‘lishi kerak (Kvinke holati). Bu bronxoektazlarda to‘planib qolgan balg‘amning oson chiqib ketishiga yordam beradi. Karavotning oyoq tomonini, odatda, 3–4 soatga ko‘tarib qo‘yib, orada tanaffuslar qilib turiladi. Tibbiyot hamshirasi bemor shunday holatda yotganida o‘zini qanday sezayotganini vaqt-vaqtida so‘rab turishi kerak. Tana yuqori ko‘tarilib qolgani munosabati bilan u o‘zini yomon sezadigan bo‘lsa, karavotni odatdagi holatga keltirib qo‘yish va buni shifokorga ma’lum qilish lozim. Bronxoektatik kasallikda kundalik ratsionni tegishlicha pishirilgan go‘sht va baliq mah­ sulotlariga boyitish yo‘li bilan oqsilga mo‘l qilib qo‘yish kerak. 2.5.5. Plevrit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik par­varishi

Plevrit bu plevraning yallig‘lanishidir. Plevrit quruq va ekssudatli turlarga bo‘linadi. Etiologiyasi. Plevritlar deyarli barcha o‘pka kassalliklarida hamda boshqa organ va tizimlarning talaygina kasalliklarida kuzatiladi. O‘pkaning biror joyi kasal bo‘lib turganida bir talay to‘qima suyuqligi plevra tomon yo‘naladi. Suyuqlik oqimi bilan mikroflora, jumladan sil bakteriyalari va ularning toksinlari ham o‘tib boradi, natijada plevraning reaktiv tarzda yallig‘lanishi (quruq plevritga) yoki ekssudat (3000 ml gacha suyuqlik to‘planib o‘pka to‘qimasini bosib qoladi, ko‘ks oralig‘i organlarini 73

va diafragmani bir chetga surib qo‘yadi) yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Klinikasi va kechishi. Quruq plevrit. Bemorlar nafas olganda, yo‘talganda ko‘krak qafasi og‘rib turishi, isitmasi borligidan noliydilar. Odam chuqur nafas olganda, yo‘talganda, harakat qilganda og‘riqlar zo‘rayadi. Darmon qurib, ishtaha yo‘qoladi. Tana harorati 37–38°C gacha o‘zgarib turadi. Ko‘zdan kechirilganda kasal tomoni nafas aktidan orqada qolayot­ganligini ko‘ramiz (bemor kasal tomonini avaylab turadi va shu tomonini bosib yotadi). Auskultatsiyada plevraning ishqalanish shovqini eshitiladi. Bemor yo‘talganda plevraning ishqalanish shovqini yo‘qolib ketmaydi. Rentgenologik yo‘l bilan tekshirilganda kasal tomonda diafragma yuqori turgani, harakatchanligi kamayganligi seziladi. Qonda o‘rtacha leykotsitoz, ECHT biroz kuchaygan bo‘lib chiqadi. Ekssudativ plevrit. Bemorlar nafas olganda og‘riq turishidan, quruq yo‘tal, isitma, hansirash, darmonsizlikdan noliydilar. Tana harorati 38–39,5°C gacha o‘zgarib turadi, hansirash, darmonsizlik zo‘rayib boradi. Odam minutiga 30 marta va undan ko‘proq nafas oladi. Ko‘zdan kechirilganda badan terisi rangpar. Qovurg‘alararo kam­gaklar bilinmay qoladi, nafas paytida kasal tomonning orqada qolishi seziladi. Ovoz titrashi va bronxofoniya kasal tomonda susayadi. Perkussiyada perkutor tovush bo‘g‘iqlashgan. Bo‘g‘iq tovush eshi­tiladigan joyida nafas eshitilmaydi. Bir talay suyuqlik to‘planib qolganida ko‘ks oralig‘i organlari, jumladan yurak qarama-qarshi tomonga surilib turadi. Rentgenologik yo‘l bilan tekshirilganda suyuqlik bor joyida gomogen quyuq soya topiladi. Bir talay suyuqlik to‘planib 74

qolganida ko‘ks oralig‘idagi a’zolar qarama-qarshi (sog‘) tomonga siljiydi. Qonda o‘rtacha leykotsitoz, ECHT soatiga 30–60 mm gacha kuchay­gan. Siydikda oqsil, 1–2 ta eritrotsitlar topiladi. Ekssudativ plevritning tekshiruvida va davosida plevral punk­ siyaning ahamiyati katta. Plevral punksiya qilish yo‘li bilan tekshirish uchun plevra suyuqligi olinadi va ekssudatni tortib olib, u yerga dori moddalari yuboriladi. Plevral punksiyani shifokor bajaradi, hamshira kerakli jihozlarni tayyorlab beradi va muolaja paytida shifokorga yordam beradi. Ekssudat 4–6 haftadan so‘ng batamom so‘rilib, o‘tkir hodisalar 2–3 haftadan keyin yo‘qolib ketadi. Yoshi qaytgan va darmoni qurib zaiflashgan odamlarda kasallik uzoqroq davom etadi. Davosi. Quruq plevrit og‘riqlarni kamaytirish maqsadida kom­ presslar, bosib turadigan bog‘lam, xantallar buyuriladi. Yo‘talga, yallig‘lanishga, og‘riqqa antiallergik vositalar tavsiya qilinadi. Ekssu­dativ plevrit sil plevritida silga qarshi davo qilinadi. Kokk florasi mahalida antibiotikoterapiya, desensibillovchi va yallig‘lanishga qarshi vositalar tavsiya qilinadi. Ekssudat Poten apparati bilan olib tashlanadi. 1/2–1 soat davomida 1000–2000 ml suyuqlik so‘rib olinadi. Profilaktikasi. Yiringli kasalliklarni vaqtida aniqlab, ularga qarshi kurashish. Chekishga qarshi kurashish. Organizmni chiniqtirish, sovqotishga yo‘l qo‘ymaslik, mehnat gigiyenasi qoidalariga amal qilish. Sanatoriylarda dam olishga jo‘natiladi. Hamshiralik parvarishi. Bemorlarga vitaminlarga boy bekam-u ko‘st ovqatlar beriladi. Bitishmalar hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun sog‘ayish davrida nafas badantarbiyalari buyuriladi. Ertalablari toza havoda sayr qilish tavsiya etiladi. Ekssudativ plevritda plevra suyuqligining chiqib ketishini osonlash­tirish maqsadida koptok, shar shishirish tavsiya etiladi va har kuni ularning sonini oshirib borish tavsiya etiladi. 75

2.5.6. Sil kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Sil surunkali yuqumli kasallik bo‘lib, o‘pka, turli a’zo va to‘qimalarda o‘ziga xos o‘zgarishlar paydo bo‘lishi bilan kechadigan kasallik. Sil kasalligi qadim zamonlardan ma’lum. Silning kelib chiqishida, asosan, ikkita omil: kasallikning yuqumli turi bilan og‘rigan odam va shu kasallikka chalingan hayvon, asosan, qoramol epidemiologik jihatdan katta ahamiyatga ega. Sil mikobakteriyalarining qushlarga oid turi kamdan kam hollarda uchraydi. Sichqonlarga xos sil mikobakteriyalari esa odamda umuman kasallik chaqirmaydi. Sil mikobakteriyalari turli xil fizik va kimyoviy ta’sirlarga, issiq-sovuqqa, yorug‘lik va namlikka ancha chidamli. Quyosh nuri tushmaydigan tabiiy sharoitda ular bir necha oygacha yashashi mumkin, ko‘cha changida 10 kun, kitob sahifasida 3 oygacha tirik turishi mumkin, yorug‘lik ta’sirida 1–1,5 oy mobaynida halok bo‘ladi, suvda esa 150 kun saqlanadi. Sil mikobakteriyalari chirish jarayonlariga ham chidamli bo‘lib, murda ko‘milgandan keyin ham bir necha oygacha saqlanib turadi. O‘pka sili, etiologiyasi, kasallik manbai va yuqish yo‘llari. O‘pka silini qo‘zg‘atuvchisi – sil mikobakteriyasi, Koh bat­ sil­lasi (BK)dir (Koh nomli nemis olimi nomiga qo‘yilgan). Asosiy infeksiya manbayi o‘pka sili bilan og‘rigan bemor. Sil mikobakteriyalari bemorlarning balg‘ami, siydigi, axlati bilan ajralib chiqadi. Sil kasalligi quyidagicha yuqishi mumkin: 1) aerogen yo‘l (90% hollarda) – havo tomchi yo‘li, chang bilan (yo‘talganda, aksirganda); 2) alimentar yo‘l – sil bilan kasallangan qoramolning sutidan; 3) transplatsentar yo‘l – ona qorinda yo‘ldosh orqali sil mikobakteriyalari qog‘onoq suvlariga o‘tadi; 76

4) emizganda sut orqali; 5) shikastlangan teri orqali yuqadi (patalogoanatomlarda, sut sog‘uvchilarda, laboratoriya xodimlarida); 6) kontakt yo‘li bilan (idish-tovoqlar o‘rtada bo‘lganda). «Birlamchi sil kompleksi» o‘smirlik davrida uchraydi. O‘pka to‘qimasiga tushgan Koh batsilasi «birlamchi o‘choqni» keltirib chiqaradi. Birlamchi o‘choqdan sil mikobakteriyalari regionar limfa tugunlariga tushib, limfangit rivojlanadi. Birlamchi o‘choq va limfangit birlamchi sil kompleksini tashkil qiladi. Organizm yaxshi qarshilik ko‘rsatsa, birlamchi kompleks ohaklanib qoladi. Batsilalar chiqib turish-turmasligiga qarab: • BK+ musbat (ochiq shaklli – sil bemor balg‘ami bilan bat­ silalar chiqarib turadi). • BK + – sil batsillalari vaqt-vaqti bilan chiqadi. • BK – manfiy sil batsillalari chiqmaydi. O‘pka sili kasalligining klinik belgilari Ko‘pchilik bemorlarda tana haroratining ko‘tarilishi bilan boradi yoki undan oldinroq anchagina alomatlar paydo bo‘ladi. Masalan, tajanglik yoki, aksincha, loqaydlik, bo‘shashish, atrofga befarq qarash, uyqusizlik yoki uyquchanlik, salga yig‘lash yoki eyforiya kuzatiladi. Bu alomatlarning barchasi sil intoksikatsiyasi zaminida paydo bo‘ladigan bosh miya po‘stlog‘ining maxsus holatini aks ettiradi. Xuddi shu sabab vegetativ nerv sistemasining buzilishiga: terlash, ko‘pincha kechasi yoki ertalabga yaqin, taxikardiya, ishtahaning yomonlashuvi, vazomator va dispeptik o‘zgarishlarga olib keladi. Undan tashqari, darmonsizlik, tez charchash, ozib ketish kuzatiladi. Sil kasalligining eng ko‘p uchraydigan alomatlaridan biri yo‘tal hisoblanadi. U quruq yoki balg‘amli bo‘lishi mumkin. Yo‘talning kelib chiqishiga yallig‘lanish jarayoni, nafas yo‘llarida shilliq modda, yiring va qon to‘planib qolishi, kattalashgan limfa tugunlarining 77

bronxlarni bosishi hamda ko‘ks oralig‘idagi a’zolarning siljishi sabab bo‘ladi. Bu orada halqum, hiqildoq, kekirdak, bronx shilliq qavatidagi va ayrim hollarda plevradagi nerv uchlarining qitiqlanishi uzunchoq miyaning tegishli markazida qo‘zg‘alish paydo bo‘lishi va yo‘tal refleksiga sabab bo‘ladi. Sil kasalligida qon tuflash yoki o‘pkadan qon oqish hollari kuzatilishi mumkin. Qon tuflash infiltratli sil yoki faollashgan o‘choqli va disseminatsiyali sil kasalligi bor bemorlarda uchraydi. O‘pkadan qon ketganda bir choy qoshiqdan bir necha yuz millilitrgacha toza qon ajralishi mumkin. Qon ketish aksariyat hollarda kasallikning destruktiv turida, ayniqsa, surunkali kavernoz va sirrozli sil jarayonlarida kuzatiladi. Silning surunkali turi bilan og‘rigan bemorlarda yurakqon tomir sistemasi ishining susayishi, ayniqsa «o‘pka-yurak» alomatlarining yuzaga kelishi tufayli kichik qon aylanish doirasida bosim oshadi, qonning harakati qiyinlashadi, susayadi va oqibatda qon tuflash hamda qon ketishga sabab bo‘ladi. Ko‘zdan kechirilganda: badan terisi oqarib turadi, ko‘zlari chaqnab turadi, ko‘krak qafasining torayishi va ichga tortib turishi kuzatiladi, ozib ketadi, bo‘yin, qo‘ltiq osti, chov sohasidagi limfa tugunlari kattalashib, zich bo‘ladi (qattiqlashadi). Perkussiyada fibroz sil va plevritda o‘pkalar ustida perkutor tovush bo‘g‘iqroq bo‘ladi, o‘pka emfizemasi qo‘shilgan bo‘lsa, «quticha tovush» eshitiladi. Auskultatsiyada o‘pkadagi infiltrativ va fibroz o‘zgarishlar ustida bronxial nafas eshitiladi. Kavernoz silda yirik pufakchali nam xirillashlar, kavernalar ustida esa «amforik» nafas eshitiladi. Qonda neytrofil leykotsitoz, ECHT kuchayadi. Balg‘am ajralmasa, bronxlarning yuvindi suvlari tekshiriladi. Birlamchi sil kompleksi, asosan, bolalarda va o‘smirlarda uchraydi. Rentgenologik tekshirganda va mantu sinamasi mus­ bat bo‘lsa, sil borligidan dalolatdir. Rentgenologik tekshirganda 78

o‘pkada yallig‘lanish o‘chog‘i va bu o‘choqdan o‘pka ildiziga tutashgan va o‘pka ildizidagi limfa tugunlarining kattalash­ ganligini ko‘rish mumkin. Agar birlamchi kompleks ohaklan­ masa, infiltrativ sil yoki boshqa silga aylanadi. Tarqoq (disseminatsiyalangan) o‘pka silida sil infeksiyasi butun o‘pkaga qon va limfa tomirlari bo‘ylab tarqaladi. Tana harorati 40°C gacha ko‘tariladi, hansirash, sianoz kuzatiladi. Perkussiyada timpanik tovush, auskultatsiyada nam xirillashlar eshitiladi. Rentgenologik tekshiruvda shakli har xil bir necha o‘choqlar ko‘rinadi, ular ko‘proq o‘pkaning yuqori bo‘laklarida joylashgan bo‘ladi. Infiltrativ silda rentgenogrammada dumaloq yoki bulutsimon infiltratlar ko‘rinadi. Kavernoz o‘pka silida rentgenogrammada noto‘g‘ri shakldagi bo‘shliq (kovak) borligi, uning atrofida fibroz to‘qima aniqlanadi. O‘pka sili kasalligini davolash usullari O‘pka silida kompleks davo qo‘llaniladi. Ovqat bekam-u ko‘st, baquvvat, oqsilga va vitaminlarga boy bo‘lishi, kuniga 4–5 mahal ovqatlanish, ko‘p miqdorda sutli mahsulotlar va qimiz ichish kerak. Ochiq havoda ko‘proq sayr qilish o‘pka ventilatsiyasini yaxshilaydi. Gelioterapiya – quyosh nurlari bilan davolash yaxshi ta’sir ko‘rsatadi, bu muolajalar hamshiralar nazoratida o‘tkaziladi. Nafas badantarbiyasi tayinlanadi. Sil bo‘lgan bemorini davolashda davolashdan oldingi balg‘am tahlili natijalariga, avval qo‘llanilgan silga qarshi davolash kursiga va kasallikning og‘irlik holatiga asosan shifokor tanlaydi. Davolash davomiyligi 1 yilgacha borilganda yaxshi natijalarga erishish mumkin. Quyidagi preparatlar buyuriladi: izoniazid (0,3 g), rifampitsin (0,15 g), pirazinamid (0,3 g) va etambutol (0,4 g), ularning dozalari shifokor tomonidan bemor holatiga, vazniga va og‘irlik darajasiga qarab belgilanadi. Davolash 79

birdaniga 4 ta preparat bilan boshlanib, tekshiruv natijalariga qarab yil davomida kamaytirilib boriladi. Sil jarayoni so‘nib turganda tuberkulin bilan 2–4 oy mobaynida davo qilinadi, t/o yoki elektroforez yo‘li bilan yuboriladi. Davoni oxirigacha yetkazish uchun bemorlar 2–4 oy davomida sil sanatoriylarida davolanadi, asosiy terapiya kursini davom ettirish uchun u yerda ambulatoriyaga o‘tkaziladi va 9 oydan 2 yilgacha davolanadi. O‘pkadan qon ketganda bemorga o‘rindan turmay yotish rejimi buyuriladi. Yeb ichish cheklanadi. Issiq ovqat, qaynoq choy berilmaydi. Venadan 5% – 100 ml aminokapron kislota tomchilab yuboriladi. Venadan 10% – 10 ml kalsiy xlorid eritmasi yuboriladi. Kollapsoterapiya va xirurgik yo‘l bilan davolash. O‘pka kollapsi – o‘pka to‘qimasining tarangligini susaytirib, hajmini kichraytirishdan iborat (plevra bo‘shlig‘iga havo yuborish). Bu usul o‘pkadan qon ketganda, bir o‘pka zararlanganda buyuriladi. DOTS strategiyasi Bugungi kunda silni nazorat qilish DOTS strategiyasi (Directly Observed Treatment Short – Course – bevosita tibbiy xodim nazorati ostidagi qisqa muddatli davolash kursi) eng samarali davolash strategiyasi va kasallikni nazorat ostiga olish uchun eng qulay deb tan olingan. DOTS strategiyasi Butunjahon Sog‘liqni Saqlash tashkiloti (BSST) tomonidan sil kasalligi keng tarqalgan davlatlarda silga qarshi kurashish uchun tavsiya etilgan. Hozirgi kunda bu strategiya jahonning 150 dan ortiq davlatlarida tatbiq etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni Saqlash Vazirligining 3-aprel 2003-yilgi 160 raqamli buyrug‘iga asosan bu strategiya Respublika hududida silga qarshi kurashda ustuvor va majburiy deb qabul qilingan. 80

DOTS strategiyasining asosiy tamoyillari: 1. Silni nazorat qilish borasidagi uzluksiz tadbirlarga huku­ matning sodiqligi. 2. Silga shubha bo‘lgan bemorlar orasida sil hodisalarini bal­ g‘amni mikroskopik tekshiruvdan o‘tqazish yordamida aniqlash. 3. Barcha sil hodisalarini standart tartiblar bilan davolash kursi davomida bevosita nazorat ostida davolash. 4. Muntazam va uzluksiz ravishda silga qarshi asosiy dori vositalari bilan ta’minlash. 5. Hisobga olish va hisobot berishda standart statistik shakllarini joriy etish. To‘g‘ri tatbiq etilgan holda DOTS strategiya quyidagi imkonlarni yaratadi: • Birinchi marta aniqlangan bemorlarni 85% sog‘aytirish. • Silning yuqumli turlari bilan kasallangan bemorlarni sog‘ay­tirish yo‘li bilan sil infeksiyasi tarqalishini oldini olish. • Polirezistent (barcha dori vositalariga chidamli) sil rivojla­ nishidan saqlanish. • Ishga qobiliyatli yoshdagi aholi qatlamlari orasida sil tufayli o‘lim va nogironlik holatlarini kamaytirish. • Sil tarqalishini va aholini sil mikobakteriyalari bilan zararlanishini kamaytirish. Hamshira bilishi zarur bo‘lgan ko‘nikmalar: • Balg‘am yig‘ish muolajasini o‘tkazish. • TB 05 shaklini to‘ldirish. • Davolashni nazorat qilish va nazorat natijalarini TB 01 shaklda qayd etish. • Bemor bilan sil kasalligi to‘g‘risida suhbat o‘tkazish. • Shaxsiy himoyalash vositalaridan foydalanish. • BSJ va Mantu sinamasini o‘tkazish. • Mantu sinamasi natijasini o‘qish va baholash. 81

Hamshiralarning sil dasturidagi vazifalari: 1. Shifokorlarga silga gumon bo‘lgan bemorlarni aniqlashda ko‘maklashish. 2. Balg‘amni to‘g‘ri yig‘ishni, saqlashni va tahlilxonalarga o‘tkazishni ta’minlash. 3. Balg‘am topshirish uchun yo‘llanmani (TB 05) to‘g‘ri to‘ldirish. 4. Davolashni jadal va ambulator bosqichlarida bemorlarga balg‘am tahlillarini o‘z vaqtida o‘tkazilishini kuzatish. 5. Shifokorlarni va bemorlarni jadal va ambulator davolanish bosqichlarida topshirilgan balg‘am tekshiruvlarining natijalari to‘g‘risida ogohlantirish. 6. Bemorlardan oila a’zolarini (muloqotda bo‘lgan shaxslarni), ayniqsa bolalarni surishtirish va zaruriyat bo‘lganda tibbiy ko‘­ rikka yuborish. 7. Davolashni to‘liq kursi davomida bemor dorilarni har bir dozasini qabul qilishini nazorat qilish. 8. Ota-onalari musbat surtmali sil bemorlari bo‘lgan 6 yosh­ gacha bolalarga uzluksiz kimyoprofilaktikani ta’minlash 9. Sil bilan kasallangan bemorni davolash tibbiy kartasini (TB 01) to‘g‘ri to‘ldirish. 10. Dori vositalarni qabul qilishga kelmay qolgan bemorlarni kuzatish va davolanishga qaytarish. 11. Dori vositalarning noxush ta’sirlari kuzatilgan bemorlarni shifokorga yuborish. 12. Bemorlar va ularning qarindoshlari orasida uzluksiz sani­ tariya-targ‘ibot ishlarini olib borish. Bemorlarni kuzatish va parvarish qilish: • Tibbiyot hamshirasi birinchi navbatda o‘ziga yuqtirmaslik chora-tadbirlarini amalga oshirishi lozim. • Silga qarshi muassasada ishlaydigan tibbiyot hamshirasi bemorlarga muomala qilishda, ayniqsa, sabr-toqatli va 82

muloyim bo‘lishi, u yoki bu muolajalarning zarurligini ularga tushuntirib berishi, ularning shikoyatlarini toqat bilan tinglashi kerak. • Bemorlarga 3/1 hajmda 5% xloramin eritmasi bilan to‘ldi­ rilgan tufdonlar bilan ta’minlanishi kerak. Tufdonlar ka­ na­lizasiga bo‘shatilishidan oldin xloramin yoki ohak paro­ shogi bilan ko‘miladi. Tufdonlar to‘kilgandan keyin 2% li natriy gidrokorbanat eritmasida qaynatish yo‘li bilan dizen­ feksiyalanadi. • Bemorlarga yo‘talish madaniyati. Individual ovqatlanish va shaxsiy gigiena buyumlaridan foydalanish kabi kasallikni tarqatmaslik ko‘nikmalari tibbiyot hamshirasi tomonidan o‘rgatilib boriladi. • Palatani tez-tez shamollatib turish. Bemorlarni toza havoda sayr qildirishga ahamiyat berish kerak. • Bemorlarni ovqatlantirishda ovqat tarkibida vitaminlar, mi­ neral moddalar, oqsil, ayniqsa kozein yetarli bo‘lishi kerak. • Bemorlar juda ko‘p terlagani uchun teri parvarishiga ahamiyat berishi kerak. • Bemorlar bu kasallik bilan uzoq muddatli davolanishlari sababli ularni o‘qishga, ish faoliyatini tashkillashtirishga, umumiy va siyosiy bilim darajalarini oshirishga yordam berish kerak. Kasallik profilaktikasi va unda sil dispanserlarining ahamiyati O‘pka silida quyidagi asoratlar kuzatilishi mumkin: o‘pka­ dan qon ketishi, yiringli plevrit (empiyema), pnevmotoraks, bronxoektazlar, buyrak amiloidozi, o‘pka-yurak yetishmovchiligi, buyrak yetishmovchiligi, bronxlar teshilishi. Sil profilaktikasi quyidagi maqsadlarda o‘tkaziladi: aholining farovonligini oshirish, silning oldini olish uchun spetsifik profi­ 83

laktika, aholini ommaviy ravishda flurografiyadan o‘tkazish, sil bilan kasallangan bemorlarning davolanish sifatini oshirish, sil o‘chog‘ida sog‘lomlashtirish ishlarini olib borish, sanitariyamaorif ishlarini olib borish. Spetsifik profilaktika – BTSJ emlash va qayta emlash (vaksi­ natsiya revaksinatsiya) va ximioprofilaktikadan iborat. BTSJ da yelkaning tashqi yuzasiga 0,1 ml fiziologik eritmada eritilgan 0,05 ml vaksina yuboriladi. 4–6 hafta o‘tgach emlash joyida infiltrat paydo bo‘ladi, 2–4 oy saqlanadi, keyin chandiq hosil bo‘ladi. Shu vaksinatsiya 6–7 yilgacha immunitet hosil qiladi, keyin revaksinatsiya o‘tkaziladi. Revaksinatsiya 7–12–17 yoshda, so‘ngra 30 yoshgacha har 7 yilda qilinadi. Quyidagi odamlarga mantu qilinmaydi: reaksiya musbat bo‘lganlarga, o‘tkir infeksion kasallik bilan og‘riganlarga, allergik reaksiyalari bor kishilarga, og‘ir yotgan kasallarga. 2.5.7. O‘pkа emfizеmаsi va o‘pkа rаki bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi O‘pka emfizemasi o‘pka alveolalarida havo miqdorining ko‘payishi, o‘pka to‘qimasi elastikligining yo‘qolib ketishi natijasida o‘pka to‘qimasining shishinqirab kerkib turishidir. O‘pka emfizemasi qanday o‘tishiga qarab o‘tkir va surunkali, nechog‘li tarqalganligiga qarab esa o‘choqli va tarqoq xillarga bo‘linishi mumkin. Xastalik rivojlanishida asosan bronxlar o‘tka­ zuvchanligining buzilishi hamda o‘pka elastikligining pasayib ketishi muhim hisoblanadi. Emfizema ko‘pincha surun­ kali bronxit, bronxial astma, o‘tkir va surunkali pnevmo­niya, o‘pka sili bilan og‘rigan bemorlarda zaharlovchi moddalar ta’sir etgan mahallarda paydo bo‘ladi. Ko‘krak qafasi va umurtqa pog‘onasining deformatsiyasi bir qadar ahamiyatga ega. Mayda bronxlar yo‘li torayib dastlab o‘pkaning kerkib ketishiga keyin esa organik o‘zgarishlar paydo bo‘lishiga olib keladi. 84

Klinik manzarasi. O‘pka emfizemasi bilan og‘rigan bemorlar asosan yo‘tal va hansirashdan shikoyat qiladilar. Yo‘tal qattiq bo‘lib, ko‘pincha qiyin ajraladigan balg‘am chiqishi bilan davom etadi. Hansirash avvaliga jismoniy zo‘riqishdan keyin paydo bo‘lsa, keyinchalik esa odam tinch turgan vaqtda ham namoyon bo‘ladi. Bemor tekshirib ko‘rilganda, uning yuzi va qo‘l oyoqlari ko‘karib turganligi, venalari bo‘rtib chiqqanligi hamda ko‘krak qafasi bochkasimon shakldaligi ko‘zga yaqqol tashlanadi. O‘pka perkussiya qilib ko‘rilganda quticha tovushiga o‘xshash tovush chiqadi. O‘pka ekskursiyasi kamayadi. Auskultatsiyada nafasning susayib qolganligi ma’lum bo‘ladi. Ba’zida quruq xirillashlar eshitiladi. Kichik doirada bosim ko‘tarilishi natijasida o‘pka arteriyasida paydo bo‘ladigan ikkinchi ton aksenti seziladi. Rentgenologik tekshirishda o‘pka to‘qimasi tiniqligi kuchayib qolgani va o‘pka arteriyasi yaqqol bilinib turadi. O‘pkaning tiriklik sig‘imi kamayib ketadi. Venoz bosim ortib, suv ustuni hisobida 200–300 mm.ni tashkil etadi (me’yorda 100 mm). Yurak qon tomir sistemasi tekshirib ko‘rilganda yurak tonlarining bo‘g‘iq bo‘lib qolgani, taxikardiya borligi aniqlanadi. Yurak chegaralari o‘ng tomonga kengaygan bo‘lishi mumkin. Qon tekshirilganda leykotsitoz, ECHTning oshganligi qayd etiladi. Kechishi va oqibati. O‘pka emfizemasining kechishi ko‘p jihatdan surunkali bronxitning qanday o‘tishiga bog‘liq. Yallig‘­ lanish va bronxial spazm tufayli bronxlar va bronxiolalarning tobora ko‘proq tiqilib qolishi emfizemaning zo‘rayib borishiga, o‘pka yurak yetishmovchiligi belgilari paydo bo‘lishiga olib keladi. Natijada bemor nogiron bo‘lib qoladi. Davosi. Birinchi galda emfizemaga olib keladigan kasallik­ larga davo qilish zarur. Bronxolitik va balg‘am ko‘chiradigan moddalar, yallig‘lanish jarayoni qo‘zib qo‘lgan mahalda antibiotiklar, sulfanilamid preparatlari buyuriladi. O‘pka – yurak 85

yetishmovchiligida yurak glikozidlari, siydik haydovchilar keng qo‘llaniladi. Profilaktikasi va parvarishi. Uni keltirib chiqaradigan kasalliklarga, birinchi galda surunkali bronxitga davo qilishdan iborat. Odam sovqotishdan, chang, iflos havoda bo‘lishdan o‘zini ehtiyot qilishi kerak. Organizmni chiniqtirish, nafas badantarbiyasi bilan shug‘ullanish katta ahamiyatga ega O‘pka raki (saraton kasalligi) xavfli kasallik bo‘lib, bronxlar va bezlar epiteliy to‘qimasida o‘sib, rivojlanadi. Keyingi vaqtlarda rivojlangan mamlakatlarda o‘pka raki birdan rivojlanib ketdi. O‘pka raki o‘sma kasalliklari ichida 2-o‘rinni egallaydi, ayniqsa, erkaklar o‘pka raki bilan ko‘p kasallanadilar. Kasallikning kelib chiqishiga surunkali bronxit, bronxoektatik kasalliklar, changlarning nafas yo‘llariga ta’siri, kimyoviy birikmalar, ishlab chiqarish korxonalarining chiqindi mahsulotlari sabab bo‘ladi. Zararli odatlardan – sigaret chekish ham rakning kelib chiqish sababchisidir. Kashandalarga qaraganda chekmaydigan odamning o‘pka raki bilan kamroq og‘rishi aniqlangan. Klinikasi. O‘pka rakidagi klinik belgilar o‘smaning joyla­ shuvi (markaziy, periferik), uning o‘sish turi (endofit, ekzofit, infiltrativ), o‘pkadagi ikkilamchi yallig‘lanish bo‘yicha turlicha rivojlanganligidir. Markaziy rakda shilliq qavatlarning ta’sirlanishi, suyuqlikning ko‘p ishlab chiqarilishi, nafas o‘tkazuvchanligining buzilishi, quruq yoki oz miqdorda balg‘am ajralishi bilan o‘tadigan yo‘tal, oz miqdorda qon tuflash, vaqt-vaqti bilan tana haroratining ko‘tarilib turishi, ko‘krak qafasida og‘riq kuzatiladi. Periferik rak uzoq vaqt simptomsiz o‘tadi, ayrim hollarda rentgenologik tekshiruvda aniqlanib qoladi. Bemorda yo‘tal, qon tuflash, ko‘krak qafasida og‘riq, etining junjikib turishi kabi belgilar aniqlanadi. Uni ko‘zdan kechirganda ko‘krak qafasidagi teri osti venasi kengayganligi, bo‘yin sohasidagi teri osti yog‘ qavati shishib 86

qolganligi kuzatiladi. O‘pka rakida bemorlarda ozib ketish belgilari, ovozning chiqmay qolishi (afoniya), ovqatni yaxshi yuta olmay qolish (disfagiya) kabi belgilar paydo bo‘ladi. O‘pka auskultatsiya qilib ko‘rilganda susaygan vezikular nafas eshitiladi yoki mutlaqo eshitilmay qo‘yadi. Kasallik 1–2 yil davom etadi. Bemorning ahvoli asta-sekin yomonlashib, tobora darmoni qurib, ishtahasi pasayib, ozib ketadi. Laboratoriya tekshiruvida qonda leykotsitlar miqdorining oshganligi ma’lum bo‘ladi. Balg‘amda qonning shaklli elementlari, atipik rak hujayralarini topish mumkin bo‘ladi. Davolash. O‘pka rakini davolash o‘smaning joylashuvi, rivojlanish bosqichi va tuzilishiga bog‘liq. Asosiy davo choralaridan biri – jarrohlik yo‘li bilan o‘pkani limfa tugunlari bilan qo‘shib olib tashlash (pnevmoektomiya), o‘pka rakining III bosqichida esa nur va kimyoterapiya yo‘li bilan davolashdir. Kimyoterapevtik vositalarga metatreksat, siklofosfanlar kiradi. Nur bilan davolashda gamma nurlar 50–60R miqdorda qo‘llanadi. Konservativ davo vaqtida bemorga ruhiy osoyishtalik, tinchlik yaratiladi. Og‘riqni bartaraf etish uchun narkotik analgetiklardan foydalaniladi. Parvarishi. Tibbiyot hamshirasi etika va estetika talabiga rioya qilgan holda bemorning azob-uqubatlarini mumkin qadar yengillashtirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yishi kerak. Bemor doimiy ravishda kuzatuv va nazorat ostida bo‘ladi. Shifokor tomonidan buyurilgan muolajalarni o‘z vaqtida bajarish hamshiraning asosiy vazifasi hisoblanadi. Bemor ahvolidan umid yo‘qligini o‘zi bilmasligi kerak. Nogahon aytilgan so‘z dunyodan ko‘z yumib borayotgan odamga ortiqcha azob berishini hamshira yoddan chiqarmasligi, uning ahvolini yengillashtirishi lozim. O‘pka rakida qon ketish xavfi bo‘lgani uchun hamshira shoshilinch yordam ko‘rsatish choralarini, shifokorga o‘z vaqtida xabar berishni bilishi zarur. 87

Nazorat savollari: 1. Nafas olish a’zolari kasalliklariga xos simptomlarini gapirib bering. 2. Pnevmoniya kasalligining klinik belgilarini gapirib bering. 3. O‘pka abssessida qanday parvarish qilish kerak? 4. Plevrit kasalligida qanday davo usullari qo‘llaniladi? 5. Nаfаs оlish а’zоlаri аnаtоmо-fiziоlоgik xususiyatlarini gapirib bering. 6. O‘tkir brоnxit sababi va belgilarini gapirib bering. 7. Surunkаli brоnxit klinik belgilarini sanab bering. 8. O‘pka sili qanday kasallik? 9. DOTS dasturining ahamiyati haqida ma’lumot bering. 10. O‘pka silida bemorlarni qanday parvarish qilinadi? 11. Sil dispanserlarining vazifasini gapirib bering.

2.6. Yurak va qon-tomir a’zolari kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Yurak va qon-tomir sistemasining tuzilishi va vazifalari. Yurak va qon-tomir a’zolari yurak, tomirlar, aorta, vena, arteriyalar va ka­pillarlardan tashkil topgan. Yurak qonni harakatlantirib, inson organ­lari va to‘qimalariga yetkazib berib turadigan organdir. U oldingi ko‘ks oralig‘ida joylashgan bo‘lib, katta-katta qon tomirlar bilan fiksatsiyalangan. Sog‘lom odam yuragining asosi chap tomonda II qovurg‘a damida tursa, uchi V qovurg‘a oralig‘ida turadi. Yurak massasi 250–300 gr ni tashkil qiladi. Uzunasiga ketgan to‘siq bilan yurak o‘ng va chap nimtaga (yarimga) bo‘linadi. Har bir nimtasi yurak bo‘lmasi bilan yurak qorinchasiga bo‘linadi. Bo‘lma bilan qorinchalar o‘rtasidagi teshiklar (atrioventrikular teshiklar) yordamida bo‘lmachalar qorinchalar bilan tutashib turadi. Yurak 3 ta qavatdan: ichki (endokard), o‘rta (miokard) va tashqi (perikard) qavatidan iborat. Yurakning bir bo‘shliqdan ikkinchisiga aylanadigan joyida endokard qalin tortib, burmalar hosil qiladi, yurak klapanlari deb shularni aytiladi. Chap bo‘lmacha bilan chap qorincha o‘rtasidagi klapan ikki tavaqadan tashkil topgan bo‘lib, ikki tavaqali yoki 88

mitral klapan deyiladi. O‘ng bo‘lmacha bilan o‘ng qorincha o‘rtasidagi klapanning uchta tavaqasi bor va u uch tavaqali yoki trikuspidal klapan deyiladi. Chap qorincha bilan aorta o‘rtasidagi aortaning yarim oysimon klapanlari, o‘ng qorincha bilan o‘pka arteriya o‘rtasida esa o‘pka arteriyasining yarim oysimon klapanlari joylashgandir. Qon aylanish sistemasi ikkita doiraga – katta va kichik qon aylanish doirasiga bo‘linadi. Tomirlar sistemasining bir qismi, ya’ni o‘ng qo­rinchadan o‘pka arteriyasining chiqish joyidan to to‘rtta o‘pka venasining chap bo‘lmasiga quyilish joyigacha bo‘lgan qismi kichik qon aylanish doirasi deyiladi. Tomirlar sistemasining qolgan qismi, ya’ni aorta va uning tarmoqlaridan tortib to ustki va kovak venalarigacha bo‘lgan qism katta qon aylanish doirasi deb ataladi. Tomirlar sistemasi bo‘ylab qon bir qancha omillar tufayli, birinchi galda yurakning bir tekis va davriy suratda qisqarib borishi tufayli harakatlanib turadi. Yurakni qisqarishga majbur etadigan impulslar o‘ng bo‘lmada – ustki kovak venaning og‘zi yaqinida joylashgan sinus tugunida vujudga keladi. Yurakning qisqarishi sistola deb, bo‘shashuvi diastola deb yuritiladi. Normada yurak minutiga 60–80 martadan qisqarib turadi. O‘zining qisqarishi uchun yurak impulslarni o‘zi ishlab chiqarib boradi, ya’ni u avtomatizm xususiyatiga egadir. Yurak har safar qisqarganida (bitta sistola vaqtida) me’yorda 50–70 ml qonni otib chiqaradi, bu – sistolik hajmni tashkil etadi. Sistola paytida yelka arteriyasidagi qon bosimi sog‘lom odamda taxminan 110–140 mm sim. ust.ni tashkil qiladi (sistolik yoki maksimal bosim). Diastola mahalida bu bosim pasayib, 70–80 mm sim. ust.ga tushib ketadi (diastolik yoki minimal bosim). Sog‘lom odamning organizmida bo‘ladigan 5–6 l qondan taxminan 1/3 qismi asosiy qon depolarida – jigar, taloq, mus­ kullar, terida turadi. 89

Klinik holat va simptomlar. So‘rab-surishtirish. Yurak tomirlar sistemasi kasallangan bemorlar yurak sohasi va to‘sh orqasida og‘riq borligi, yurak o‘ynashi va yurak ishida to‘xtalishlar bo‘lib turishi, hansirash, shishlar kelib turishi, o‘ng qovurg‘alar ostida og‘irlik sezilishi, dispeptik o‘zgarishlar, bosh og‘riqlaridan noliydi. Yurak sohasidagi og‘riqlar jiddiy shikoyat bo‘lib hisoblanadi. Yurak nevrozida, odatda yurak uchi sohasida og‘riqlar sezilib, uzoqroq davom etib boradi, odam hayajonlanganida zo‘rayadi, tinch­lantiruvchi dorilar (valokordin) bilan bosilib qoladi. Stenokardiya (ko‘krak qisishi)da og‘riqlar odam yurganida, jismonan zo‘riqqanda, issiq xonadan sovuqqa chiqqanida paydo bo‘ladi, ular odatda to‘sh orqasidan joy oladi, atigi bir necha minut davom etib, validol yoki nitroglitserin ichilganida tez o‘tib ketadi. Miokard infarktidagi og‘riqlar stenokardiyada bo‘ladigan og‘riqlardan tabiatan farq qiladi. Bular ancha zo‘rroq bo‘lib, bir necha soat va hatto kun davom etib boradi, validol va nitroglitserin ichilganidan keyin o‘tib ketmaydigan bo‘ladi. Hansirash qon aylanishi yetishmasligida ko‘p uchraydigan shikoyat­lardan biridir. Yurak kasalliklari bor bemorlarda han­ sirash avvaliga jismoniy zo‘riqish vaqtida, zinadan chiqilayot­ ganida paydo bo‘ladi va bir necha vaqtdan keyin o‘tib ketadi. Yurak kasalliklarida hansirash paydo bo‘lishining sababi gazlar almashinuvining buzilib, chala oksidlangan mahsulotlarning qonda to‘planib qolishi, ya’ni karbonat kislota to‘planib qolishi nafas markazini ta’sirlantirib, nafasning tezlashib va chuqurlashib qolishiga olib keladi. Hansirash keyinchalik tinch turgan mahalda ham yuzaga keladi. Bo‘g‘ilish xurujlari odatda to‘satdan, aksari kechasi tutib qoladi. Bo‘g‘ilish xuruji tutgan mahalda bemor birdan havo yetishmay qolganini sezadi, ko‘kragida g‘arg‘araga o‘xshagan xirillashlar paydo bo‘ladi, qon aralash balg‘am tushadi. Ana shunday xuruj yurak astmasi deyiladi. 90

Yurak o‘ynashida bemorga yurak qisqarishlari tezlashib ketgandek bo‘ladi. Normada yurak qisqarishlari bir minutda 60– 80 marotabaga teng. Taxikardiya – yurak urishining tezlashishi, bir daqiqada 80 maro­tabadan ko‘p. Bradikardiya – yurak urishining sekinlashuvi, bir daqiqada 60 maro­tabadan kam. Sog‘lom odamlarda yurak o‘ynashi jismonan ko‘p zo‘r berilganidan keyin kuzatiladi. Gohida bemorlar yurak ishining to‘xtab-to‘xtab qoli­shidan noliydi, bu – yurak ekstrasistolasining oqibatidir. Yurak kasalliklarida shish paydo bo‘lishi, ya’ni to‘qimalar orasidagi suyuqlik miqdorining patologik oshishi kuzatiladi. Avvaliga shishlar kechga yaqin borib paydo bo‘ladi, tuni bilan esa yo‘qolib ketadi. Shishlarning paydo bo‘lishi birinchi galda venalar va kapillarlarda bosim ortib ketishiga bog‘liqdir. Qon yurishuvining sekinlashib qolishi va kapillarlar o‘tkazuvchanligining kuchayishi qondan to‘qimalarga suyuqlik o‘tishiga sabab bo‘ladi. Arterial bosimning oshishi gipertoniya kasalligining asosiy sim­ptomidir. Arterial bosimning qisqa muddatga oshishi jismoniy va emot­sional zo‘riqishlarda yuzaga keladi. Agar arterial bosim doimo va uzoq muddat oshsa, bu har xil a’zo va tizimlarda o‘zgarishlarga olib keladi. Sianoz – lablar, burun uchi, barmoqlar, tirnoqlar ko‘karishi bo‘lib, bunda yurak yetishmovchiligining belgilari bo‘ladi. Hozir aytib o‘tilgan asosiy simptomlardan tashqari, bemorlar uyqusi buzilib ko‘ngil aynishi, qayt qilishi, qorni dam bo‘lib, ichi yaxshi yurishmasligiga shikoyat qilishi mumkin. Bemorlarda markaziy nerv sistemasiga aloqador funksional o‘zgarishlar kuzatiladi, bular darmonsizlik, tez charchash, uyqu buzilishi, bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi ko‘rinishida bo‘ladi. 91

Bemorlarni so‘rab-surishtirganda kasallik tarixi (anamnezi) ga to‘x­talish zarur. Kasallikning qachon paydo bo‘lganini, ayrim simptom­larining tabiatini, kasallik sabablarini, kasallik dinamikasi, olib borilgan davo choralarini bilib olish zarur. Bemorning turmush tarixidagi zarur voqealar ham aniqlab olinadi. Ilgari boshidan kechirgan kasalliklar, mehnat va turmush sharoitlari, zararli odat va o‘rganishlari, nasldan naslga beriluvchanligi, asab-ruhiy zo‘riqishlari haqida ma’lumot olinadi. Ayollarda homiladorlik va tug‘ruqlarning qanday o‘tganligini aniqlab olish lozim, chunki qon aylanish sistemasi kasalliklarining belgilari ana shunday davrda paydo bo‘ladi. Ko‘zdan kechirish. Bemorning vaziyatiga ahamiyat beriladi. Sezilarli darajada hansirayotgan kasallar majburiy holat qabul qilib, oyoqlarini past tushirgan holda o‘tirishadi (ortopnoe). Badan terisi va ko‘rinib turgan shilliq pardalarning rangiga baho berilar ekan, badan terisining ko‘karib turgan-turmaganligi, ya’ni sianoz bor-yo‘qligi aniqlanadi. Qon aylanishi buzilgan mahallarda sianoz qo‘l va oyoq barmoqlari, burun uchi, lablar, quloq supralarida hammadan ko‘ra sezilarli bo‘ladi. Qon aylanish yetishmovchiligi uchun badanda shishlar bo‘lishi xarakterlidir. Tomirlarni ko‘zdan kechirish mahalida gipertoniya kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda ko‘tarilib chiqqan va egri-bugri bo‘lib turgan arteriyalarni, ayniqsa chekka arteriyalarni ko‘rish mumkin. Venalarni ko‘zdan kechirishda ularning aksari kengayib, qonga to‘lib turganini ko‘rish mumkin. Venada qon dimlanib qolganda shunday narsa kuzatiladi. Palpatsiya. Yurak palpatsiya qilib ko‘rilganida yurak uchining zarbi aniqlanadi, tomirlar pulsatsiyasining bor-yo‘qligi topiladi. Yurak uchi zarbini aniqlash uchun o‘ng qo‘l kaftini bemor ko‘kragiga, III va IV qovurg‘alari orasiga qo‘yib ko‘rish kerak, bunda qo‘l panjasining asosi bemor to‘shiga, barmoqlari esa qo‘ltiq osti chizig‘iga qarab turadigan bo‘lishi kerak. Uch 92

barmoqning oxirgi falangalarining yumshoq joyi bilan zarbning olgan o‘rni va yurak uchining harakatlari aniqlab olinadi. Sog‘lom odamlarda yurak uchining zarbi beshinchi qovurg‘alar orasida, chap o‘rta o‘mrov chizig‘idan 1–1,5 sm ichkarida joylashgan bo‘ladi. Pulsni tekshirish tomirlar tonusining holatini baholashga imkon beradi. Puls yurak qisqarishlari munosabati bilan arterial tizimga qon o‘tib turishi tufayli arteriyalar devorining tebranib turishi, urib turishidir. Pulsni bilak arteriyasining pastki qismidan, bilak oldingi yuzasida, qo‘l panjasi yaqinidan aniqlash qulay. Pulsni topgandan keyin uning soni, ritmi, to‘lishuvi va tarangligi aniqlanadi. Katta yoshli odamda puls soni minutiga 60–80 ta bo‘ladi. Perkussiya. Bu usul yurak va tomirlar dastasining kattakichikligi, vaziyati, shaklini (konfiguratsiyasini) aniqlab olishga imkon beradi. Havosiz organ bo‘lmish yurak perkussiya mahalida bo‘g‘iq tovush beradi. Biroq, yurak ikkala tomonidan qisman o‘pka bilan qoplangandir, shu munosabat bilan nisbiy yoki absolut bo‘g‘iq ovoz chiqadigan joy aniqlanadi. Yurakdan nisbiy bo‘g‘iq ovoz chiqadigan joy uning asl chegaralariga mos keladi va yurak oldingi yuzasining ko‘krak qafasiga beradigan proyeksiyasi bo‘lib hisoblanadi, absolut bo‘g‘iq ovoz chiqadigan joy esa yurakning o‘pka bilan qoplanmay turadigan oldingi yuzasi proyeksiyasidir, xolos. Avval yurakdan nisbiy bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning o‘ng, chap va ustki chegaralari perkussiya qilinadi. Yurak chegaralari a’zoga qarab turgan birmuncha qattiqroq perkutor tovush beradigan plessimetr-barmoqning tashqi cheti bo‘ylab belgilab olinadi. Plessimetr barmoq yurakning o‘ng chegarasiga parallel qilib uchinchi-to‘rtinchi qovurg‘alar orasiga qo‘yiladi va yurak tomon yurgizilib, ravshan tovush bo‘g‘iqroq tovushga aylanib qolmaguncha o‘rtacha kuch bilan perkutor zarblar berib boriladi. Sog‘lom odamda bu chegara to‘sh suyagining o‘ng qirg‘og‘idan 1–1,5 sm tashqarida joylashadi va o‘ng bo‘lmadan 93

hosil bo‘ladi. Yurakdan nisbiy bo‘g‘iq ovoz chiqadigan joyning chap chegarasini aniqlash yurak uchi zarbini topishdan boshlanadi, mana shu zarb izlanayotgan chegaraga mos keladi. Plessimetr-barmoq mo‘ljaldagi chap chegaraga parallel holda qo‘yiladi va yurak tomoniga yurgizilib, ravshan perkutor tovush bo‘g‘iqroq bo‘lib chiqmaguncha o‘rtacha kuch bilan perkutor zarblar berib boriladi. Sog‘lom odamda bu chegara o‘rta o‘mrov chizig‘idan 1–1,5 sm ichkari joylashadi va chap qorinchadan hosil bo‘ladi. Yurakdan nisbiy bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning ustki chegarasini aniqlashda plessimetr-barmoq to‘sh suyagining chap qirg‘og‘i yaqiniga, qovurg‘alarga parallel qilib qo‘yiladi va avval ikkinchi qovurg‘alar orasidan boshlab o‘rta kuchda zarblar berib borib, pastga tushiladi. Sog‘lom odamlarda yurakdan nisbiy bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning ustki chegarasi III qovurg‘aning ustki qirg‘og‘i bo‘ylab joylashadi. Yurakdan absolut bo‘g‘iq ovoz chiqadigan joyning avval o‘ng, keyin chap va ustki chegarasi topiladi. O‘ng chegarasini aniqlashda plessimetr-barmoq yurakdan nisbiy bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning o‘ng chegarasiga to‘sh suyagining o‘ng qirg‘og‘iga parallel qilib qo‘yiladi va sekin-sekin perkutor zarblar berib turib, barmoq to nisbiy bo‘g‘iq tovush paydo bo‘lguncha ichkari tomon yurgizib boriladi. Sog‘lom odamlarda o‘ng chegara to‘sh suyagining chap qirg‘og‘i bo‘ylab boriladi. Yurakdan absolut bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning chap chegarasini aniqlashda plessimetr-barmoq nisbiy bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning chap chegarasiga parallel qilib qo‘yiladi va to bo‘g‘iq tovush paydo bo‘lguncha perkutor zarblar berib boriladi. Chap chegara me’yorda yurakdan nisbiy bo‘g‘iq tovush chiqadigan joy chap chegarasidan 1,5–2 sm ichkarida bo‘ladi. Absolut bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning ustki chegarasini aniqlash uchun plessimetr-barmoq to‘sh suyagining chap qirg‘og‘i yonida qovurg‘alarga parallel qilib, nisbiy bo‘g‘iq tovush 94

chiqadigan joyning ustki chegarasiga qo‘yiladi va bo‘g‘iq tovush paydo bo‘lguncha pastga tushirilib, sekin-sekin perkussiya qilib boriladi. Sog‘lom odamlarda absolyut bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning ustki chegarasi IV qovurg‘a tog‘ayining damida joylashgan bo‘ladi. Auskultatsiya. Yurakni eshitib ko‘rish (fonendoskop yoki stetoskop bilan) ishlab turgan yurakda yuzaga keladigan tovush simptomatikasi to‘g‘risida tushuncha olishga imkon beradi. Yurak eshitib ko‘riladigan, ya’ni auskultatsiya qilinadigan ma’lum joylar (nuqtalar) bor. Klapanlarning asl proyeksiyasi auskultatsiya nuqtalariga to‘g‘ri kelmaydi. Klinik kuzatuvlar har bir klapan tovushlarining qaysi tomonga hammadan yaxshiroq o‘tishini aniqlab olishga imkon berdi: mitral klapanga aloqador tovush hodisalari yurak uchi zarbi seziladigan sohada, aorta klapanlarining tovushlari ikkinchi qovurg‘alar oralig‘ida to‘sh suyagidan o‘ngda, o‘pka arteriyasining tovushlari ikkinchi qovurg‘a oralig‘ida, to‘sh suyagidan o‘ngda, uch tavaqali klapan tovushlari to‘sh suyagining pastki uchdan bir qismida, xanjarsimon o‘simtasining asosi yaqinida hammadan yaxshiroq eshitiladi. S.P. Botkin aorta klapanlariga aloqador tovushlar eshitiladigan qo‘shimcha nuqtani topdi, beshinchi nuqta deb ataladigan shu nuqta III–IV qovurg‘alarning to‘sh suyagi chap qirg‘og‘iga birikish joyidadir. Avval mitral klapan (birinchi nuqta), so‘ngra aorta klapani (ikkinchi nuqta), keyin o‘pka arteriyasi klapani (uchinchi nuqta), undan keyin uch tavaqali klapan (to‘rtinchi nuqta) va nihoyat, Botkin nuqtasi (beshinchi nuqta)dan eshitiladigan tovush hodisalariga quloq solib ko‘riladi. Sog‘lom odamlarda ikkita ton eshitiladi: I (sistolik) ton sistola vaqtida, II (diastolik) ton diastola vaqtida paydo bo‘ladi. I tonning hosil bo‘lishida klapanlar (ularning tebranishi va yopilishi), miokardning taranglashishi, yirik tomirlar (aorta va o‘pka arteriyasi), shuningdek yurak bo‘lmalarining tebranishi ishtirok 95

etadi. II ton diastola vaqtida aorta klapani tavaqalari va o‘pka arteriyasi ustunining tebranishi hisobiga yuzaga keladi. Kamdan kam hollarda me’yorda III va IV tonlarni payqash mumkin. Bular diastola paytida eshitiladi, past chastotali, sekin bo‘ladi. Auskultatsiya mahalida ko‘pincha yurak shovqinlari eshitiladi. Qaysi paytda paydo bo‘lishiga qarab (sistola yoki diastola davrida) sistolik va diastolik shovqinlar tafovut qilinadi. Tekshirish usullari va davolash. Elektrokardiografiya yurakdagi elektr jarayonlarini grafik yo‘l bilan qayd qilib olish usulidir. Elektr impulsi sinus tugunidan kelib chiqib butun yurak bo‘ylab tarqalib borar ekan, uni elektrokardiograf xarakterli tishlari va oraliqlari bo‘ladigan elektrokardiogrammalar ko‘rini­ shida qayd qilib oladi, elektrokardiogrammaning mana shu tishlari bilan oraliqlari yurak bo‘lmalari bilan qorinchalarining qo‘zg‘alish va asliga kelish jarayonlarini aks ettiradi. Elektrodlar bemor tanasi yuzasining qaysi joylariga qo‘yilishiga qarab elektrokardiogramma olishning uchta standart (asosiy) usuli – I, II, III usullari, bir qutbli uchta usul (aVL, aVR, aVF) va oltita ko‘krak usuli (V1–V6) tafovut qilinadi. Shu usullar yordamida miokardning u yoki bu qismida patologiya bor-yo‘qligi to‘g‘risida axborot olinadi. Fonokardiografiya yurakdagi tovush hodisalarini qayd qilish usulidir. Fonokardiografiyada tovush tebranishlari maxsus apparat – fonokardiograf yordamida fonokardiogramma ko‘ri­ nishida yozib boriladi. Fonokardiograf mikrofon tovushlarini kuchaytiruvchi asbob va qayd qiluvchi qurilmadan iboratdir. Fonokardiogrammalar tinchlik sharoitlarida, bemorni yotqizib qo‘yib, nafas chiqarish mahalida nafasni tutib turib yozib olinadi. Yurak auskultatsiyasida qanday nuqtalardan foydalaniladigan bo‘lsa, mikrofon galma-galdan xuddi o‘sha nuqtalarga qo‘yib ko‘riladi. Normal fonokardiogramma I va II tonlarni aks ettira­ digan tebranishlardan iborat bo‘ladi. 96

Yurakka zond solib ko‘rish yurak bo‘shliqlaridagi qon bosimini o‘lchashga, qonning kislorod va karbonat kislota bilan nechog‘li to‘yinganini aniqlashga, bevosita yurak bo‘shliqlarining o‘zida elektrokardiogramma bilan fonokardiogrammani qayd qilib olishga, angiokardiografiya o‘tkazishga imkon beradi. Yurakka zond solish ishi maxsus jarrohlik xonalarida bajariladi. Angiokardiografiya yurak va tomirlar kasalliklari tekshiruvi maqsadida keng qo‘llaniladi. Bu usul shundan iboratki, o‘ng yurakka, keyin kichik qon aylanish doirasi (o‘pka)ga, so‘ngra chap yurak va aortaga o‘tadigan kontrast modda venadan yuboriladi. Yurak va yirik tomirlarning bir qancha suratlari olinib, tasviri tushiriladi. Kompyuter tomografiyasi. Yurak va qon tomirlarni ko‘ndalang kesimida tekshirish. Har bir kesim kompyuterda suratga olinib, undagi o‘zgarishlar tahlil qilinadi. Yurakni ultratovush tekshiruvi. Ultratovushlar yordamida yurak bo‘lmachalari qorinchalari, klapanlari holatini aniqlash hamda yurak chegaralari haqida ma’lumot olish mumkin. Laborator tekshiruvlar: qonning umumiy tahlili, qonni biokimyoviy tekshirish (oqsillar, fibrinogen, xolesterin, C-reaktiv oqsil, protrombin indeksi, transaminazalar, kreatinfosfokinaza, laktatdegidroginaza). Davolash. Qon aylanish a’zolari kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarni medikamentoz davolashda inotrop vositalar (yurak faoliyatini stimulatsiya qiluvchi vositalar), siydik haydovchi, tromb paydo bo‘lishiga qarshi va antikoagulant vositalar, qon tomirlarini kengaytiruvchi, gipotenziv va boshqa dori vositalari qo‘llaniladi. Hamshira bu dori vositalarini asosiy va nojo‘ya ta’sirini aniqlashi, qo‘llanish usullari, bir martalik va maksimal dozalar ta’sirini bilishi kerak. Bemorga dorilarni to‘g‘ri va vaqtida qabul qilishni o‘rgatishi va o‘z-o‘zini parvarishlash ko‘nikmalarini o‘rgatishi lozim. 97

Hamshiralik parvarishi, o‘z-o‘zini parvarishlash. Yurak va qon-tomir a’zolari kasalliklarida bemorlarni to‘g‘ri parvarishlash ularning tezroq sog‘ayishiga va asoratlarni oldini olishga yordam beradi. Hamshiralik parvarishi bemorning shikoyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Yurak sohasi og‘rib turgan bemorga shifokor yetib kelguncha validolni qandga tomizib yoki tabletka holida, yo bo‘lmasa 1–2 tomchi 1% li nitroglitserin eritmasi beriladi. Validol yoki nitroglitserin ta’siri darrov, 1–2 minutdan keyin boshlanadi. Yurak og‘rib turgan mahalda gorchichniklar va yurak sohasiga zuluklar qo‘yish ham buyuriladi. Bemorga ingalyatsiya yo‘li bilan namlangan kislorod berish hansirashni ancha kamaytiradi. Palata havosi toza, normal harorat va namlikda bo‘lishiga qarab borish zarur. Bemor gavdasining yuqori qismini baland qilib yotqizib qo‘yilganda hansirash kamayadi, bunga funksional krovat yordamida osongina erishiladi. Bemorlarni parvarish qilishda ularni tinchlantirish muhim aha­miyatga ega. Bemorga shifokor ko‘rsatmasiga binoan tinchlan­ tiruvchi vositalar beriladi. Anchagina shish kelgan mahallarda, bemorlar ko‘pincha o‘rnidan turmay yotishi natijasida tez orada yotoq yaralar paydo bo‘ladi. Shishib qolgan teri yaxshi oziqlana olmaganligi uchun yotoq yaralar tez yiringlab ketadi. Shuning uchun, bemorning o‘rnini shunday qilib solib berish kerakki, toki bemor o‘rnining badanga tegib turadigan joyida tugunlari va choklar bo‘lmasin va davolanishning birinchi kunlaridan boshlab bemorning o‘rindagi vaziyatini tez-tez almashtirib turish zarur. Bemorlarda sutkalik diurez va iste’mol qilinayotgan suyuqlik miqdori kuzatib boriladi. Bemorga ruhiy dam berish katta ahamiyatga ega. Arterial bosim oshganda bemorning bosh tomonini ko‘targan holda yotqizish, oyoq va qo‘llariga isitgich qo‘yish kerak, boldir 98

sohasiga xantal va peshonasiga sovuq kompress qo‘yiladi. Shifokor ko‘rsatmasiga binoan, boshqa muolajalar qilinadi. Agar bemor o‘rnidan tura olmaydigan bo‘lsa, tagiga maxsus sudno qo‘yiladi. Bemorni parvarish qilishda ovqat yeyishni to‘g‘ri tashkil qilishning ahamiyati katta. Bemor 35–40°C haroratdagi ovqat bilan ovqatlantiriladi. Bemor odatda o‘rnidan turmay yotadigan, ya’ni kamroq miqdorda energiya sarflaydigan bo‘lgani uchun ovqati kam kaloriyali – 2300 k kal, C va B guruh vitaminlariga boy bo‘lishi kerak. Suyuqligi va tuz miqdori chegaralangan bo‘lishi lozim. Chunki bularni ortiqcha iste’mol qilish shishlarga sabab bo‘ladi. Tuz miqdori 1 kunda 6 gr dan oshmasligi kerak. Kaliy tuzlari siydik haydovchi ta’sir ko‘rsatadi, shu sababdan kartoshka, bargak, anjir, karam, ya’ni tarkibida ko‘p miqdorda kaliy bo‘ladigan masalliqlarni iste’mol qilib turish tavsiya etiladi. Kerakli miqdordagi kaloriyani qabul qilish bilan birga, semirish darajasini ham kamaytirish muhim ahamiyatga ega. Tana vaznining 1 kg ga kamayishi sistolik va diastolik bosimning 1,0–1,5 mm sim.ust.ga kamayishiga olib keladi. Oqsil mahsulotlarini qabul qilish muhim, ayniqsa, baliq va o‘simlik oqsillarini. Bemorlarga yengillashtiruvchi parhez kunlari belgilanadi. Bunday parhezlar moddalar almashinuviga yaxshi ta’sir ko‘rsatishga, ortiqcha suv va natriyni organizmdan chiqarib tashlashni kuchaytirishga qaratilgan. Yengillashtiruvchi parhezlar kasallikning xususiyati va odamning ko‘tara olishiga qarab haftasiga 1–2 marta buyuriladi. Olma parhezi: 1 kunda 1,5 kg olma 300 gr dan 5 mahal beriladi. Turshak parhezi: 500 gr turshak suvda ivitilib, 100 gr dan 5 mahal beriladi. Sut parhezi: 1,5 litr sut, qatiq, kefir 200–250 ml dan 6 mahal beriladi. 99

Bodring parhezi: bemor kun davomida 2 kg bodring qabul qilishi kerak. Bemorlarni o‘z-o‘zini parvarish qilish ko‘nikmalariga o‘rgatish ham­shi­raning vazifasi hisoblanadi (arterial bosimni o‘lchash, simptom­larni kuzatish). Yurak ishemik kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik par­varishi Yurak mushaklarni qon bilan ta’minlaydigan toj arteriya­ larining aterosklerotik o‘zgarishi sababli rivojlanadigan bu kasallik hozirgi kunda dunyoda keng tarqalgan kasallik hisoblanadi. Bu kasallikda bir qator boshqa kasalliklar ham uchrab turadi: stenokardiya, miokard infarkti va infarktdan keyingi kardioskleroz shular jumlasidandir. 2.6.1. Stenokardiya kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshi­ralik parvarishi

Stenokardiya ko‘krak qisishi (angina pectoris) degan boshqa nom bilan ham ataladi. Etiologiyasi: asosan giperxolesterinemiya, gipertoniya, kam­ ha­rakatlilik, semizlik, qandli diabet, stresslar va irsiy omillarga bog‘liq. Stenokardiya – уurak mushaklarining kislorodga bo‘lgan ehtiyoji va uning qon bilan yetib kelishi orasidagi buzilishidir. Klinik belgilari. Stenokardiyaning asosiy belgisi ko‘krak qafasining chap yarmida va to‘sh orqasida chap kurak, chap qo‘l va bo‘yinga o‘tib turadigan qattiq og‘riqlar tutib qolishidir. Og‘riqlar bir necha sekunddan 20 minutgacha va ko‘proqqa cho‘zilishi mumkin. Og‘riqlar qisadigan va sanchadigan xarakterga ega. Tasnifi: harakat stenokardiyasi; ilk paydo bo‘lgan harakat steno­kardiyasi; turg‘un stenokardiya; zo‘rayib borayotgan harakat stenokar­diyasi; stenokardiyaning alohida turi. 100

Stenokardiyaning har bir turi o‘zining klinik xususiyatiga ega. Harakat stenokardiyasi to‘sh orti sohasidagi og‘riqlar xuruji bilan xarakterlanadi. Og‘riqlar jismoniy va ruhiy emotsional zo‘riqishlardan keyin yuzaga keladi va miokardda metabolik o‘zgarishlarga olib keladi. Kislorodni ko‘p miqdorda talab qilishi natijasida arterial bosimning oshishi, taxikardiya, hansirash ku­ zatiladi. Og‘riq nitroglitserin yoki tinch holatda tezda o‘tib ketadi. Ilk paydo bo‘lgan harakat stenokardiyasi paydo bo‘lish vaqtidan bir oydan ko‘p bo‘lmagan vaqt orasida yuzaga chiqadi. Turg‘un stenokardiya bir oydan ko‘p davom etadi, tashxisida be­morlarni jismoniy zo‘riqishlarni ko‘tara olish imkoniyatiga qarab funk­sional sinflar ko‘rsatiladi: I funksional sinf – bemor odatiy jismoniy zo‘riqishlarni ko‘taradi, ste­nokardiya xuruji sezilarli va davomiy zo‘riqishlardan keyin yuzaga keladi; II funksional sinf – odatiy jismoniy zo‘riqishlar kam miqdorda chegaralangan. Stenokardiya xuruji tekis joyida yurganda yoki 500 metrdan ko‘p yurganda va birinchi qavatga ko‘tarilganda yuzaga keladi; III funksional sinf – odatiy jismoniy zo‘riqishlar yaqqol chega­ ralangan. Stenokardiya xuruji yurish tezlashganda yoki tekis joyida o‘rtacha tempda 100–500 metr yurganda, bir qavatdan ko‘tarilganda yuzaga keladi; IV funksional sinf – stenokardiya xuruji kuchsiz jismoniy zo‘­ riqishlarda, 100 metrdan kam bo‘lgan masofaga yurishda yuzaga keladi. Tinch holatdagi stenokardiyaning hamda uyqu vaqtida yuzaga kelish xarakteri miokardning metabolik talabini oshishi bilan xarak­terlanadi. Zo‘rayib borayotgan harakat stenokardiyasi bemor uchun odatiy zo‘­riqishga stenokardiya xuruji chastotasining davo­ miyligini birdaniga o‘sishi bilan xarakterlanadi. 101

Stenokardiyaning alohida turi stenokardiya xurujlarini mio­ kardning metabolik talabini oshiruvchi omillarga bog‘liq bo‘l­ magan holda toj arteriyalarini spazmi natijasida yuzaga keladi. Bu stenokardiya tinch holatda hamda harakat stenokardiyasi bilan birgalikda yuzaga keladi. Stenokardiya xuruji mahalida bemorni obyektiv tekshirishda taxikar­diya qayd etiladi, arterial bosim biroz ko‘tarilgan bo‘ladi. Stenokardiyada yurak tonlari o‘zgarmaydi. EKG da ST kesmasi va T tishchasi salgina pasaygan bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar bemorni jismoniy zo‘riqish qo‘llash bilan tekshirishda ham kuzatiladi (veloergometriya). Bu sinama stenokardiya tekshiruvida, og‘riqlar bo‘lmagan holda juda muhimdir. Laboratoriya tekshiruvlarida xarakterli o‘zgarishlar topilmaydi. Davolash. Stenokardiyani davosi og‘riq xurujining qanday sha­roitlarda paydo bo‘lishi va nechog‘li zo‘rligiga bog‘liqdir. Ko‘k­rak qisib qolgan mahalda nitroglitserin 1–2 tabletkasi til ostiga tash­lanadi (0,5–1 mg). Agar og‘riq butunlay o‘tmasa, 10–15 minut­dan keyin nitroglitserin validol yoki valeriana tabletkasi bilan takror qabul qilinadi. Xurujlar oralig‘ida xurujlarning takrorlanishini, stenokardiya asoratlarini va kasallik rivojlanishini oldini oladigan dori vositalari beriladi. Dori vositalarining 5 ta guruhi ajratiladi: nitratlarning ta’siri uzaytirilgan turlari, betta-adrenoblokatorlar, kalsiy antogonist­ lari, antiagregantlar, metaboliklar – bu dori vositalari bemorga individual holda buyuriladi. Parvarish. Dori-darmonlar bilan qilinadigan davodan tashqari, bunday kasallarga parhezga amal qilib, yog‘lar, uglevodlar va osh tuzidan cheklab qo‘yish tavsiya etiladi. Bemor bilan kasallikning mohiyati, davolanish natijalari haqida suhbatlashish zarur. Bemor qarindoshlari bilan ham kasallik xarakteri borasida suhbatlashish lozim. Stenokardiya xuruji paytida bemorga osoyishtalik yaratish, uni yotqizib qo‘yib, 102

xonaga toza havo kelishini ta’minlash zarur. Bu holatlarda chalg‘ituvchi vositalar yaxshi effekt beradi (yurak sohasiga xantallar qo‘yish, chap qo‘lni tirsakkacha issiq suvga tushirish). Profilaktikasi. Xurujlar ortiqcha his-hayajonlarga aloqador bo‘lsa, bemorni birmuncha tinchroq ishga o‘tkaziladi. Steno­ kardiya profilak­tikasidagi muhim shartlarning biri ishda va turmushda qulay sharoit yaratishdir. Yetarlicha dam olishni tavsiya etish, uyqu buzilganida uxlatadigan va tinchlantiradigan dori vositalari buyuriladi. Organizmni chiniqtirish, badantarbiya bilan shug‘ullanish o‘rinli, lekin badantarbiya mashqlari jismonan uncha zo‘riqtirmasligi kerak. Bemorlarga sanatoriy-kurortlarda davolanish tavsiya etiladi. Miokard infarkti kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

Miokard infarkti deb, yurakdagi toj arteriyalardan birining birdan tiqilib qolishi natijasida ro‘y beradigan holatiga aytiladi. Bunda yurak muskuli nekrozga uchraydi. Etiologiyasi. Bu kasallikda toj tomirlar, ya’ni miokardni qon bilan ta’minlaydigan tomirlar bo‘ylab qon oqishi buziladi, bu yurak sohasida yoki to‘sh orqasida og‘riq paydo bo‘lishiga olib keladi. Toj tomirlar bo‘ylab qon oqishiga ko‘pgina quyidagi omillar to‘sqinlik qilishi mumkin: toj arteriyalar spazmi, aterosklerotik pilakchalar, katta jismoniy yoki asabiy zo‘riqish­ larda miokardning zo‘r berib ishlashi. Yurak-tomirlar sistemasi va katta miya po‘stlog‘i o‘rtasi­dagi cham­barchas bog‘lanishni bilgan holda koronar arteriyalar in­ nervatsiyasi buzilishlari rivojlanishi va koronar yetishmovchilik miokard infarktining asosiy omilidir. Miokard infarktida ishemiya (qon ta’minoti kamayishi)dan, keyin esa u yoki bu bo‘limida nekroz o‘chog‘i ham paydo bo‘ladi. Miokard infarktida qonsizlangan va nekrozga uchragan miokardning shu sohasi chandiq (yamoq) 103

lanishga uchraydi. Biriktiruvchi to‘qima rivojlanadi, qattiq chandiq hosil bo‘ladi. Yurak o‘z funksiyasini davom ettiradi, biroq infarktdan keyin miokard kuchsizlanib qoladi. Yurakning o‘tkazuvchi sistemasini keng zararlantirgan miokard infarktida o‘tkir yurak yetishmovchiligi yuz berishi va yurak to‘xtashi mumkin. Miokard infarkti aksariyat ateroskleroz, gipertoniya kasalligi bilan kasallangan shaxslarda sodir bo‘ladi. Stenokardiyani bu kasallikning darakchisi deb hisoblaydilar, biroq ba’zan miokard infarkti to‘satdan yuz beradi. Klinikasi. Yurak sohasida yoki to‘sh orqasida og‘riq to‘satdan paydo bo‘lib, chap yelkaga, chap kurakka, pastki jag‘ga va tananing boshqa qismlariga o‘tadigan og‘riq miokard infarktining asosiy simptomi hisoblanadi. Stenokardiyadagi og‘riqdan farqli ravishda miokard infarktida og‘riq uzoqroq (bir necha soatgacha) bo‘ladi, toj arteriyalarni ken­ gaytiradigan vositalar (validol, nitroglitserin) qabul qilingandan keyin bosilmaydi. Miokard infarktining kechish xillari: • Klassik yoki tipik – og‘riqli; • Atipik – gastralgik; astmatik; aritmik; serebrovaskular; belgisiz xili. Miokard infarktining qorin gastralgik xilida qorin bo‘shlig‘i a’zo­lari faoliyatining o‘zgarishi kasalligiga xos bo‘lgan belgilari bo‘lgan (gastralgik) xili qorinning yuqori qismida og‘riq, ko‘ngil aynishi, qusish, kekirish, hiqichoq tutishi, qorinning dam bo‘lishi, ich ketish bilan kechadi. Miokard infarktining astmatik xili shu kasallik bilan og‘rigan kasalliklarning 20% ida, ko‘pincha qariyalarda, nafas yetishmasligi, hansirash bilan boshlanadi. Chap qorinchaning o‘tkir yetishmovchiligi bu holatga olib keladi. Yurak astmasi, o‘pka shishi rivojlanadi. Miokard infarktining aritmik xili yurakning notekis urishi bilan boshlanadi. Titroq aritmiya, qorincha ekstrasistoliyasi, turli 104

darajadagi blokadalar, paroksizmal taxikardiya; ko‘proq qorincha xili rivojlanishi mumkin. Miokard infarktining serebrovaskular xilida miyada qon aylanishining buzilishi bilan kechadi (serebral shakli). Boshlanishida bemorning ruhiyati o‘zgaradi, boshi aylanadi, hushidan ketishi mumkin. Miyada qon aylanishining buzi­ lishiga miokard infarkti tufayli yurak qonni hayot uchun zarur a’zolarga yetkazib berolmasligi sabab bo‘ladi. Miokard infarktining bu xili yurakning notekis urish xili bilan birga bo‘lishi mumkin. Miokard infarktining belgisiz xilida bemorlar miokard infarktini o‘tkazganliklarini bilmaydilar. Boshqa sabab bilan EKG da tekshi­rilganda miokard infarkti o‘tkazganligiga xos o‘zgarish (chandiq) topiladi. EKG dagi o‘zgarishlarga qarab miokard infarktining o‘tkir davri 1–2 kundan 10 kungacha davom etishi mumkin. O‘tkir davrida hayot uchun xavfli asoratlar rivojlanishi mumkin, bu birinchi o‘rinda yurakning notekis urishi va o‘tkazuvchanligining buzilishidir. Asorat­lariga shok (reflektor, kardiogen va aritmik), yurak astmasi, o‘pka shishi, chap qorinchaning o‘tkir yetishmovchiligi, yurak muskulida anevrizma rivojlanishi, yurak devorining teshilishi, oshqozon, ichaklarda o‘tkir yara paydo bo‘lib, qon ketishi, pankreatit rivojlanishi kiradi. Laboratoriya tekshiruvida qonda leykotsitoz kuzatiladi. ECHT birinchi kunlari me’yorida bo‘lib, 2-, 3-kunlari ko‘tarila boshlaydi. Keyingi yillarda miokard infarktini tasdiqlaydigan bir qancha yangi tekshirish usullari taklif etildi. Miokard infarkti tashxisini aniqlashda ko‘p qo‘llaniladigan fermentlarga mioglabin, LDG, KFK kiradi. Qonda fermentlar miqdorining ko‘payishi miokard infarktining 85% da kuzatiladi. EKG ma’lumotlari miokard infarkti tashxisida juda muhim ahamiyatga ega, chunki EKG bilan tekshirish infarkt o‘rnini aniq 105

belgilashga, miokardning nekroz bo‘lgan qismining chuqurligi, kengligini tasavvur qilish imkonini beradi. Miokardda nekroz bo‘lganda patologik tishcha (Q) paydo bo‘ladi, tishcha T manfiy (ya’ni, pastga yo‘nalgan) bo‘lib qoladi. Davolash. Miokard infarktida shoshilinch davo choralari kasallik boshlangan joyning o‘zida – uyda, ishlab chiqarishda, ko‘chada ko‘riladi. Bemorga jismoniy tinchlik ta’minlab beriladi va u zo‘riqtirilmay, maxsus tez yordam mashinasida olib boriladi. Miokard infarktiga chalingan bemorlarni kasalxonaning kardiologiya bo‘limining intensiv kuzatish palatasiga yoki reanimatsiya bo‘limiga yotqiziladi, u yerda bemorlar monitorga ulangan bo‘lib, kasallik o‘tkir davrida bemor kuzatib boriladi. Miokard infarktida: 1) og‘riq sindromini juda zudlik bilan bartaraf etish; 2) yurak ritmi buzilishiga qarshi kurashish; 3) tomirlar va yurak yetishmovchiligini bartaraf etish; 4) yurak toj tomirlarini kengaytiradigan vositalar va antikoagulantlar buyurishni mo‘ljallab, bir necha yo‘nalishlarda davo tadbirlari ko‘riladi. Parvarishi. Miokard infarktiga uchragan bemorlar intensiv kuzatuv palatasida funksional karavotda yotqiziladi. Bemor karovotini shunday qo‘yish kerakki, unga har tomondan kelish mumkin bo‘lsin. Bemorlar birinchi kunlarda harakat qilmasligi lozim bo‘lgani uchun ovqat berib turishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish zarur. Ovqat idishi uchun karavot oldi stolchasi qo‘yiladi. Hamshira uni qoshiq bilan ovqatlantiradi. Bemorlarga maxsus suvdonlardan suv ichiriladi. Bemorni to‘g‘ri gigiyenik parvarish qilib borish katta ahamiyatga ega. Dastlabki kunlarda bemorlarning milklari va tilini kaliy permanganat yoki borat kislota eritmasiga ho‘llangan doka bilan artib turish zarur. Choyshabda buklanib qolgan joylar yoki to‘kilgan ushoqlar bo‘lmasligiga qarab borish kerak, chunki bular yotoq yaralar paydo bo‘lishiga olib keladi. 106

Bemorlar o‘rnidan turmay yotishi kerak bo‘lganligidan fiziologik hojatlarini chiqarish vaqtida unga tuvak tutiladi, tuvak tagiga esa kleyonka yozib qo‘yiladi. Bemor ichi kelganidan keyin 32–34°C haroratdagi suv bilan tagi yuvib qo‘yiladi, tuvagi esa darrov palatadan olib chiqib ketiladi. Tagiga ishlatish oldidan biroz miqdordagi suv yoki zararsizlantiruvchi eritma bilan yuvib tozalanadi. Miokard infarktiga uchrab, o‘rnidan turmay yotadigan bemorlarning badanini iliq suvga ho‘llangan sochiq bilan hech bo‘lmasa kunora artib turish kerak. Bemor sovuq qotib qolmasligi uchun tanasining qismlarini navbat bilan galma-gal artib chiqiladi. Badan terisiga yaxshi qarab turiladigan bo‘lsa, teri tirnalmaydi, bichilmaydi, yotoq yaralar hosil bo‘lmaydi. Intensiv kuzatuv palatasidagi hamshiraning ishi yuqori malakali, chaqqon va ildam, sabr-toqatli bo‘lishni talab etadi. Monitorda o‘zga­r ishlar paydo bo‘lgani topilgan zahoti darhol shifokor chaqirish lozim, signal berilganda esa navbatchi brigadaning hammasi yig‘iladi. Bemorni dastlabki 2 sutka davomida ana shunday sinchiklab kuzatib borish, ayniqsa muhim, chunki asoratlar shu davrda hammadan ko‘proq bo‘ladi. Miokard infarktiga uchragan bemorlarga 2–4 haftadan keyingina o‘rnidan turishga ruxsat beriladi, shuning uchun o‘rin-boshning ahvolihi qarab turish tibbiyot hamshirasi vazifalari jumlasiga kiradi. Miokard infarktiga uchragan bemorlarda reabilitatsion davo, ya’ni salomatlik va mehnat qobiliyatini mumkin qadar tiklash, asliga kelti­rishni ko‘zda tutilgan. Buning uchun bemorlarga dozalangan jismoniy yuklamalar, badantarbiya bilan shug‘ullanish, toza havoda sayr qilib yurish buyuriladi. Ayniqsa, sanatoriy-kurortlarda davolanish juda muhimdir. Bemorlar yashab turgan joylaridagi poliklinikalarda dispanser ro‘yxatida turadi va shifokor nazorati ostida bo‘ladi. 107

2.6.2. Gipertoniya kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

Gipertoniya (xafaqon) kasalligi yurak qon-tomir sistemasining kasalligi bo‘lib, ichki organlarning ma’lum bo‘lgan biror kasalligiga bog‘liq bo‘lmasdan turib arterial bosimning ko‘tarilib ketishi bilan xarakterlanadi, buyrak usti bezlari, gipofiz, buyrak va siydik yo‘llari kasalliklarida, aorta aterosklerozida, aortal klapanlar yetish­movchiligida, odam semirib ketgan va boshqa mahallarda ham arterial bosim ko‘tariladi. Biroq, bu hollarda arterial gipertoniya ikkilamchi xarakterga ega bo‘ladi. Arterial gipertenziyaning arterial bosim darajasi bo‘yicha klassi­fikatsiyasi: • Normal arterial bosim – 140 – 90 dan past. • Oraliq zona arterial bosimi – 140–159/90–94. • Arterial gipertenziya – 160/95 mm sim.ust. Etiologiyasi. Arterial bosimning ko‘tarilishiga bir qancha omillar, birinchi galda asabiy, gemodinamik, gumoral va genetik omillar sabab bo‘ladi. Asabiy omil gipertoniya kasalligining kelib chiqishidagi asosiy sabablarning biridir. Asablarga zo‘r kelishi va ko‘p hayajonlanish natijasida arterial bosimning ko‘tarilishi yurakdan ko‘p qon otilib chiqishiga olib keladi. Bu esa sistolik bosimning ko‘tarilishiga olib keladi. Gipertoniya paydo bo‘lishiga olib boradigan gumoral omillar buyraklarda ishlanib chiqadi. Buyraklarda ishemiya bo‘lib turgan paytda uzoq davom etadigan gipertoniya paydo bo‘ladi. Buyraklarda qon aylanishi buzilganda tomirlarni toraytiruvchi renin hosil bo‘ladi. Gipertoniya kasalligining paydo bo‘lishida ovqat omillari ham ahamiyatga ega. Osh tuzini, hayvon yog‘larini ko‘p iste’mol qiladigan odamlarda arterial bosim birmuncha yuqori raqamlarda bo‘ladi. Irsiy moyillik ham kasallikning avj olishiga sabab bo‘ladi. Bu moddalar almashinuvining bir tipda bo‘lishiga bog‘liq, shu narsa 108

arterial bosimni idora etib turadigan moddalar ishlanib chiqishida o‘xshash o‘zgarishlar ro‘y berishiga olib keladi. Klinikasi va kechishi. Gipertoniya kasalligining kechishi uchta bos­qichga bo‘linadi: Birinchi bosqich – gipertoniya kasalligining boshlang‘ich davri bo‘lib, bunda arterial bosim vaqti-vaqti bilan ko‘tarilib turadi, arterial bosim raqamlari esa normal raqamlardan uncha yuqori bo‘lmaydi. (160–180/95–105 mm sim.ust.) Bemorlar bosh og‘riq, bosh aylanishi, uyqu buzilishiga noliydi. Arterial bosimning ko‘tarilishi charchash yoki hayajonlanish bilan bog‘liq bo‘ladi. Ikkinchi bosqich – arterial bosimning turg‘un ko‘tarilishi bilan xarakterlanadi (190–200/105–110 mm sim.ust.). Bu bosqichda dori vositalarisiz arterial bosim kamaymaydi. Gipertonik kriz holatlari kuzatiladi. Bemorlar doimiy bosh og‘rig‘iga, ayniqsa ensa sohasida, bosh ayla­nishiga, tajanglik, salga charchab qolishga, yurak sohasida og‘riqqa, ko‘z oldida jimillashlarga shikoyat qiladi. Yurak chegaralarining chapga kengayishi, yurak uchi zarbining kuchayishi, auskultatsiyada aortada II ton aksenti aniqlanadi. Puls zo‘riqqan. EKG da yurak chap qorinchasi gipertrofiyasi va miokard oziqlanishining yetishmasligi kuzatiladi. Uchinchi bosqich – sklerotik bosqich. Bu davrda buyrak va boshqa organlar qon tomirlarida, aorta, toj va miya arteriyalarida tiklan­maydigan o‘zgarishlar yuzaga keladi. Arterial bosim turg‘un ko‘tarilgan (200/110 mm sim.ust.dan yuqori). Ko‘pincha asoratlari yuzaga keladi. Bosh miya tomirlarining zararlanishi miyada qon aylanishining yetishmovchiligiga olib keladi (hushdan ketish, nafas olish, gapirish, yutinishning buzilishi, tromboishemik insult). Buyrakda nefroskleroz va buyrak yetishmovchiligi yuzaga keladi. Yurakda toj tomirlarda ateros­kleroz rivojlana borib, miokard infarktiga olib keladi. 109

Gipertoniya kasalligi bor bemorlarda gipertonik krizlari bo‘lib turadi, ya’ni kasallik juda shiddat bilan birdan qo‘zib, og‘ir o‘tadigan davrlari bo‘lib turadi. Bunday paytda qattiq bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi paydo bo‘ladi, quloqlar shang‘illab turadi, ko‘ngil aynishi va qayt qilish kuzatiladi. Ko‘z xira tortib qoladi, ko‘z oldida to‘r yoki tuman paydo bo‘ladi, og‘ir hollarda esa ko‘z mutlaqo ko‘rmay qoladi. Arterial bosim dastlabkisiga qaraganda 60–80 ga ko‘tariladi. Gipertoniya krizli insult, miokard infarkti bilan tugashi mumkin. Gipertoniya kasalligining o‘tishi astasekin zo‘rayib borishi bilan xarakterlanadi. Gipertoniya kasalligi qanday o‘tishiga qarab ikki shaklga bo‘linadi: • asta-sekin zo‘rayib boradigan; • tez zo‘rayib boradigan (xavfli). Simptomatika to‘g‘risida yuqoridagi bemor shikoyatlari xavfsiz shakl taalluqlidir. Xavfli shakli tez va og‘ir o‘tishi bilan ajralib turadi. Bu shaklda kasallik muddati 2–3 yil, ba’zan bir necha oy bilan o‘lchanadi, holbuki, gipertoniya kasalligining xavfsiz shakli necha o‘n yillar davom etadi. Davolash, parvarishlash. Gipertoniya kasalligining 1-bosqi­ chida asosan medikamentoz bo‘lmagan davolanish qo‘llaniladi, ya’ni mehnat va dam olish uchun yaxshi sharoit yaratish, davolash badantarbiyasi, parhez va boshqalar. Faqat effekt bo‘lmagan holda dori vositalari buyuriladi. 2–3-bosqichlarda davolanishda dori vositalari muhim rol o‘ynaydi. Gipertoniya kasalligini davolashda quyidagi dori vositalari qo‘l­ la­niladi: diuretiklar, betta-adrenoblokatorlar, kalsiy anto­gonistlari, angiotenzinga aylantiruvchi ferment ingibitori, angio­ten­zinga aylantiruvchi ferment ingibitori retseptorlarining blokatori. Gipertoniya kasalligining 1-bosqichida asablarga zo‘r keladigan ish, shuningdek tungi mahallarda ishlash kasallarga to‘g‘ri kelmaydi. Organizmni chiniqtirish, ertalab badantarbiya qilib turishni tavsiya etish zarur. Chekish va spirtli ichimliklar 110

ichish taqiqlanadi. Parhezning katta ahamiyati bor. Tomirlar tonusi va nerv sistemasi kuchayishiga sabab bo‘ladigan ovqat, jumladan sergo‘sht, yog‘li sho‘rvalar, qovurilgan go‘sht, o‘tkir taomlar, achchiq kofe istisno qilinishi kerak. Ovqat ratsionidagi osh tuzi miqdorini cheklab qo‘yish o‘rinlidir, bu arterial bosim pasayishiga yordam beradi. Bemorlarga ovqat kaloriyasini kamaytirish tavsiya etiladi. Bemorlarga I bosqichda sedativ (tinchlantiruvchi) va uyqu yomon bo‘lganda uxlatuvchi dori vositalari buyuriladi. Gipertoniya kasalligining II–III bosqichida bemorlarni davolashda dori vositalari muhim o‘rin tutadi. Bemorga arterial bosimning turg‘un va uzoq vaqtga kamayib turishi, uning ahvolini va qon-tomir asoratlarini oldini olishi mumkinligini tushuntirish lozim. Bemorga arterial bosimni uy sharoitida o‘lchashni o‘rgatish davolanishni kuzatishda muhim rol o‘ynaydi. Parhezga rioya qilgan holda ovqatlanish lozim. Gipertonik kriz vaqtida, eng avvalo, bemorga jismoniy va ruhiy tinchlikni ta’minlash kerak (o‘rniga yotqizib, tinch qo‘yish). Xonada ravshan yorug‘lik bo‘lmasligi kerak. Bemor oyoqlariga xantal yoki isitgichlar qo‘yiladi, boshiga esa sovuq suvga ho‘llangan sochiq qo‘yib turiladi. Nitroglitserin tabletkasi til ostiga beriladi (nitroglitserin periferik tomirlarni kengaytiradi, arterial bosimni kamaytiradi, yurak sohasidagi og‘riqni qoldiradi). Tosh sohasiga ham xantal qo‘yish mumkin. Valeriana damlamasi 30 tomchi ichishga beriladi. Shifokor chaqiriladi. Mushak orasiga 20 ml gacha 25% li magniy sulfat eritmasi yoki venaga 1 ml 1% li dibazol eritmasi yuboriladi. Gipertonik krizda ko‘pincha chakka suyaklarining so‘rg‘ichsimon oziqlariga zuluklar solinadi. Bitta zuluk 10 ml qon so‘radi, zuluk ko‘chib tushgandan so‘ng taxminan 30 ml qon oqadi (u qon o‘zanidan qonni chiqaribgina qolmay, balki 111

qonga maxsus modda – qon ivish jarayonini pasaytiradigan girudin ajratadi). 5–6 ta zuluk solish maqsadga muvofiq. Zuluklar og‘riqni kamaytiradigan, chalg‘ituvchi ta’sirga ega bo‘lib, bosh og‘riganda yaxshi yordam beradi. Hamshira zuluk solish qoidalarini bilishi kerak. Zuluklar dorixonalarda suvli bankada saqlanadi. Zuluk solishdan oldin u qo‘yiladigan joyni iliq suv bilan sovunlab yuviladi. Og‘iz tomoni bilan teriga qo‘yilgan zuluk qonni so‘ra boshlaydi va so‘rib bo‘lgandan so‘ng o‘zi ko‘chib tushib, o‘rniga qonab turadigan kichik jarohat qoladi. Jarohatga steril bog‘lam qo‘yish zarur. Gipertonik kriz og‘ir kechganda pentamin 0,5–1,0 ml 5% li eritmasi muskul orasiga yoki 20 ml izotonik eritma bilan venaga (juda sekinlik bilan 7–10 minut davomida) yoki benzogeksoniyning 1 ml 2,5% li eritmasidan muskul orasiga buyuriladi. Arterial bosim tez-tez o‘lchab turiladi, chunki bosim birdaniga tushib ketishi mumkin. Shuning uchun bu dori vositalaridan keyin bemorlar 2 soat davomida yotadilar va har 15–20 minutda arterial bosim o‘lchanadi. Profilaktikasi. Bemorlar dispanser kuzatuvi ostida turishi kerak. Korxonalardagi profilaktoriy-sanatoriylar bu kasallikning profilaktikasida kattagina yordam beradi. Bu yerda bemorlar yaxshi dam oladi, uxlaydi, parhez ovqatlar bilan ta’minlanadi, fizioterapevtik muolajalar o‘tkaziladi. Gipertoniya kasalligini birlamchi va ikkilamchi profilaktikasi ajratiladi. Birlamchi profilaktikada gipertoniya kasalligini keltirib chiqaruvchi faktorlarga ta’sir qilinadi: osh tuzi miqdorini kamaytirish, kaliy, kalsiyga boy bo‘lgan ovqatlarni qabul qilish. Semizlikda tana vaznini kamaytirish. Kamharakatlilikni oldini olish. Zararli odatlarni yo‘qotish. Ruhiy emotsional zo‘riqishlar ta’sirini kamaytirish. Buyrak, qon-tomir, ichki sekretsiya bezlari kasalliklarini davolash. Jismoniy zo‘riqishlar, bioritmning buzi­ lishini oldini olish. 112

Ikkilamchi profilaktika gipotenziv dori vositalarini individual dozada qabul qilish va ular yordamida arterial bosimni me’yorda yoki me’yorga yaqin darajada ushlab turish. 2.6.3. O‘tkir qon tomir yetishmovchiligi O‘tkir qon tomir yetishmovchiligiga og‘ir jismoniy shikast­ lanish, ruhiy iztirob, zaharlanish, organizmga yuqori harorat ta’siri (qattiq qizib ketish), qon va suyuqlikni ko‘p yo‘qotish (masalan, vaboda ko‘p ich ketishi va tinimsiz qusish) sabab bo‘ladi. Rivojlanish mexanizmiga ko‘ra o‘tkir tomir yetishmovchiligidan farq qiladi. Tomir yetishmovchiligida tomirlar, asosan, vena tomirlari funksiyasi keskin buziladi. Venalarning asosiy roli yurakka qonni muayyan bosim ostida olib kelishdan iborat, venalar funksiyasi buzilganda, ularning tonusi pasayadi, venoz o‘zani kengayadi, undagi bosim pasayadi. Shunga ko‘ra yurakka va arterial tarmoqqa venoz qon kam tushadi, yurak o‘z qisqarishi bilan arterial o‘zanga qonni yetarlicha «itara olmaydi», natijada miya va yurakning o‘zida qonsizlanish simptomlari paydo bo‘ladi. O‘tkir tomirlar yetishmovchiligi hushdan ketish, kollaps, shok bilan yuzaga chiqadi. Hushdan ketish deganda miyaning o‘tkir qonsizlanishi (ishemiyasi) natijasida qisqa vaqtga hushni yo‘qotish tushuniladi. Hushdan ketish – o‘tkir tomir yetishmovchiligining eng yengil turi bo‘lib, nerv sistemasi kuchsiz shaxslarda shamollatilmagan xonada, jaziramada uzoq vaqt bo‘lish, emotsional va ruhiy zo‘riqish kabi tashqi yoqimsiz ta’sirlar natijasida sodir bo‘ladi. Simptomlari: bemor hushidan ketadi, rangi oqaradi, terisini sovuq ter bosadi, qorachiqlari torayadi, ko‘ngli aynishi mumkin, puls kuchsiz, tezlashmagan, nafasi siyrak bo‘ladi. Hushdan ketganda davolash. Bemor oyoqlarini boshidan balandroq vaziyatda qilib yotqiziladi, bu miyaning qon bilan ta’minlanishini yaxshilashga imkon beradi. 113

Bemor sof havodan bahramand bo‘lishi kerak. Uning siqib turgan kiyimlarini yechib qo‘yiladi. Hushdan ketganda badanga sovuq suv purkash, so‘ngra ishqalash va isitish, 1–2 marta novshadil spirti bug‘larini hidlatish shoshilinch tibbiy yordam choralaridan hisoblanadi. Bu choralar qo‘zg‘atuvchi ta’sir ko‘rsatadi. Agar bu choralar natija bermasa, bemor terisi ostiga 1 ml kordiamin yuboriladi. Kollaps. O‘tkir tomirlar yetishmovchiligining bu turi MNSning idora qilish funksiyasi buzilganda intoksikatsiya ta’sirida tomirlar tonusining boshqarilishi izdan chiqishi nati­ jasida paydo bo‘ladi. Kollaps og‘ir infeksion kasallikda, ko‘p qon ketganda va organizm ko‘p suyuqlik yo‘qotganda (ko‘p ich ketishi, qusish) yuz berishi mumkin. Simptomlari: es-hush yo‘qotilmagani holda tinka-mador quriydi. Bemor qattiq tashnalikdan shikoyat qiladi. Nafasi yuzaki, tezlashgan, terisi keskin oqarib ketadi, sovuq ter bosadi, tana harorati pasayib ketgan, og‘iz quriydi, arterial bosim keskin pasaygan, puls tezlashgan, ipsimon bo‘ladi. Kollapsda davolash. Dastlab kollapsni keltirib chiqargan sabablar imkoni boricha bartaraf qilinadi (qon oqishini to‘xtatish, intoksikatsiyaga qarshi choralar ko‘rish). Bemorga jismoniy va ruhiy jihatdan to‘la osoyishtalik yaratiladi. Venaga 0,5 ml kordiamin va 0,3– 0,5 ml 1% li mezaton eritmasi (yoki 0,3–0,5 ml 1% li noradrenalin eritmasi) 20 ml 40% li glukoza eritmasida yuboriladi. Teri ostiga 1 ml 20% li kofein yoki kamfora eritmasi yuboriladi, hidlatishga kislorod beriladi. Keyinchalik venaga tomchilab (minutiga 20–40 tomchi) tax­ minan 5 ml 1% li mezaton eritmasi yoki 5ml 1% li noradrenalin eritmasi 500 ml izotonik natriy xlorid eritmasida yoki shuncha miqdor 5% li glukoza eritmasida kiritiladi. Agar quyish boshlangandan keyin 5 min o‘tgach arterial bosim ko‘tarilmasa, dori yuborish tezligini minutiga 50–70 tomchigacha oshirish zarur. 114

Arterial bosim normal raqamlargacha oshganda va kollapsning klinik belgilari yo‘qolganda ko‘rsatib o‘tilgan preparatlarni berish tezligi asta-sekin kamaytiriladi. So‘ngra dori quyish to‘xtatiladi. Noradrenalinning pressor xususiyatini kuchaytirish uchun 1ml 0,1%li atropin sulfat eritmasini yuborish maqsadga muvofiq. Kollaps yuz berganda venaga yuboriladigan mezatonli yoki noradrenalinli suyuqlik aralashmasiga prednizolon yoki kortizon qo‘shiladi. Kollapsni davo qilishda noradrenalinga nisbatan qariyb 10 marta kuchliroq gipertenzinni qo‘llash maqsadga muvofiq. Ayrim hollarda arteriyaga 250 ml qon yoki qon o‘rnini bosuvchi suyuqlik (poliglukin va b.) quyiladi. Qon quyishda mos kelmaslikka individual sinama, shuning­ dek, biologik sinama (3 marta) o‘tkazish tavsiya etiladi. Bemor yaxshi shamollatilgan xonada bo‘lishi kerak, tashqi ta’sirotlar (yorug‘ chiroq, shovqin) bartaraf qilinadi. Shok. O‘tkir tomir yetishmovchiligining keng ifodalangan turidan iborat, shok aksariyat og‘ir shikastlanishda, kuyishda, o‘tkir miokard infarktida, allergik reaksiya (anafilaktik shok) da yuz beradi. Shokning rivojlanish mexanizmi organizmning ro‘y-rost yuzaga chiqqan nerv-reflektor reaksiyasiga asoslangan (patologik buzilishlar zaminidagi qattiq og‘riqda, og‘ir ruhiy iztiroblarda). Shok gumoral omillar ta’sirida, masalan, kuyish, shikastlanish oqibatida to‘qima parchalanganda, majaqlanganda to‘qimalardan plazma bilan birga, yemirilgan tomirlardan chiqadigan to‘qima suyuqligi yo‘qotilganda kuzatiladi. Buning natijasida qonga gistaminsimon moddalar nomini olgan moddalar tushadi. Bu tomirlarni kengaytiradi, ular tonusini pasaytiradi, shuningdek, arterial bosimni keskin tushirib yuboradi Travmatik shokning ikki bosqichi farq qilinadi: erektil bosqich qisqa muddatli qo‘zg‘alish, so‘ngra torpid – pasayish bosqichi. Bemor es-hushini yo‘qotmagan bo‘lib, havo yetish­mayot­ganidan noliydi, teri qoplamlari oqarib ketgan, sovuq ter bosgan, pulsi 115

va nafasi tezlashgan, arterial bosimi pasaygan bo‘ladi. Shokning klinik manzarasi ko‘p jihatdan uni keltirib chiqargan kasallik simptomlari bilan bog‘liq. Shokda davolash. Davolash tadbirlari kompleksida imkon boricha MNS faoliyatini yaxshilash ko‘zda tutiladi. Shu bilan birga organizmda suyuqlik miqdorini ko‘paytirish, tomirlar tonusini oshirish choralari ko‘riladi. Kuchli og‘riqda narkotiklar (morfin, pantopon) yuboriladi yoki novokainli blokada qilinadi. Shok holatidagi bemorni isitish, achchiq qilib damlangan bir stakan issiq shirin choy, 50–100 ml alkogol ichirish yoki venaga (yutish qiyinlashganda) etil spirtining 50% li eritmasidan 20–25 ml ni 50–75 ml 40 %li glukoza eritmasi bilan yuborish zarur. Brom preparatlari, uxlatadigan vositalar yaxshi naf beradi. Arteriyaga qon yoki qon o‘rnini bosadigan suyuqliklar quyish, ko‘p suyuqlik ichirish, izotonik natriy xlorid eritmasi, glukoza eritmalarini (venaga yoki teri ostiga) yuborish lozim. Bemor doimiy kuzatuvga muhtoj bo‘ladi. Shokka qarshi tadbirlar bilan birga, asosiy kasallikka davo qilinadi. Parvarishi. O‘tkir tomirlar yetishmovchiligi vujudga kelganda bemor parvarishi har bir holatda (hushdan ketish, kollaps, shok) o‘z xususiyatlariga ega. Lekin har bir holatda ham hamshira tezkor harakat qilib bemor parvarishini rejalashtiradi. Bemorga osoyishtalik yaratish, uni isitish, toza havoni ta’min­lash, issiq ovqat va ichimliklar berish kerak. Qon tomir yetishmov­ chiligining turlarini nazarga olgan holda, shoshilinch yordam rejasi yuqorida aytib o‘tilgandek o‘tkaziladi. 2.6.4. O‘tkir va surunkali yurak yetishmovchiligi Yurak yetishmovchiligi og‘ir sindrom bo‘lib, yurak-tomir sistemasining a’zo va to‘qimalarini yetarli miqdorda qon bilan ta’minlay olmasligidan kelib chiqadi. 116

Etiologiyasi va patogenezi. Qon aylanishi yetishmovchiligi yurak-tomir kasalliklari oqibatida: faqat yurak, faqat tomir yoki yurak-tomirlar faoliyati buzilishi sababli kelib chiqadi. O‘tkir yurak yetishmovchiligi miokard qisqarishining buzilishi oqibati bo‘lib, miokard infarkti, xafaqon kasalligining qo‘zishi, paroksizmal taxikardiya, qorinchalar fibrillatsiyasi, yurak illatlari tufayli kelib chiqadi Surunkali yurak yetishmovchiligi quyidagi sabablarga ko‘ra rivojlanadi: yurak mushagining zararlanishi, yurak mushagining gemodinamik zo‘riqishi (poroklar), yurak qorinchalari diastolik to‘lishining buzilishi. O‘tkir tomirlar yetishmovchiligi esa shikastlanishlar, qon oqishi, kelib chiqishi jihatidan turlicha bo‘lgan og‘riq sindromi, o‘tkir zaharlanishlar, infeksion kasalliklar tufayli kelib chiqadi. Klinik manzarasi. O‘tkir yurak yetishmovchiligi ko‘pincha chap qorincha yetishmovchiligi sifatida namoyon bo‘ladi. O‘tkir chap qorincha yetishmovchiligi yurak astmasi va o‘pka shishi ko‘rinishida bo‘ladi. Yurak astmasi–o‘pkada qonning dimlanishi va gaz almashinuvining buzilishi natijasida kelib chiqadigan og‘ir bo‘g‘ilishlar xurujidir. Xurujlar ko‘pincha tunda bo‘ladi. Bemorning teri qoplamlari oqarib, ko‘karib ketadi va sovuq qotadi. Bemor xuruj paytida majburiy holatda bo‘ladi: oyoqlarini pastga tushirib, qo‘llariga tayangan holda o‘tirib «havo tutadi». Bemorda xuruj vaqtida o‘lim vahimasi tutadi. Qon bosimi sal ko‘tarilib, yurak urushi tezlashadi; eshitib ko‘rilganda yurak tonlari bo‘g‘iq bo‘lib, o‘pka arteriyasi sohasida II ton kuchaygan bo‘ladi. O‘pkani eshitib ko‘rganda uning pastki qismlarida nam va quruq xirillashlar paydo bo‘lgani aniqlanadi. Rentgenogrammada o‘pka suratining kuchayishi, o‘pka ildizi tuzilishining o‘zgarganligi, o‘pka bo‘lakchalari orasidagi to‘siqlarning shishib ketishi tufayli hosil bo‘ladigan Kerli chiziqlari 117

ko‘rinadi. EKG da chap qorinchaning zo‘riqqanlik belgilari ko‘rinadi. Kichik qon aylanish doirasida qon dimlanishining kuchayishi natijasida yurak astmasi o‘pka shishiga o‘tib ketishi mumkin. O‘pka shishida bemorda bo‘g‘ilishning yanada kuchayishi, o‘pkada nam xirillashlar sonining juda ko‘payib ketishi, bemorda ko‘p miqdorda suyuq, ko‘piksimon, pushti rangli balg‘am ajralishi kuzatiladi. Eshitib ko‘rilganda o‘pka ustida har xil pufakchali nam xirillashlar ko‘p miqdorda eshitiladi. Qon bosimi pasayadi. Tomir urishi tezlashib, ipsimon bo‘lib qoladi. O‘pka shishi juda og‘ir holat bo‘lib, bemorga o‘z vaqtida yordam ko‘rsatilmasa, uni qutqarib qolish qiyin bo‘lib qoladi. O‘tkir o‘ng qorincha yetishmovchiligida bemorlarda to‘satdan hansirash, yuzi va bo‘yin terisining keskin ko‘karib ketishi, sovuq ter bilan qoplanishi, bo‘yin venalarining bo‘rtib chiqishi va pulsatsiyasi, taxikardiya, jigarning keskin kattalashuvi, qorin dam bo‘lishi, oyoqlarda shishlar, assit, ko‘ngil aynishi va qusish kuzatiladi. O‘pkа shishi bilаn bеmоrlаrni trаspоrtirоvkа qilishda bеmоrlаrni bоsh tоmоni ko‘tаrilgаn hоlаtdа to‘g‘ridаn to‘g‘ri rеаnimаtsiya vа intеnsiv tеrаpiya bo‘limigа gоspitаlizаtsiya qilinаdi. Bаrchа dаvоlаsh tаdbirlаri yurаkkа tushаyotgаn zo‘riqishni (оld zo‘riqish) kаmаytirish, miоkаrd qisqаruvchаnlik qоbiliyatini yaxshilаsh vа kichik qоn аylаnish dоirаsidаgi bоsimni kаmаytirishgа qаrаtilgаn bo‘lishi kеrаk. Surunkali yurak yetishmovchiligi Klinikasi. Surunkali yurak yetishmovchiligida III bosqich farqlanadi: I bosqich – boshlang‘ich bosqich. Bu bosqichda surunkali yurak yetishmovchiligi belgilari jismoniy harakat qilganda bilinadi, osoyishtalikda belgilar yo‘qoladi. Bemorning ish qobiliyati pasayadi. 118

II bosqich – 2 ta: A; B fazaga bo‘linadi: II A fazasi – qon aylanishi buzilishining belgilari osoyishta­ likda ko‘p bilinmaydi. Gemodinamika buzilishlari katta va kichik qon aylanish doiralarida bo‘ladi. II B fazasida – qon aylanishi buzilishining belgilari yaqqol ko‘rinadi. Katta va kichik qon aylanish doiralarida og‘ir gemodinamik o‘zgarishlar kuzatiladi. III bosqich – oxirgi, distrofik o‘zgarishlar bosqichi bo‘lib, bunda organizmdagi organ va to‘qimalarda qaytmas o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Bemorlarning ish qobiliyati yo‘qoladi. Surunkali yurak yetishmovchiligining klinik manzarasi uning bosqichlariga qarab o‘zgaradi. I bosqich. Qon aylanishi buzilishining boshlang‘ich darajasida ko‘pchilik bemorlarda odatdagidek jismoniy ishni bajarganda ham tez charchash (tekis yerda yurish, zinadan ko‘tarilishda), havo yetishmasligi, tomir urishining tezlashishi kuzatiladi. Bemor 3–5 marta o‘tirib-turganda nafas olishi 50% ga tezlashadi, tomir urishi ham tezlashadi. Bu ko‘rsatkichlar o‘z holiga 10 daqiqadan oldin qaytmaydi. Nafas vezikular, ba’zan dag‘alroq bo‘lib eshitiladi. Yurak nisbiy chegaralari ozroq kengayishi mumkin. II A bosqichda kasallikning klinik manzarasi ko‘pincha gemodinamika o‘zgarishiga bog‘liq. Agar yurakning chap bo‘limi ko‘proq zararlangan bo‘lsa, bu holda bemorlarda kichik qon aylanish doirasida dimlanish belgilari kuzatiladi. Bemorning asosiy shikoyatlari jismoniy harakat qilganda havo yetishmasligi, yurakning tez urib ketishi va bo‘g‘ilishdan iborat bo‘ladi. Bemorda tez charchash, quruq yo‘tal, ba’zan qon tashlash hollari kuzatiladi. Teri qoplamlari oqarib, sovuq ter bosadi. Lablarida, barmoqlarida ko‘karish paydo bo‘ladi. Yurak chap qorincha hisobiga kengayadi. O‘pkada quruq va nam xirillashlar eshitiladi. Yurak qisqarishlari tezlashadi yoki aritmiya kuzatiladi. 119

Agar o‘ng qorincha yetishmovchiligi belgilari ustunlik qiladigan bo‘lsa, bu holda bemorlarda katta qon aylanish doirasida dimlanish belgilari kuzatiladi. Bemorlar o‘ng qovurg‘alar ostidagi og‘irlik, tashnalik sezgisi, kechga tomon oyoqlarida shish bo‘lishi, siydik kam ajralishidan shikoyat qiladilar. Osoyishtalikda bemorning nafasi qismaydi. Teri qoplamlarida sianoz, bo‘yin venalarining bo‘rtib chiqqanligi ko‘zga tashlanadi. Jigar kattalashgan, yuzasi silliq bo‘ladi. Palpatsiyada og‘riqli. Plesh belgisi (jigarni qo‘l bilan bosib ko‘rilganda o‘ng bo‘yinturuq venasining bo‘rtib chiqishi) musbat bo‘ladi. Ba’zan qorin bo‘shlig‘iga suv yig‘iladi. Yurak va o‘pka tomonidan bo‘ladigan o‘zgarishlar asosiy kasallikka bog‘liq. II B bosqichda bemorlar ozgina jismoniy harakat qilganda nafas olishning qiyinlashuvi, yurakning tez-tez urushi, siydik ajralishining juda kamayib ketganligi, o‘ng qovurg‘alar ostida og‘irlik sezish, uyqusizlik, keskin loxaslikdan shikoyat qiladilar. Bu bosqichda bemorlarda anasarka, assit, gidrotoraks bo‘lishi mumkin. O‘pka eshitib ko‘rilganda nafas dag‘al bo‘ladi, quruq va nam xirillashlar eshitiladi. Yurak chegaralari har tomonga kengayib ketadi. Auskultatsiyada yurak ritmining buzilishi kuzatiladi. Jigar ancha kattalashgan bo‘lib, paypaslab ko‘rilganda qattiq va yuzasi silliq bo‘ladi. III bosqich ikkala qon aylanishi doirasida gemodinamikaning takror buzilishi bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda ichki a’zolardagi distrofik o‘zgarishlar, suv-tuz almashinuvi buzilishi belgilari yuzaga chiqadi. Bemorlarning 41%ida gidrotoraks, 73% ikkala qorinchaning dilatatsiyasi, 80–90% ida yurak ritmining buzilishi va ko‘pchilik bemorlarda assit kuzatiladi. Uzoq vaqt davom etgan surunkali qon aylanishining buzilishi va ko‘pchilik bemorlarda assit kuzatiladi. Uzoq vaqt davom etgan surunkali qon aylanishining buzilishi natijasida ichki a’zolar va to‘qimalar 120

atrofiyaga uchraydi, bemorlar ozib ketadi. Ularning teri qoplamlari ko‘kargan, quruq bo‘ladi. Teri osti yog‘ qatlami deyarli bo‘lmaydi. Yurak chegaralari kengaygan, yurak tonlari va shovqinlari pasaygan, uch tavaqali klapanning nisbiy yetishmovchiligi rivojlanadi. Bo‘rtib chiqqan bo‘yin venalari pulsatsiyasi, epigastral pulsatsiya, gipertrofiyalangan o‘ng qorincha qisqarishi hisobiga jigar pulsatsiyasi ko‘rinadi. Jigarda fibroz rivojlanishi natijasida uning faoliyati keskin buziladi. Surunkali yurak yetishmovchiligida gemodinamik o‘zgarishlarni exokardiografiya usuli yordamida aniqlash mumkin. EKGda yurak yetishmovchiligiga olib kelgan asosiy o‘ziga xos o‘zgarishlar kuzatiladi. Davolash. O‘tkir yurak yetishmovchiligini davolash kabi bo‘ladi. O‘tkir yurak yetishmovchiligini davolashda miokard qisqarish xususiyatini yaxshilash, yurakka kelayotgan qon hajmini kamaytirish, nafas markazining qo‘zg‘aluvchanligini kamaytirish, bemor organizmida kislota-ishqor holatini tiklash ko‘zda tutiladi. Miokardning qisqaruvchanlik faoliyatini yaxshilash maqsadida yurak glukozidlari – strofantin, korglukon qo‘llaniladi. Surunkali yurak yetishmovchiligini davolash uning bosqichiga bog‘liq bo‘lib, kompleks olib boriladi. Yetishmovchilikning birinchi darajasi bilan kasallangan bemorlar mehnatga layoqatli bo‘ladilar, biroq ular dispanser kuzatuvida bo‘lib, vaqt-vaqtida tegishli dori-darmonlarni ichib turadilar. Yetishmovchilikning II darajasi bo‘lgan bemorlarni vaqt-vaqtida kasalxonaga yotqizib turish va yurak glukozidlari (strofantin, korglukon, digitoksin, digoksin va hokazo) bilan davolash zarur. Digitalis preparatlarini kukun holida ichish uchun tayinlanadi. Ularni bir qabulga 0,1–0,2 g dan boshlab tayinlash mumkin; so‘ngra kichikroq miqdorlarga (0,05–0,1 g dan kuniga 3 mahal) o‘tsa bo‘ladi. 121

Yetishmovchilikning III darajasida assit bo‘lganda digitalis preparatlarini shamchalarda qo‘llagan ma’qul. Digitoksin 0,0001 g dan kuniga 3 marta, digoksin 0,00025 g dan kuniga 2–4 marta, selanid (izolanid) 0,00025 g dan kuniga 3 marta tayinlanadi. Digitalis yaxshi naf bermaganda (uni bekor qilgandan so‘ng 3–4 kun o‘tgach), strofantinning 0,05% li eritmasini 0,5–1 ml dan 40% li glukoza eritmasi bilan birga tayinlanadi. Strofantin asta-sekin 2–3 minut ichida yuboriladi. Korglukon strofantinga nisbatan kuchsizroq ta’sir ko‘rsatadi. Siydik haydaydigan vositalardan dixlotiazid (gipotiazid) surunkasiga 2–3 kun qo‘llaniladi, so‘ngra bir hafta o‘tgach 1 qabulga 0,03 g takrorlanadi, ayni paytda 2–3 g dan kaliy xlorid tayinlanadi. Og‘ir hollarda kislorod terapiyasi buyuriladi. Qon aylanishi yetishmovchiligining III darajasida o‘rinda yotish rejimi, parhez (stol № 10), siydik haydaydigan vositalar, yurak glukozidlari bilan davolash tayinlanadi. Laparotsentez (abdominal punksiya) buyuriladi. Parvarishi. Qon aylanishi yetishmovchiligining II va III darajasida, bemor o‘rnida yotish rejimiga qattiq amal qilish kerak bo‘lgan hollarda, og‘ir yotgan bemorlarni parvarish qilish, avvalo, ularni tinmay kuzatib turishdan iborat bo‘ladi. Navbatchi tibbiyot hamshirasi shifokorga bemorning qanday uxlashi (osoyishtami yoki bezovtami, ko‘p uyg‘onib turadimi, to‘lg‘anadimi, alahlaydimi, minutiga necha marta nafas oladi, yo‘taladimi, balg‘am ajraladimi tez-tezmi, qancha miqdorda hamda balg‘amning turi to‘g‘risida xabar beradi. Bo‘g‘ilish xuruji, yurak sohasida og‘riq paydo bo‘lish vaqti va boshqalarni qayd qilishi lozim. Palatada havo muayyan haroratda, taxminan 18–20°C atrofida saqlab turiladi. Yozda, tashqarida jazirama issiq bo‘lganda palatada tog‘oralarda muz solib qo‘yish yoki ochiq derazalar yaqiniga nam choyshablarni osib qo‘yish mumkin, bug‘lanishda namlik issiqlikni ko‘p yutadi va xona salqinroq bo‘ladi. 122

Ovqat yeyilgandan keyin bemor tishlarini tish yuvish vositasi bilan yuvishi, boshqa vaqtlarda esa og‘zini va tomog‘ini borat kislota yoki kaliy permanganat bilan chayib turishi kerak. Agar bemor darmonsiz yoki behush holatda yotgan bo‘lsa, bu ishni o‘zi bajara olmaydi, bu holda parvarish qilayotgan hamshira milklarini va tilini iliq suvda yoki borat kislota, kaliy permanganat eritmasida ho‘llangan doka bilan artadi. Bemorning ko‘rpa, yostiq jildlari, choyshablari va ich kiyimlari, ro‘molchalari tez-tez almashtirib turilishi lozim. Choyshabni tekis qilib yozilishi va to‘shakning batamom bekilib turishiga e’tibor berish, choyshabda burmalar va non ushoqlari bo‘lmasligi kerak. Bemor to‘shakda uzoq muddat yotib qolgan bo‘lsa, bu ayniqsa muhim, chunki choyshabdagi burmalar va ushoqlar uning g‘ashini keltiradi va yotoq yaralar hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Agar bemor o‘rnidan tura olmaydigan bo‘lsa, maxsus sudno qo‘yiladi, sudno tagiga esa kleyonka yozib qo‘yiladi. Ichi kelgandan keyin, bemor tagini uy haroratidagi iliq suv bilan yuvish lozim. Tungi qo‘yiladigan tuvak, sudnoni ishlatishdan oldin ularga ozroq suv yoki dezinfeksiya qilinadigan eritma quyiladi. Sudnodan foydalanib bo‘lgandan keyin palata havosini buzmaslik uchun uni zudlik bilan xonadan olib chiqish kerak. Bemor terisini parvarish qilishning ahamiyati katta, uni yaxshi parvarish qilinsa, yotoq yaralar hosil bo‘lmaydi. Imkon bo‘lsa, har kuni, lekin haftasiga 3 marta butun badanini odekolon qo‘shilgan iliq suvga ho‘llangan sochiq bilan artish lozim. Ho‘l sochiq bilan artishni har qanday sharoitda bajarsa bo‘ladi. Buning uchun uy haroratidagi yoki biroz iliqroq suv ishlatiladi. Bemor sovuq qotmasligi uchun badanini galma-galdan artish lozim. Og‘ir yotgan bemorni parvarish qilishda ovqat yeyishni to‘g‘ri tashkil qilishning ahamiyati katta. Agar bemor o‘tira oladigan holatda bo‘lsa, tibbiyot hamshirasi uni karavotda turib 123

o‘tirishiga yordamlashadi va orqasiga yostiq qo‘yib, bo‘yniga salfetka bog‘lab qo‘yadi. Ovqatli idishni karavotga qo‘yiladigan pastakkina stolchaga qo‘yish juda qulay. Bunday stolcha bo‘lmasa idishni karavot oldi stolchasiga qo‘yish mumkin. Bemor juda darmonsiz bo‘lsa, likopchani qo‘lda ushlab turib, bemorga ovqatni qoshiqda berish mumkin. Og‘ir yotgan bemorlar maxsus choynaklardan ovqatlantiriladi. Nazorat savollari: 1. Yurak qon-tomir sistemasining anatomo-fiziologik xususiyatlari. 2. Yurak qon-tomir sistemasi kasalliklarida tekshiruv usullari. 3. Stenokardiya kasalligining asosiy klinik belgilari. 4. Gipertoniya kasalligining klinik ko‘rinishlari. 5. O‘tkir tomir yetishmovchiligining asosiy sabablari nimalardan iborat? 6. Hushdan ketish belgilarini aytib bering va unda qanday yordam beriladi? 7. Shokning belgilarini aytib bering va unda qanday yordam beriladi? 8. Kollaps belgilarini aytib bering va unda qanday yordam beriladi? 9. O‘tkir yurak yetishmovchiligini qanday turlarini bilasiz? 10. Surunkali yurak yetishmovchiligida bemorlarni kuzatish va parvarish qilishda nimalarga ahamiyat beriladi?

2.7. Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Ovqat hazm qilish a’zolarining tuzilishi va vazifalari. Ovqat hazm qilish a’zolariga og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, qizilo‘ngach, me’da, ingichka ichak, jigar, o‘t pufagi, me’da osti bezi va yo‘g‘on ichak kiradi. Ovqat hazm qilish – bu murakkab jarayon bo‘lib, ovqat mexanik va kimyoviy ishlov berilib, oziq mahsulotlarining so‘rilishi, hazm bo‘lmagan ovqat mahsulotlarini chiqarib yuborish bilan xarakterlanadi. Ovqat og‘iz bo‘shlig‘ida maydalanib, halqum orqali qizilo‘ngachga tushadi. Qizilo‘ngach uzunligi 25 sm ga yetadi. Qizilo‘ngach ichki tomondan shilliq parda, tashqi tomondan seroz parda bilan o‘ralgan muskul naydan iborat. Qizilo‘ngach devorida to‘rtta fiziologik to‘rtlik bo‘lib, 124

unda dag‘al ovqatlar ushlanib qoladi (bo‘yin, ko‘krak, diafragma, kardiyada). Ovqat qizilo‘ngachdan me’daga tushadi. Me’da qorin bo‘shlig‘ida joylashgan. Me’da yuqoridan va chapdan diafragmaga taqalib turadi. U kardial qism (kardia), me’da gumbazi (tubi), tanasi, pilorik bo‘limdan tashkil topgan. Me’da devori 4 qavatdan: shilliq, shilliq osti, muskul va tashqi seroz qavatdan iborat. Me’daning asosiy funksiyalari sekretor va motor funksiyalaridir. Me’­daning shilliq pardasida hazm shirasini ishlab chiqaruvchi millionga yaqin bezlar joylashgan. Me’da shirasi tarkibida pepsin, xlorid kislota va shilimshiq bo‘ladi. Bir kecha-kunduzda bir yoki ikki litr miqdorida me’da shirasi ishlab chiqariladi. Me’da bezlari faoliyatiga nerv impulslari ta’sir qiladi. Asabiy zo‘riqishlar shira ishlab chiqarishni kuchaytiradi. Ovqat me’dada bir necha soat saqlanadi. Me’daning motor funksiyasi muskullarning qisqarishi bilan bajariladi Maydalangan ovqat bo‘lak-bo‘lak bo‘lib o‘n ikki barmoq ichakka o‘tkaziladi. O‘n ikki barmoq ichakka me’da osti bezidan pankreatin va o‘t pufagidan o‘t suyuqligi kelib tushadi. Me’da osti bezi ishlab chiqargan pankreatin moddasi ovqatni uglevodli qismini, o‘t suyuqligi esa yog‘larning parchalanishiga olib keladi. Ingichka ichakda vorsinkalar (so‘rg‘ichlar) joylashgan bo‘lib, parchalangan ovqat mahsulotlarining qonga so‘rilishini ta’minlaydi. Ingichka ichakda aminokislotalar bilan monosaxaridlar to‘g‘ridan to‘g‘ri qonga so‘riladi, yog‘ kislotalari qopqa vena orqali jigarga, neytral yog‘lar esa limfa yo‘llariga tushadi. Ingichka ichakda vitaminlar ham so‘riladi, ovqatning qonga so‘rilmagan qismi yo‘g‘on ichakka o‘tadi va ichak tayoqchalari yordamida yog‘ kletchatkalariga parchalanib so‘riladi. Qolgan ortiqcha moddalar najas bo‘lib tashqariga chiqib ketadi. Klinik holat va simptomlar. Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari bilan og‘rigan bemorlar qorin og‘rig‘i, ishtaha buzilgani, kekirish, zarda qaynashi, ko‘ngil aynishi, qayt qilish, 125

og‘izda yoqimsiz ta’m, qorin dam bo‘lish (meteorizm), ich ketishi, ich qotishi (qabziyat) bo‘lishiga shikoyat qiladi. To‘sh ostidagi og‘riqlar me’da kasalliklarining ko‘p uchraydigan belgilaridan biridir. Og‘riq muskullar spazmi yoki qo‘zg‘alishi, me’da to‘qimalarining yallig‘lanishi natijasida kelib chiqadi. Og‘riqni intensivligi, joylashishi va uning ovqat qabul qilish bilan bog‘liqligi bo‘yicha farq qilish lozim. Intensiv bo‘lmagan, biroq doimiy og‘riq surunkali gastrit uchun xosdir. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligida og‘riq intensivroq, u ovqat yeyish bilan bog‘liq. Og‘riqlar ovqat yeyilgan paytdan qancha vaqt o‘tgandan keyin boshlanishiga qarab 30–40–60 minutdan keyin paydo bo‘ladigan erta og‘riqlarga, 1–1,5–2 soatdan keyin paydo bo‘ladigan kechki og‘riqlarga, ovqat yeyilgandan keyin kamayib qoladigan tungi va ochlik og‘riqlariga bo‘linadi. Og‘riqlarning mavsumiy bo‘lishi, ya’ni bahor va kuz kezlari paydo bo‘lishi yara kasalligi uchun tipikdir. Jigar va o‘t qopi kasalliklarida og‘riq o‘ng qovurg‘a ostida, ichak kasalliklarida butun qorin bo‘ylab joylashadi. Ishtaha buzilishi (kuchayishi yoki pasayib qolishi) ko‘p jihatdan me’da sekretsiyasi va kislotaliligi darajasiga bog‘liq. Sekretsiya oshgan­da ishtaha hatto ochilib ketadi (kislotaliligi oshgan gastrit, me’da suyuqligi sekretsiyasi va kislotaliligi oshishi bilan o‘tadigan me’da va o‘n ikki barmoq ichakning yara kasalligi). Sekretsiya pasayganda ishtaha pasaygan bo‘ladi (anasid, axilik gastritlar). Ishtaha buzilishida (xususan, me’da rakida) bemor ayrim oziq-ovqat mahsulotlaridan yuz o‘giradi (anoreksiya). Og‘izda yoqimsiz ta’m me’da shilliq pardasi zararlanganda, og‘izda achchiq maza jigar va o‘t qopi zararlanganda, metall ta’mi esa ovqatdan zaharlanishning ayrim turlarida bo‘ladi. Kekirish – me’da yoki qizilo‘ngachda to‘planib qolgan havoning to‘satdan, ba’zan qattiq ovoz bilan og‘izdan chiqishidir. 126

Kekirish me’da muskulaturasining qisqarishi va kardiyada yetishmovchilik borligiga bog‘liq bo‘ladi. Odam yegan ovqati yoki havo bilan kekirishi mumkin. Havo bilan kekirish, odatda atmosfera havosi yutib turilishi oqibatidir (aerofagiya). Odam nordon (me’da shirasi sekretsiyasi kuchayganda) va achchiq kekirishi mumkin (me’daga o‘n ikki barmoq ichakdan o‘t suyuqligi tushib qolganda). Kekirganda og‘izdan palag‘da tuxum (vodorod sulfid) hidi kelishi axiliya bilan birga me’daning evakuator funksiyasining buzilishida kuzatiladi. Zarda qaynashi deb, to‘sh usti yuqori qismida, xanjarsimon o‘siq ostida va to‘sh orqasida (bu qizilo‘ngachning pastki kesigiga mos keladi) kuchli achishish sezgisi paydo bo‘lishiga aytiladi. Zarda qaynashi qizilo‘ngach, me’da va o‘n ikki bar­moq ichak disfunksiyasiga hamda motor funksiyasining buzi­li­shiga, me’dadagi suyuqlikning qizilo‘ngachga otilib chiqishiga bog‘liqdir. Zarda qaynashi ko‘pincha me’da shirasi gipersekretsiyasida qayd qilinadi, lekin sekretsiya normal bo‘lganida va hatto pasayganda ham bo‘lishi mumkin. Sog‘lom odamlarda odatda, ma’lum ovqatlarga sezuvchanlik kuchayib ketishi natijasida zarda qaynaydi. Ko‘ngil aynishi adashgan nervning ta’sirlanishiga aloqador reflektor akt bo‘lib, to‘sh osti sohasining juda og‘ir bo‘lib turishi, bosh aylanishi, so‘lak oqishi, badan terisining oqarib ketishi va odamning hushdan ketishi bilan ifodalanadi. Aksariyat kislotalilik pasayishi bilan o‘tadigan me’da kasalliklarida bo‘ladi. Hazm a’zolari kasalliklarida bo‘ladigan ko‘ngil aynishi ovqatdan keyin, ayniqsa yog‘li ovqatdan keyin paydo bo‘ladi. Ba’zan ko‘ngil aynishidan keyin odam qusadi. Qusish (qayt qilish) hazm organlari kasalliklarini tekshiruv qilishda katta ahamiyatga ega. Qusish qayt qilish markazining qo‘zg‘alishiga aloqador murakkab reflektor akt bo‘lib, bu akt vaqtida me’daning ichidagisi g‘ayriixtiyoriy suratda tashqariga 127

otilib chiqadi. Bemorni so‘rab-surishtirganda uning qaysi mahal­ larda qusishini, qusuq massalarining miqdori va xarakterini, qusishni ovqat yeyishga bog‘liq-bog‘liqmasligini, qusish vaqtida og‘riq bo‘lish-bo‘lmasligini aniqlab olish zarur. Ertalab shilimshiq aralash qusish gastritlarda, «kofe» quyqasi aralash qusish me’dadan qon ketishida, o‘t suyuqligi aralash qusish o‘t yo‘llari kasalliklarida kuzatiladi, ovqatdan 6–8 soat keyin qusish pilorus torayib qolgan mahallarda kuzatiladi (pilorostenoz). Ich surishi (ich ketish) axlat konsistensiyasining buzilishi bilan ichaklar bo‘shashishidir. Ich ketish mexanizmi mu­rak­ kab bo‘lib, ichaklar peristaltikasining kuchayishi, suv, oziq moddalar hazm bo‘lishi va ichaklarda so‘rilish jarayoni buzilganda yuzaga keladi. Chunki ichak devorlari yallig‘­ lanishi, yallig‘langan sekretlarning shilliq qavatda ko‘p ajralib chiqishi hamda nerv oxirlari qo‘zg‘alishi oqibatida ichaklar peristaltikasi kuchayadi. Ich qotishi (qabziyat) ichakda axlatning uzoq turib qolishidir (48 soatdan ortiq). Qabziyat organik va funksional xillarga bo‘linadi. Organik qabziyat mexanik to‘siqlar (o‘smalar, chandiqlar, bitib qolgan joylar) borligi tufayli paydo bo‘ladi. Funksional qabziyat nevrogen, endokrin o‘zgarishlarga, intoksikatsiya, oson singadigan ovqat iste’mol qilinishiga bog‘liqdir. Meteorizmda (qorin dam bo‘lganda) qorin shishganday bo‘lib, gaz chiqishi kuchayadi. Sababi, ichaklarda gaz hosil bo‘lishining kuchayganligidir, bunday holat ovqat bilan o‘simlik kletchatkalari qabul qilinganligi oqibatida, kletchatkalar ichakda oson bijg‘ishi natijasida kelib chiqadi va shuningdek, sut ichilganda ham aniqlanadi, ichak devori tonusi pasayganda, ichaklar motorikasi pasayganda ham seziladi. Qon ketishi me’da va ichakka aloqador bo‘lishi mumkin. Me’dadan qon ketishi qon qusish yoki ichning qora moyga o‘xshab qop-qora bo‘lib tushishi bilan namoyon bo‘ladi. 128

So‘rab-surishtirish. Bemor shikoyatlari bilan bir qatorda, kasallik tarixi ham aniqlanadi. Bemordan qachondan beri kasallik boshlanganligi, qanday dori-darmonlar iste’mol qilganligi so‘rab-surishtiriladi. Kasallik­ning hayot anamnezini aniqlashda bemorning oilaviy sharoiti, ovqatlanish rejimi va uning tarkibi, kasb-kori, zararli odatlari so‘raladi. Bemorlarni ko‘zdan kechirish. Bemorni ko‘zdan kechirish bemorning umumiy ahvoliga e’tibor berishdan boshlanadi. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi, me’da rakida bemor ozib ketayotgani, qon ketishi, rangi oqarganligi aniqlanadi. Tilda oq yoki jigarrang karash bo‘lishi ko‘pincha me’da va ichak kasalliklarida uchraydi. Jigar kasalliklarida til malina rangida bo‘ladi. Qorin ko‘zdan kechirilganda shakli va kattakichikligi aniqlanadi. Qorin o‘rta qismidagi venalarning kengayib ketishi portal gipertenziya borligidan darak beradi. Palpatsiya. Qorinni paypaslab ko‘rish chamalovchi yuza va chuqur Obrasov-Strajesko usuli bo‘yicha qo‘lni sirg‘antirib qilinadigan xillarga bo‘linadi. Yuza palpatsiya qorin devorining ma’lum bir joyi bezillab turgan-turmaganligi, muskullar nechog‘li tarang tortganligi, churra chiqib turadigan joylar bor-yo‘qligini aniqlashga imkon beradi. Qorinni palpatsiya qilish mahalida bemorning o‘ng tomonida turish kerak, qorin pressi muskullari qisqarmasligi uchun qo‘llar iliq bo‘lishi kerak. Bemor chalqancha yotadi, palpatsiya chap yonbosh sohasidan boshlanadi, keyin simmetrik ravishda o‘ng yonbosh sohasi palpatsiya qilib chiqiladi. Sirg‘anadigan chuqur palpatsiya qilinganda bukilgan barmoqlar palpatsiya qilinadigan a’zoga parallel qo‘yiladi. O‘ng qo‘l barmoqlari nafas olish vaqtida qorin bo‘shlig‘iga asta-sekin botirib boriladi. Har bir ichak bo‘limini palpatsiya qilishning o‘z xususiyatlari bor. Sigmasimon ichak o‘ng qo‘lning bukilgan barmoqlari bilan palpatsiya qilinadi. Bemor nafas chiqarib, 129

qorin pressi muskullari bo‘shashib turgan mahalda barmoqlarni sigmasimon ichakka parallel qo‘yib, asta-sekin qorin bo‘shlig‘iga botiriladi va orqa devorigacha yetib boriladi. So‘ngra qo‘lni teri bilan birgalikda pupart bog‘lama tomonga sirg‘antirilib, ichak yuzi ustidan o‘tkaziladi. Xavfli o‘smalar yoki qattiq axlat massalari bor mahalda ichak yuzining notekis, g‘adir-budur bo‘lib turgani topiladi, qattiq axlat massalari bo‘lsa, bular huqnadan keyin yo‘qolib ketadi. Ko‘richak sigmasimon ichakni tekshirib bo‘lgandan keyin palpatsiya qilinadi. Yallig‘lanish bo‘lganda og‘riq va quldirash seziladi. Ko‘ndalang chambar ichak me’daning pastki chegarasini aniqlab olgandan keyin palpatsiya qilinadi. O‘ng qo‘l barmoqlari shu chegaradan 2–3 sm pastga va qorinni o‘rta chizig‘idan taxminan 4 sm o‘ngga qo‘yiladi. Shundan keyin qorin bo‘shlig‘iga barmoqlarni bosib borib, yuqoridan pastga tomon sirg‘anuvchi harakatlar qilinadi. Ichakning ko‘ndalang kesimi 5–6 sm ni tashkil etadi. Chambar ichakning yuqori ko‘tariladigan va past tushib boradigan qismlari V.X. Vasilenko usuli bo‘yicha palpatsiya qilinadi. Buning uchun chap qo‘l belga qo‘yiladi, o‘ng qo‘l bilan esa sirg‘anadigan chuqur palpatsiya qilinadi. Ichakdan ko‘ra me’dani palpatsiya qilish qiyinroq. Me’daning katta egriligini paypaslab ko‘rish uchun chap qo‘l panjasi ko‘krak qafasiga qo‘yiladi, o‘ng qo‘lning yarim bukilgan barmoqlari bilan esa to‘sh osti sohasiga kalta-kalta zarblar berib, pastga tushib boriladi. Ayni vaqtda chayqalish shovqini paydo bo‘lib, me’da chegarasidan o‘tgandan keyin u yo‘qolib ketadi. Palpatsiya o‘t pufagi va jigar holatini aniqlashga yordam beradi. Perkussiya. Tekshirishning bu usuli yordamida hazm a’zolari chegarasi tekshiriladi. Bu usulda jigar, taloq, me’da pastki chegaralari, qorin bo‘shlig‘ida to‘plangan suyuqlik va gaz, yuza joylashgan o‘smalar bor-yo‘qligi aniqlanadi. Me’da va ichak timpanik perkutor tovush beradi. 130

Auskultatsiya. Bu usul hazm a’zolari kasalliklarida qisman, ya’ni me’da chegarasini aniqlashda, ichak peristaltikasini eshitishda qo‘llaniladi. Stenozlar va bitishmalar bor mahalda peristaltika ku­chayadi. O‘tkir peritonit paytida qorin bo‘shlig‘i ustida tovush hodi­salari mutlaqo bo‘lmaydi. Laboratoriya tekshiruvlari. Qonning umumiy tahlili, qonning bioki­myoviy tahlili, axlatni bakteriologik tekshirish va axlatni gijja tuxumlariga tekshirishlar o‘tkaziladi. Axlatni yashirin qon ketishiga tekshirishda bemorga tekshiruvdan oldin go‘sht mahsulotlarini qabul qilmasligini, tarkibida temir, vismut bo‘lgan dori vositalarini qabul qilmasligini tushuntirish kerak. Me’da shirasini tekshirishda fraksion yo‘l bilan olingan shiraning har bir porsiyasi alohida idishlarda laboratoriyaga jo‘natiladi va tekshiriladi. Asbob-uskunalar yordamida tekshirish. Asboblar bilan tekshirish usullariga har xil apparatlardan foydalanib tekshirishlar kiradi. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak rentgenoskopiyasi. Rentgeno­kon­trast modda sifatida bariy sulfat emulsiyasi qo‘lla­ niladi. Bemorni tekshiruvga hamshira tayyorlaydi. Bemor tekshiruvdan bir kun oldin (soat 20 dan keyin) ovqatlanmasligi va suyuqlik ichmasligi kerak. Bemor ovqatidan gaz hosil qiluvchi mahsulotlarni tekshiruvdan 3 kun oldin istisno qilish kerak. Kechqurun va ertalab, tekshiruvdan 2 soat oldin tozalovchi huqna o‘tkaziladi. Rentgenoskopiya yordamida me’da va ichaklardagi yallig‘la­ nishni, anomaliyalarini, yara, rak, poliplarni, shuningdek chan­ diqli o‘zgarish­larni aniqlash mumkin. Ezofagogastroduodenoskopiya. Endoskop yordamida a’zolarning ichki yuzasini ko‘zdan kechirish bilan tekshirish. Endoskopning biopsiya qiluvchi moslamasi bilan tekshirilayotgan a’zodan kichik bir bo‘lak kesib olinib, gistologik tekshiruvga jo‘natiladi. 131

Bemor tekshiruvdan bir kun oldin kechqurun soat 18.00 dan keyin ovqatlanmasligi kerak. Tekshiruv ertalab nahorda o‘tkaziladi. Bu usul qizilo‘ngach, me’da va o‘n ikki barmoq ichak shilliq qavatida yaralar, o‘smalar, kengaygan venalar, chandiqlar, qonab turgan joyni aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Rektoromonoskopiya. Bu usul yordamida tekshiruv va davo maqsadida to‘g‘ri ichak shilliq pardasi ko‘zdan kechiriladi (shilliq pardaga dori surtish, yot jismlarni, poliplarni olib tashlash, qon ketishini to‘xtatish maqsadida). Me’da shirasini olish. Bunda ingichka zonddan foydalaniladi. Zond tashqi diametri 5 mm va ichki diametri 3 mm atrofidagi elastik rezina naydir. Zondning ko‘r uchida yon teshiklari bor. Bemor zondni yutishda doimo yutish harakatlarini qilib borishi kerak. Me’dadan avval nahorga bo‘ladigan shira chiqarib olinadi. Keyin suyuq holda sinama nonushtalar beriladi (300 ml kofein eritmasi, 7% li karam qaynatmasi) yoki parenteral yo‘l bilan sekretsiya stimu­latori (gistamin, insulin) yuboriladi. Keyin har 15 minutda me’da shirasi olinadi. Har bir porsiya alohida idishga yig‘iladi va shira miqdori qayd qilib qo‘yiladi. Porsiyalarning hammasi laboratoriyaga tekshiruvga jo‘natiladi. Davolash. Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklarida parhez muhim rol o‘ynaydi. Bemorlarni davolashda har bir bemor uchun individual davo tadbirlari belgilanadi. Davo mehnat va turmush rejimini me’yor keltirishdan boshlanadi. Jismoniy va ruhiy zo‘riqishdan saqlanish zarur. Bemor ovqatni kichik porsiyalarda, kuniga 5–6 marta qabul qilishi kerak. Bemorlarni davolashda antasidlar, sedativ moddalar, spazmolitiklar, antibiotiklar, o‘t haydovchi preparatlar, ferment preparatlari va vitaminlardan, antigistaminlardan, bakteriostatik dori vositalaridan foydalaniladi. Bemor ahvo­ lini hisobga olgan holda bu dori vositalari birgalikda ham 132

qo‘llaniladi. Fizioterapevtik (diatermiya, elektro va gidroter­ miya, balchiq bilan) davolash. Asoratlar yuzaga kelganida jarroh­lik yo‘li bilan davolanadi. Hamshiralik parvarishi, o‘z-o‘zini parvarish qilish. Hazm a’zolari kasallik­larida bemorlar shikoyatlariga asoslangan holda parvarish qilinishi lozim. Qorin og‘rib turgan mahalda bu og‘riqlarning kelib chiqish sabablarini bilmasdan turib, og‘riqni qoldiruvchi preparatlar berish va qoringa issiq narsa qo‘yish mumkin emas, chunki bu tekshiruvni qiyinlashtiradi va bemorga zarar yetkazishi mumkin. Meteorizmda bemorlarning ovqat ratsionidagi uglevodlar miqdori kamaytiriladi, chunki uglevodlar bijg‘ish jarayonlarini kuchaytirib, gaz hosil bo‘lishini ko‘paytiradi. Bir choy qoshiq­ dan kuniga 3–4 mahal aktivlangan ko‘mir, karbolen, shuningdek, moychechak damlamasi ichib turish buyuriladi. Ichni tozalay­ digan huqnalar bunday kasalliklarga ancha yengillik beradi. Gaz o‘tkazuvchi naydan ham foydalaniladi. U uzunligi 50 sm va diametri 1 sm bo‘lgan rezina naydir. Nayning bir uchi dumaloqlangan bo‘lib, yon tomonlarida teshiklari bor. Vazelin surtilgandan keyin uchi to‘g‘ri ichakka 20–30 sm ichkari kiritiladi va 1/2–1 soatdan keyin nay chiqarib olinadi. Ichketar mahalda bemor tuvakdan foydalanishi kerak. Bemor badani, ich kiyimlari va o‘rin-boshini ozoda saqlashi, defekatsiyadan keyin orqa chiqarish yo‘li sohasini 2% li borat kislotasi eritmasi bilan artib turishi kerak. Ichketar ko‘pincha infeksion kasallikning oqibati bo‘lganligi uchun tashxisni aniqlab olguncha joriy dezinfeksiya qilib borish zarur. Ich qotishi (qabziyat) ichakda uzoq axlat turib qolishidir. Qabziyatga qarshi kurashish uchun tegishli ovqat buyuriladi, surgi dorilar va huqnalar qo‘llaniladi. Bemorning necha marta va qanchadan ichi kelishini kuzatib borish zarur. 133

Me’da va o‘n ikki barmoq ichakning yara kasalligida axlatni yashirin qonga tekshiriladi. Agar axlat qoramoyga o‘xshab kelsa, bemor o‘rnidan turmay yotishi kerak, bu haqda darhol shifokorga aytish kerak. Qoringa muzli xaltacha qo‘yish kerak, bemorga ovqat va suyuqlik berilmasligi kerak. Bemor qusayotganda nafas susayib, yurak o‘ynaydi, arterial bosim pasayadi va nerv sistemasi qo‘zg‘aladi. Qusib bo‘lgandan keyin bemorga og‘zini chaydiriladi, ikki-uch qultum sovuq suv ichiriladi, o‘rniga yotqizilib, o‘rab qo‘yiladi. Bemor zaif bo‘lsa, qusayotgan vaqtida boshini nafas yo‘llariga qusuq massalari tushmaydigan qilib burib qo‘yiladi. Qusuq massalari laboratoriya tekshiruviga yuboriladi. Hamshira me’dani yuvishni bilishi kerak. Me’dani yuvish shifokor ko‘rsatmasiga binoan bajariladi. Me’dani yuvish zond bilan va zondsiz amalga oshiriladi. Zond bilan yuvishda yo‘g‘on me’da zondlaridan foydalaniladi, harorati 30–35°C bo‘lgan suv bilan yuvindi suv toza bo‘lib tushmaguncha me’dani yuvish davom ettiriladi. Zondsiz yuvishda bemorga 4–5 stakan suv ichiriladi, keyin reflektor yo‘l bilan qustiriladi (halqum orqa yo‘lini ta’sirlash bilan). Diagnostika maqsadida yuvindi suvlar toza idishga yig‘iladi va laboratoriya tekshiruviga jo‘natiladi. Me’dasi yuvilgan bemor 5–10 minutgacha yotishi kerak. Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklarida huqnalar ham o‘tkaziladi. Huqna – orqa chiqarish yo‘li orqali yo‘g‘on ichakka suyuqliklar yuborish. Huqnalar ichakni bo‘shatish, dori vositalari, rentgenologik tekshiruv paytida kontrast moddalar (bariy emulsiyasi) yuborish uchun buyuriladi. Ichni tozalovchi, muloyimlashtiradigan, tomchilab yuboriladigan va oziqli huqnalar tafovut qilinadi. Hamshira huqna o‘tkazish texnikasini bilishi va o‘zi shifokor ko‘rsatmasi bo‘yicha bu muolajani bajara olishi kerak. Huqna uchun toza suv ishlatiladi, ta’sirini kuchaytirish uchun moychechak damlamasi, 2–3 qoshiq glitserin yoki vazelin moyi 134

qo‘shiladi. Bemor kushetka chetiga chap yonboshi bilan yotib, oyoqlarini qorniga taqab oladi. To‘g‘ri ichakka kiritish uchun uchliklar ishlatiladi. Suvni yuborib bo‘lgandan keyin uchlik chiqarib olinadi. Ishlatiladigan suv miqdori huqnalarning turiga qarab aniqlanadi. Hamshira dori vositalarining ta’siri va nojo‘ya ta’sirini, ular­ ning qo‘llanilish usullarini, ta’sir vaqti, bir martalik va maksimal dozalarini bilishi kerak. Bemorga dori vositalarini to‘g‘ri va vaqtida qabul qilishni o‘rgatishi lozim. Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari bilan og‘rigan bemor­ larga o‘z-o‘zini parvarish qilish ko‘nikmalarini o‘rgatish hamshira­ ning vazifasidir. Bemorga parhez bo‘yicha tavsiyanomani o‘rgatish katta ahamiyatga ega. Bemor ratsioni oqsilga, vitaminga boy, yengil hazm bo‘ladigan, bug‘da va qaynatib pishirilgan ovqatlardan iborat bo‘lishi kerak. Parhez kasallikning bosqichiga qarab belgilanadi. Bemor bir kunda 4–5 marta ovgatlanishi kerak. Bemorlarga har xil stresslardan saqlanishini, stresslar kasal­ likni qo‘z­g‘alishiga olib kelishini tushuntirish lozim. 2.7.1. Gastrit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

Gastrit – bu me’da shilliq qavatining yallig‘lanishidir. O‘tkir gastrit me’da shilliq qavatining yallig‘lanishi natijasida, me’daning motor va sekretsiya funksiyasining buzilishidir. O‘tkir gastritning quyidagi shaklari (patologo-anatomik jihatdan) mavjud: • Oddiy gastrit (kataral) – bunda me’daning faqat shilliq pardasi zararlanadi; • Korroziv gastrit – bunda shilliq pardadan tashqari uning tagidagi qavat ham protsessga qo‘shilib, eroziyalar, gemorragiyalar, nekroz paydo bo‘ladi; • Flegmonal gastrit – bunda me’da hamma qavatlarining yiringli yallig‘lanishi bilan xarakterlanadi. 135

Etiologiyasi. O‘tkir gastrit polietiologik kasallik hisoblanadi. Gastritga olib keluvchi barcha sabablardan ovqat omilini birinchi o‘ringa qo‘yish kerak. Dag‘al, hadeganda hazm bo‘lavermaydigan, juda sovuq yoki qaynoq ovqat yeyish va kuchli alkogolli ichimliklar ichish, ziravorlar me’da shilliq pardasini ta’sirlanishiga va o‘tkir gastrit paydo bo‘lishiga olib keladi. Ba’zi dori preparatlarning qo‘shimcha ta’siri (steroid gormonlar, salitsilatlar, yod, butadion va boshqalar) o‘tkir gastrit yuzaga kelishiga sabab bo‘lishi mumkin. Har xil o‘tkir infeksion kasalliklar (qizamiq, gripp, pnevmoniya), surunkali infeksiya o‘choqlari, allergik kasalliklar, kuyish, qon quyish o‘tkir gastritga olib keladi. Asabruhiy jihatdan zo‘riqish ham muhim rol o‘ynaydi. O‘tkir gastrit ovqat toksikoinfeksiyasining asosiy ko‘rinishlaridan biridir. Klinikasi va kechishi. Kasallik keltirib chiqaruvchi sabab­ lar ta’sirida o‘tkir rivojlanadi. Yallig‘lanish jarayoni ta’sirot tushganidan 2–3 soat keyin boshlanadi, klinik simptomlari esa 6–8 soatdan keyin paydo bo‘ladi. Bemorlar tosh ostida yoqimsiz sezgi, og‘riq, og‘izning bemaza bo‘lishi, kekirish vaqtida palag‘da tuxum hidi kelishi, jig‘ildon qaynashi kabi belgilar paydo bo‘ladi. Keyinchalik ko‘ngil aynishi, qayt qilish, ich ketishi, tana haroratining ko‘tarilishi, puls tezlashishi, yurak o‘ynashi kabi belgilar paydo bo‘ladi. Obyektiv ko‘rilganda shilliq pardalarning biroz oqarganligi, tilning ustki qismini quruq, oq karash qoplaganligi aniqlanadi. Palpatsiyada to‘sh osti sohasida og‘riq borligi, qorin devori muskullarining biroz tarangroq bo‘lib qolganligi kuzatiladi. Qon tahlilida leykotsitoz aniqlanadi, ECHT kuchaygan bo‘ladi. O‘tkir gastritni aniqlash uchun qusuq massasi, axlat, me’da suyuqligi tahlili o‘tkaziladi. Ko‘pchilik hollarda bemor sog‘ayib ketadi, lekin ba’zan o‘tkir gastrit surunkali gastritga aylanishi mumkin. O‘tkir gastritda shoshilinch yordam ko‘rsatishni har bir hamshira bilishi kerak. Buning uchun me’dani zondsiz va zond 136

bilan yuviladi. Zondsiz usulda qaynatib ilitilgan kuchsiz kaliy permanganatli suv ishlatiladi. Bemorga 1,5–2 litr miqdorda suv ichiriladi va qayt qildiriladi. Bu muolaja 2–3 marta qaytariladi. Zondli yuvishda yo‘g‘on zonddan foydalaniladi va me’da 2–3 marta yuviladi. Keyin tozalovchi huqna qilinib, ochlik buyuriladi. Davolash. Kasalxona yoki uy sharoitida yotoq rejimi asosida olib boriladi. Me’da iliq suv bilan yuvilib, ovqat qoldiqlaridan tozalanadi. 1–2-kunlari ovqat berilmaydi. Keyin parhez aso­ sida ovqatlantiriladi. 1a-parhez stoli taomi buyuriladi. Dori moddalardan 5% li glukoza vena ichiga, 0,9% li natriy xlorid eritmasi venaga yuboriladi. Og‘riqni qoldirish uchun 0,1% li atropin sulfat, 0,2% li platifillin, no-shpa yuboriladi. Profilaktikasi. To‘g‘ri ovqatlanish, ovqatlanish qoidalariga puxta amal qilish: chekish, ichkilikka va boshqa zararli odatlarga qarshi kurashish. Xronik infeksiya o‘choqlarini, hazm organlarining boshqa kasalliklarini o‘z vaqtida davolash, kasbkorga taalluqli omillarga qarshi kurashish. Hamshiralik parvarishi. Hamshira belgilangan parhez bo‘yicha 5–6 marta ovqatlanishni tashkil qiladi. Bemorlarni ovqatlanish rejimiga rioya qilishini kuzatadi. Bemor bilan parhezni ahamiyati haqida tushuntirish olib borishi lozim. Bemor qarindoshlari bilan ham parhezda belgilangan ovqat mahsulotlarini olib kelishi kerakligi haqida tushuntirish ishlarini olib borishi kerak. Hamshira tomonidan fiziologik ajratishlarni kuzatish ham muhim ahamiyatga ega. Bemorga shifokor ko‘rsatmasiga binoan og‘riq qoldiruvchi, intoksikatsiyani kamaytiruvchi suyuqliklar quyishni bajaradi. Bemor qayt qilganda, ichaklar faoliyati buzilganda yuqorida ko‘rsatilgan muolajalarni bajaradi. Surunkali gastrit ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari orasida eng ko‘p uchraydigan kasallik bo‘lib, me’da shilliq qava­ tining vaqti-vaqti bilan yallig‘lanib turishidir. 137

Etiologiyasi. Surunkali gastrit polietiologik, ya’ni sababi ko‘p kasallikdir. Etiologik omillar ekzogen va endogen sabablarga bo‘linadi. Ekzogen sabablarga o‘tkir va dag‘al ovqatlar yeyish, ichkilikni suiiste’mol qilish, chekish, asabiy zo‘riqish, dori moddalarni uzoq vaqt iste’mol qilish, mikroblar (pilori bakteriyasi) va boshqalar kiradi. Endogen sabablarga: endokrin bezlari kasalliklari (buqoq, qandli diabet, Addison kasalligi, gipotireoz); surunkali yallig‘lanishlar (og‘iz bo‘shlig‘i, halqum va nafas olish a’zolarining yallig‘lanishi, xoletsistit, gepatit, enterokolit va h.k.); allergiya natijasida; modda almashinuvining buzilishi (o‘ta semizlik, podagra, temir yetishmovchiligi); to‘qimani gipoksiyaga olib keluvchi kasalliklar (yurak-tomirlar yetishmovchiligi, jigar va buyrak yetishmovchiligi) kiradi. O‘tkir gastrit o‘z vaqtida davolanmasa, surunkali gastrit rivojlanishi mumkin. Klinikasi va kechishi. Surunkali gastritning yuza, atrofik, giper­ trofik va polipoz turlari ajratiladi (endoskopik tekshiruv bo‘yicha). Me’da sekretor funksiyasining buzilishi bo‘yicha gipoasid, giperasid, anasid va normasid turlari ajratiladi. Kasallik asta-se­kin rivojla­ nish xususiyatiga ega. Surunkali gastritning har qan­day turi uchun quyidagi sindromlar xarakterlidir: og‘riq, dispepsik. Normal va giperasid gastritda bemorlar to‘sh sohasidagi og‘riqqa, og‘riqlarning ovqat yeyilgandan 2–3 soatdan keyin boshlanishiga, ba’zan tungi og‘riqlar ham paydo bo‘lishiga, zarda qaynashiga, achchiq kekirishga, qayt qilishga shikoyat qiladilar. Kasallik to‘lqinsimon rivojlanadi: qo‘zish davrlari jarayoni so‘nish davrlari bilan almashinib turadi. Gipoasid gastritda to‘sh osti sohasida og‘riq, og‘irlik sezgisi, palag‘da tuxum yoki havo bilan kekirish, ko‘ngil aynishi, og‘izda yoqimsiz ta’m bo‘lishi, nahorga qusish kuzatiladi. Bemor ahvoli unchalik yaxshi bo‘lmaydi, ishtahasi yomonlashadi, mehnat qobiliyati pasayadi. Gastrit monoton (bir xil) kechadi. Kuzatish 138

natijasida bemor ahvolining yomonlashganligi kuzatilmasa-da, ayni vaqtda «tinch» davrlar ham bo‘lmaydi. Obyektiv tekshiruvda tilning oqimtir karash bilan qoplanganligini, tana vaznining kamayganligini ko‘rishimiz mumkin. Palpatsiyada to‘sh osti sohasida og‘riq qayd qilinadi. Endoskopik tekshiruvda me’da shilliq qavatida yallig‘lanish, distrofik o‘zgarishlar aniqlanadi va shilliq pardadan biopsiya olib, morfologik o‘zgarishlarni aniqlash mumkin. Rentgenologik me’da shilliq qavatining burmalarining yo‘g‘onlashi­shini ko‘rish mumkin. Laborator tekshiruvi: qonning umumiy tahlilida anemiya alo­matlarini aniqlash mumkin. Gastritda me’da sekretsiyasini aniqlash uchun me’da shirasi olib tekshiriladi. Davosi. Davo mehnat va turmush tartibini me’yorga kel­ tirish bilan boshlanadi. Har bir bemor uchun shaxsiy davo tadbir­larini shifokor belgilaydi (bemor ahvolining og‘iryengilligiga, kasallikning kechishi, uning klinik turlari, me’da sekretsiyasi holatiga binoan). Hammadan oldin kasallikni keltirib chiqargan sababni imkon boricha bartaraf etish zarur. Parhez ovqatlanishning ahamiyati katta. Surunkali gastrit qo‘zigan paytda bemorga dastlabki kunlarda ovqat yeyishga ruxsat etilmaydi. Parhez tayin­lashda ko‘pgina omillarni hisobga olish kerak (yosh xusu­siyatlari, bemorning odatlari). Surunkali gastritli bemorning taxminiy taomnomasi organizmning hayot faoliyati uchun kerak barcha ovqatlanish komponentlari (oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, mineral tuzlar)ni o‘z ichiga oladi. Kofe, kakao ichmaslik kerak, chunki bu ichimliklar o‘z tarkibida me’da shilliq pardasiga yomon ta’sir qiladigan moddalar saqlaydi. Qalampir, xantal, sirka ratsiondan chiqariladi. Hazm shirasi sekretsiyasi buzilganida ovqat yaxshi hazm bo‘lmaydi, shuning uchun ko‘p ovqat yeyish bemorning hazm apparatiga yomon ta’sir qiladi. Jismoniy va ruhiy zo‘riqishlardan saqlanish zarur. Bemor ovqatni 139

oz-ozdan, kuniga 5–6 marta ma’lum soatlarda yeyishi lozim. Shifokor ko‘rsatmasiga binoan 1a, 1b-parhez stoli tayinlanadi. Me’daning yallig‘langan shilliq pardasiga ta’sir etishda parhezdan tashqari quyidagi dori moddalari ishlatiladi: me’daning sekretor faoliyatini kamaytirish uchun atropine sulfat, vikalin, pentoksil; me’da shirasi ishlab chiqarishni yaxshilash uchun pankreatin, sof me’da shirasi, betasid, asidin-pepsin, xlorid kislota, vitaminlar (B guruh, C, PP); ichakda ovqat hazm bo‘lish jarayonini yaxshilash uchun fermentli dori moddalar (panzinorm, mezim), ichak mikroflorasiga ta’sir etuvchi dori moddalar (enteroseptol, meksaform, intestopan). Sanatoriy-kurortda davolanish ham g‘oyat muhim. «Chinobod», «Toshkent mineral suvlari» kabi davolash maskanlarida va boshqa joylarda davolanish mumkin. Mineral suv kasallik qo‘ziganda ambulatoriya va shifoxonada davolash davrida ham qo‘llaniladi. Ularni kuniga 2–3 marta, ovqatdan oldin 1/2 stakandan ilitilgan holda ichiladi. Surunkali gastritda ular hazm bezlari faoliyatini yaxshilaydi, me’daning sekretor va motor faoliyatini me’yorga soladi, me’dada yig‘ilib qolgan shilimshiqning erib ketishiga va haydalishiga yordam beradi. Davolash, odatda, kam minerallangan suvlardan boshlanadi, astasekin ko‘proq minerallangan suvlarga o‘tiladi. Sekretsiya ajralishi va me’da suyuqligi kislotaliligi oshgan gastritda, odatda borjom, sekretsiyasi pasaygan gast­ritda Yesentuki N 17 tayinlanadi. Fizioterapevtik muolajalar surunkali gastritning qo‘zish davrida keng qo‘llaniladi. Dori elektroforezi, balchiqli applikatsiyalar, ultratovush bilan davolash va boshqalar tayinlanadi. Hamshiralik parvarishi. Surunkali gastritda bemorni parvarish qilish hamshiradan shifobaxsh ovqatlar asoslarini bilishni talab etadi. Bemorga ovqatni qat’iy belgilangan soatlarda yeyish haqida tushuntirish, spirtli ichimliklar ichishni, chekishni qat’iyan taqiqlash zarur. Hamshira bemorning me’dasini me’da 140

zondi yordamida yuvishni bajara olishi kerak va uy sharoitida me’dani zondsiz yuvish qoidalarini bemorga tushuntirishi kerak. Bemorga qusayotganda yordam ko‘rsatish va keyingi parvarishni olib borishni hamshira bajara olishi lozim. Yotoq rejimidagi bemorlarning oqliklarini, kiyimlarini o‘z vaqtida almashtirish, tagiga sudno qo‘yish kerak. Har gal defekatsiyadan keyin orqa chiqaruv sohasidagi teri iliq suv bilan yuviladi, so‘ngra doka tampon bilan quritiladi. Profilaktikasi. Surunkali gastrit bilan og‘rigan bemorlar shifokor kuzatuvi ostida davolanishi va profilaktik choratadbirlarni amalga oshirib borishi kerak. Surunkali gastritni oldini olish uchun qorin bo‘shlig‘i a’zolarining ham o‘tkir, ham surunkali yallig‘lanish kasalliklari: kolit, xoletsistit, pankreatit, appenditsitga qunt bilan o‘z vaqtida davo qilish zarur. Oziq-ovqat mahsulotlariga yaxshi pazandalik ishlovi berish­ ga, ayniqsa, yirik umumiy ovqatlanish korxonalarida tayyorlash jarayoni ustidan sanitariya nazorati olib borish muhim aha­ miyatga ega. Alkogol va chekishni suiiste’mol qilishga qarshi kurashish zarur. Tishlarni o‘z vaqtida davolash va kerak bo‘lsa, sun’iy tish qo‘ydirish me’da kasalliklari, shu jumladan, gastrit profilaktikasi hisoblanadi. 2.7.2. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi – siklik kechadigan surunkali kasallik bo‘lib, me’da va o‘n ikki barmoq ichakda yara paydo bo‘lishi bilan kechadi. Bu kasallik har xil yoshda, ayniqsa, 30–40 yoshda ko‘p uchraydi. Etiologiyasi. Kasallikning kelib chiqish sabablari ko‘p bo‘lganligi uchun bu kasallik polietiologik hisoblanadi. Bu sabablar 2 ta katta: asosiy va yordamchi guruhga bo‘linadi. 141

Asosiy sabablarga doir bir necha nazariyalar mavjud: • Mexanik nazariya: qattiq, dag‘al, achchiq, sho‘r, yomon chay­nalgan ovqatning me’da shilliq qavatiga mexanik ta’siri nati­jasida yara paydo bo‘ladi. • Nevrogen nazariya: ruhan charchash, o‘tkir va surunkali ruhiy kechinmalar, barotravma, bosh miyaning jarohat­ lanishi tufayli me’da va o‘n ikki barmoq ichak faoliyatining buzilishi natijasida yara paydo bo‘ladi. • Peptik nazariya: bunga, asosan, me’da shirasida xlorid kislota va pepsin ko‘payadi, shu bilan bir qatorda, me’da shirasidagi shilliq­ning himoya qilish xususiyati kamayib, o‘z-o‘zini hazm qilish kuzatiladi. • Infeksion nazariya: 1988-yilda aniqlangan spiralsimon bakteriya Helikobakter pilyorining me’dada yara hosil bo‘lishida ishtirok etishi ilmiy tekshiruvlarda isbotlandi. Yordamchi sabablar: odamning tuzilish va irsiy xususiyatlari, me’dada yordamchi shilliq bezlarining ko‘payishi, qon guruhi (I) guruh. Tashqi sharoit ta’siri (namlik, havo bosimi, harorat). Tamaki chekish va ichkilik ichish. Qo‘shimcha kasalliklar (ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari, jigar sirrozi, pankreatit, surunkali gastrit va h.k.). Ba’zi dori vositalarining nojo‘ya ta’siri (salisilatlar, gormonlar). Klinikasi va kechishi. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi rivojlanish mexanizmi bir xil. Kasallik turlari. Klinik-morfologik belgilariga qarab: me’da yara kasalligi va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi. Yaraning joylashishiga qarab: me’daga kirish qismida, chiqish qismida, kichik egrilik sohasida, o‘n ikki barmoq ichak piyozchasida va h.k. Kasallikning kechishiga qarab: qaytalanishi, pasayib qaytalanishi, pasayishi. Kasallikning og‘ir-yengilligiga qarab: yengil kechadigan, surunkali (o‘zgarmaydigan), kuchayib boradigan. Asoratlariga qarab: asoratli, asoratsiz. 142

Asoratlari: me’dadan qon ketishi, penetratsiya, me’da perforat­siyasi, o‘smaga aylanish, me’da va o‘n ikki barmoq ichak stenozi. Bemorlarning asosiy shikoyatlari: epigastral sohada og‘riq, jig‘ildon qaynashi, ko‘ngil aynishi, qusish, kekirish, qabziyat. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi klinikasida bir­ muncha farq bor. Me’da yarasida og‘riq epigastral sohada ovqat­ lanishdan keyin qisqa muddatda (20–30 daqiqada) paydo bo‘ladi. Ovqatlanishdan 1,5–3 soat o‘tgach paydo bo‘ladigan og‘riqlar o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligiga xos bo‘lib, ovqatlanish og‘riqni pasayishiga olib keladi. Og‘riqni paydo bo‘lishi mavsumiy bo‘lib, ko‘proq bahor va kuz oylarida kuzatiladi. Bu oylarda kasallik ko‘proq qaytalanadi. Ba’zi bemorlarda og‘riq bo‘lmaydi. Bu yashirin kechuvchi yara kasalligi bo‘lib, asoratlar bilan ifodalanadi. Yara kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda ishtaha yo‘qolmaydi, ammo bemorlar ovqat yemaslikka harakat qiladilar, chunki ovqat yeyish og‘riqni zo‘raytiradi. Obyektiv tekshiruvda bemorning ozg‘inligi, asabiylashganligi, ko‘p terlashga moyilligi, ifodalangan qizil yoki oq dermografizm aniqlanadi. Til ko‘zdan kechirilganda uni karash qoplaganligi, yorilishlar, eroziyalarni aniqlash mumkin. Palpatsiya qilib ko‘rilganda qorin muskullarining tarang tortilib turganligi, to‘sh osti sohasi va o‘ng qovurg‘a ostida og‘riqlar borligi aniqlanadi. Rentgen nuri bilan tekshirilganda yara kasalligining asosiy simptomi «tokcha» belgisi bemorlarning 3/4 qismida aniqlanadi. Gastrofibroduodenoskopiya yaraning joylashishini, o‘lchamini, holatini aniqlaydi va u yordamida biopsiya qilish mumkin. Laboratoriya tekshiruvlaridan najasni yashirin qonga tekshirish muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda tekshiruv maqsadida laparoskopiya – qorin bo‘shlig‘i a’zolarini laparoskop bilan ko‘rish keng qo‘llanilmoqda. 143

Davolash. Davosi konservativ va jarrohlik yo‘li bilan olib boriladi. Konservativ davoda quyidagi prinsiplarga amal qilinadi: davoni barvaqt boshlash; bemorga jismoniy va ruhiy orom berish; tegishli parhez qilish; dori vositalari va fizioterapevtik yo‘l bilan davolash; ichkilik ichish va chekishni taqiqlab qo‘yish; kasallik qo‘zimay turgan vaqtda kun tartibi va parhezga amal qilish. Kasallik xuruji mahalida bemorlar kasalxonada davolanadilar. Parhez ovqatlar buyuriladi. Yara kasalligida oqsil, yog‘, uglevodlar, vitaminlar, mikroelementlar fiziologik me’yorda bo‘lishi kerak. Ovqatlanish kuniga 5 marta buyuriladi. Ovqatlar yaxshi pishirilgan, maydalangan va bug‘da pishirilgan bo‘lishi kerak. Yog‘li go‘sht, baliq sho‘rvalar, sabzavot va qo‘ziqorinli quyuq qaynatmalar, tuzlangan va dudlangan sabzavot va go‘sht mahsulotlari, xamir mahsulotlari, sovuq ichimliklar, tarkibida ko‘p miqdorda karbonat angidrid saqlagan mineral suvlar iste’mol qilish taqiqlanadi. Dori vositalari bilan davolash quyidagi asosiy yo‘nalishlarda olib boriladi: markaziy asab sistemasi faoliyatini yaxshilovchi, tinchlantiruvchi, uyqu chaqiruvchi; ortiqcha ishlab chiqarilgan xlorid kislota, pepsinni neytrallash va biriktirib oluvchi; me’da va o‘n ikki barmoq ichak harakati va o‘tkazuvchanligini yaxshilovchi; shilliq himoya qavati faoliyatini ko‘paytiruvchi; shilliq qavat to‘qima elementlari regenerativ xususiyatlarini oshiruvchi va distrofik yallig‘lanish jarayonini kamaytiruvchi; helikobakter piloriga qarshi antibakterial davolash. Og‘riqni va me’da shirasi kislotaliligini kamaytirish uchun M-xolinolitiklardan foydalaniladi: 0,1% li atropin sulfat eritmasi 0,5–1 ml, platifillin eritmasi 1–2 ml, 0,1% li metasin eritmasi ovqat­dan 30–40 minut oldin buyuriladi. Me’da shirasining agressiv xusu­siyatlarini kamaytirish uchun ishqorlar qo‘llaniladi: vikalin, almagel, vikair va h.k. Me’da sekret­siyasini normallashtiruvchi dori vositalari: gastrosepin, gastrosedin, 144

ranitidin, omeprazol, famotidin va boshqalar buyuriladi. Fizioterapevtik davo usullaridan balchiq va parafin applikatsiyasi, diatermiya, mineral suvlardan keng foydalaniladi. Jarrohlik bilan davolash yara kasalligi asoratlarida qo‘llaniladi. Yaradan qon ketayotganda bemor gorizontal holatda, tinch yotqizib qo‘yiladi, ovqat, suv, dori vositalarini qabul qilish taqiqlanadi. To‘sh osti sohasiga muzli xaltacha qo‘yiladi. Shifokor ko‘rsatmasi bo‘yicha venaga 1 ml 1% li vikasol eritmasi yoki 2 ml 12,5% li etamzilat eritmasi, 10 ml 10% li kalsiy xlorid eritmasi, 5% li aminokapron kislota eritmasi yuboriladi. Bemor jarrohlik bo‘limiga olib boriladi. Parvarishi. Kasallik xuruji davrida bemorga yotoq rejimi buyu­riladi. Birinchi haftada 1a, ikkinchi haftada 1b, uchinchi haftadan boshlab 1-parhez stoli belgilanadi. Ovqatlanish kuniga 5–6 marta. Xuruj davrida ovqat sut, tuxum, yormalardan tayyorlangan sho‘rvadan iborat va tuz miqdori chegaralanadi. Keyin asta-sekin go‘shtdan, baliqdan bug‘da tayyorlangan ovqat­lar, qotgan nonni parhezga kiritish mumkin. Ovqat vitaminlarga, mik­roelementlarga boy bo‘lishi kerak. Ratsiondan qovurilgan ovqatlar, xom sabzavotlar, gazlangan ichimliklar, alkogol, kofeinni chiqarib tashlash kerak. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligida bemor ahvoli yaxshilangandan keyin ham parhez qilib yurishi kerak. Turli-tuman ovqatlar yeyishga davolovchi shifokor ruxsatidan keyingina o‘tish mumkin. Bemor gigiyenik tavsiyalarni ham bajarishi kerak: yaxshi chaynab yeyish, sutkasiga kamida 8–9 soat uxlash, tishlar ahvolini kuzatib borish, zarur bo‘lganda protez tishlar qo‘ydirishi kerak. Ratsional kun tartibiga rioya qilish lozim: har kuni sof havoda sayr qilish, jismoniy mashqlar kompleksini bajarishi kerak. Hamshira parhez buzilishini oldini olishi kerak. Yara kasalligida davo qilishning muhim shartlariga to‘g‘ri parhez rejimini tayinlash, bemorning ishtahasi yaxshi 145

bo‘lishi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish va og‘iz bo‘shlig‘ini qunt bilan parvarish qilish kiradi. Hamshira bemor har gal ovqatdan so‘ng og‘zini chayishini kuzatib borishi lozim. Buni u mustaqil bajara olmasa, hamshira og‘iz bo‘shlig‘ini birorta dezinfeksiya qiladigan eritma bilan artib qo‘yadi. Og‘iz bo‘shlig‘ini balloncha bilan yuvsa ham bo‘ladi. Yuqori jag‘ tishlarini artishda quloq oldi bezining chiqaruv yo‘liga infeksiya tushirmaslik uchun lunjini shpatel bilan tortib turish kerak. Hamshira bemor «kofe quyqasi» rangida qayt qilganda va «qatronsimon» axlat paydo bo‘lganda (qon ketish belgilari) bu haqda shifokorga xabar qilishi lozim. Shifokor kelguncha hamshira bemorni tinchlantirib, yotqizib qo‘yadi. Bemorga ovqat, suv, dori qabul qilishni taqiqlab qo‘yadi, faqat 5% li aminokapron kislota eritmasi 1 choy qoshiqdan berib turiladi. Epigastral sohaga muzli xaltacha qo‘yiladi. Shifokor ko‘rsatmasi bo‘yicha gemostatik dori vositalari tayyorlanib, venaga yuboriladi. Har 15 minutda bemorning ahvoli, arterial bosimi, pulsi, terisining rangi kuzatilib turiladi. Bemorning qusuq massalari, axlatining rangi ham kuzatiladi. Profilaktikasi. Birlamchi profilaktika yoshlikdan ratsional ovqatla­nish, mehnat va dam olishni to‘g‘ri tashkil etish, chekish va alkogolni qabul qilish bilan kurashish, oilada va ishxonada ruhiy mikroklimatni yaxshilash, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishni o‘z ichiga oladi. Ikkilamchi profilaktika – xurujni va asoratlarning oldini olish uchun 3 tur profilaktik davolanish belgilanadi. Me’da sekretsiyasini kamaytiruvchi dori vositalarini yarim dozada har kuni kechqurun uzluksiz berib borish (famotidin, kvamatel). Yara kasalligini simptomlari paydo bo‘lganda bu dori vositalaridan birini 2–3 kun to‘liq sutkalik dozada qabul qilish (ranitidin, omeprozol, famotidin) va keyin 2 oy mobaynida yarim dozada qabul qilishni davom ettirish. 146

Bemorlar xurujdan keyin 5 yil mobaynida dispanser kuzatuvida bo‘ladilar. Yara kasalligining bahorda va kuzda qaytalanishini hisobga olgan holda bemorlar fevral, mart va avgust, sentabr oylarida profilaktik davo kursini olishlari lozim. 2.7.3. Ichak kasalliklari Surunkali enterit – ingichka ichak shilliq qavatining yallig‘lanishi va distrofik o‘zgarishlari bo‘lib, bu o‘zgarishlar uning atrofiyasiga olib keladi. Etiologiyasi. Surunkali enterit o‘tkir enteritni noto‘g‘ri davolash yoki o‘tkir enteritning qaytalanishidan kelib chiqadi. Kasallik rivojlanishiga alimentar o‘zgarishlar ham sabab bo‘lishi mumkin (o‘z vaqtida ovqat yemaslik, dag‘al, achchiq ovqatlar, ovqatni yaxshi chaynamasdan shoshib yeyish, sifatsiz oziq-ovqatlar yeyish, tarkibida yetarli miqdorda oqsil, yog‘, uglevod, vitaminlar bo‘lmagan ovqatlar yeyish, spirtli ichimliklarni doima ichib yurish). Surunkali enteritlarning rivojlanishiga gijja invaziyasi, amyobiaz, lyambliozlar ham sabab bo‘lishi mumkin. Surunkali enteritlarnig rivojlanishiga yana oshqozon shirasining kamayishi, oshqozon osti bezi funksiyasining kamayishi va oshqozonda qilingan jarrohlik muolajalari (rezeksiya, gastroektomiya, gastroen­ teroanastomoz) ham sabab bo‘ladi. Bunda ovqatning ingichka ichakda keyingi hazm bo‘lishiga tayyorlash ahamiyatga ega. Oshqozon sekretsiyasi kamayganda oshqozon shirasining bakteritsid ta’siri kamayadi, bu esa, o‘z navbatida, ingichka ichakka tashqaridan har xil mikrob floralari tushushiga sabab bo‘ladi. Surunkali enteritga disbakterioz va kandidamikoz olib kelishi mumkin. Disbakterioz va kandidamikoz esa uzoq vaqt nazoratsiz, betartib ravishda antibiotiklar, sulfanilamid preparatlarini qabul qilish oqibatida paydo bo‘ladi. 147

Yuqorida ko‘rsatilgan sabablarga ko‘ra ingichka ichak­ ning shilliq qavati shikastlanadi, uning strukturasi va ultra­ strukturasi o‘zgaradi, so‘rilish xususiyati susayadi, qobiq orqali oziqlanish buziladi. Ovqat moddalarining gidrolizi buzilishi ovqatning yetarli darajada o‘zlashtirilmasligiga olib keladi. Yog‘ni o‘zlashtirish hodisasi erta buziladi. Shuning uchun axlatda yog‘, yog‘ kislotalari bo‘ladi (steatoreya), qonda xolesterin va fosfolipidlar miqdori kamayadi. Olimlar vitamin C, PP, B1, B6, B12 va nikotin kislota, folat kislota so‘rilishi buzilishini isbotlab berganlar. Yog‘ning so‘rilishi kamayishi bilan yog‘da eriydigan vitaminlar (A, D, E, K) o‘zlashtirilishi ham kamayadi. Oqsil o‘zlashtirilishining kamayishi va uning albuminlar ko‘rinishida ichak bo‘shlig‘ida ekssudatsiya qilinishi axlat bilan oqsil yo‘qotilishida va gipoproteinemiya rivojlanishiga olib keladi. Shuningdek, organizmda uglevodlar o‘zlashtirilishi ham buziladi. Surunkali enteritning yengil va o‘rtacha og‘ir turlarida ingichka ichak peristaltikasi susayadi, og‘ir turida esa kuchayadi. Bular rentgenografik balonometriya va perfuziya usullarida aniqlanadi. Klinikasi. Bemorlar qorinning markaziy sohalarida yoqimsiz sezgi, kengayish borligi, ayrim hollarda og‘riq sezish, qorin dam bo‘lishi, quldirashidan shikoyat qiladilar. Ich ketadi, axlat bo‘tqasimon yoki suyuq bo‘ladi, axlatda hazm bo‘lmagan ovqat bo‘lakchalari bo‘ladi. Umumiy quvvatsizlanish, bosh aylanishi, ko‘ngil aynishi, sovuq ter bosishi, oyoq-qo‘llarning qaltirashi, taxikardiya, qon bosimining kollapsgacha tushib ketishi kuzatiladi. Ich ketishi kasallikning boshlanishida bo‘lmasligi mumkin. Surunkali enterit uchun xos belgilar V.P. Obrazsov tasvir­ laganidek, quyidagilardan iborat: ko‘richak quldirashi, paypaslab 148

ko‘rilganda yonbosh ichakning terminal qismida va kindik oldi sohasida og‘riq sezish. Qorin dam bo‘ladi, yurak sohasida yoqimsiz sezgi va og‘riq bo‘ladi, yurak urushi kuzatiladi. Teri oqargan, quruq, tarangligi kamaygan. Tirnoqlar xiralashadi, normal holatini yo‘qotadi, mo‘rt–sinuvchan bo‘lib qoladi. Organizmda vitamin B yetishmasligining yaqqol ko‘rinishi terida qichishish, sanchiq, chumoli yurgandek bo‘lishini sezish, oyoqlarning sovuq qotishi, oyoqlarda quvvat yo‘qligi seziladi. Gipoproteinemiya natijasida oyoqlarda, belda, kamroq hollarda tananing boshqa qismlarida shishlar paydo bo‘ladi. Tashxisi. Surunkali enteritga tashxis qo‘yishda kasallarni tekshirganda yuqorida ko‘rsatilgan belgilarni aniqlash va yordamchi usullar natijalari katta ahamiyatga ega. Axlat o‘zgarishi: polifekaliya, axlat rangi ko‘p hollarda oqish-sariq yoki ko‘kimtir, o‘zlashtirilmagan ovqat bo‘lakchalari, shilimshiq bilan keladi. Axlatni mikroskopda tekshirilganda ko‘p miqdorda muskul tolalari (kreatoreya), hujayradan tashqari kraxmal (amiloreya), neytral yog‘lar, yog‘ kislotalari (steatoreya) ko‘rinadi. Ingichka ichak shilliq qavatini aspiratsion biopsiya qilish muhim diagnostik ahamiyatga ega. Surunkali enteritning rentgen-diagnostikasi ingichka ichak devori tarangligini, peristaltikasini, shilliq qavati burmalarining buzilishini aniqlashga asoslangan. Tasnifi. Hozirgi paytda surunkali enteritning tasnifi ko‘p. Ko‘p hollarda kasallikning 3 darajasi farqlanadi. 1-daraja ichak simptomlari keskin bo‘lmasligi bilan xarak­ terlanadi. 2-darajasida esa ichak funksiyasining buzilishi bilan bir qatorda modda almashinuvi ham biroz izdan chiqadi. 3-darajada ichakning hazm qilish va so‘rilish funksiyalari keskin buzilganligi sababli og‘ir metabolik o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. 149

Aktivlik darajasiga qarab remissiya va xuruj (qaytalanish) davri farqlanadi. Asoratlari, ya’ni so‘rilish funksiyasining buzili­ shiga qarab 3-darajaga bo‘linadi. Davolash, parvarishlash. Kasallikning o‘tkir davrida kasal o‘rnida qimirlamay yotishi kerak. 2–5-kun davomida 4-parhez taomlari iste’mol qilish tavsiya etiladi. Parhezning umumiy kaloriyasi 3500–4000 bo‘lishi kerak. Berilishi mumkin bo‘lmagan mahsulotlar quyidagilar: xom sabzovat va mevalar, qora non, sut, xamir ovqatlar, konservalangan mahsulotlar, o‘tkir va tuzli taomlar, gazli ichimliklar, sovuq ovqat, qiyin eriydigan yog‘lar, yong‘oq, kishmish, pivo, spirtli ichimliklar. Ovqat oz-ozdan, iliq holda, kuniga 5–6 marta beriladi. Vitamin va oqsil preparatlari parenteral yo‘l bilan ham kiritiladi. Kasallikning infeksion turida 5–8 kun antibiotikoterapiya o‘tkazgan ma’qul (tetratsiklin, vitatsiklin, oksitetratsiklin, xlor­ tetratsiklin 0,1–0,2 g dan, levomitsetin 0,5 g dan, eritromitsin 200000TB kuniga 4 mahal suvli eritmada), sulfanilamidlar (ftalazol, sulgin 1–2 g dan 4–6 mahal, biseptol 1–2 g dan 2 mahal, disulformin 1 g dan 6 mahal). Ichak mikroflorasini to‘liq tiklash maqsadida kolibakterin, bifidumbakterin, bifikol 10 kun davomida 5 g dan 3 mahal kuniga beriladi. Tana suvsizlanganda vena ichiga 5% li glukoza eritmasi yoki fiziologik eritma (kamida 500 ml), 20 yoki 40% li glukoza (30– 40 ml) yuboriladi. Ich ketishi to‘xtamasa imodium 1mg kapsulada 2–3 mahal berish lozim. Meteorizmga qarshi karbolen (0,5–1g dan 3–4 marta) ishlatiladi. Kamqonlikda vitamin B12 va folat kislotadan tashqari, tarkibida temir saqlovchi dorilar, masalan, qaytarilgan temir beriladi 0,5–1 g dan, gemostimulin 0,6 g dan 3 mahal beriladi. Profilaktikasi. Surunkali enteritning oldini olish choralari quyidagilardan iborat: ratsional ovqatlanish, toksindan zaharla­ 150

nishlarning (maishiy va sanoat) oldini olish, hazm a’zolari kasalligini o‘z vaqtida davolash, ikkilamchi enteritlarning oldini olish. Surunkali kolit – yo‘g‘on ichak shilliq qavatining distrofik o‘zgarishlar bilan kechadigan yallig‘lanishidir, bu o‘z navba­tida, yo‘g‘on ichakning shira ajratish, so‘rilish va boshqa faoliyat­ larining buzilishiga olib keladi. Kolitni keltirib chiqaradigan sabablar quyidagilar: 1. O‘tkir infeksiyalar: dizenteriya, qorin tifi, paratif, vabo, salmonelloz, viruslar va stafilokokkli kasalliklar. Stafilokokkli, streptokokkli, kandidamikozli disbakteriozlar. Bolalar kolibak­ terial enterokoliti. 2. Surunkali infeksiyalar: tuberkuloz, zahm, aktinomikoz, bezgak. 3. Ekzogen zaharlanishlar: qo‘rg‘oshin, simob, mishyak, alko­gol, surgi dorilarni ko‘p miqdorda iste’mol qilish, ishqorlar, kislotalar, fenol, zamburug‘lardan zaharlanish. 4. Endogen zaharlanishlar: surunkali glomerulonefrit, ure­ miya, tireotoksikoz, Addison kasalligi, limfogranulematoz, jigar sirrozi. 5. Parazitar invaziyalar: amyobalar, balantidiaz, lyamblioz, trixomanada, gijja invaziyalari. 6. Alimentar kolitlar: dag‘al ovqatlar iste’mol qilish, pish­ magan meva va sabzavotlar yeyish. C – avitaminoz, alimentar distrofiya, Spru, pelagra, allergik dispepsiya. 7. Ikkilamchi kolitlar: oshqozon axiliyasida, pankreatitda, gepatitda. 8. Nevrozlar: o‘ta ta’sirchanlik, bosh miya po‘stlog‘ining char­ chashi, asabning taranglashishi, shartli reflekslar buzilishi, o‘ta charchash, nerv psixik shikastlanishlar, kontuziyalar, klimaks. Klinikasi. Surunkali kolitning asosiy belgisi ich kelishining buzilishi, ich kelishiga soxta istak (tenezm) paydo bo‘lishi hisob­ 151

lanadi. Ich kelishida istak bir kunda 8–10 martagacha bo‘ladi, ba’zan ich ketishi bilan qotishi almashinib turadi. Oz miqdorda bo‘tqasimon va suyuq najas massasining shilliq bilan ajralishi, ichak bo‘shaganda yengil tortish sezgisi yo‘qligi, yo badbo‘y yel chiqishi va alohida najas massasi bo‘lagi faqat shilliq bilan yoki qon aralash shilliq iplari bilan qoplangan. Yallig‘lanish to‘g‘ri ichakning seroz qavatiga tarqalsa, og‘riq turg‘un tus oladi, tez yurganda, silkinganda kuchayib, yotganda bosiladi. Ko‘pincha ko‘ngil aynishi, kekirish, og‘izda taxir ta’m paydo bo‘lishi, qorin quldirashi bezovta qiladi. Qorinni paypaslab tekshirilganda yo‘g‘on ichakning yallig‘­ langan joyi sohasida og‘riq, mushaklar tarangligi, ichaknig to‘liq kengaygan sohalari va toraygan joylari almashinuvi, quldirash aniqlanadi. Kechishining og‘ir-yengilligiga qarab kolitlar 3 ta asosiy turga ajratiladi: 1. Yengil turi, kam ko‘rinadigan belgilar bilan yuzaga chiqadi. Bemorlarning umumiy ahvoli qoniqarli bo‘ladi. 2. Og‘ir turida yaqqol ko‘rinadigan obyektiv va subyektiv o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. 3. Kolitning o‘rtacha og‘irlikdagi turining ko‘p ko‘rinishlari bor: biri yengil turiga, ikkinchisi og‘ir turiga yaqin bo‘ladi. Kolitning o‘rtacha og‘ir turi–subyektiv va obyektiv o‘zga­ rishlarning birmuncha ko‘rinishi bilan ifodalanadi. Najas tekshirilsa, shilliq leykotsitlar, to‘la parchalanmagan klechatka va kraxmal topiladi. Rentgenologik tekshiruv (irrigoskopiya) ichak faoliyati buzilganini ko‘rsatadi. Rektoromanoskopiya, sigmoidoskopiya, kolonoskopiya, shilliq pardada morfologik o‘zgarishlar borligini aniqlashga yordam beradi. Endoskopiya yordamida shilliq, yiring olinib, gistologik usulda tekshiriladi. 152

Davolash, parvarishlash. Surunkali kolitni davolash umumgigiyenik rejim, parhez, medikamentoz, sanatoriya va kurortlarda davolanishni o‘z ichiga oladi. Shifoxonada davolash muddati o‘rta hisobda 18–20 kun, ambulator sharoitda 10–14 kun. Dori-darmonlar bilan davolashdan maqsad: etiologik omilga qarshi kurashish, organizm qarshiligini kuchaytirish, yallig‘langan yo‘g‘on ichakka tinchlik berish, patologik jarayonga qo‘shilgan boshqa a’zolarga ta’sir qilish. Ko‘p hollarda kolit infeksiya natijasida kelib chiqishini e’ti­ borga olgan holda antibiotiklar bilan davolash kerak. Mahalliy davolash: ichakni chayish, dori-darmonli huqnalar, vannalar. Gastroentokolit – me’da va ichaklarning yallig‘lanishidir. Surunkali enterit–ingichka ichakning, kolit esa yo‘g‘on ichakning yallig‘lanishi. Ular, ayniqsa kolitlar, hazm sistemasining ko‘p uchraydigan patologiyasidir. Ingichka ichakdagi yallig‘lanish jarayonlarini yo‘g‘on ichak­ dagi shunday jarayonlardan qat’iy chegaralab qo‘yishga urinish hamisha o‘zini oqlayvermaydi, chunki jarayon surunkali kecha­ yotganda unga hamma ichaklar ozmi-ko‘pmi darajada albatta tortiladi. Organizm og‘ir metallar, ishqorlar, spirt bilan zaharlanishi, kasallik qo‘zg‘atuvchi virus va bakteriyalar ta’siri, ovqatlanish rejimining buzilishi, ovqatdan yoki doridan yuzaga keladigan allergiya va boshqalar sabab bo‘ladi. Ko‘pincha, bakteriyalardan zaharlanish natijasida ro‘y beradi. Me’da shirasi tarkibida kislota miqdorining kamayishi, organizmda vitaminlar yetishmasligi, jismonan zo‘riqish kabi omillar gastroenterokolitga sabab bo‘ladi Klinikasi. Kasallik to‘satdan boshlanadi, bemorning ko‘ngli aynib, to‘xtovsiz qayd qiladi, ichi ketadi, qorin og‘rib quldiraydi, ishtahasi yo‘qoladi. Ba’zan organizmning zaharlanish 153

belgilari ham qo‘shiladi: boshi og‘rib, harorati ko‘tariladi, og‘irroq kechganda yurak-tomir faoliyati buziladi, jigar va taloq kattalashadi, quvvatsizlik, hushdan ketish hollari kuzatiladi. O‘tkir gastroenterokolit to‘la-to‘kis davolanmasa, surunkali tus olib gastrit, kolit kabi asoratlar qoldirishi mumkin. O‘tkir gastritning ilk bor simptomlari paydo bo‘lishi bilan darhol shifokorga murojaat qilish kerak. Davolash, parvarishlash. Kasallik qo‘zigan davrda bemorni kasalxonaga yotqizish, parhez bilan davolashga katta ahamiyat berish, dori-darmonlar bilan davolashda: antibakterial preparatlar, hazm fermentlari, vitaminlar qo‘llash, fizioterapevtik muolajalar o‘tkazish, dispanser kuzatuvida bo‘lish lozim. Profilaktikasi. O‘tkir yuqumli ichak va parazitar kasalliklar, hazm organlarining toksindan zaharlanish va boshqa patologiya­ larning oldini olish va davolash, jarayonning avj olish, qo‘zish va asoratlarining oldini olish uchun yaxshi davo qilish, to‘g‘ri rejim va sifatli ovqatlanishga va boshqa umumgigiyenik choralarga amal qilishdan iborat. Parvarishi. Tibbiyot hamshirasi ichak kasalliklari bo‘limida shifokor yordamchisi va aholi orasida ichak infeksiyalarining profilaktikasi bo‘yicha tibbiy bilimlar targ‘ibotchisi sifatida ham faol ishtirok etadi. Ichak yo‘llari kasalliklari bilan kasallangan bemorlarga davo qilishning muhim shartlariga to‘g‘ri parhez rejimini tayinlash, og‘iz bo‘shlig‘ini parvarish qilish kiradi. Axlatini tutolmaydigan, og‘ir yotgan bemorlarning tagi tez-tez yuvib turiladi, o‘rin-ko‘rpa va ich kiyimlarining tozaligi doimo nazorat qilinadi. Nazorat savollari: 1. Ovqat hazm qilish a’zolari anatomo-fiziologik xususiyatlarini gapirib bering. 2. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligining klinik belgilarini gapirib bering. 3. Me’da yarasidan qon ketganda hamshira taktikasi.

Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklarida parhezning ahamiyati. Profilaktika chora-tadbirlari haqida so‘zlab bering. Enterit va kolit kasalliklarining belgilarini sanab bering. Enterit va kolit kasalliklarining profilaktikasi. Gastroenterokolit kasalligining klinikasini gapirib bering. Ichak kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarni parvarishlashning muhim jihatlarini sanab bering.

2.8. Jigar kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Jigar va o‘t yo‘llarining tuzilishi va vazifalari. Jigar o‘ng qovur­g‘alar osti sohasida joylashgan bo‘lib, bir qismi chap qovurg‘alar ostiga o‘tib boradi. Qavariq bo‘ladigan ustki yuzasi diafragmaga va qorinning oldingi devoriga taqalib turadi. Orqa va botiq bo‘ladigan pastki qismi o‘ng buyrak, buyrak usti bezi va ichaklarga taqalgan. Jigarni asosan qorin ichki bosimi mana shu holatda ushlab turadi. Boylam apparatining ahamiyati katta emas. Jigar elastik bo‘lganidan o‘z harakatida qorin ichki bosimiga bo‘ysunadi hamda nafas chiqarish va nafas olishga qarab diafragma bilan birga yuqori ko‘tariladi yoki past tushadi. Jigarning pastki cheti o‘ng qovurg‘alar osti ravog‘idan o‘tadi. Mana shu chetida ikkita o‘ymasi bor, o‘t pufagining tubi shularning birida turadi. Qorin pardasi ostida jigar qo‘shimcha fibroz parda – glisson kapsulasi bilan qoplangan. Jigar to‘qimasi jigar hujayralaridan tashkil topgan, bular birbiri bilan qo‘shilib, jigar to‘sinlarini hosil qiladi. Jigar to‘sinlari bir-biri bilan qo‘shilib, jigar bo‘lakchalarini tashkil etadi. Jigar bo‘lakchalarini biriktiruvchi to‘qima pardalari bir-biridan ajratib turadi. Jigar hujayralari orasidan o‘t kapillarlari o‘tadi, bular biri ikkinchisiga quyilib, bo‘lakchalararo o‘t yo‘llarini hosil qiladi. O‘t yo‘llari bir-biri bilan qo‘shilib jigar yo‘li (ductus hepaticus)ga aylanadi. Jigar yo‘li bilan o‘t pufagining chiqarish yo‘li (ductus cysticus) birga qo‘shilib, umumiy o‘t yo‘li (ductus choledochus) ni 155

hosil qiladi, mana shu umumiy o‘t yo‘li me’da osti bezining yo‘li bilan yonma-yon o‘n ikki barmoq ichakka quyiladi. Uning quyilish joyida fater so‘rg‘ichi (o‘n ikki barmoq ichakning katta so‘rg‘ichi) bor. Bo‘lakchalar ichidagi kapillarlar, endoteliydan tashqari, retikulyar hujayralar (jigarning kopfer hujayralari) bilan qoplangan. Bu hujayralar retikuloendotelial tizimga mansub bo‘lib, yuksak fagotsitar aktivlikka ega va mikroorganizmlar hamda turli zararli moddalarni yutib turadi. Jigarda qon aylanishi boshqa organlardagidan shu bilan farq qiladiki, jigarga qon jigar arteriyasidan kelib turishidan tashqari, qopqa venasidan ham kelib turadi. Me’da, ichak, me’da osti bezi, ichak tutqich va qorin pardasining venoz qoni qopqa vena orqali jigarga keladi. Jigar ichida qopqa vena tarmoqlarga bo‘linib, bo‘lakchalararo venalarga aylanadi, bular kapillarlarga bo‘linadi. Qopqa vena kapillarlari bilan jigar arteriyasining kapillarlari kapillarlar turini hosil qiladi, bir-biri bilan birikib, pastki kavak venaga quyiluvchi jigar venalarini hosil qiladigan markaziy venalarga qon shu kapillarlar to‘ridan o‘tadi. Shunday qilib, jigar me’da-ichak yo‘lidan yurakka qarab qon o‘tib turadigan yo‘lda joylashgandir. Me’da-ichak yo‘liga so‘rilib o‘tgan oziq moddalar avval jigarga kelib, unda murakkab bioximiyaviy o‘zgarishlarga uchraydi va shundan keyingina umumiy qon aylanish doirasiga tushadi. O‘t pufagi o‘t, ya’ni safro quyuq tortib, saqlanib turadigan organdir. Uning hajmi 60–70 ml ni tashkil etadi. O‘t pufagi devorida silliq muskul tolalari bor, bular adashgan nervdan keladigan impulslar ta’siri ostida qisqarib, o‘t pufagida turgan o‘tni o‘n ikki barmoq ichakka haydab chiqaradi. Impulslar me’da va o‘n ikki barmoq ichakka ovqat tushganida yuzaga keladi. Simpatik nerv o‘t pufagi devorini, aksincha, bo‘shashtiradi. O‘t pufagi o‘tdan suvni so‘rib olish xususiyatiga ega, shunga ko‘ra o‘t quyuqlashib borishi mumkin, shuning uchun ham pufakda o‘t 156

to‘q rangli va quyuq bo‘lib qoladi. O‘t tarkibida o‘t pigmentlari, asosan bilirubin, o‘t kislotalari va xolesterin bo‘ladi. Bir kechakunduz davomida ichakka 1 l atrofida o‘t ajralib chiqadi. Jigar organizmda juda muhim funksiyalarni bajaradi. I. P. Pavlov iborasi bilan aytganda, u inson organizmining «bosh laboratoriyasidir». Jigar sekretor, almashinuv va antitoksik funksiyalarni ado etib boradi. U o‘t ishlab chiqaradi (sekretor funksiyasi), bu o‘t qisman o‘n ikki barmoq ichakka, qisman o‘t pufagiga tushib turadi. O‘t ovqat hazmi va ichakdan yog‘larning so‘rilishi jarayonlarida muhim rolni o‘ynaydi. Jigarning moddalar almashinuvidagi funksiyasi juda xilmaxildir. Uglevodlar, oqsillar va yog‘lar hazmidan hosil bo‘ladigan mahsulotlar me’da-ichak yo‘lidan jigarga o‘tib, murakkab bioximiyaviy o‘zgarishlarga uchraydi. Oddiy uglevodlar (glukoza, fruktoza)dan jigarda glikogen hosil bo‘ladi, zaruriyat tug‘ilganida, masalan, jismoniy ish vaqtida u yana glukozaga aylanadi. Jigarda me’da-ichak yo‘lidan o‘tgan aminokislotalardan oqsillar hosil bo‘lib turadi. Aminokislotalarning bir qismi esa qayta ishlanib, glukozaga aylanadi. Albuminlar, fibrinogen, protrombin jigarda hosil bo‘ladi. Albumin hosil bo‘lishi izdan chiqqanida badanga shish keladi, protrombin bilan fibrinogen hosil bo‘lishi buzilganda esa qon ketadigan bo‘lib qoladi. Jigarda aminokislotalardan mochevina ham hosil bo‘lib turadi. Yog‘lar o‘t kislotalari ishtirokida hazm bo‘ladi va ichakda so‘riladi. Jigar yetishmovchiligida yog‘ kislotalarning parchalanishi oxirgi bosqichiga qadar yetib bormasdan, balki keton tanalari (aseton, asetosirka va boshqa oksimoy kislotalari) bosqichida turib qoladi. Jigarda xolesterin hosil bo‘lib turadi; jigar yetishmovchiligida qondagi xolesterin miqdori ancha kamayib ketadi. Jigar A, C, D, E hamda B guruh vitaminlarining yig‘ilib turadigan joyi (deposi) bo‘lib xizmat qiladi. Qonning ivish 157

jarayonida muhim rol o‘ynaydigan vitamin K jigarda hosil bo‘ladi. Jigarning antitoksik funksiyasi shundan iboratki, mikroblar, shuningdek yo‘g‘on ichakda oqsillar chirishida hosil bo‘ladigan zaharli moddalar jigarda ushlanib qoladi. Organizmga tashqaridan yuborilgan zaharli moddalar, shuningdek dori vositalari ham jigarda zararsizlantiriladi. Zaharli ta’sir ko‘rsatadigan ammiak jigarda moche­vinaga aylanadi. Klinik holat va simptomlar. Jigar va o‘t yo‘llari kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda quyidagi simptomlar paydo bo‘ladi: 1) og‘riq; 2) badan qichishuvi; 3) badan terisi va shilliq pardalarning sarg‘ish bo‘lib qolishi; 4) dispepsik o‘zgarishlar; 5) markaziy nerv sistemasiga aloqador buzilishlar. Bundan tashqari, mana shu kasalliklar paytida quyidagi sindromlar (simptomokomplekslar) yuzaga keladi: 1) sariqlik; 2) portal gipertoniya; 3) gepatoliyenal sindrom; 4) jigar yetishmovchiligi sindromi. Jigar va o‘t yo‘llari kasalliklari vaqtida bo‘ladigan og‘riqlar jigar tez kattalashib borishi munosabati bilan glisson kapsulasining cho‘zilib ketishi, jigarni qoplab turgan qorin pardasining yallig‘lanishi, o‘t pufagi yoki o‘t yo‘llarining ancha cho‘zilishi, shuningdek spastik ravishda tortishib (qisqarib) turishidan kelib chiqishi mumkin. Og‘riqlar odatda o‘ng qovurg‘alar ostida seziladi va har xil darajada bo‘lishi – og‘irlik sezilib turishidan tortib juda og‘ir sanchiq xurujlarigacha bo‘lishi mumkin. Badan terisi va ko‘zga ko‘rinib turadigan shilliq pardalarning sarg‘ish tusga kirib qolishi, shuningdek badan terisining qichishib turishi jigar kasalliklarida ancha ko‘p kuzatiladi. Badanning qichishib turishi qonda o‘t kislotalari to‘planib qolishiga bog‘liq, bu kislotalar teriga o‘tib, sezuvchi nervlarni ta’sirlantiradi. Gepatobiliar sistemasi kasallangan bemorlar ko‘pincha ko‘ngli aynab, havo bilan va achchiq kekiradi, og‘zi taxir bo‘lib, qurib turadi, ishtahasi pasayib ketadi. Qorinning dam bo‘lib turishi 158

va kattalashib ketishi (istisqo-assit) muhim simptom bo‘lib hisoblanadi. Markaziy nerv sistemasining buzilishiga xos simptomlar (bosh og‘rig‘i, qo‘zg‘alish, uyqusizlik, alahlash) ko‘pincha og‘ir intoksikatsiya (gepatargiya) mahalida paydo bo‘ladi. Shu darajadagi intoksikatsiya ko‘pincha jigar komasiga aylanib ketadi. Sariqlik jigar va o‘t yo‘llari kasalliklarida uchraydigan xarakterli sindromdir. U qon va to‘qimalarda bilirubin ortiqcha miqdorda bo‘lishi tufayli paydo bo‘ladi. Sariqlikda badan terisining rangi limon tusidan to unniqib ketgan zahil-sariq tusgacha boradi. Sariqlikning yengil shaklida faqat ko‘z oqi (skleralar) sarg‘ish bo‘lib turadi, subikteriklik deb shunga aytiladi. Sariqlikning uch tipi tafovut qilinadi: 1) jigardan pastga (mexanik); 2) jigarga (parenximatoz); 3) jigardan yuqoriga aloqador (gemolitik) sariqlik. Sariqlik tipini aniqlash diagnostik jihatdan katta ahamiyatga ega. Jigardan pastga aloqador (mexanik) sariqlik umumiy o‘t yo‘lini o‘sma bosib qo‘yishi; o‘sha yo‘lni tosh, kattalashib ketgan limfa bezi bekitib qo‘yishi tufayli paydo bo‘ladi va hokazo. O‘t odatdagicha ishlanib chiqaveradi-yu, lekin o‘n ikki barmoq ichakka odatdagicha tusholmay qoladi. U jigar yo‘llarida to‘planib boradi, o‘t kapillarlari yorilib, o‘t qon bilan limfaga o‘tadi. Qondagi konyugatsiyalangan bilirubin miqdori tez ko‘payib, skleralar, yumshoq tanglay va badan terisi sarg‘ish tusga kiradi. Siydik rangi to‘qlashib, qora pivo rangidek bo‘lib qoladi. Ichakka o‘t tushmay qo‘yganligidan axlat rangi yo‘qolib, gilvata tusiga kiradi. Bemorlarni badan qichishuvi behalovat qiladi. Qonda o‘t kislotalari anchagina to‘planib qolganida puls siyraklashib, arterial bosim pasayib ketadi, ekstrasistoliya paydo bo‘ladi. Xolemiya uzoq davom etganida odam ozib ketadi, bu – ichakka o‘t tushmay qo‘yganiga bog‘liq bo‘ladi. Ichakka o‘t tushmay qo‘yishi ichak va me’da osti bezi fermentativ faoliyati hamda 159

ovqat so‘rilishining buzilishiga olib keladi. Mexanik sariqlik uzoq davom etganida xolestaz jigarda organik kasalliklar (biliar sirroz) boshlanib, jigar funksiyalari buzilishiga sabab bo‘ladi. Jigarga aloqador (parenximatoz) sariqlik shuning natijasida paydo bo‘ladiki, zararlangan jigar hujayralari, ular bilan birgalikda esa o‘t kapillarlari ham bilirubinni o‘t yo‘llariga emas, balki to‘g‘ridan to‘g‘ri qonga chiqarib turadi. Parenximatoz sariqlik Botkin kasalligi, aktiv surunkali gepatitlar, jigar sirrozlarida ko‘riladi. Qondagi konyugatsiyalangan va erkin bilirubin miqdori ko‘payib ketadi. Axlat kasallik avjiga chiqqan mahaldagina rangsizlanadi; jigar funksiyalari asliga kela boshlagan sari o‘n ikki barmoq ichakka o‘t o‘tib, axlatga rang kira boshlaydi. Jigarga aloqador sariqlik jigarning almashinuv funksiyalari (ug­ le­vodlar, yog‘lar, oqsillar almashinuvidagi funksiyalari), shuning­ dek antitoksik funksiyasi buzilishi bilan birga davom etib boradi. Gemolitik sariqlik eritrotsitlar parchalanishi va ko‘p miqdorda erkin bilirubin hosil bo‘lishi tufayli yuzaga keladi. Bilirubin anchagina hosil bo‘lib turishiga qaramay, qondagi miqdori uncha ko‘p bo‘lmaydi. Sababi shuki, bilirubinning deyarli hammasi ichakka o‘tib turadi (jigar va o‘t yo‘llari shikastlanmagan bo‘ladi). Pufakdan chiqadigan o‘t qora rangli bo‘ladi. Axlat rangi to‘q. Siydikda bilirubin bo‘lmaydi. Shunday qilib, gemolitik sariqlikda o‘t kislotalari ushlanib qolmaydi, badan qichishuvi va bradikardiya bo‘lmaydi, siydikda bilirubin miqdori ko‘paymaydi, o‘n ikki barmoq ichak suyuqligi va axlat rangsizlanmaydi, badan terisining sarg‘ayishi esa unchalik ko‘p bo‘lmaydi. Portal gipertoniya – qopqa vena sistemasida qon bosimining ko‘tarilib ketishidir. Bunday hodisa mexanik to‘siqlar (jigarda yallig‘lanish yoki degenerativ o‘zgarishlar, qopqa venasida tromblar, jigarda o‘sma yoki metastazlar) borligi tufayli qopqa venadan qon oqib ketishi qiyinlashib qolgan mahallarda yuzaga keladi. Qopqa venasida qon bosimi shu qadar ko‘tarilib ketadiki, 160

bu narsa venoz kollaterallar va assit (istisqo) paydo bo‘lishiga olib keladi. Kollaterallar (anastomozlar) qopqa venasi sistemasining o‘zi bilan ustki va pastki kovak vena tarmoqlari o‘rtasida vujudga keladi. Anastomozlar ko‘pincha: 1) me’da va qizilo‘ngach venalari orqali; 2) kindik venalari sistemasi orqali; 3) gemorroidal venalar orqali yuzaga keladi. Portal gipertoniya qorin bo‘shlig‘i organlarida qon dimlanib qolishiga olib boradi, shu munosabat bilan taloq kattalashib ketadi. Me’da bilan ichakda qon dimlanib qolishi shu organlar sekretor va so‘rish funksiyalarining buzilishiga olib keladi. Gepatoliyenal (jigar bilan taloqqa doir) sindrom jigar bilan taloqning kattalashib ketishidir; jigar raki va sirrozida jigar juda kattalashib ketishi mumkin (gepatomegaliya). Jigar kattalashuvi, odatda, taloqning ham kattalashib ketishiga, ya’ni gepatoliyenal sindrom paydo bo‘lishiga olib kelad. Bu organlarni bir-biriga payvasta qiladigan narsa tuzilishida o‘xshashlik borligidir; retiluoendotelial to‘qimasining ko‘pligi, ikkala organ tomirlari o‘zanining kengligi va qonning sekin oqib turishi shu jumladan. Jigar yetishmovchiligi sindromi markaziy nerv sistemasiga aloqador o‘zgarishlarni – uyqusizlik, kayfiyat-ruhiyatning o‘zgarib turishi, ba’zi funksiyalarning buzilishini, shuningdek jigar kasalliklarida uchraydigan gemorragik diatez, ya’ni salga qon ketadigan bo‘lib qolish hodisasini o‘z ichiga oladi. Salga qon ketadigan bo‘lib qolish hodisasi quyidagilarga bog‘liq: 1) qon ivish jarayonida bevosita ishtirok etadigan protrombin bilan fibrinogenning jigarda hosil bo‘lib turishining buzilishiga; 2) ka­ pillarlar o‘tkazuvchanligi kuchayib ketishiga; 3) avitaminoz, avvalo qonning ivishida ishtirok etadigan vitamin K avita­ minoziga. Jigar yetishmovchiligi sindromi paydo bo‘lganida jigar komasi boshlanib qolishi mumkin. Obyektiv tekshirish. Bemorni kunduz kuni ko‘zdan kechirib ko‘rish kerak. Badan terisi va ko‘rinadigan shilliq pardalarni 161

ko‘zdan kechirishda sariqlik bor-yo‘qligiga ahamiyat bermoq zarur. Sariqlik ko‘z oqi (sklera) va qattiq tanglay shilliq pardasida hammadan ilgari paydo bo‘ladi. Jigari kasal bemorlarda ko‘pincha badan terisi qichishib turadi va qashlayverish natijasi o‘laroq badanida tirnalgan joylar bo‘ladi. Bundan tashqari, bemorni ko‘zdan kechirishda badanida qontalash bo‘lib qolgan joylar bor-yo‘qligiga ahamiyat beriladi. Qorin terisi ko‘zdan kechirilganida oldingi qorin devorida, ayniqsa kindik atrofida venoz anastomozlarni topish mumkin, bu joyida ko‘pincha kengayib ketgan venalar koptok-koptok bo‘lib, «meduza boshi» shakliga kirib qoladi. Bo‘yin, yuz, yelka, orqa, qo‘l panjalarida tomir yulduzchalari bo‘lishi ko‘p uchraydigan belgidir. Portal qon aylanishining izdan chiqishi assit-istisqo paydo bo‘lishiga olib keladi, bunda ko‘pincha kindik bo‘rtib chiqib turadi. Qo‘l kaftlarining qip-qizarib turishi (giperemiya), tirnoqlar o‘zgarishi, erkaklarda ko‘krak bezlarining kattalashib ketishi (ginekomastiya) ham ko‘riladi. Jigarni tukullatib (perkussiya qilib) ko‘rish katta-kichikligi va chegaralarini bilib olishga imkon beradi. Odatda, jigardan absolyut bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning ustki va pastki chegaralari aniqlanadi. Ustki chegarasi o‘ng o‘pkaning pastki cheti turadigan joyga to‘g‘ri keladi. Uni aniqlash uchun sekin perkussiya qilib ko‘riladi. Xuddi o‘ng o‘pkaning pastki chegaralarini aniqlashda qilinganidek, yuqoridan pastga tomon perkussiya qilib tushiladi. Jigardan absolyut bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning ustki chegarasi me’yorda ko‘krak yoni chizig‘i bo‘ylab VI qovurg‘aning ustki cheti, o‘rta o‘mrov chizig‘i bo‘ylab VI qovurg‘a va o‘ng tomondagi oldingi qo‘ltiq osti chizig‘i bo‘ylab VII qovurg‘ada joylashgan bo‘ladi. Jigardan absolyut bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning pastki chegarasini aniqlash uchun yuqorida aytib o‘tilgan chiziqlar va oldingi o‘rta chiziq bo‘ylab va nihoyat darajada sekin qilinadigan 162

perkussiya yoki Obrasov-Strajesko metodiga muvofiq bir barmoq bilan qilinadigan perkussiyadan foydalaniladi. Perkussiyani bemorni yotqizib qo‘yib, qorinning o‘ng yarmi sohasidan boshlanadi. Zarb tushgan mahaldagi timpanik tovush bilinib turadigan bo‘lishi uchun plessimetr-barmoq kindik damiga yoki pastroqqa qo‘yiladi. So‘ngra plessimetr-barmoq asta-sekin yuqori surilib, timpanik tovush absolyut bo‘g‘iq tovushga aylanadigan joy chegarasigacha boriladi. Plessimetr-barmoqning pastki qirg‘og‘i bo‘ylab belgi qo‘yib olinadi. Jigarning chap bo‘lagi chegarasini aniqlash uchun plessimetr-barmoq VIII–IX qovurg‘alar damida chap qovurg‘alar ravog‘i chetiga qo‘yiladi va timpanik tovush bo‘g‘iq tovushga aylanguncha qovurg‘alar ravog‘i cheti tagidan o‘ngga tomon perkussiya qilib boriladi. Belgi plessimetr-barmoq chap qirg‘og‘i bo‘ylab olinadi (chegaradan o‘rta chiziqqacha bo‘lgan masofa santimetrlar hisobida o‘lchanadi). Jigardan absolyut bo‘g‘iq tovush chiqadigan joyning pastki chegarasi me’yorda o‘ng tomondagi oldingi qo‘ltiq osti chizig‘i bo‘ylab olganda X qovurg‘a bo‘ylab, o‘rta-o‘mrov chizig‘idan olganda – o‘ng tomondagi qovurg‘alar ravog‘ining pastki cheti bo‘ylab, o‘ng ko‘krak yoni chizig‘idan olganda – o‘ng tomondagi qovurg‘alar ravog‘idan 2 sm pastdan, oldingi o‘rta chiziqdan olganda – xanjarsimon o‘simtadan 4–6 sm pastdan, chap tomondagi ko‘krak oldi chiziqdan olganda chap qovurg‘a ravog‘ining pastki cheti bo‘ylab o‘tadi. Jigardan bo‘g‘iq ovoz chiqadigan joy balandligi (jigar ustki va pastki chegaralarining tegishli ikki nuqtasi o‘rtasidagi masofa) me’yorda o‘ng tomondagi ko‘krak oldi chizig‘idan hisoblaganda 8–10 sm ni, o‘ng tomondagi o‘rta-o‘mrov chizig‘idan hisoblaganda 9–11 sm ni, o‘ng tomondagi oldingi qo‘ltiq osti chizig‘idan hisoblaganda 10–12 sm ni tashkil etadi. Jigar bilan o‘t pufagi bemorni tik turgizib yoki chalqanchasiga yotqizib qo‘yilgan holda paypaslab ko‘riladi (palpatsiya). Tekshiruvchi kishi bemorning o‘ng tomoniga o‘tiradi. Jigarni 163

palpatsiya qilinganda katta-kichikligi, konsistensiyasi (yumshoqqattiqligi), oldingi chetining olgan holati, sezuvchanligi aniqlanadi. Palpatsiya mahalida barmoqlar qorin bo‘shlig‘iga chuqur botirilmaydi (ichak palpatsiyasidagi singari), chunki organ qo‘l harakatidan emas, balki nafas vaqtida o‘zi so‘rilib turishi natijasida qo‘lga unnaydi. Qorin muskullari imkoni boricha bo‘shashtirilgan, qorin bilan chuqur nafas olingan vaqtda, qo‘llarni bosmasdan turib paypaslab ko‘riladi. O‘ng qo‘l kafti bilan qovurg‘a ravog‘idan pastroqda qoringa qo‘yiladi. Chap qo‘lning kafti va to‘rt barmog‘i o‘ng bel sohasiga qo‘yiladi, shu qo‘lning bosh barmog‘i bilan esa yon va oldingi tomondan qovurg‘a ravog‘iga bosiladi. Har safar nafas chiqarilib, qorin devori bo‘shashgan mahalda o‘ng qo‘l bilan jigar paypaslab ko‘riladi (palpatsiya). Nafas olish vaqtida jigar past tushib, avval barmoqlarga yaqinlashib keladi va barmoqlarni aylanib o‘tib, ular tagidan sirg‘alib chiqadi. Sog‘lom odamlarda jigar cheti (qirrasi) o‘rta-o‘mrov chizig‘i bo‘ylab olganda qovurg‘a ravog‘i yonida qo‘lga unnaydi: u o‘tkir, yumshoq, kam sezuv­chan bo‘ladi. Jigar kattalashib ketganida qirrasi qovurg‘a ravog‘idan pastda qo‘lga unnaydi. Venoz qon dimlanib qolganida jigar qirrasi dumaloqlashib, zich bo‘lib qoladi, bezillab turadi, sirrozda notekis va juda qattiq, zich; o‘sma bor mahalda zich va g‘adirbudur bo‘ladi. O‘t pufagi sog‘lom odamlarda qo‘lga unnamaydi. O‘t turib, dimlanib qolganida, u jigar qirrasi ustida turgan oval tana ko‘rinishida qo‘lga unnaydi. Rеntgеnоlоgik: rеntgеnоgrаfiya, rеntgеnоskоpiya, xоlеsistоgrаfiya, xоlаngiоgrаfiya. Jigаrni punksiоn biоpsiyasi vа lаpоrоskоpiya. Jigаr rа­kigа shubhа bo‘lgаndа vа ko‘pаyib bоruvchi sаriqlikdа o‘t qоpini tеkshirish uchun o‘tkаzilаdi. Duоdеnаl zоndlаsh. O‘t qоpi vа o‘t yo‘llаri hоlаtini tеkshirish uchun o‘tkаzilаdi. Lаbоrаtоriya mеtоdi. Qоnning biоki­myoviy tеkshiruvi. 164

Dаvоsi. Mеdikаmеntоz dаvо. (Diyеtоtеrаpiya) pаrhеz bilаn dаvо­lаsh. Hаmshirаlik pаrvаrishi. Sаriqlik. Hаmshirа tеri vа shilliq qаvаt­lаrining rаngini diqqаt bilаn kuzаtib bоrаdi, shuningdеk bemor аxlаti vа pеshоbi rаngigа hаm e’tibоr bеrаdi. O‘zining kuzаtgаnlаri haqida hаmshirа dаvоlоvchi shifоkоrgа аxbоrоt bеrib turishi kеrаk, chunki tеri vа chiqindilаr rаngining o‘zgаrishi muhim tаshxisiy аhаmiyatgа egа. Hаmshirа bemordаn оch qоringа bilirubin miqdоrini аniqlаsh vа bоshqа jigаr sinаmаlаri uchun qоn оlаdi. Sаriqlikdа bаrchа bemorlаrgа yotоq rеjimi buyurilаdi. Аsоsаn tаr­kibidа yеtаrli dаrаjаdа оqsillаr, uglеvоdlаr, vitаminlаr sаqlаngаn pаrhеzgа аmаl qilinаdi. Bemordа hаr kuni o‘zidа jigаr funksiyasini nоrmаllаshtirish uchun kеrаk bo‘lаdigаn аminоkislоtаlаr – mеtiоnin vа sistеin sаqlаgаn tvоrоgdаn 200–300 g bеrish tаvsiya etilаdi. Yog‘ miq­dоri 60 gr gаchа chеgаrаlаnаdi, bu miqdоr sаriyog‘ vа o‘simlik yog‘idаn tаshkil tоpgаn bo‘lishi kеrаk. Аlkоgоl istе’mоl qilish qаt’iy mаn etilаdi. Bemor kun dаvоmidа 1500 ml gаchа suyuqlik qаbul qilishi kеrаk. Kеchiktirib bo‘lmаydigаn yordаm, sаriqlikni kеltirib chiqаrgаn аsоsiy kаsаllik xаrаktеrigа bоg‘liq bo‘lаdi. Оg‘riq. Оg‘riqdа pаrvаrish qilishdа оg‘riqning xаrаktеri vа jоylаshuvini, оg‘riq pаydо bo‘lish sаbаbini аniqlаsh, bemorgа o‘rnidа qulаy vаziyat yarаtib bеrish lоzim. Uzоq dаvоm etuvchi оg‘riqlаrdа dаrhоl shifоkоrgа xаbаr bеrish lоzim. Hаttоki qоrindа kuchli оg‘riq bo‘lgаndа hаm, hаmshirа shifоkоr buyrug‘isiz оg‘riq qоldiruvchi vоsitа, аyniqsа nаrkоtik vоsitаlаrni bеrishi mumkin emаs. Qоrindаgi оg‘riq sаbаbi аniqlаnmаgunichа vа shifоkоr tаvsiyasisiz isitgichdаn fоydаlаnish, bemorgа ichаkni bo‘shаshtiruvchi dоri bеrish, huqnа qo‘yish mumkin emаs. Qоrin bo‘shlig‘i оrgаnlаridа kеchiktirib bo‘lmаydigаn jаrrоhlik yordаmi tаlаb qiluvchi ko‘pginа o‘tkir kаsаlliklаridа shifоkоr 165

ko‘rsаtmаsisiz yuqоridаgi muоlаjаlаrni o‘tkаzish kаsаllik kеchishini оg‘irlаshtirishi vа turli аsоrаtlаrni kеltirib chiqаrishi mumkin. Dispеptik sindrоm. Ishtаhа yomоnlаshuvidа imkоni bоrichа оvqаt turlаri xilmа-xilligini ko‘pаytirish vа оvqаtni isitilgаn hоldа bеrish lоzim. Stоl оzоdа vа chirоyli bеzаtilishi kеrаk. B guruh vitаminlаri yaxshi tа’sir ko‘rsаtаdi. Ko‘ngil аynishi vа qаyt qilish mе’dа muskulаturаsini qаrshi pеris­tаltikаsi hisоbigа yuzаgа kеlаdi. Qusish vаqtidа hаmshirа bemor yonidа bo‘lаdi, ungа kеrаkli yordаmni ko‘rsаtаdi, lоtоk yoki tоg‘оrа bеrаdi, bоshini ushlаb turаdi. Qusuq mаssаlаrini ko‘ruvdаn o‘tkаzishi lоzim. Qusishdаn so‘ng hаmshirа bemorgа оg‘iz bo‘shlig‘ini chаyishgа yordаm bеrаdi yoki оg‘ir bemorlаrdа o‘zi bаjаrаdi. Hаvо bilаn kеkirish – аsоsаn оvqаtlаnаyotgаn pаytdа hаmshirа bemorgа оvqаtni аstа-sеkinlik bilаn yaxshilаb chаynаshni, оvqаt pаytidа o‘qimаslik, gаplаshmаslik, оvqаtni kichik pоrsiyalаr bilаn yеyishni tаvsiya etаdi. Hаmshirа ichаklаrni vаqtidа bo‘shаlishini, аxlаt xаrаktеri, kоn­sistеnsiyasi, rаngini kuzаtib bоrishi kеrаk. Аgаr аxlаt оzginа bo‘lsа-dа qоrа mоy xаrаktеrigа egаligigа shubhа bo‘lsа, hаmshirа bemorni o‘rnigа yotqizishi vа dаvоlоvchi shifоkоrgа аxlаtni ko‘rsаtishi shаrt. Аxlаt xаrаktеrining o‘zgаrishi haqida, ya’ni uning tеzlаshishi, shilliq, yiring vа qоn tоmchilаrining pаydо bo‘lgаnligini hаmshirа dаrhоl shifоkоrgа аytishi lоzim. Qаbziyatdа аvvаlо pеristаltikаni kuchаytiruvchi tаоmlаr: qаynаtilgаn shоlg‘оm, qоrа оlxo‘ri, xоm оlmа, оch qоringа 1 stаkаn sоvuq suv tаvsiya qilinib, ichаk fаоliyati yaxshilаnаdi. Tаоm qаynоq bo‘lmаsligi kеrаk. Tеri bеlgilаri. Sаriqdа аzоb bеruvchi qichimаni issiq dush qаbul qilish bilаn, tеrini 1% li mеntоl yoki sаlitsil spirti bilаn аrtib, аntigistаmin prеpаrаtlаr (dimеdrоl, pipоlfеn) qаbul qilishi 166

bilаn yеngillаtish mumkin. Nоstеrоid tеri qichimаsi bo‘lgаn bemorlаrdа qo‘l tоzаligigа e’tibоr bеrish lоzim, qichigаndа tеrigа yiringli infеksiya tushishini оldini оlish uchun tirnоqlаrni vаqtidа оlib turish lоzim. Assit. Аssitdа suyuqlik qаbul qilish chеgаrаlаnаdi, shu bilаn bir vаqtdа оsh tuzining sutkаlik dоzаsini 4–5 g gаchа kаmаytirilаdi. Bа’zаn аssit kuchаyib bоrgаndа qоrin bo‘shlig‘i punksiyasi o‘tkаzilаdi. Hаmshirа muоlаjа o‘tkаzishdа shifоkоrgа yordаm bеrаdi. Kеrаkli jihоzlаrni vа mеdikаmеntlаrni tаyyorlаydi, punksiyadаn оldin siydik qоpini bo‘shаtgаnligini nаzоrаt qilаdi. Punksiyadаn so‘ng bemor yotоq rеjimidа bo‘lishi zаrur. Jigаr kаsаlliklаridа dаvоlаsh mаqsаdidа ichishgа sirоp hоlidа, tоmchilаb huqnаdа, tеri оstigа vа vеnа ichigа ko‘pginа miqdоrdа glukоzа yubоrilаdi. Glukоzа yaxshi o‘zlаshtirilishi uchun bir vаqtdа tеri оstigа 8 TB insulin yubоrilаdi. Insulin yubоrgаndа, uning qоnidаgi qаnd miqdоrini pаsаytirib, gipоglikеmik rеаksiya bеlgilаrini (quvvаtsizlik, tеrlаsh, tаnаdа titrоq) kеltirib chiqаrishi mumkinligini esdа tutish kеrаk. Shuning uchun insulin yubоrgаndаn so‘ng bemorni аlbаttа оvqаtlаntirish, аgаr gipоglikеmiyaning bеlgilаri pаydо bo‘lsа, 2–3 bo‘lаk qаnd bеrish, 20 ml 40% li glukоzа eritmаsini vеnа ichigа yubоrish vа shifоkоrni chаqirish kеrаk. Jigаr kаsаlliklаrini dаvоlаshdа diyеtоtеrаpiya kаttа аhа­ miyat­gа egа. Jigаr kаsаlliklаri bilаn оg‘rigаn bemorlаrni dаvо­ lаshdа sеdаtiv vоsitаlаr, ichni bo‘shаshtiruvchi prеpаrаtlar, spаz­ mоlitiklаr, o‘t hаydоvchi prеpа­rаtlаr, vitаminоtеrаpiya vа fеrmеnt prеpаrаtlаri, аntibаktеriаl, аntigistаmin vа gоrmоnаl prеpаrаtlаr qo‘llаnilаdi. Bundаn tаshqаri, bemor аhvоlini hisоbgа оlgаn hоldа prеpаrаtlаr kоmplеks hоldа qo‘llаnilаdi. Аsоrаtlаr jаrrоhlik yo‘li bilаn dаvоlаnаdi. Hаmshirа qo‘llаnilаyotgаn mеdikаmеntlаrning аsоsiy vа nоjo‘ya tа’sirini, ulаrni yubоrish yo‘llаrini, tа’sir qilish vаqtini, 167

bir mаrtаlik vа mаksimаl dоzаsini аniqlаshtirib оlish vа bu prеpаrаtlаrni zаrаrsiz vа to‘g‘ri yubоrish uchun kеrаkli yordаm bеrishi, shuningdеk bemorgа prеpаrаtlаrning effеktini vа nоjo‘ya tа’sirini tushunib оlishgа yordаm bеrishi vа kеlаjаkdа o‘zini nаzоrаt qilgаn hоldа dоrilаrni to‘g‘ri vа o‘z vаqtidа qаbul qilishgа o‘rgаtishi lоzim. Tаhlil: ishlаtilаyotgаn prеpаrаtlаrning аsоsiy tа’siri, bir mаrtаlik (dоimiy) dоzаsi, mаksimаl dоzаsi, yubоrish usuli, tа’sir qilish dаvо­miyligi, nоjo‘ya tа’siri. Umumiy аhvоlini o‘rgаnish, ishlаtilаyotgаn prеpаrаtlаr tоmо­ nidаn nоjo‘ya tа’sirni kеlib chiqqаnligi, dоri qаbul qilish vа hаyotiy оdаtlаrni tеkshirish, dоri qаbul qilish bo‘yichа (ko‘rsаtmа) kеrаkli ko‘rsаtmаlаrni bаjаrish. Pаrvаrish vаzifаlаri: mеdikаmеntоz tеrаpiyani nоjo‘ya tа’sir­lаrsiz yoki ikkilаmchi аsоrаtlаrsiz xаvfsiz vа qulаy tаrzdа o‘tkаzish, mеdikаmеntоz dаvоlаsh nаtijаsidа kеlib chiqqаn pаtоlоgik o‘zgаrish­lаrni o‘z vаqtidа аniqlаsh vа chоrа ko‘rish, dоri qаbul qilishdа o‘zini nаzоrаt qilish qоbiliyatini o‘stirish vа muоlаjаni o‘z vаqtidа vа аniq bаjаrа оlish. Hаmshirаlik fаоliyati: dоri vоsitаlаrini to‘g‘ri yubоrish, nоrmаdаn chеtlаnishlаrni ertа аniqlаsh vа shifоkоrgаchа bo‘lgаn yordаmni ko‘r­sаtish, o‘z-o‘zini nаzоrаt qilishdа yordаm bеrishi. 2.8.1. Surunkali gepatit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

Jigarning surunkali tarzda shikastlanishi hujayralaridagi yallig‘la­nish – distrofik protsesslar bilan xarakterlanadi. Etiologiyasi. Surunkali gepatitlar har xil sabablarga ko‘ra paydo bo‘ladi. Etiologiyasida rol o‘ynaydigan asosiy omillar infeksiya, intok­sikatsiya, allergiya va alkogoldir. 50–80% hollarda surunkali gepatit Botkin kasalligi (virusli gepatit)dan keyin paydo bo‘ladi. Su­r unkali bezgak, brutsellyoz, sil kabi 168

infeksiyalardan keyin ham jigar shikastlanib qoladi. Odamning sanoatda, turmushda uchraydigan zaharlar yoki dori preparatlari (benzol, qo‘rg‘oshin, trinitrotoluol, metil xlorid, xloroform, atofan va boshqalar) bilan surunkasiga zaharlanib yurishi natijasida ham bu kasallik paydo bo‘laveradi. Zaharli moddalar ta’sir qilganida bevosita jigar parenximasining shikastlanishi va fermentlar almashinuvining buzilishi hammadan katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Toksik-allergik gepatitlar zaharlarning to‘g‘ridan to‘g‘ri jigar hujayralariga ta’sir qilishi natijasida paydo bo‘lmay, balki o‘sha zaharlarga sezuvchanlik kuchayib ketishi natijasida paydo bo‘ladi (dorilardan paydo bo‘ladigan gepatitlar, allergiya paytida uchraydigan gepatitlar). Almashinuv buzilishiga aloqador jigar kasalliklari (gepatozlar) oqsillar, vitaminlar, gormonlar yetishmovchiligi tufayli jigarda moddalar almashinuvi izdan chiqishi natijasida, amiloidoz, jigar yog‘ distrofiyasi mahalida vujudga keladi. Jigardagi distrofik va yallig‘lanish jarayonlarining surunkali tarzda o‘tishi va zo‘rayib borishi yo virusning organizmda uzoq saqlanib qolishiga yoki o‘zgarishlar patogeneziga immun protsesslar qo‘shilishiga bog‘liq bo‘ladi. Klinik holat va simptomlar. Agressiv surunkali (aktiv) gepatit uchta sind­rom – astenovegetativ, dispeptik sindrom va jigar yetish­movchiligi bilan xarakterlanadi. Astenovegetativ sindrom uchun darmonsizlik, salga charchab qolish, ozib ketish sin­gari belgilar xarakterlidir. Dispeptik o‘zgarishlar ishtaha yo‘qolishi va ko‘ngil aynab turishi bilan namoyon bo‘ladi, ovqat yeyilganidan va dori ichilganidan keyin ko‘ngil aynashi kuchayib, odam behuzur bo‘laveradi. Jigar yetishmovchiligi uchun mudroq bosaverishi, qon ketib turishi, vaqt-vaqtida badan sarg‘ayib, assit paydo bo‘lib turishi xarakterlidir. Bunday bemorlar palpatsiya va perkussiya qilib ko‘rilganida jigari kattalashib ketgani ma’lum bo‘ladi. Kasallik qo‘zib turgan 169

mahallarda jigar qovurg‘alar ravog‘i chetidan 5–8 sm past tushib qoladi. Remissiya mahalida jigar kichrayadi. Funksional sinamalar qilib ko‘rilganida umumiy oqsillar miqdori ko‘payib gipergammaglobulinemiya paydo bo‘lgani topiladi, timol sinama, allaninaminotransferaza, asparta­taminotransferaza, lak­ tat­degidrogenaza ko‘rsatkichlari katta bo‘lib chiqadi. Ra­dioaktiv oltin bilan olingan skanogrammalarda jigar rasmi suyuq bo‘lib tushadi, bromsulfalein bilan o‘tkaziladigan sinama natijalari o‘zgaradi. Remissiya mahallarida funksional sinamalar natijasi durustroq bo‘lib chiqadi-yu, lekin kamdan kam hollarda normal miqdorlarga yetadi. Persistlovchi surunkali gepatitda klinik simptomatika agressiv gepatitdagidek, unchalik ifodalangan bo‘lmaydi. Bemor­ larning o‘ng qovurg‘alari osti og‘rib turadi, dispeptik o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Qon zardobida oqsillar miqdori birmuncha ortadi, o‘rtacha ifodalangan gipergammaglobulinemiya bo‘ladi. Bemorlarning bir qismida fermentlar miqdori salgina ko‘payadi va bromsulfalein bilan o‘tkaziladigan sinama normadan bosh­ qacharoq bo‘lib chiqadi. Xolestatik gepatitda kasallikning asosiy belgilari badan qichishuvi, ko‘z oqi va badan terisining sarg‘ayishidan iborat bo‘ladi. Sariqlik, odatda, to‘satdan paydo bo‘ladi. Jigar qovurg‘alar ravog‘i chetidan 2–3 sm past tushib turadi, qattiq, qirrasi silliq bo‘lib qo‘lga unnaydi. Bemorlarning qon zardobida bilirubin, ishqoriy fosfataza, xolesterin miqdori ko‘payib ketadi. Bir qancha hollarda timol sinamasi ko‘rsatkichlari g‘avori bo‘lib chiqadi, gipergammaglobulinemiya kuzatiladi. O‘tishi. Surunkali gepatitning o‘tishi shakliga bog‘liq. Persist­ lovchi surunkali gepatit uzoq – 20 yilgacha davom etib boradi. Ko‘pchilik kasallarda protsess to‘xtab qoladi (stabilizatsiya), jigar sirroziga aylanishi kamdan kam ko‘riladi. Agressiv shakli qo‘zib turishi (retsidivlar) bilan xarakterlanadi. Agressiv va xolestatik 170

gepatitda bemorlarning 20–40 % da kasallik jigar sirroziga aylanadi. Profilaktikasi va davosi. Surunkali gepatitning profilaktikasi avvalo virusli gepatitning tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik va unga yaxshi davo qilishdan iborat. Botkin kasalligi bilan og‘rib o‘tgan odamlar dispanser hisobiga olinishi kerak. Surunkali gepatitlar profilaktikasining ikkinchi muhim vazifasi ularning paydo bo‘lish sabablarini bartaraf etishdir. Ichkilik ichish, har xil zaharli moddalarga yaqin yurishga yo‘l qo‘ymaslik zarur. Surunkali gepatitda kasallarning hammasi dispanser kuzatuvida bo‘lishi kerak. Surunkali gepatitlarga qilinadigan davo jigarni avaylashga va jigar hujayralarining regeneratsiyaga layoqatini kuchaytirishga qaratilgan chora va vositalarni buyurishdan iborat. Bemorlarga o‘rindan turmay yoki hojatni hisobga olmaganda uydan (palatadan) chiqmay yotish, yog‘i chegaralangan parhez (diyeta № 5) buyuriladi. Sutkali ratsion 100–120 g oqsillar, 70–80 g yog‘lar, 400–500 g uglevodlardan iborat bo‘ladi. Jigardagi almashinuv jarayonlarini yaxshilaydigan dorilar: C, B1, B6, B12 vitaminlar, kokarboksilaza, lipoat kislota, aminokislotalar va oqsil gidrolizatlari buyuriladi. Oqsil gidrolizatlari (gidrolizin, aminopeptid, aminokrovin) jigar hujayralari regeneratsiyasini yaxshilaydi. Lipoat kislota va lipamid 1–2 oy davomida 1 tabletkadan kuniga 3–4 mahal, glutaminat kislota ham 1–2 oy davomida kuniga 1–1,5 g dan ishlatiladi. Agressiv va xolestatik gepatitlar mahalida yallig‘lanishga qarshi va im­mu­nodepressiv ta’sir ko‘rsatish maqsadida 2–3 oyga sutkasiga 20–30 mg dan prednizolon buyuriladi, keyin esa asta-sekin quvvatlovchi dozalarga o‘tiladi (10–15 mg). Kichik dozadagi prednizolon bilan birga delagil (sutkasiga 0,25–0,5 g dan) yoki azatioprin (sutkasiga 0,1–0,2 g dan) qo‘shib ishlatiladi. Kasallikka xoletsistit yoki o‘t yo‘llari diskineziyasi ham qo‘shilib o‘tayotgan bo‘lsa, o‘t haydovchi vositalar berish o‘rinlidir. Me’da-ichak kasalliklariga ixtisoslashgan kurortlarda davolanish tavsiya etiladi. 171

2.8.2. Jigar sirrozi kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

Jigar sirrozi tobora zo‘rayib boradigan surunkali kasallik bo‘lib, jigar parenximasi bilan stromasining shikastlanishi, ayni vaqtda jigar hujayralari distrofiyaga uchrab, biriktiruvchi to‘qimaning tekis o‘sib borishi, tomirlar sistemasining zararlanishi, jigar funksiyalarining izdan chiqishi va portal gipertenziya avj olib borishi bilan xarakterlanadi. Etiologiyasi va patogenezi. Sirroz polietiologik kasallikdir, uning kelib chiqishi va avj olib borishida bir qancha omillar rol o‘ynaydi. Shular orasida ilgari bo‘lib o‘tgan virusli gepatit, alkogolizm, ovqatda oqsillar va vitaminlar yetishmasligi, zaharli moddalarning uzoq vaqt jigarga ta’sir qilib turishi, irsiy kasalliklar, allergiya alohida o‘rinda turadi. Amaliyotda infeksion jigar sirrozlari hammadan katta ahamiyatga egadir. Bular aksari Botkin kasalligiga aloqador bo‘ladi. Alkogoldan zaharlanib yurish oqsil va vitaminlarning ichakdan so‘rilib o‘tishi izdan chiqishiga olib keladi. Alkogol jigarga bevosita shikastlovchi ta’sir ham ko‘rsatadi va alkogol sirrozi boshlanishiga olib keladi. Jigarning ichi va tashqarisidagi yirik o‘t yo‘llarining uzoq tiqilib yoki bitib turishi (obturatsiya) tufayli biliar jigar sirrozi avj oladi. Fosfor, vodorod tetraxlorid, mishyak (margimush), dori moddalar (xloroform, sulfanilamidlar, antibiotiklar va boshqalar) uzoq ta’sir ko‘rsatganida, bularga organizm sezgirligi kuchayib ketganida toksik sirroz avj olishi mumkin. Jigar sirrozi moddalar almashinuvi, qonning tug‘ma kasalliklarida paydo bo‘la oladi va hokazo. Jigar hujayralarining takror-takror nekrozga uchrab, chandiq to‘qima hosil bo‘lishi va omon qolgan jigar hujayralarida qon aylanishining buzilishiga jigar sirrozi patogenezida asosiy ahamiyat beriladi. Regeneratsiya qilib turgan to‘qima tomirlarni, ayniqsa jigar venalarini bosib qo‘yadiki, bu – portal gipertoniya avj olib borishiga sabab bo‘ladi. 172

Klinik holat va simptomlar. Alkogolga aloqador jigar sirrozining klinik belgilari jigar hujayralarining nechog‘li zarar­ langaniga, patologik jarayonning aktivligi va shular munosabati bilan jigar funksional yetishmovchiligi va portal gipertoniyaning nechog‘li avj olganiga bog‘liq bo‘ladi. Alkogolga aloqador sirrozning eng ilk belgilari darmonsizlik, ishtaha yo‘qolishi, o‘ng qovurg‘alar ostining og‘rib turishi, qorinning dam bo‘lishi, goh ich qotib, goh ich surib turishidir. Jigar sohasidagi og‘riqlar ovqatdan, ayniqsa yog‘li ovqatdan keyin va jismoniy yuklamadan keyin zo‘rayadi. Bemor ko‘zdan kechirilganida badanining terisi qorayib turgani ko‘zga tashlanadi (pigmentatsiya), bu melanin to‘planib qolishiga bog‘liqdir. Tirnoqlar oq va tekis bo‘ladi. Ko‘pgina kasallarda yulduzcha nusxa tomirlar va kaft eritemalari topiladi. Jigarning katta-kichikligi va konsistensiyasi protsessning bosqichiga bog‘liq. Kasallikning boshida jigar kattalashib qoladi. Jarayon avj olib borgan sayin konsistensiyasi ancha zich bo‘lib boradi, ayni vaqtda kattalashgan jigar kichrayib qolishi mumkin. Splenomegaliya jigar kattalashganidan keyinroq topiladi. Splenomegaliya bilan bir qatorda portal gipertoniyaning boshqa belgilari qizilo‘ngach va gemorroidal venalarning varikoz kengayishi, assit ham ko‘riladi. Assit paydo bo‘lishi jigar yetishmovchiligi avj olganini ko‘rsatadi. Jigar sirrozining ikkinchi asorati gemorragik sindromdir. Bemor­ larda kengayib ketgan qizilo‘ngach va me’da venalaridan bir talay qon ketadi, shuningdek burun, milklar qonab turadi; bachadondan qon ketishi, terida qontalashlar paydo bo‘lishi kuza­tiladi. Ko‘plab qon ketgan mahallardan keyin jigar komasi paydo bo‘ladi. Sirrozning oxirgi bosqichida kaxeksiya, poligipovitaminoz avj oladi. Alkogolga aloqador sirrozda ham laboratoriya tekshirishla­ rining natijasi protsessning qanchalik avj olgani va aktivligiga bog‘liq bo‘ladi. Kasallarning 50–60% ida bilirubin, aksari birikkan bilirubin fraksiyasi ortiq bo‘lib chiqadi, shu bili­ 173

rubin fraksiyasi umumiy bilirubin miqdori normal bo‘l­ ganida ham ko‘payib ketaveradi. Sirrozning avj olib bori­ shi sezilarli gipoal­buminemiya, gipergammaglobulinemiya bilan xarak­terlanadi. Kasallarning yarmidan ko‘ra ko‘proq qismida anemiya, leykopeniya, trombotsitopeniya bo‘ladi, eritrotsitlarning cho‘kish soni ortadi. Venaga bromsulfalein va vofaverdin yuborib ko‘rilganida ular­n ing qonda ushlanib qolishiga, shuningdek, jigar skanirlab ko‘rilganda radioaktiv preparatlar (oltin, bengal bo‘yogi) ning jigarda kam to‘pla­ nishiga qarab sirrozda jigarning ajratish funksiyasi izdan chiqqanligi bilib olinadi. Virusli gepatitdan keyin bo‘ladigan jigar sirrozida bemorlar o‘ng qovurg‘alar tagi va to‘sh osti sohalari og‘rib turishi, dispepsik o‘zgarishlar, darmonsizlik borligi, ozib ketganligi, uyqusi buzilib, ish qobiliyati pasayib qolganidan noliydi. Kasallik qo‘zigan mahallarda bunday bemorlarda qorin og‘rig‘i, sariqlik, assit paydo bo‘lib, tana harorati ko‘tariladi. Jigar yetishmovchiligi oldin portal gipertoniya boshlanmasdan turib avj olaveradi. Bemorlarning bir qismida jigar bilan taloq katta­lashib ketadi. Kasallikning ilk bosqichlarida qizilo‘ngach va me’da venalari kamdan kam hollarda kengayadi, lekin keyingi bosqichlarida portal gipertoniya bilan assit amalda hamma kasallarda kuzatiladi. Laboratoriya ma’lumotlaridan qon plazmasi oqsillari miqdo­ rining ko‘payib ketishi xarakterlidir; kasallikning kechki bosqich­ laridagina gipoproteinemiya paydo bo‘ladi. Lekin hamisha albuminlar miqdori kamayib qolgan va globulinli fraksiyalar miqdori ko‘payib ketgan bo‘lib chiqadi. Qondagi umumiy xolesterin bilan protrombin miqdori, odatda, pasaygan bo‘ladi. Kasallarda jigar ajratish funksiyasining izdan chiqqanligi vofaverdin va bromsulfalein yordamida, shuningdek radioaktiv izotoplar bilan jigar skanirlanganida aniqlanadi. 174

Biliar jigar sirrozi surunkali xolestaz bilan xarakterlanadi. Ayni vaqtda badan terisi sarg‘ayib, qichishadi, qon ketadi, steatoreya, osteoporoz ko‘riladi. Sirrozning bu xilida sariqlik tabiatan mexanik bo‘ladi, axlat oqish bo‘lib tushadi-yu, lekin rangi butunlay yo‘qolmaydi. O‘t yo‘llarining nechog‘li bitib qolganligiga qarab sariqlik darajasi yengilgina ikteriklikdan sezilarli sariqlikkacha boradi. Jigar tashqarisidagi o‘t yo‘llari uzoq tiqilib turganida badan terisining rangi zaxil tortib ketadi, bu terida bilirubin oksidlanib, biliverdinga aylanib qolishiga bog‘liq bo‘ladi. Bemorlar ko‘zdan kechirib ko‘rilganida badani terisida o‘t kislotalari to‘planib qolganidan qichishib tirnalgan joylar, yuzi, bo‘yni, gavdasining ustki qismida yulduz nusxa tomirlar, qo‘l kaftlarida eritema («jigarga xos kaftlar»), ko‘z qovoqlarida, tirsaklari, qo‘l- oyoq kaftlarida ksantomalar topiladi. Palpatsiya qilib ko‘rilganida jigar hamisha kattalashgan, qattiq bo‘­ladi. Taloq ham bir qadar kattalashadi. Portal gipertoniya simp­ tomlari va taloqning ozgina kattalashib ketgani (gipersplenizm) kasallik­ning oxirgi bosqichlaridagina ma’lum bo‘ladi. Kasallarda suyak sistemasi­ning zararlanganiga xos simptomlar, jumladan, qovurg‘alar va umurt­qa pog‘onasida og‘riqlar, osteoporoz, patologik suyak siniqlari borligi topiladi. Biliar sirroz aksari asorat berib, me’dada peptik yara paydo bo‘lishiga olib keladi. Biliar sirroz anchagina bilirubinemiya, giperxolesterinemiya bo‘lishi, b-lipoproteidlar miqdori ko‘payib ketishi, ishqoriy fosfataza aktivligi yuqori bo‘lishi bilan o‘tadi. Biliar sirrozda bilirubin miqdori, asosan birikkan bilirubin fraksiyasi hisobiga, keng doi­ rada o‘zgarib turadi – 34,2 dan 342 mkMol/l gacha (2–20 mg %) bo‘ladi. Kasallikning keyingi bosqichlarida qon oqsillari, lipe­ miya, protrombin miqdori kamayadi, anemiya boshlanadi. Differensial tekshiruvi klinikada, laboratoriyada hamda asboblar yordamida qilib ko‘rilgan tekshirishlar natijalarini birbiriga solishtirib turib o‘tkaziladi. Alkogolga aloqador jigar 175

sirrozi klinik manzarasida portal gipertoniya belgilari ustun turadi, kindik atrofidagi venalar (caput medusae), qizilo‘ngach venalari, gemorroidal venalar kengayib ketadi, qon ketib turadi, assit bo‘ladi. Virusli gepatitdan keyin paydo bo‘ladigan sirrozda jigar yetishmovchiligiga xos belgilar, xususan, jigar to‘qimasi distrofiyaga uchrashi natijasida umuman juda darmonsizlik, sariqlik ustun bo‘lib turadi. Jigarning biliar sirrozida sezilarli splenomegaliya, portal gi­ per­toniya, assit, yulduzcha nusxa tomirlar odatda bo‘lmaydi. Bu­ lar kasallikning kechki bosqichlaridagina paydo bo‘ladi. Jigar yetishmovchiligi paytida siydikda bir talay urobilin topiladi. Sariqlik sezilarli darajaga yetib, ichakka kam miqdor bilirubin tushadigan bo‘lib qolgan mahalda siydikda urobilin va axlatda sterkobilin miqdori kamayadi. O‘tishi. Jigar sirrozi odatda 3–4 yil, gohida uzoqroq cho‘ziladi (biliar sirroz bilan og‘riganlarda 10 yilgacha va bundan ko‘ra ko‘proq davom etadi). Kasallik asta-sekin zo‘rayib boradi. Terminal davri sirroz xilidan qat’i nazar, me’da-ichakdan qon ketishi va jigar yetishmovchiligi zo‘rayib borib, keyin koma boshlanishi bilan xarakterlanadi. Bemorlarni hammadan ko‘p o‘limga olib boradigan ikkita sabab ana shulardir. Jigar komasi asosida jigar to‘qimasining chuqur destruksiyasi (aynab ketishi) yotadi, bunday destruktura jigar hujayralarining distrofik o‘zgarishlar, yog‘ infiltratsiyasi, nekroz va autolizga uchrashi (o‘z-o‘zidan irib ketishi, hazm bo‘lib ketishi)dan iborat bo‘ladi. Jigar komasi odam to‘satdan qattiq zaharlanganida, Botkin kasalligi, xavfli o‘smalar vaqtida ham paydo bo‘ladi. U jigar sirrozlarining so‘nggi bosqichidir. Jigar komasida qattiq bosh og‘rib, odam darmoni quriydi, uyqusi qochadi, behalovat bo‘laveradi. Keyin borib uyquchanlik, ko‘ngil aynashi, qusish paydo bo‘ladi. Jigar komasi mahalida es176

hush yo‘qolishi bilan bir qatorda, yuz va qo‘l-oyoq muskullari tortishib, «uchib» turadi, pay reflekslari kuchayib ketadi, Babinskiy simptomi musbat bo‘lib qoladi. Komaning muhim belgisi jigarning kichiklashib, ixcham tortib qolishidir. Jigar komasida ko‘pincha gemorragik sindrom paydo bo‘ladi – burun qonab turadi, teriga qon quyuladi, odam qon aralash qusadi. Bemorning og‘zidan bo‘rsigan, chuchmal «jigar» hidi kelib turadi. Tana haroratsi 39–40° gacha ko‘tariladi, siydikda urobilinuriya, proteinuriya, silindruriya topiladi. Oxirgi damda barcha reflekslar so‘nib qoladi, Cheyn-Stoks va Kussmaulcha nafas paydo bo‘ladi. Profilaktikasi va davosi. Profilaktikasi etiologik omillarni bartaraf qilishga, ichkilikka barham berishga, Botkin kasalligini vaqtida aniqlash va davolashga, surunkali gepatitga davo qilishga qaratilgandir. Kasallikning avj olib borishini to‘xtatib qo‘yish va asoratlarining oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur. Davosi avaylaydigan rejim tayinlash, jismoniy aktivlikni cheklab qo‘yishni o‘z ichiga oladi. Jarayon aktivlashgan va dekompensatsiya boshlangan davrda kasal o‘rnidan turg‘azilmay yotqizib qo‘yiladi. 5-parhez stoli buyuriladi, biroq oqsillar miqdori cheklab qo‘yiladi, chunki ammiakdan zaharlanish (intoksikatsiya) xavfi bo‘lganligi uchun ularning ortiqcha bo‘lishi o‘rinli emas. Assit belgilari paydo bo‘lsa, osh tuzi miqdori cheklab qo‘yiladi. Jigarda moddalar almashinuvini yaxshilaydigan preparatlar – kokarboksilaza, vitaminlar, glutaminat kislota buyuriladi. Jarayon aktiv bo‘lib turgan davrda sutkasiga 15–20 mg dozada prednizolon buyuriladi. Assit mahalida osh tuzi iste’moli cheklanib, venaga albumin, kaliy xlorid yuboriladi, aldakton, siydik haydovchi dorilar (laziks, gipotiazid) ishlatiladi. Jigar komasida mo‘l-ko‘l suyuqlik ichish buyuriladi, venaga glukoza yuborib turiladi (40–80 ml 40 % li eritmasini 8–10 TB insulin bilan birga). Venadan albatta glukokortikoidlar – 177

prednizolon (80–100 mg), gidrokortizon, vitaminlar – B12, B1, askorbinat kislota ham yuborib turiladi. Vitamin K 0,015 g dan kuniga 2–3 mahal muskullar orasiga yuboriladi yoki ichiriladi. 2.8.3. Xoletsistit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

Xoletsistit – o‘t pufagining yallig‘lanishi. Etiologiyasi. Xo­ le­t­sis­titning kelib chiqishida infeksiyaga, gijja invaziyasiga, o‘t pufagiga me’da osti bezi shirasi tushib qolganida uning ko‘rsatadigan ta’siriga asosiy o‘rin beriladi. Lyambliyalar, garchi o‘t pufagi devorida yallig‘lanish hodisalarini keltirib chiqarmasada, o‘t pufagining ha­ra­kat funksiyasi buzilishiga olib keladi va shu bilan yallig‘lanish boshlanishiga yo‘l ochadi. Infeksiya enterogen (ichakdan), gematogen va limfogen yo‘llar bilan o‘tadi. Infeksiya bo‘lishi xoletsistit avj olishi uchun hali kifoya qilmaydi, o‘t dimlanib qolgan bo‘lishi ham kerak. O‘t pufagida toshlar bo‘lishi, homiladorlik, semizlik, ich qotib yurishi va boshqa omillar o‘t dimlanib qolishini osonlashtiradi. Klinik holat va simptomlar. Klinik jihatdan o‘tishiga qarab xoletsistitlar o‘tkir va surunkali xillarga bo‘linadi. O‘tkir xoletsistit to‘satdan boshlanadi. Tipik hollarda o‘ng qovurg‘alar ostida qattiq og‘riqlar boshlanib, o‘ng yelka, o‘mrovga, ba’zan belga o‘tib turadi. Og‘riqlar o‘tkir, chidab bo‘lmas darajada bo‘ladi, ko‘pincha narkotiklar ta’siri bilangina bosiladi. Qorin dam bo‘lib, devori tarang tortib turadi. Jigar kattalashadi, palpatsiya qilib ko‘rilganda bezillab turadi. Sariqlik kamdan kam ko‘riladi. Tana haroratsi 40° gacha ko‘tariladi. Bemorning umumiy ahvoli ancha o‘zgarib, ishtahasi yo‘qoladi, chanqayveradi, boshi og‘riydi, og‘zi qurib turadi. O‘tkir xoletsistitning yiringli va gangrenoz shakllarida, umuman zaharlanish (intoksikatsiya) belgilari, ayniqsa, ifodalangan bo‘ladi. Qonda chapga surilgan neytrofil leykotsitoz topiladi. Jarayonning o‘tishiga qarab o‘tkir xoletsistit bir necha kundan 178

bir necha oygacha cho‘ziladi. Kataral xoletsistit ahyon-ahyonda asoratlar bilan birga davom etadi. Flegmonoz xoletsistit ko‘pincha o‘t pufagi empiyemasiga olib boradi; o‘t pufagi kattalashib ketadi va palpatsiya qilib ko‘rilganida juda bezillab turadi. O‘tkir xoletsistit tufayli o‘t pufagi istisqosi, xolangit, perixoletsistit, diafragma osti abssessi, tashqi va ichki teshik yaralar paydo bo‘lishi mumkin. Gangrenoz va yiringli xoletsistitning eng dahshatli asorati o‘t pufagining teshilib ketishidir. Bu holda bemorlarning ahvoli birdan juda yomonlashib, qorinda nihoyatda qattiq og‘riqlar paydo bo‘ladi, badan terisi oppoq oqarib, a’zoyi badanni muzdek ter bosadi. Arterial bosim pasayib, puls ipsimon bo‘lib qoladi. O‘t pufagi erkin qorin bo‘shlig‘iga yorilganida va tarqoq peritonit paydo bo‘lganida qorinning birdan qattiq zarar ko‘rishi va shokka xos manzara hammadan ko‘ra ko‘proq ifodalangan bo‘ladi. Bitishmalar bo‘lgan mahallarda chegaralangan peritonit yuzaga kelishi mumkin, bu holda simptomlar sustroq ifodalangan bo‘ladi. Klinik manzarasi. Surunkali xoletsistitning klinik manzarasi kasallikning vaqti-vaqtida qo‘zib turib, uzoq davom etishi bilan xarakterlanadi. Asosiy belgisi o‘ng qovurg‘alar ostida, ba’zan to‘sh osti sohasida og‘riqlar bo‘lib turishidir. Og‘riqlar o‘ng kurak, o‘mrov, yelkaga o‘tib turadi (irradiatsiya). Kishi jismonan zo‘riqqanida, sovqotganida, asabiyruhiy kechinmalarni boshdan kechirganida og‘riqlar, odatda zo‘rayadi. Og‘riqlar yog‘li va o‘tkir ovqatdan keyin tutib qoladi yoki zo‘rayadi. Og‘riq tutib turgan vaqtda goho isitma chiqadi, odam ko‘ngli aynab, qusadi, kekirik keladi, ich suradi. Teri sezuvchanligi susayib qolgan zonalar – o‘ng qovurg‘alar ostida, o‘ng kurak tagida Zaxarin-Ged gipesteziya zonalari bo‘lishi surunkali xoletsistit uchun xarakterlidir. Ker simptomi (o‘t pufagi sohasi palpatsiya qilib ko‘rilganda, ayniqsa nafas olish paytida, bezillab turishi), Ortner simptomi (qo‘l kaftining 179

qirrasi bilan o‘ng qovurg‘alar ravog‘iga urib ko‘rilganida og‘riq turishi), Myussi simptomi (to‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon muskul oyoqchalari orasida diafragma nerviga bosib ko‘rilganda o‘ng qovurg‘alar ostining og‘rishi) surunkali xoletsistit uchun tipikdir. Qonda chapga surilgan o‘rtacha yoki yuqori leykotsitoz topiladi, eritrotsitlarning cho‘kish soni oshib ketgan bo‘ladi. Jarayon bosilib turgan davrda o‘n ikki barmoq ichakka zond solib ko‘riladigan bo‘lsa, ko‘pincha B porsiya o‘tni olib bo‘lmaydi, basharti olib bo‘lsa ham bu o‘t tarkibida xolesterin kamayib ketgan, bir talay leykotsitlar, shilimshiq, epiteliy hujayralari aralashgan loyqa oqish suyuqlikdan iborat. Ekib undirib ko‘rilganida tegishli flora topiladi. Tashxisi. Surunkali xoletsistit diagnozi xarakterli klinik belgilariga, o‘n ikki barmoq ichakka zond solib olingan B o‘t porsiyasini laboratoriyada tekshirish natijalariga asoslanadi. Xoletsistografiya o‘t pufagining shakli, katta-kichikligi va vaziyatini aniqlashga, kalkulyoz xoletsistit bilan toshsiz xoletsistit o‘rtasida differensial diagnoz o‘tkazishga imkon beradi. Davosi va profilaktikasi. O‘tkir xoletsistit bilan og‘rigan bemorlar darhol xirurgiya statsionariga joylashtiriladi. Bemorlarga spazmolitiklar (platifillin, atropin, no-shpa, papaverin, analgin, ketonal) ichiriladi yoki inyeksiya qilinadi, og‘ir hollarda esa promedol, shantopon, morfin ishlatiladi. Bemorga o‘rindan turmay yotish buyuriladi, qorniga sovuq narsa qo‘yiladi. Antibiotiklar va sulfanilamidlar yuboriladi. Zaharlanish kuchini kesish (dezintoksikatsiya) uchun 5% li glukoza eritmasi, izotonik natriy xlorid eritmasi yuboriladi. Bir kecha-kunduz davomida ovqat yemay turish tavsiya etiladi, faqat shirin choy yoki iliq holdagi mineral suv ichishga ruxsat beriladi. O‘t pufagi flegmona, gangrena bo‘lgan yoki yorilgan degan gumon bo‘lishi operatsiya yo‘li bilan davo qilish juda zarur deb hisoblanadi. O‘tkir xoletsistitning yengil shakllariga konservativ yo‘l bilan davo qilish kerak bo‘ladi, 180

operatsiya zarur-zarurmasligi to‘g‘risidagi masala esa o‘tkir protsess bosilib qolganidan keyin hal qilinadi. Surunkali xoletsistitga ambulatoriya sharoitlarida davo qilib boriladi. Jarayon qo‘zib qolgan mahalda bemorlar kasalxonaga yotqiziladi, remissiya fazasida esa davo sanatoriyada qilinadi. Davo parhez, bakteriyalarga qarshi vositalar (antibiotiklar, sulfanilamidlar), o‘t haydovchi dorilar, spazmolitiklar, shifobaxsh badantarbiya, fizio­ terapiya buyurishdan iborat bo‘ladi, zarur bo‘lganda operatsiya qilinadi. Parhez bilan davolashga alohida e’tibor beriladi. Yog‘li, qovurilgan, dudlangan va sho‘r taomlarni cheklab qo‘yib, kamkamdan, bot-bot ovqat yeb turish buyuriladi, alkogolli ichimliklar batamom istisno qilinadi. 5- yoki 5a-parhez stoli buyuriladi. Mikroblarga qarshi vositalar kasallik qo‘zib turgan davridagina o‘rinli bo‘ladi, bunda mikrofloraning antibiotiklarga sezgirligi hisobga olinadi. O‘t haydaydigan preparatlar (xolenzim, alloxol, xologon, dexolin, sikvalon, makkajo‘xori popugi, bo‘znoch, na’matak) keng qo‘llaniladi. O‘n ikki barmoq ichakka takror-takror zond solib, keyin zond orqali antibiotiklar, mineral suv yuborib turish, shuningdek zondsiz terapevtik tyubaj qilish katta foyda beradi. Fizioterapiya muolajalari spazmolitik, sedativ ta’sir ko‘rsatadi, o‘t chiqib turishini yaxshilaydi. Qaynoq priparkalar, parafin, torf, shifobaxsh balchiq applikatsiyalari qo‘llaniladi. Diatermiya, induktotermiya, UVCH va SVCH toklari, amplipuls, ultratovush ko‘p buyuriladi. Surunkali xoletsistiti tez-tez qo‘zib turmaydigan kasallarga balneologik kurortlarda suvini ichib davolanish ma’qul keladi. Surunkali xoletsistit profilaktikasi o‘tkir xoletsistitga o‘z vaqtida va to‘la-to‘kis davo qilish, infeksiya o‘choqlari, almashinuv kamchiliklarini bartaraf etishdan iborat. To‘g‘ri rejim bilan ovqatlanish, gijja va protozoy invaziyalari, o‘tkir ichak kasalliklarining oldini olishga katta ahamiyat beriladi. 181

Nazorat savollari: 1. Jigar va o‘t yo‘llarining anatomo-fiziologik xususiyatlarini gapirib bering. 2. Jigar va o‘t yo‘llarining kasalliklarida qanday tekshiruv usullari o‘tka­zi­ ladi? 3. Gepatitning asosiy klinik belgilari qanday? 4. Jigar sirrozining klinik belgilarini gapirib bering. 5. Xoletsistit tekshiruvini aytib bering.

2.9. Buyrаk vа siydik аjrаtish a’zolari kаsаlliklаridа hаmshirаlik pаrvаrishi Buyrаk vа siydik аjrаtish a’zolarining tuzilishi va vazifalari. Buyrаklаr lоviyasimоn shаkldаgi juft оrgаndir. Ulаr qоrin pаrdаsi оrtidаgi bo‘shliqdа so‘nggi ikki ko‘krаk umurtqаsi bilаn birinchi uchtа bеl umurtqаlаri dаmidа jоylаshgаn. Hаr bir buyrаkning uzunligi 10 sm аtrоfidа bo‘lsа, mаssаsi 150 g аtrоfidаdir. Buyrаk kаpsulа bilаn qоplаngаn. Hаr bir buyrаkning ichki, bоtiq tоmоnidа vоrоnkаsimоn kаmеrа bоr, buyrаk jоmi dеb shuni аytilаdi. Buyrаklаr po‘stlоq (tаshqi) vа miya (ichki) qаvаtlаrdаn ibоrаt. Po‘stlоq qаvаti kеsib ko‘rilgаnidа sаl dоnаlidеk bo‘lib ko‘zgа tаshlаnаdi, chuqurrоq qismlаridа bu qаtlаmi rаdiаl tаrzdа chiziq-chiziq bo‘lib turаdi. Miya qаtlаmi 10–15 tа kоnussimоn pirаmidаlаrdаn tаshkil tоpgаn, bu pirаmidаlаrdа to‘g‘ri kеtgаn kаnаlchаlаr bo‘lаdi. Pirаmidаlаrning uchi so‘rg‘ichlаr bilаn tugаllаnаdi, so‘rg‘ichlаr kоsаchаlаrgа quyilаdi. Buyrаk to‘qimаsi ikki tizimdаn: аlоhidа tuzilgаn qоn tоmirlаr to‘ridаn vа buyrаk epitеliysidаn yuzаgа kеlgаn siydik kаnаlchаlаridаn tаshkil tоpgаn. Buyrаklаrning fiziоlоgik rоli аlmаshinuvning оrgаnizm tоmо­ nidаn fоydаlаnilmаgаn оxirgi mаhsulоtlаrini tаshqаrigа chiqаrib turish vа оrgаnizm ichki muhitini: hujаyrаdаn tаshqаridаgi suyuq­ likning hаjmi, minеrаl tаrkibi, iоnlаri kоnsеntrаtsiyasi vа оsmоtik bоsimini eng qulаy kеlаdigаn shаrоitlаrdа sаqlаb bоrishdаn ibоrаtdir. Оrgаnizmgа оvqаt bilаn birgа suv, tuzlаr, оqsillаr, 182

yog‘lаr, uglеvоdlаr kirib turаdi, bulаrning hаzm bo‘lishidаn yuzаgа kеlаdigаn mаhsulоtlаr qоngа, u yеrdаn esа bаrchа hujаyrаlаrgа o‘tаdi. Hujаyrаlаrning hаyot fаоliyati nаtijаsidа mudоm оrgаnizmdаn tаshqаrigа chiqаrib yubоrilishi kеrаk bo‘lgаn аlmаshinuv mahsulotlаri hоsil bo‘lib turаdi. Оqsillаr аlmаshinuvining оxirgi mahsulotlаri, jumlаdаn mоchеvinа, urаt kislоtа, аmmiаk, krеаtinin аyniqsа ko‘p hоsil bo‘lib turаdi. Buyrаk аrtеriyalаridаn qоn kоptоkchаlаrigа o‘tаdi, bu yеrdа u suv, tuzlаr, mоchеvinа, urаt kislоtа, аmmiаk vа bоshqа mоddаlаrni, bu mоddаlаr qоndа qаndаy kоnsеntrаtsiyadа bo‘lsа, xuddi shundаy kоnsеntrаtsiyadа аjrаtib chiqаrаdi. Shu tаriqа birlаmchi, ya’ni dаstlаbki siydik (filtrаt) hоsil bo‘lаdi. Dаstlаbki siydikning bа’zi tаrkibiy qismlаri, jumlаdаn, glukоzа, suv vа tuzlаr qоngа qаytа so‘rilаdi (rеаbsоrbsiya). Glukоzа bаtаmоm so‘rilib kеtsа, suv bilаn tuzlаr qismаn so‘rilаdi, krеаtinin esа аmаldа qаytа so‘rilmаydi. Shundаy qilib, оxirgi siydik hоsil bo‘lаdi. Bu siydik buyrаk jоmidаn siydik yo‘llаri bo‘ylаb qоvuqqа tushаdi, undаn siydik chiqаrish kаnаli оrqаli tаshqаrigа chiqаrib yubоrilаdi. Kаnаlchаdаgi rеаbsоrbsiya siydik hоsil bo‘lishidеk murаkkаb jarayonning judа muhim bir qismidir. Eritmаlаrning zo‘r bеrib tаshib kеltirilishi vа kаnаlchаlаrdа iоnlаrning аktiv rаvishdа аlmаshinib turishi оrgаnizmgа zаrur mоddаlаrning sаqlаnib qоlishini, elеktrоlitlаr kоnsеntrаtsiyasi аynimаy turishini, kаtiоnlаr bilаn аniоnlаr nisbаti dоim bir xil bo‘lishini tа’minlаb bеrаdi. Kаnаlchаlаrdа qаytа so‘rilish hоdisаsi bo‘lib turishi tufаyli оrgаnizmdа zаrur miqdоrdаgi suv sаqlаnib bоrаdi. Rеаbsоrbsiyaning fiziоlоgik аhаmiyatini dаstlаbki siydik, rеаbsоrbsiyalаnаdigаn suyuqlik vа оxirgi siydik hаjmlаrining nisbаti yaxshi ko‘rsаtib bеrаdi. Kаttа yoshli оdаmdа bir kеchа-yu kunduzdа buyrаklаrdа 180 l dаstlаbki siydik hоsil bo‘lаdi, shuning 178,5 litri qаytаdаn so‘rilib kеtаdi (rеаbsоrbsiya) vа 1,5 l аtrоfidа оxirgi siydik hоsil bo‘lаdi. 183

Оrgаnizmdа suv-tuz аlmаshinuvini idоrа etish vа kislоtаishqоr muvоzаnаtini dоim bir xil sаqlаb turishdа buyrаklаr аsоsiy rоlni o‘ynаydi. Оrgаnizm ichki muhitini dоim bir xil sаqlаb turishgа qаrаtilgаn buyrаk fаоliyati kаnаlchаlаridа iоnlаr аlmаshinib bоrishi vа оrtiqchа аniоnlаr bilаn kаtiоnlаrni chiqаrib tаshlаsh yo‘li bilаn yuzаgа chiqib bоrаdi. Rеаbsоrbsiya vа eng muhim elеktrоlitlаr (kаliy bilаn nаtriy) hаmdа suv ekskrеtsiyasi hujаyrаdаn tаshqаridаgi suyuqlik hаjmini vа undа erigаn mоddаlаrning eng оptimаl miqdоrini sаqlаb bоrishgа judа аniq mоslаshgаn. Sоg‘lоm оdаmning sutkаlik suv rаtsiоni tаxminаn 2 litrni tаshkil etаdi vа 0,5 litr аtrоfidа suv mоddаlаr аlmаshinuvi jarayonidа оrgаnizmdа hоsil bo‘lib turаdi. Mаnа shuning 900 millilitri tеri оrqаli, 100 millilitri ichаk оrqаli vа 1500 millilitri buyrаklаr оrqаli chiqаrilаdi. Buyrаklаr оrqаli chiqаrilаdigаn suv miqdоri оrgаnizmning tаlаb-ehtiyojlаrigа qаrаb ko‘p dаrаjаdа o‘zgаrib turаdi. Diurеz mаksimаl dаrаjаgа yеtgаn shаrоitlаrdа buyrаklаr 12–15 litrgаchа suyuqlikni chiqаrib yubоrishi, аntidiurеzdа esа bu miqdоr 250–300 ml gаchа kаmаyib qоlishi mumkin. Kislоtа-ishqоrlаr muvоzаnаtini sаqlаb turishdа buyrаklаr o‘pkа bilаn bir qаtоrdа kаttаginа rоlni o‘ynаydi. Оrgаnizmdаgi аlmаshinuv jarayonidа hаr xil kislоtаlаr (sulfаt, fоsfаt, xlоrid kislоtа, оrgаnik kislоtаlаr) hоsil bo‘lib turаdi. O‘pkа оrtiqchа kаrbоnаt аngidridni chiqаrib yubоrаdi, buyrаklаr esа bikаrbоnаt iоnlаr vа bikаrbоnаtlаr bilаn tuzlаr hоsil qilа оlаdigаn kаtiоnlаr miqdоrini idоrа etib bоrаdi. Siydikning kislоtаli yoki ishqоriy bo‘lib chiqishini belgilаb bеrаdigаn аsоsiy оmillаr qоndаgi pH vа bikаrbоnаt, kаrbоnаt kislоtа vа eng muhimi, elеktrоlitlаr miqdоridir. Оqsilgа bоy bo‘lgаn оdаtdаgi оvqаt siydikning kislоtаli bo‘lib chiqishigа yo‘l оchsа, sаbzаvоt-mеvаlаrdаn ibоrаt оvqаt ishqоriy bo‘lib chiqishigа yo‘l оchаdi. Аsidоz, isitmа pаytidа, buyrаk silidа siydikdаgi kislоtаlаr ko‘pаyib, pH 7,0 184

dаn pаstgа tushib qоlаdi. Vulgаr prоtеin tufаyli pаydо bo‘lgаn piyеlоnеfritdа, аlkаlоz, Ishеngо-Kushning sindrоmidа siydik ishqоrli bo‘lib chiqаdi. Buyrаklаr fаоliyati nеrv vа gumоrаl yo‘l bilаn idоrа etilib bоrаdi. Nеrv yo‘li bilаn idоrа etilish, ya’ni nеrv rеgulatsiyasi kаmrоq аhаmiyatgа egа bo‘lаdi vа birinchi gаldа buyrаk tоmirlаr tоnusigа hаmdа buyrаkdа qоn аylаnishigа tа’sir ko‘rsаtаdi. Buyrаklаrning siydikni kоnsеntrlаsh vа suyultirish xususiyati, ya’ni tаlаyginа hаjmdаgi suyuqlikni sаqlаb qоlа оlish yoki chiqаrib tаshlаy оlish lаyoqаti gipоfiz оrqа bo‘lаgidаn ishlаnib chiqаdigаn аntidiurеtik gоrmоn miqdоrigа bоshdаn оyoq bоg‘liq bo‘lаdi. Оrgаnizm suvsizlаngаnidа аntidiurеtik gоrmоn ishlаnib chiqishi ko‘pаyadi, rеаbsоrbsiya kuchаyadi vа diurеz kаmаyadi. Suyuqlik mo‘l-ko‘l kirib turgаnidа (gidrеmiyadа) аntidiurеtik gоrmоn sеkrеtsiyasi tоrmоzlаnаdi, diurеz esа ko‘pаyadi. Nаtriy bilаn kаliyning kаnаlchаlаrdаn qаytа so‘rilib kеtishigа minеrаlоkоrtikоidlаr, аvvаlо аldоstеrоn hаmmаdаn zo‘r tа’sir qilаdi. Аldоstеrоn оrtiqchа ishlаnib chiqqаnidа оrgаnizmdа nаtriy оrtiqchа ushlаnib qоlаdi vа kаliy siydik bilаn chiqib kеtаdi. Аrtеriаl bоsimni idоrа etishdа buyrаklаr kаttаginа rоlni o‘ynаydi. Buyrаk kоptоkchаlаridа rеnin dеgаn аlоhidа mоddа ishlаb chiqаrаdigаn yukstаglоmеrular hujаyrаlаr bоr. Rеnin tа’siri оstidа аngiоtеnzin dеgаn mоddа hоsil bo‘lаdi, shu mоddа tоmirlаr tоnusigа аktiv tа’sir ko‘rsаtib, аrtеriаl bоsimni оshirаdi. Buyrаkkа аlоqаdоr gipеrtоniyadа bоsim ko‘tаrilishining shu mеxаnizmi pаtоgеnеtik rоl o‘ynаydi. Gipеrtоniya kаsаlligi esоn-оmоn o‘tаdigаn mаhаllаrdа plаzmаdаgi rеnin miqdоri оdаtdаgidаn o‘zgаrmаydi. Buyrаkdа qоn аylаnishining kuchаyishi vа buyrаk tоmir­ lаrining cho‘zilishi rеnin hоsil bo‘lishini tоrmоzlаb tursа, buyrаk ishеmiyasi vа tоmirlаrining kuchаyib turishi uning ishlаnib 185

chiqishini kuchаytirаdi. Rеnin hоsil bo‘lishini kuchаytirаdigаn sаbаblаr оrаsidа buyrаk аrtеriyasining tоrаyib qоlishi, nеfrоtik sindrоm, yurаk yеtishmоvchiligini ko‘rsаtib o‘tish mumkin. Klinik hоlаt vа simptоmlаr. Buyrаk vа siydik yo‘llаri kаsаl­ liklаridа bеl оg‘rib turishi, siyish, siydik аjrаlishining оdаtdаgidаn ko‘rа bоshqаchа bo‘lib qоlishi, bаdаngа shishlаr kеlishi, bоsh оg‘rishi, bоsh аylаnishi, ko‘z xirа tоrtib qоlishi, hаnsirаsh, yurаk sоhаsining оg‘rib turishi, tаnа harorati ko‘tаrilishi, ko‘ngil аynishi, qаyt qilish, ishtаhа pаsаyishi hаmmаdаn ko‘p uchrаydigаn bеlgilаrdir. Bеl sоhаsidа оg‘riq. Оdаm оg‘riqlаrdаn nоliydigаn bo‘lsа, ulаrning sеzilаdigаn jоyi (lоkаlizаtsiyasi) vа tаbiаtini аniqlаsh zаrur. Siydik-tоsh kаsаlligidа оg‘riqlаr оrаliq sоhаsigа hаm o‘tib turаdi (irrаdiаtsiya) vа sаnchiqlаr tаbiаtigа egа bo‘lаdi. Buyrаk to‘qimаsining o‘zidа оg‘riq rеtsеptоrlаri yo‘q. Buyrаk kаpsulаsi yoki jоmi cho‘zilib kеtgаnidа оg‘riq pаydо bo‘lаdi. Bеl sоhаsidа simillаb turаdigаn оg‘riqlаr o‘tkir nеfrit, pаrаnеfrit, surunkali piyеlоnеfritgа xаrаktеrlidir. Bеlning bir tоmоnidа to‘sаtdаn pаydо bo‘lаdigаn, qаttiq оg‘riqlаr buyrаk infаrkti mаhаlidа kuzаtilаdi. Sistitdа siyish vаqtidа оg‘riq pаydо bo‘lаdi, urеtritdа esа оg‘riqdаn tаshqаri, siyishdаn kеyin yoki siyish mаhаlidа siydik chiqаrish kаnаlidа ko‘pinchа аchishish sеzilаdi. Siydik аjrаlishining o‘zgаrishi. Siyish, siydik аjrаlishining bоsh­qаchа bo‘lib qоlishi bir kеchа-kunduz mоbаynidа chiqаdigаn umumiy siydik miqdоrining o‘zgаrishi bilаn hаm nаmоyon bo‘lаdi. Sistitlаr vа urеtritlаrdа siyish qiyinlаshib qоlаdi yoki оg‘riq bilаn o‘tаdi. Kаsаllаr bа’zаn siydigidа qоn bоrligidаn nоliydi. Ko‘pginа buyrаk kаsаlliklаridа, o‘tkir vа surunkali nеfritdа, nеfrоtik sindrоm, аmilоidоz, аnuriyadа bаdаngа shishlаr kеlаdi. Buyrаkkа аlоqаdоr shishlаr yurаkkа аlоqаdоr shishlаrdаn shu bilаn fаrq qilаdiki, hаmmаdаn ilgаri оyoqlаrdа pаydо bo‘lmаy, 186

bаlki ko‘z qоvоqlаri vа yuzdа pаydо bo‘lаdi. Buyrаkkа аlоqаdоr shishlаr pаydо bo‘lib, tеz yo‘qоlib kеtishi hаm mumkin. Tеri vа tеri оsti klеtchаtkаsiginа emаs, bаlki ichki оrgаnlаr hаm shishаdi. Yurаk sоhаsidаgi оg‘riqlаr. Yurаk sоhаsidаgi оg‘riqlаr, bоsh оg‘rishi vа bоsh аylаnishi аrtеriаl bоsim ko‘tаrilib kеtgаnigа bоg‘liq bo‘lаdi, buyrаk kаsаlliklаridа (o‘tkir vа surunkali nеfrit, nеfrоаngiоsklеrоzdа) ko‘pinchа shundаy bo‘lаdi. Bоsimning ko‘tаrilib kеtishi «nеyrоrеtinit pаydо bo‘lishigа оlib kеlаdi, buning nаtijаsidа ko‘z xirаlаshib qоlаdi. Buyrаk yеtishmоvchiligi (urеmiya) pаydо bo‘lishi quvvаtsizlik, uyqu buzilishi, bаdаn tеrisining qichishib turishi, dispеptik hоdisаlаrgа оlib kеlаdi. Bеmоrlаrni so‘rаb-surishtirish. Bеmоrlаr аnаmnеzidа diаg­ nоstikа uchun аhаmiyati bo‘lgаn bir qаnchа sаvоllаrgа jаvоb tоpilаdigаn bo‘lishi kеrаk. Kаsаllik birdаn bоshlаnib qоlgаn bo‘lsа, uning in­fеksiyagа, sоvqоtishgа, intоksikаtsiyagа, trаvmа vа bоshqаlаrgа bоg‘­liq-bоg‘liqmаsligini bilib оlish lоzim. Kаsаllik surunkali rаvishdа o‘tаyotgаn bo‘lsа, qo‘zishining sаbаblаri, ilgаri qilingаn dаvоning mеtоdlаri vа qаnchаlik nаf bеrgаnligi аniqlаnаdi. Buyrаk kаsаlliklаri xususidа gumоn tug‘dirаdigаn аlоmаtlаr (qоn аrаlаsh siydik kеlishi, dizurik hоdisаlаr, аrtеriаl gipеrtоniya, shishlаr, bеl оg‘rig‘i) bеmоrdа bоr-yo‘qligini bilib оlish zаrur. Ilgаri bоshdаn kеchirilgаn kаsаlliklаrni surishtirib bilib оlish kеrаk. Bеmоrdа sil kаsаlligi bo‘lib o‘tgаn bo‘lsа, u hоldа bu nаrsа buyrаk sili tekshiruvidа yordаm bеrishi mumkin. Surunkali yiringli kаsаlliklаr (оstеоmiyеlit) buyrаk аmilоidоzigа sаbаb bo‘lgаn bo‘lishi mumkin. Ko‘zdаn kеchirish mаhаlidа bеmоr vаziyatigа аhаmiyat bеrilаdi. Аktiv vаziyat, ya’ni аktiv hоlаt surunkali buyrаk kаsаlliklаrining bоshlаng‘ich dаvridа kuzаtilsа, pаssiv hоlаt urеmik kоmаdа, mаjburiy hоlаt pаrаnеfritdа kuzаtilаdi: bеmоr 187

kаsаl tоmоnidаgi оyog‘ini chаnоq-sоn vа tizzа bo‘g‘imlаridаn bukib, qоrnigа tаqаgаn hоldа shu tоmоnini bоsib yotgаn bo‘lаdi. Buyrаk eklаmpsiyasi vа hоmilаdоrlаr nеfrоpаtiyasidа tаlvаsаlаr kuzаtilаdi. Bеmоr ko‘zdаn kеchirilgаnidа bаdаn tеrisi vа shilliq pаrdаlаrining rаngi аniqlаnаdi, gеmоrrаgik diаtеz bеlgilаri, tоshmаlаr bоr-yo‘qligi bilib оlinаdi. Ko‘zdаn kеchirish mаhаlidа bаdаn tеrisidа qаshlаnib, tirnаlgаn jоylаr bоr-yo‘qligini bilib оlish, urеmiyadа аmmiаk hidini sеzish hаm mumkin. Buyrаk pаlpаtsiyasi. Pаlpаtsiyani bеmоrning o‘rindа yotgаn yoki tik turgаn hоlаtidа qilib ko‘rgаn mа’qul. Buyrаklаr аnchа kаttаlаshib kеtgаn (kistаlаr, o‘smаlаr mаhаlidа) yoki surilib qоlgаn bo‘lsаginа, qo‘lgа unnаshi mumkin. Pаlpаtsiya mаhаlidа Оbrаsоv-Strаjеskо mеtоdi qo‘llаnilаdi. Sоg‘lоm оdаmdа buyrаklаr o‘zigа xоs tаrzdа jоylаshgаn bo‘lgаnligidаn ulаrni pеrkussiya qilib, аniqlаb bo‘lmаydi. Qоvuq to‘lib turgаnidа pеrkussiya yo‘li bilаn tоvushning qоv ustidа bo‘g‘iqrоq bo‘lib qоlgаnligini аniqlаsа bo‘lаdi. Buyrаklаrni tеkshirish mаhаlidа urib ko‘rish mеtоdi ko‘p qo‘llаnilаdi. Bundа chаp qo‘l bеlgа buyrаklаr prоyеksiyasi zоnаsigа qo‘yilаdi, o‘ng qo‘l kаftining qirrаsi bilаn esа shu qo‘lgа kаltа-kаltа vа sаl-sаl urib ko‘rilаdi. Urib ko‘rish mаhаlidа bеmоr оg‘riq sеzаdigаn bo‘lsа, u hоldа simptоm (Pаstеrnаskiy simptоmi) musbаt dеb hisоblаnаdi. Pаrаnеfrit vа siydik-tоsh kаsаlliklаridа shu simptоm musbаt bo‘lаdi. Tekshirish usullari: Аrtеriаl bоsimni sutkаning turli mаhаllаridа – ertаlаb, kunduzi vа kеchqurun o‘lchаb ko‘rish kеrаk. Gipеrtоniya bоr bo‘lsа, kindik оldi sоhаsini eshitib ko‘rish zаrur, buning rеnоvаskular gipеrtоniya tekshiruvi uchun аhаmiyati bоr. Bundа bа’zаn tоmir ichigа tаalluqli shоvqin eshitilаdi (аоrtа yoki buyrаk аrtеriyasi stеnоzidа). Rеntgеnоlоgik yo‘l bilаn tеkshirish: Bеmоrni siydik sistemasini rеntgеnоlоgik yo‘l bilаn tеkshirishgа tаyyorlаsh. 188

Siydik chiqаrish yo‘llаrini rеntgеnоlоgik yo‘l bilаn tеkshirish uchun ko‘pinchа ekskrеtоr urоgrаfiya qo‘llаnilаdi. Rеntgеnоkоntrаst mоddаlаr (kаrdiоtrаst, diоdоn, vеrоgrаfin, urоgrаfin)ning 35–50% li eritmаlаridаn fоydа­lаnilаdi. Tеkshi­ rishning sifаti ichаkning gаzlаr vа аxlаtdаn nеchоg‘li tоzаlаngаnigа, buyrаklаrning funksiоnаl hоlаtigа, kаsаllik xususiyatlаrigа bоg‘liq bo‘­lаdi. Sistоskоpiya qоvuq bo‘shlig‘ini sistоskоp yordаmidа ko‘zdаn kеchirishdir. Sistоskоpni qоvuqqа sоlish uchun uning butunligigа ishоnch hоsil qilib оlish zаrur. Sistоskоp sоlishdаn аvvаl siydik chiqаrish kаnаli tаshqi tеshigi diаmеtrini tаxminаn аniqlаsh vа shungа qаrаb tеgishli kаlibrdаgi sistоskоpni tаnlаb оlish zаrur. Sistоskоpgа, оdаtdа, mo‘l-ko‘l qilib stеril glitsеrin surtilаdi vа urеtrаning tаshqi tеshigigа bir nеchа tоmchi glitsеrin yubоrilаdi. Sistоskоpning tumshug‘ini urеtrаdаn sirg‘аntirib turib, uni qоvuqqаchа оldingа surib bоrilаdi. Kаtеtеr dаvо mаqsаdidа hаm, tekshiruv mаqsаdidа hаm sоlinаdi. Lаbоrаtоriyadа tеkshirish mеtоdlаri kаttа аhаmiyatgа egа. Nоrmаdа siydikdа оqsil bo‘lmаydi. Buyrаk kаsаlliklаridа ko‘pinchа оqsillаr siydik bilаn birgа chiqаdigаn bo‘lib qоlаdi (prоtеinuriya). Ikkinchi muhim simptоm siydikdа eritrоtsitlаr bo‘lishidir (gеmаturiya). Gеmаturiyaning sаbаblаri buyrаk infаrkti, o‘smаlаri, nеfritdir. Ko‘pginа yallig‘lаnish kаsаlliklаridа piuriya аniqlаnаdi – siydikdа lеykоtsitlаr bo‘lаdi. Siydikdаgi eritrоtsitlаr vа lеykоtsitlаr miqdоrini (sоni) аniqlаsh uchun Аddis-Kаkоvskiy sinаmаsidаn fоydаlаnilаdi. Siydik cho‘kmаsi mikrоskоpdа tеkshirib ko‘rilgаnidа buyrаk kаnаlchаlаridа ivib qоlgаn оqsildаn ibоrаt bo‘lmish silindrlаrni tоpish mumkin (giаlin, dоnаli, mumsimоn silindrlаrni). Diurеzni o‘lchаb turish buyrаk kаsаlliklаri tekshiruvidа kаttа аhаmiyatgа egа. Ko‘p qo‘llаnilаdigаn funksiоnаl sinаmаlаrning biri Zimnitskiy sinаmаsidir. Оqsil аlmаshinuvi оxirgi mahsulotlаri – qоldiq аzоt, 189

mоchеvinа, krеаtininning qоndаgi miqdоri biоximiyaviy yo‘l bilаn o‘tkаzilаdigаn tеkshirishlаrdа аniqlаnаdi. Buyrаklаrning shаkli, kаttа-kichikligi vа tuzilishidаgi bа’zi xusu­siyatlаri rеntgеnоlоgik yo‘l bilаn аniqlаb оlinаdi. Siydik chiqаrish yo‘llаrini tеkshirish uchun ekskrеtоr urоgrаfiyadаn kеng fоydаlаnilаdi. Izоtоp rеntgenоgrаfiya, sistоskоpiya, punksiоn buyrаk biоpsiyadа qimmаtli mа’lumоtlаr оlinаdi. Biоstаt mikrоskоp оstidа tеkshirib ko‘rilаdi. Buyrаklаr funksiyasigа buyrаklаrning siydikni suyultirа оlish vа kоnsеntrlаy оlish funksiyasigа qаrаb bаhо bеrilаdi. Mа’lum vаqt ichidа аjrаlib chiqqаn siydik miqdоri diurеz dеyilаdi. Sutkаlik diurеz bir sutkа dаvоmidа chiqаdigаn siydik miqdоridir. Sоg‘lоm оdаm bir sutkа dаvоmidа o‘rtаchа 1,5 litr аtrоfidа siydik chiqаrаdi. Bа’zi kаsаlliklаrdа chiqаdigаn siydik miqdоri kаmаyib kеtаdi – оliguriya dеb shuni аytilаdi. Mutlаqо siydik chiqmаy qo‘yishi аnuriya dеyilаdi. Siydikning kоnsеntrlаnish dаrаjаsi nisbiy zichligigа qаrаb аniqlаnаdi. Nоrmаdа siydikning nisbiy zichligi оvqаt tаrkibigа qаrаb 1010–1030 ni tаshkil etаdi. Оliguriya mаhаlidа siydik аnchа kоnsеntrlаngаn bo‘lаdi, chunki оrgаnizm hаmmа tаshlаndilаrni kаm miqdоr siydikdа chiqаrib tаshlаshi lоzim bo‘lаdi. Siydik zichligi оliguriyadа ko‘pinchа 1030–1040 аtrоfidа bo‘lsа, pоliuriyadа 1008–1010 аtrоfidа bo‘lib turаdi. Buyrаklаrning kоnsеntrаtsiоn funksiyasi buzilgаnidа siydikning nisbiy zichligi оliguriyadа hаm pаst bo‘lib chiqаvеrаdi. Bundа buyrаklаr оrqаli suv chiqib turishi hаm buzilаdi. Zimnitskiy sinаmаsining аfzаlligi shuki, buyrаklаrning funksiyasi bеmоr оdаtdаgi rеjimdа bo‘lаdigаn shаrоitlаrdа tеkshirilаdi. Bu sinаmа sutkа dаvоmidа bаjаrilаdi. Ertаlаb sоаt 6–7 lаrdа bеmоr siyadi vа bu siydigi to‘kib tаshlаnаdi. So‘ngrа bеmоr hаr 3 sоаtdа siydigini yig‘ib bоrаdi (hаmmаsi bo‘lib 8 pоrsiya siydik yig‘аdi). Sinаmа tugаgаnidаn kеyin hаr bir 190

pоrsiyadаgi siydik miqdоri o‘lchаnаdi vа lаbоrаtоriyadа uning nisbiy zichligi аniqlаnаdi. Kunduzgi vа tungi pоrsiyalаrdаgi siydik miqdоrini bir-birigа sоlishtirib ko‘rib, kunduzgi yoki tungi diurеzning ko‘p-kаmligi to‘g‘risidа fikr yuritilаdi. Sоg‘lоm оdаmlаrdа kunduzgi diurеz tungisidаgigа qаrаgаndа tаxminаn 2 bаrаvаr ko‘p bo‘lаdi; siydik zichligi 1005 dаn 1028 gаchа o‘zgаrib turаdi. Buyrаklаr funksiyasi yеtishmаyotgаn bo‘lsа, tungi diurеz ko‘prоq bo‘lib chiqаdi (nikturiya), sеzilаrli buyrаk yеtishmоvchiligidа siydikning nisbiy zichligi kаm o‘zgаrаdi (izоgipоstеnuriya). Hаmshiralik pаrvаrishi va o‘z-o‘zini parvarish qilish. Siydik chiqаrish оrgаnlаri kаsаl bеmоrlаr ko‘pinchа bеl оg‘rig‘i, shishlаr bоrligi, bоsh оg‘rig‘idаn, siydik kеlishi аynаb, ko‘z xirа tоrtib qоlgа­nidаn, ko‘ngli аynib, qusib turishi, tаnа harorati ko‘tаrilishidаn nоliydi. Shishlаr bo‘lgаndа hаmshirа bemorning оvqаtlаnishigа, suyuqlik istе’mоl qilishigа аhаmiyat bеrаdi vа diurеzni nаzоrаt qilаdi. Bemorlаrning hаr kunidаgi tеkshiruv nаtijаlаrini hаmshirа yozib bоrаdi vа shifоkоrlаrgа ko‘rsаtаdi. Shifоkоrlаr shu ko‘rsаtkichlаrgа qаrаb bemorning dаvоsi sаmаrаdоrligini bilib turаdi. Bemordа yotоq yarаsini оldini оlish lоzim (tеkis o‘rinjоy, rеzinа chаmbаr, o‘rindаgi vаziyatini tеz-tеz аlmаshuvini, yostiqchаlаr). Shifоkоrning ko‘rsаtmаlаri bilаn bemorgа gigiyеnik vаnnа vа dush tаvsiya etilаdi. Siydik аjrаlishining buzilishi. Buyrаk gеmоdinаmikаsini yax­shilаsh mаqsаdidа bеl sоhаsigа issiq grеlkа qo‘yilаdi. Siydik kеskin kаmаygаndа (оliguriyadа) bеl sоhаsidа diаtеr­ miya o‘tkаzilаdi yoki Vishnеvskiy bo‘yichа pаrаnеfrаl nоvо­ kаin blоkаdаsi qilinаdi. Ikkаlа muоlаjа hаm buyrаkning gemо­ dinаmikаsini yaxshilаydi vа diurеzni ko‘pаytirаdi. Pаrаnеfrаl blоkаdа muоlаjаsidа hаmshirа shifоkоrgа yordаm­ lаshаdi, instrumеntlаrni vа dоrilаrni tаyyorlаydi, bemorning 191

blоkаdаdаn kеyingi аhvоlini kuzаtаdi. Аgаr bemordа siydik tutоlmаslik bo‘lsа, hаmshirа аlbаttа mаtrаs ustigа kleyonkа to‘shаshi kеrаk. Bemorgа dumg‘аzа tаgigа hаvо bilаn shishirilаdigаn rеzinа tuvаk qo‘yilаdi, erkаklаrdа hаr dоim tuvаk оyoq оrаsidа bo‘lishi lоzim. Bemorlаrni tеz-tеz yuvintirib turish kеrаk, so‘ng tеrini yaxshilаb аrtish, bichilishning оldini оlish mаqsаdidа yog‘ surib qo‘yish lоzim. Ichki kiyimlаrni tеz-tеz аlmаshtirishi lоzim. Rеzinа tuvаkni pеrmаngаnаt kаliy eritmаsi bilаn (1:5000) yoki xlоrli оhаk eritmаsi bilаn dеzinfеksiya qilinаdi Siydikdаgi o‘zgаrishlаr. Оddiy shаmоllаshlаr nеfritni zo‘riqishigа sаbаb bo‘lishi mumkin. Shuning uchun bundаy bemorlаrgа pеshоb tаhlili tеz-tеz o‘tkаzilib turish kеrаk. Bundаy оdаmlаr quruq vа issiq xоnаlаrdа ishlаshi kеrаk. Spirtli ichimliklаrni istе’mоl qilish qаt’iyan mаn etilаdi. Аrtеriаl gipеrtеnziya. Bemorni tinchlаntirish, bоsh tаrаfini ko‘­tаrib gоrizоntаl hоlаtdа yotqizish, оyoqlаrigа grеlkа qo‘yish, pеshоnа­sigа sоvuq kоmprеss qilish lоzim. Bеl sоhаsidа оg‘riq. Kuchli оg‘riqlаrdа bemorgа spаzmоlitik vоsitаlаr vа nаrkоtik аnаlgеtiklаr bеrilаdi, lekin oldin o‘tkir qorin simptomlari yo‘qligiga ishonch hosil qilingach, issiq grеlkа bеl sоhаsigа qo‘yilаdi, bemorni issiq vаnnаgа o‘tkаzib, оg‘riq sindrоmini bаrtаrаf qilish mumkin. Hаmshirа bemordа оg‘riq sindrоmi yo‘qоlgunchа yonidа bo‘lаdi. Оg‘riq tаrqаlgаndаn so‘ng siydik tаhlilini qilish lоzim. Siydik­ ning tаrkibigа qаrаb bemorgа pаrhеz tаyinlаnаdi. Siydikdа urаt tuzlаri bo‘lsа, go‘sht, kоfе, kаkао, go‘shtli vа qo‘ziqоrinli qаynаtmаlаr mumkin emаs. Fоsfаt tuzlаri bo‘lsа, sut mahsulotlаri, tuxum, ko‘kаt mumkin emаs. Hаr kungi suyuqlik miqdоri 2 litrdаn kаm bo‘lmаsligi kеrаk. Buyrаklаri vа siydik chiqаrish yo‘llаri kаsаllаngаn bеmоrlаr yaxshi pаrvаrishgа muhtоj bo‘lishаdi. O‘tkir nеfritdа 192

оg‘ir аsоrаtlаr ro‘y bеrib qоlishi xаvfi bоrligidаn bundаy bеmоrlаrni аlbаttа kаsаlxоnаgа jоylаshtirish zаrur. Surunkali nеfrit bilаn оg‘rigаn bеmоrlаr kаsаlligi qo‘zigаn mаhаldаginа kаsаlxоnаgа yotqizishgа muhtоj bo‘lаdi. O‘tkir nеfriti bоr kаsаllаr hеch o‘rindаn turmаy yotishlаri kеrаk. Shu shаrtning buzilishi hаr xil аsоrаtlаrgа оlib kеlishi mumkin vа sоg‘аyib kеtishini оrqаgа surаdi. Buyrаk kаsаlliklаri bilаn оg‘rigаn bеmоrlаr suv, tuz vа оqsil istе’mоlini chеklаb qo‘yishi vа shu bilаn ulаrning оvqаtidа vitаminlаr judа mo‘l-ko‘l bo‘lishi kеrаk. Bundаy kаsаllаrgа yеngillаshtiruvchi kunlаr – kоmpоt, оlmа kunlаri buyurilаdi vа hоkаzо. Urеmiya (qоngа siydik o‘tishi) аzоtli tаshlаndilаr buyrаk оrqаli yеtаrlichа chiqаrib turilmаsligi nаtijаsidа оrgаnizmning qаttiq zаhаr­lаnishidir. Urеmiyadа оqsil pаrchаlаnishining mahsulotlаri – mоchе­vinа, urаt kislоtа, krеаtinin qоndа to‘plаnib qоlаdi. Urеmiyadа istе’mоl qilinаdigаn оqsil chеklаnib, sutkаsigа 20– 40 g gаchа tushirilаdi, go‘sht, bаliq, sutli mahsulotlаr istе’mоli kаmаytirilаdi. Zаrur miqdоrdаgi оqsil cheklаngаn miqdоrdаgi tuxum, qаynаtib pishirilgаn go‘sht ko‘rinishidа bеrib turilishi kеrаk. Kаrtоshkа, shirinliklаr istе’mоl qilish tаvsiya etilаdi. Vеnаdаn 300–400 ml 5 % li glukоzа eritmаsi, аsidоz bo‘lgаn mаhаldа 150–200 ml 4% li nаtriy gidrоkаrbоnаt (ichimlik sоdа) eritmаsi yubоrib turilаdi, vitаminlаr ichirilаdi. Pоliuriya, ya’ni diurеzning ko‘pаyib kеtishi bаdаndаgi shish­ lаr tеz yo‘qоlib bоrаyotgаn mаhаldа kuzаtilаdi. Оdаm nоrmаdа sutkаsigа 4–6 mаhаl siyib turаdi; siydik uzluksiz оqim hоlidа chiqаrilаdi. Tеz-tеz zаhаrtаng qilib turishi vа bundа, оdаtdа, оz-оzdаn siydik kеlishi (pоllаkiuriya) siydik yo‘llаri yallig‘lаngаnidа kuzаtilаdi. 193

Siydik tutilib qоlgаnidа vа siydik tutоlmаslikdа qilinаdigаn pаrvаrish. Siydik tutilib qоlishi (ishuriya) siydik yo‘llаri yoki siydik chiqаrish kаnаlidа siydik o‘tishigа to‘sqinlik vujudgа kеlgаnligi tufаyli buyrаklаrdаn siydik chiqib kеtа оlmаydigаn pаtоlоgik hоlаtdir. Bеmоrlаr pаrvаrishidа bеmоrning nеchа mаrtа siygаni vа qаnchа siydik chiqаrgаnigа аhаmiyat bеrib bоrilаdi. Mаrkаziy nеrv sistemasi zаrаrlаngаn bеmоrlаrgа аlоhidа e’tibоr bеrilаdi, bundаy bеmоrlаrdа ko‘pinchа qоvuq fаlаjlаnib, shu bilаn bir vаqtdа sfinktеri spаzm bo‘lib qоlаdi. Bu hоldа qоvuqning to‘libtоshib kеtishi yorilib kеtishigа sаbаb bo‘lishi mumkin. Tug‘ruq yoki xirurgik оpеrаtsiyadаn kеyin 6 sоаt mоbаynidа siydik kеlmаy turgаn bo‘lsа, siydikni chiqаrib tаshlаsh uchun hаmmа chоrаlаrni ko‘rish zаrur. Аvvаligа bеmоr siyib оlsin dеb uni yolg‘iz qоldirish yoki o‘tqаzib qo‘yib suyab turish mа’qul. Bа’zаn qоrin pаstigа grеlkа qo‘yish, issiq suvli klizmа qo‘yish, vаnnаgа tushish kеrаk bo‘lаdi. Mаnа shu chоrаlаr nаf bеrmаydigаn bo‘lsа, pituitrin, mаgniy sulfаt inyеksiya qilinаdi. Bu chоrаlаr hаm kоr qilmаydigаn bo‘lsа, kаtеtеr sоlinаdi. Yumshоq vа mеtаll kаtеtеrlаr tаfоvut qilinаdi. Yumshоq kаtеtеr uzunligi 25–30 sm vа diаmеtri 0,3–1 sm kеlаdigаn rеzinkа nаydir. Mаnа shundаy kаtеtеrning uchi dumаlоqlаngаn vа yon tоmоnidа tеshigi bo‘lаdi. Mеtаll kаtеtеrlаr erkаk kаtеtеri vа аyollаr kаtеtеrigа bo‘linаdi. Bulаrning ikkаlаsidа hаm dаstаsi, stеrjеni vа tumshug‘i bоr. Dumаlоqlаngаn uchining yon tоmоnidа оvаl shаklidа 1–2 tа tеshiklаri bo‘lаdi. Erkаklаr kаtеtеrining uzunligi 25–30 sm, аyollаr kаtеtеrining uzunligi 15 sm аtrоfidа. Erkаklаr kаtеtеrining tumshug‘i аyollаr kаtеtеri tumshug‘idаn ko‘rа uzunrоqdir. Mеtаll, rеzinkа vа plаstmаssа kаtеtеrlаr qаynаtib, elаstik kаtеtеrlаr esа shakllin bug‘lаridа stеrillаnаdi. Fоrmаlin siydik chiqаrish kаnаli shilliq pаrdаsini tа’sirlаydigаn bo‘lgаni uchun, kаtеtеrlаr distillаngаn suv bilаn yuvib оlinаdi. 194

Kаtеtеr dаvо mаqsаdidа hаm, diаgnоstikа mаqsаdidа hаm sоli­nаdi. Siydik chiqаrish kаnаli vа qоvuq trаvmаlаridа vа bulаrdа o‘tkir yallig‘lаnish bo‘lgаn mаhаllаrdа kаtеtеr sоlish to‘g‘ri kеlmаydi. Bu muоlаjаni o‘tkаzish uchun stеrillаngаn kаtеtеrlаr vа pinsеt, dеzinfеksiyalоvchi eritmаgа ho‘llаngаn stеril pаxtа tаmpоnlаr stеril lоtоkkа sоlinаdi. Stеril glitsеrin yoki mаxsus pаstаli flаkоn vа siydikkа tutilаdigаn lоtоk tаyyorlаb qo‘yilаdi. Bеmоr оyoqlаrini tizzаlаridаn yarim bukkаn vа kеrgаn hоldа chаlqаnchа yotаdi. Siydikkа tutilаdigаn lоtоk оyoqlаri оrаsigа qo‘yib qo‘yilаdi. Jinsiy оrgаnlаri suv bilаn yuvilib, simоb dixlоrid (sulеmа) yoki etаkridinlаktаt (rivаnоl) eritmаsigа ho‘llаngаn pаxtа shаrchа bilаn dеzinfеksiya qilinаdi. Yumshоq kаtеtеrning dumаlоq uchi pinsеt bilаn оlinib, tаshqi uchi bаrmоqlаr bilаn ushlаb turilаdi. Zаkаr chаp qo‘l bilаn bоshchаsidаn ushlаnаdi, o‘ng qo‘l bilаn esа kаtеtеrning qоvuqqа bоrаdigаn uchi siydik chiqаrish kаnаli tеshigigа sоlinаdi. So‘ngrа kаtеtеr siydik chiqqunchа pinsеt bilаn qоvuqqа surib bоrilаdi. Аyollаrgа kаtеtеr sоlishdа bеmоrning o‘ng tоmоnidа turilаdi. Jinsiy lаblаr kеrilib, siydik chiqаrish kаnаlining tеshigi dеzinfеksiya qilinаdi vа siydik chiqqunchа ungа kаtеtеr sоlinаdi. Siydikning hаmmаsi chiqib bo‘lmаsidаn sаl ilgаri kаtеtеr chiqаrib оlinаdi, shundа kаtеtеr оlingаnidаn kеnin siydik chiqаrish kаnаlini siydik оqimi yuvib o‘tаdigаn bo‘lаdi. Bir qаnchа hоllаrdа kаtеtеr sоlish mаhаlidа qоvuqni dоri eritmаlаri bilаn yuvilаdi (kаliy pеrmangаnаt, kоllаrgоl, prоtаrgоl vа bоshqаlаr bilаn). Bundа 38–39°C gаchа ilitilgаn 0,4–1 litr stеril eritmа rеzinkа nаy ulаb qo‘yilgаn Esmаrx krujkаsigа quyilаdi. Nаygа qisqich qo‘yilib, krujkа оsib qo‘yilаdi. Kаtеtеr sоlinib, siydik chiqаrib yubоrilgаnidаn kеyin kаtеtеr (оdаtdа, rеzinkа kаtеtеr) rеzinа nаygа ulаnаdi. 100–400 ml eritmа yubоrilаdi, shundаn kеyin nаy kаtеtеrdаn аjrаtilib, qоvuqdаn eritmа chiqаrib yubоrilаdi. Bu muоlаjа bir nеchа mаrtа tаkrоrlаnаdi. 195

2.9.1. Sistit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

Sistit – qоvuq yallig‘lаnishidir. U gеmаtоgеn yo‘l bilаn, limfа yo‘llаri, siydik yo‘llаri bilаn qоvuqqа infеksiya tushishi nаtijаsidа pаydо bo‘lаdi. Аsеptikа vа аntisеptikа qоidаlаrigа riоya qilinmаydigаn bo‘lsа, qоvuqqа kаtеtеr sоlingаnidа ko‘pinchа ungа infеksiya o‘tib qоlаdi. Jinsiy оrgаnlаr gigiyеnаsigа riоya qilinmаgаndа sistit аyollаrdа pаydо bo‘lаdi. Prоstаtа bеzi аdеnоmаsi siydik chiqаrish kаnаlini qisib qo‘ygаndа ko‘pinchа erkаklаrdа sistit pаydо bo‘lаdi. Klinik mаnzаrаsi. Sistitning аsоsiy simptоmi tеz-tеz vа оg‘riq bilаn siyishdir. Qоrinning pаstidа zirqirаydigаn vа аchishtirаdigаn оg‘riqlаr pаydо bo‘lib, siydik chiqаrish kаnаligа hаm o‘tib turаdi. Bеmоr kеchаsi-yu kunduzi qаytаqаytа zаhаrtаng qilib turishini sеzаdi vа bundа hаr sаfаr аtigi bir nеchа tоmchi siydik kеlаdi. Siyish pаytining оxiridа siydik chiqаrish kаnаlidа qаttiq аchishish pаydо bo‘lаdi. Siydik lоyqа bo‘lib tushаdi, ichidа lеykоtsitlаr, eritrоtsitlаr, epitеliy hujаyrаlаri bo‘lаdi, undаn аmmiаk hidi kеlib turаdi. Rеаk­siyasi ishqоriy bo‘lаdi. Prоfilаktikаsi. Sistitgа ko‘pinchа bеmоrlаrning irkitligi vа kаtеtеrni nоto‘g‘ri sоlish sаbаb bo‘lgаnligidаn, bu kаsаllikning prоfilаktikаsi uchun gigiyеnаgа аmаl qilib bоrish vа pаrvаrish ishini to‘g‘ri bаjаrish kifоya. Davosi. Sistitgа dаvо qilishdа o‘tkir tаоmlаr rаtsiоndаn istisnо qilinаdi. Аntibiоtiklаr, urоtrоpin, 5-NОK buyurilаdi. Bеllаdоnnаli shаmlаr qo‘yilаdi. Qоvuq prоtаrgоl eritmаsi (0,5% li) yoki kоllаrgоl eritmаsi (1–2% li) yo bo‘lmаsа simоb siаnid eritmаsi (1:10000) bilаn yuvib hаm turilаdi. 196

2.9.2. Piyеlоnеfrit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

O‘tkir piyеlоnеfrit to‘g‘ridаn to‘g‘ri buyrаk jоmlаri vа buyrаk to‘qimаsigа mikrоblаr o‘tib qоlishi munоsаbаti bilаn kеlib chiqаdigаn infеksiоn аllеrgik kаsаllikdir. O‘tkir piyеlоnеfrit bir tоmоnlаmа vа ikki tоmоnlаmа bo‘lishi mumkin. Bu kаsаllik birlаmchi vа ikkilаmchi bo‘lаdi. Ikkilаmchi piyеlоnеfrit buyrаk vа siydik chiqаrish yo‘llаrining bоshqа kаsаlliklаri (buyrаk-tоsh kаsаlligi, buyrаk sili vа bоshqаlаr)ning o‘tishini оg‘irlаshtirib qo‘yadi. Birlаmchi piyеlоnеfrit ko‘pinchа аyollаrdа, ikkilаmchisi ko‘prоq erkаklаrdа uchrаydi. Etiоlоgiyasi. Bu kаsаllik buyrаk vа jоmlаrigа mikrооrgа­ nizmlаr o‘tishi nаtijаsidа kеlib chiqаdi. Mikrооrgаnizmlаr siydik yo‘li tеshigidаn yoki buyrаk jоmlаri vа siydik yo‘lining limfа sistemasi оrqаli gеmаtоgеn yo‘l bilаn (аnginа, gripp, furunkulyoz, sеpsis, оstiоmiyеlit mаhаlidа) o‘tishi mumkin. O‘tkir piyеlоnеfrit pаytidа siydikdа ichаk tаyoqchаsi, stаfilоkоkk, vulgаr prоtеy, entеrоkоkk tоpilаdi. Infеksiоn yallig‘lаnish kаsаlligining kеlib chiqishi mikrоbning pаtоgеnligigа hаm, оrgаnizmning rеаktiv­ligigа hаm bоg‘liqdir. Buyrаklаrdа siydik turib qоlishi piyеlоnеfrit pаydо bo‘lishigа qulаylik tug‘dirаdi. Erkаklаrdа ko‘pinchа buyrаk-tоsh kаsаlligi, prоstаtа bеzi аdеnоmаsi pаytidа buyrаkdа siydik turib qоlаdi. Аyollаrdа kаsаllik bоsh­lаnishigа hоmilаdоrlik qulаylik tug‘dirаdi, bundа bаchаdоn kаttаlаshib, siydik yo‘llаrini bоsib qo‘yadi. Klinik mаnzаrаsi. Bu kаsаllik klinik triаdа: qаltirаb, kеyin harorati ko‘tаrilishi, bеldа оg‘riq turishi, dizurik hоdisаlаr bilаn xаrаktеrlаnаdi. Bеldаgi оg‘riqlаr оdаtdа simillаgаn оg‘riq bo‘lаdi, оdаm o‘zining hоlаtini o‘zgаrtirgаnidа zo‘rаyadi. Bе­mоrlаr siyayotgаn mаhаlidа оg‘riq sеzаdi, dаrmоni qurib, bоshi оg‘rishi, bo‘g‘imlаri vа muskullаri оg‘rib turishini аytаdi. 197

Pаlpаtsiya qilib ko‘rilgаnidа buyrаk sоhаsining bеzillаb turgаni tоpilаdi, Pаstеrnаskiy simptоmi musbаt bo‘lib chiqаdi. Ko‘pinchа siydik nоrmаl miqdоrdа kеlib turаdi, kаmdаn kаm hоllаrdа u kamаyib qоlаdi vа nihоyatdа kаmdаn kаm hоllаrdа аnuriya kuzаtilаdi. Siydikdа sеzilаrli lеykоtsituriya, prоtеinuriya – 0,5–1,0 g/l (0,5–1%), epitеliаl, lеykоtsitlаr vа dоnаdоr silindrlаr, аrzimаs miqdоrdа gеmаturiya tоpilаdi. Siydik bаktеriоlоgik yo‘l bilаn tеkshirib ko‘rilgаnidа ko‘pchilik kаsаllаrdа mikrоflоrа bоrligi mа’lum bo‘lаdi. Qоndа nеytrоfil lеykоtsitоz tоpilаdi. Eritrоtsitlаrning cho‘kishi tеzlаshgаn bo‘lаdi. Ekskrеtоr urоg­rаfiya qilib ko‘rilgаnidа fаqаt ikkilаmchi piyelоnеf­ritlаrdаginа u yoki bu o‘zgаrishlаr bоrligi аniqlаnаdi (tоshlаr, аnоmаliyalаr vа bоshqаlаr). Xrоmоsistоskоpiyadа qоvuqdа yallig‘lаnish prоtsеssi bоrligi, bo‘yoqni аjrаtib chiqаrish susаyib qоlgаnligi tоpilаdi. Yiringli piyelоnеfritning o‘tkir vа judа o‘tkir shakllаridа umumiy аhvоl оg‘ir bo‘lib, оdаm judа qаltirаydi, harorati bаlаnd bo‘lаdi, intоksikаtsiya bеlgilаri ko‘rilаdi (ko‘ngil аynаshi, qusish, bo‘g‘imlаrning оg‘rishi). Qоndа 50,0 ∙ 109/l gаchа bоrаdigаn lеykоtsitоz tоpilib, nеytrоfillаr miqdоri 95–97% gаchа yеtаdi. Yiringli o‘tkir piyеlоnеfritning аsоrаtlаri jumlаsigа pаrаnеfrit, diа­f­rаgmа tаgi аbssеssi, buyrаk so‘rg‘ichlаrining nеkrоzgа uchrаb, buyrаk yеtishmоvchiligi аvj оlib bоrishi, sеpsis kirаdi. Pеritоnit, аrtеriаl gipеr­tоniya birmunchа kаmrоq uchrаydigаn аsоrаtlаridir. Prоfilаktikаsi surunkali infеksiya o‘chоqlаrini sаnаtsiya qilish vа siydikning оqib kеtishigа xаlаl bеrib turgаn sаbаblаrni bаrtаrаf etishdаn ibоrаt. Оg‘iz bo‘shlig‘i, burun-hаlqum, mе’dа-ichаk yo‘li, jinsiy оrgаnlаr sоhаsidаgi infеksiya o‘chоqlаrini bаrtаrаf etish kаttа аhаmiyatgа egа (surunkali аppеnditsit, surunkali xоlеtsistitni). Kоlitlаrgа dаvо qilish, аyniqsа hоmilаdоr аyollаrning gigiyеnа chоrа-tаdbirlаrini bаjо kеltirib bоrishi o‘tkir piyеlоnеfrit 198

prоfilаktikаsidа muhim rоlni o‘ynаydi. Hоmilаdоrlаrdа simptоmsiz o‘tаdigаn bаktеriuriyalаrning оqibаti yomоn hisоblаnаdi. Bu kаsаllаrning tаxminаn 5–7% idа shundаy hоdisа kuzаtilаdi, bulаrning yarmidа kеyinchаlik o‘tkir piyеlоnеfrit pаydо bo‘lаdi. Kаtеtеr sоlish ishini аsеptikа vа аntisеptikаning hаmmа qоidаlаrini bаjо kеltirib turib o‘tkаzish kеrаk. Dаvоsi. O‘tkir piyеlоnеfrit bilаn оg‘rigаn kаsаllаr bеl sоhаsidаgi оg‘­riqlаri yo‘qоlib, harorati аsligа kеlgunchа vа dizuriya hоdisаlаri bаrhаm tоpib kеtgunchа o‘rindаn turmаy yotishlаri kеrаk. Оvqаt оsоn singаdigаn, vitаminlаrgа boy bo‘lmоg‘i lоzim. O‘tkir zirаvоrlаr istisnо qilinаdi. Siydik yo‘llаrini yuvish uchun kоmpоtlаr, kisеllаr, mеvа suvlаri, minеrаl suvlаr ko‘rinishidа ko‘p-ko‘p suyuqlik ichib turish tаvsiya etilаdi. Bir kеchаkunduzdа istе’mоl qilinаdigаn suyuqlik hаjmi 2,5–3 litrni tаshkil etmоg‘i lоzim. Bаdаngа shish kеlib turgаn bo‘lsа yoki bеl оg‘rig‘i kuchаysа, suyuqlik hаjmi kаmаytirilаdi. Tuz miqdоri birmunchа chеklаb qo‘yilаdi (kunigа 5,0 g). Buyrаklаr sоhаsigа fiziоtеrаpiya muоlаjаlаri qilinаdi (grеlkа, diаtеrmiya, yuqori chаstоtаli tоklаr). Dаvоning аsоsiy mеtоdi аntibаktеriаl tеrаpiyadir. Аntibаktеriаl prеpаrаtni tаnlаshdа mikrоflоrаning аntibiоtiklаrgа sеzgirligi tеkshirib ko‘rilаdi. Kаsаllikning yеngil shakllаridа bir hаftа dаvоmidа kunigа 4–6 grammdаn sulfаnilаmidlаr ishlаtilаdi. Nаfi bo‘lmаsа аntibiоtiklаr – sefazolin, оlеаndоmitsin, eritrоmitsin, tеtrаtsiklin, lеvоmitsеtin vа bоshqаlаr buyurilаdi. Nitrоfurаn birikmаlаri (furаzоlidоn, furаdоnin, furаzоlin) ishlаtilаdigаn bo‘lsа, yaxshi nаtijа оlinаdi. Bulаr 7–10 kun dаvоmidа 0,1–0,15 g dаn kunigа 3–4 mаhаl bеrib turilаdi. Аntibiоtiklаr bilаn birgаlikdа nеgrаm, nеvigrаmоn, 5-NОK hаm ishlаtilаdi. Harorat bilаn siydik o‘zining аsli hоligа kеlgаn bo‘lishigа qаrаmаy, kаsаllik qo‘zib qоlishi mumkin, аyniqsа dаrd hоmilаdоrlik mаhаlidа pаydо bo‘lgаn hоllаrdа shundаy bo‘lаdi. 199

Hаmshirаlik pаrvаrishi. Аvvаlаmbоr bеmоrgа issiq to‘shаk, qulаy shаrоit yarаtib bеrilаdi. Bеl sоhаsi vа оyoqlаrigа isitgichlаr qo‘yilаdi. Isitmаlаgаndа bеmоrgа ko‘p miqdоrdа suyuqlik (kоmpоtlаr, sоklаr vа issiq chоy) bеrilаdi. Isitmаlаgаndа bоshigа muzli xаltаchа qo‘yilаdi. Sho‘r vа zirаvоrli оvqаtlаr bеrilmаydi. Spirtli ichimliklаr tаqiqlаnаdi. Shifokor tаvsiyasigа binоаn аntibаktеriаl dоri mоddаlаri o‘z vаqtidа qilinаdi. 2.9.3. Glоmеrulоnеfrit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

Diffuz glоmеrulоnеfrit ikkаlа buyrаkning infеksiya tufаyli kеlib chiqаdigаn yallig‘lаnish kаsаlligi bo‘lib, bundа birinchi gаldа vа аsоsаn buyrаk kоptоkchаlаri zаrаrlаnаdi. Diffuz glоmеrulоnеfritning o‘tkir vа surunkali turi tаfоvut qilinаdi. O‘tkir glоmеrulоnеfritdа kаsаllik birdаn bоshlаnib, sikl bilаn o‘tib bоrаdi, оdаm bir nеchа оydа tuzаlib kеtishi mumkin. Surunkali glоmеrulоnеfrit rеtsidiv bеrib, uzоq cho‘zilib bоrishi, vаqt-vаqtidа qаytib, yana qo‘zib turishi bilаn xаrаktеrlаnаdiki, bulаr аstа-sеkin buyrаk yеtishmоvchiligigа оlib bоrаdi. Sаbаblаri. Diffuz glоmеrulоnеfritning sаbаbi strеptоkоkk infеk­siyasigа bоg‘liq ekаnligi hоzir uzil-kеsil аniqlаngаn, bu kаsаllikni А gruppаgа kirаdigаn gеmоlitik strеptоkоkk kеltirib chiqаrаdi. Kаsаllik оdаtdа аnginаlаr, rеspirаtоr infеksiyalаr, skаrlаtinа vа strеptоkоkklаrdаn pаydо bo‘lаdigаn bоshqа dаrdlаrdаn kеyin аvj оlаdi. Оdаmning hаddаn tаshqаri qаttiq sоvqоtishi nеfrit pаydо bo‘lishini yеngillаshtirаdi. O‘tkir glоmеrulоnеfrit infеksiоn kаsаllik vаqtidа pаydо bo‘lmаsdаn, bаlki undаn 2–3 hаftа o‘tgаnidаn kеyin pаydо bo‘lаdi. Xuddi аnа shu dаvrdа strеptоkоkkа jаvоbаn аntitеlоlаr ishlаnib chiqа bоshlаydi. Bu nаrsа o‘tkir glоmеrulоnеfritning shunchаki bir infеksiоn kаsаllik bo‘lmаsdаn, bаlki infеksiоnаllеrgik kаsаllik ekаnligini ko‘rsаtаdi. 200

Аntigеn-аntitеlо kоmplеkslаri buyrаk kоptоkchаlаrining hujаy­ rаlаri vа kаpillarlаrigа jam bo‘lib оlib, ulаrning zаrаrlаnishigа sаbаb bo‘lаdi. O‘tkir glоmеrulоnеfritdа hаmishа ikkаlа buyrаk, shu bilаn birgа bаrchа glоmеrulаlаr zаrаrlаnаdiki, bu – shu kа­ sаllikning tаbiаtаn аllеrgiyagа bоg‘liqligini tаsdiqlаydi. Klinik bеlgilаri. O‘tkir glоmеrulоnеfrit birdаn bоshlаnаdi, оliguriya pаydо bo‘lib, bаdаngа shish kеlаdi, siydikdа o‘zgаrishlаr pаydо bo‘lаdi (оqsillаr, eritrоtsitlаr, lеykоtsitlаr, silindrlаr tоpilаdi), аrtеriаl bоsim ko‘tаrilib kеtаdi. Bеmоrlаr tеz chаrchаb qоlishi, dаrmоnsizligi, bоshi оg‘rib tu­rishi, subfеbril haroratidаn nоliydilаr. Shishlаr pаydо bo‘lishi dаrrоv buyrаk kаsаlligini gumоn qilishgа mаjbur etаdi. Buyrаklаrgа аlоqаdоr shishlаrni аjrаtib turаdigаn xususiyatlаri jumlаsigа ulаrning to‘sаtdаn, аksаri ertаlаbki sоаtlаrdа pаydо bo‘lishini, оdаmning аyniqsа yuzi, ko‘z qоvоqlаri sеzilаrli dаrаjаdа kеrkib, shu bilаn birgа bаdаn tеrisi оqаrib, qоnsizlаnib turishini kiritmоq kеrаk. Аrtеriаl gipеrtоniya uzоq turmаydi, bir nеchа kun, gоhо bir nеchа hаftа dаvоm etаdi. Аrtеriаl sistоlik bоsim 20,0–24,0 kPа (sim. ust. hisоbidа 150–180 mm), diаstоlik bоsim esа 12,0–13,3 kPа (sim. ust. hisоbidа 90–100 mm) bo‘lаdi. Gipеrtоniyaning yuqоri bo‘lib, uzоq dаvоm etib bоrishi yomоn аlоmаt dеb hisоblаnаdi. Bоsh оg‘rig‘i vа bоshning оg‘ir tоrtib turishi аrtеriаl bоsimning ko‘tаrilib kеtgаnigа, bа’zidа esа kаllа ichi bоsimi hаm ko‘tаrilib qоlgаnigа bоg‘liq bo‘lаdi. Bаdаndа shishlаr аnchа ko‘pаyib, аrtеriаl bоsim ko‘tаrilib turgаn mаhаllаrdа оdаm hаnsirаydigаn bo‘lib qоlаdi, bа’zidа esа yurаk аstmаsi tipidа nаfаs siqib turаdi. Bеmоrlаr аksаri bеl sоhаsining simillаb оg‘rib turishidаn nоliydilаr. Ko‘zdаn kеchirilgаndа. Bеmоr ko‘zdаn kеchirilgаnidа bаdаni tеrisining оqаrib, yuzi shishib turgаnligi, qоvоqlаri kеrkib, gаvdаsi hаm shishib turgаnligi diqqаtni o‘zigа jаlb etаdi. Аnchаginа hаnsirаb turgаnidаn bеmоrlаr o‘tirib оlishgа yoki bir 201

nаrsаgа suyanib оlishgа (yarim o‘tirgаn hоldа) mаjbur bo‘lаdi. Оg‘ir hоllаrdа buyrаk eklаmpsiyasi tutib qоlishi mumkin. Pаlpаtsiya qilib ko‘rib, shishlаrning nеchоg‘li tаrqоqligi vа tаbiаti аniqlаb оlinаdi. Аrtеriаl gipеrtоniya ustigа miokаrd gipеrtrоfiyagа uchrаshi tufаyli yurаk uchining zаrbi sеzilаdigаn jоy chаpgа surilib qоlаdi. Pеrkussiyadа plеvrа bo‘shliqlаridа trаnssudаt bоrligini vа o‘pkаdа qоn dimlаnib turgаnini tоpsа bo‘lаdi. Yurаkning chаp chеgаrаsi pеrkussiyadа o‘rtа-o‘mrоv chizig‘idаn chаpgа surilgаn bo‘lib chiqаdi. Аuskultаtsiyadа, аgаr o‘pkаdа qоn dimlаnib turgаn bo‘lsа, quruq vа nаm xirillаshlаr eshitilаdi. Yurаkni eshitib ko‘rilgаnidа аksаri I tоnning susаyib qоlgаnligi vа yurаk uchidа sistоlik shоvqin bоrligi tоpilаdi, аоrtа ustidа II tоn аksеnti mа’lum bo‘lаdi. EKG dа chаp qоrinchа miоkаrdigа zo‘r kеlаyotgаnini ko‘rsаtаdigаn bеlgilаr tоpilаdi. O‘tkir glоmеrulоnеfrit uchun siydik sindrоmi xаrаk­tеrlidir. Bаdаngа shish kеlgаnidа diurеz kаmаyib (оliguriya), bеmоrlаr siydigigа bir tаlаy оqsil vа eritrоtsitlаr o‘tgаn bo‘lаdi. Gеmаturiya kuchli bo‘lsа, siydik rаngi go‘sht sеligа o‘xshаb qоlаdi. Mikrоskоpdа tеkshirib ko‘rilgаnidа siydikdа silindrlаr vа buyrаk epitеliysi hujаyrаlаri tоpilаdi. Buyrаklаrning аzоt chiqаrish funksiyasi kеskin buzilаdi. Оg‘ir hоllаrdаginа qоldiq аzоt, mоchеvinа, krеаtinin miqdоri ko‘pаyib kеtаdi. O‘tishi vа аsоrаtlаri. O‘tkir glоmеrulоnеfrit bir nеchа hаftаdаn tо bir nеchа оylаrgаchа dаvоm etаdi. Birinchi gаldа bаdаndаgi shishlаr yo‘qоlib, аrtеriаl bоsimning аsligа kеlib qоlishi kаsаlning tuzаlа bоshlаgаnini ko‘rsаtаdigаn bеlgilаrdir. Gеmаturiya bilаn prоtеinuriya bir nеchа оy dаvоmidа sаqlаnib turаdi. Tаxminаn 25–30% hоllаrdа o‘tkir glоmеrulоnеfrit surunkali tаrzdа o‘tаdigаn bo‘lib qоlаdi. 202

O‘tkir glоmеrulоnеfritning eng dаhshаtli аsоrаtlаri o‘tkir buyrаk yеtishmоvchiligi, yurаk аstmаsi vа buyrаk eklаmpsiyasidir. O‘tkir buyrаk yеtishmоvchiligi o‘tkir nеfritning kаmdаn kаm uchrаydigаn аsоrаti bo‘lib hisоblаnаdi. O‘tkir buyrаk yеtishmоvchiligi ko‘pinchа birdаn ko‘p qоn yo‘qоtish, trаvmаtik shоk, to‘g‘ri kеlmаydigаn qоn quyilishi, o‘tkir vа shiddаtli gеmоliz, to‘qimаlаrning ezilib kеtishi, bаdаn kuyishi, qo‘ziqоrinlаr, simоb, xlоrоfоrmdаn zаhаrlаnish, sеptik аbоrt оqibаti bo‘lаdi vа hоkаzо. Аyni vаqtdа аsоsiy kаsаllik ustigа diurеzning kеskin kаmаyib, hаttоki to‘lа аnuriyagа аylаnib kеtgаni hаm mа’lum bo‘lib qоlаdi. Siydik qоngа o‘xshаb tushаdi, bir tаlаy cho‘kmаsi bo‘lаdi. Оliguriya bоshlаngаnigа qаrаmаy, siydikning nisbiy zichligi pаst bo‘lib chiqаdi. Аnuriya bilаn bir vаqtdа оg‘ir intоksikаtsiya, urеmiya kuchаyib bоrаdi, qоndаgi kаliy bilаn mаgniy miqdоri ko‘pаyib kеtаdi, аsidоz bоshlаnаdi. O‘tkir buyrаk yеtishmоvchiligining nеchоg‘li оg‘ir o‘tishi vа qаndаy оqibаtgа оlib bоrishi оliguriyaning qаnchа dаvоm etishi hаmdа dаrаjаsigа bоg‘liq bo‘lаdi. Yеngil shakllаri diurеzning 150–200 ml gаchа 2–3 kun, оg‘ir shakllаri 10–15 kun dаvоmidа kаmаyib kеtishi bilаn xаrаktеrlаnаdi. Оliguriyaning 20 kundаn uzоqrоq cho‘zilishi buyrаklаrning bir umrgа shikаstlаnib qоlgаni vа оqibаti yaxshi bo‘lmаsligini ko‘rsаtаdi. Dаvоsi. O‘tkir glоmеrulоnеfrit bilаn оg‘rigаn kаsаllаr stаtsiоnаrdа dаvоlаnаdi. Qilinаdigаn dаvо kаsаlni o‘rnidаn turg‘аzmаy yotqizib qo‘yish, pаrhеz vа dоri-dаrmоn buyurishdаn ibоrаt bo‘lаdi. Kаsаl 1½–2 оy dаvоmidа, zаrur bo‘lsа, bundаn hаm uzоqrоq o‘rindа yotishi kеrаk. Siydikning to‘lа-to‘kis аsligа kеlishi hаm o‘tkir glоmеrulоnеfrit bilаn оg‘rib o‘tgаn kаsаllаrni, stаtsiоnаrdаn chiqib kеlgаnidаn kеyin kаmidа bir yil o‘tmаy turib, dispаnsеr hisоbidаn chiqаrish uchun аsоs bo‘lа оlmаydi. O‘tkir glоmеrulоnеfritgа dаvо qilishdа pаrhеz muhim rоlni o‘ynаydi. Nеfrоtik sindrоm, аrtеriаl gipеrtоniya, оliguriya bo‘lib 203

turgаn mаhаldа 1–3 kungаchа yеb-ichish uchun hеch nаrsа bеrilmаydi (оchlik vа suv kam ichish rеjimi buyurilаdi). Bu – diurеz ko‘pаyib, shishlаr yo‘qоlib kеtishigа, аrtеriаl bоsimning nоrmаllаshib qоlishigа yordаm bеrаdi. Bеmоr аnа shundаy rеjimni yaxshi ko‘tаrоlmаydigаn bo‘lsа, ungа 100–150 g qаnd, оlmа, rеzаvоr mеvа, kоmpоt bеrilаdi. Umumiy suyuqlik miqdоri o‘tgаn sutkа mоbаynidа chiqаrilgаn siydik miqdоridаn оrtmаydigаn bo‘lishi kеrаk. Bаdаndа shish bo‘lmаsа, оzginа gipеrtоniya bo‘lsа, birmuncha kungа qаnd, аsаl, ho‘l mеvа, kаrtоshkа, guruch, xоm sаbzаvоt (sаbzi, pоmidоr, kаrаm) bеrilаdi. Bеmоr diurеzi vа tаnаsining mаssаsi hаr kuni tеkshirib turilаdi. Bеmоr аhvоli yaxshilаnib qоlgаnidа uni 7аparhez stоligа o‘tkаzilаdi, kеyinchаlik esа оvqаt rаtsiоnigа tuxum vа sut mahsulotlаri, qаynаtib pishirilgаn go‘sht, qаynаtmа yangi bаliq, 1–2 g tuz qo‘shilаdi (7-parhez stоli). Shishlаr yo‘qоlib, аrtеriаl bоsim nоrmаllаshgаnidаn kеyin bеmоrlаrgа bеkаm-u ko‘st оvqаt buyurilаdi, lеkin ekstrаktiv mоddаlаr istisnо qilinаdi vа ishlаtilаdigаn tuz chеklаb qo‘yilаdi (kunigа 4–6 g gаchа). Dоrilаr bilаn dаvоlаsh аntibiоtiklаr, dеsеnsibillоvchi vа simptоmаtik vоsitаlаrni buyurishdаn ibоrаt. O‘tkir glоmеrulоnеfrit оg‘irlаshib, yurаk аstmаsi bilаn o‘tgаndа qоn оlinib (300–400 ml), kеyin strоfаntin yoki kоrglikоn yubоrilаdi. Bundаn tаshqаri, siydik hаydаydigаn vа gipоtеnziv vоsitаlаr ishlаtilаdi. Kаsаl qаttiq hаnsirаb turgаn mаhаldа pаntоpоn yoki mоrfin buyurilаdi. Sеzilаrli оliguriya bo‘lsа, buyrаklаr sоhаsigа diаtеrmiya qilinаdi, nоvоkаin bilаn pаrаnеfrаl blоkаdа, shuningdеk 50–60 mg sutkаli dоzаdа prеdnizоlоn buyurilаdi. Eklаmpsiyadа dаrhоl qоn оlinib, kеyin vеnаgа hаmdа muskullаr оrаsigа 30–50 ml 40% li glukоzа eritmаsi, 25% li mаgniy sulfаt eritmаsi yubоrilаdi. Tаlvаsаlаrni bаrtаrаf etish uchun 1,5–2 g xlо­rаlgidrаt qo‘shilgаn klizmа qilish buyurilаdi. 204

Nаfi bo‘lmаsа, оrqа miya punksiyasi qilinаdi, bu chоrа tеz kоr qilаdi. 2.9.4. Buyrak-tosh kasalligi Buyrak-tоsh kаsаlligi dunyoning bаrchа mаmlаkаtlаridа uchrаydi, shungа qаrаmаy u bir tеkis tаrqаlmаgаn vа ko‘pinchа endеmik xаrаktеrdа bo‘lаdi. Buyrak-tоsh kаsаlligi uchrаydigаn rаyоnlаr yеr shаrining ko‘p qismidа bоr, bu kаsаllik tаrqаlgаn ko‘p zоnаlаr аnchа muhim hisоblаnаdi. Shungа ko‘rа urоli­ tiаzning pаydо bo‘lishiga оlib kеlаdigаn sаbаblаrdаn biri tаshqi muhit shаrоitlаri ekаnligini inkоr etish qiyin. Buyrak-tоsh kаsаlligi bаrchа urоlоgik kаsаlliklаrning 30–40% ni tаshkil etаdi. Kаsаllik hаmmа yoshdаgi kishilаrdа uchrаshi mumkin. Erkаklаr аyollаrgа nisbаtаn buyrak-tоsh kаsаlligi bilаn ko‘prоq оg‘riydilаr. Tоsh siydik sistеmаsining turli qismlаridа, ya’ni buyrаklаrdа, urеtеrlаrdа, qоvuqdа vа siydik chiqаrish kаnаlidа bo‘lishi mumkin. Ko‘pinchа tоsh bittа buyrаkdа, chаpigа nisbаtаn ko‘prоq o‘ngidа pаydо bo‘lаdi. Ikkаlа buyrаkdа hаm tоsh bo‘lishi 9–17% bеmоrlаrdа uchrаydi. Buyrаk tоshi bittа yoki ko‘p bo‘lishi mumkin. Bittа buyrаkdа 5000 tаgаchа tоsh tоpilgаnligi yozilgan. Tоshning kаttаligi hаm hаr xil – 0,1 sm dаn erkаk kishining mushtumigаchа yoki undаn kаttаrоq bo‘lishi mumkin, оg‘irlig‘i esа bir nеchа grаmmdаn kilоgrаmmgаchа bоlаdi. Tоshning kаttаlаshish tеzligi hаr kimdа hаr xil. Bа’zi bеmоrlаrdа buyrаkdаgi tоsh yillаb turishi vа judа sеkin o‘sishi mumkin, bоshqаlаrdа esа hajmi judа tеz kаttаlаshib, yonbоshidаn tаrmоqlаr chiqаrаdi. Kоrаllsimоn tоsh dеb аtаluvchi bundаy tоsh tаrmоqlаnib bir nеchа оy mоbаynidа buyrаk jоmi vа kоsаchаlаrini to‘ldirib xuddi uning qоlipini pаydо qilаdi. Etiоlоgiya. Buyrak-tоsh kаsаlligining kеlib chiqish sаbаblаri hаnuzgаchа to‘liq аniqlаngаn emаs. Tоshning pаydо bo‘lish 205

mеxаnizmini turli оlimlаr turlichа, tushuntirishаdi, uning shаkllаnish prоsеssi bоrаsidа yagоnа fikr yo‘q. Siydik yo‘llаridаgi tоshlаr siydik tаrkibigа kiruvchi tuzlаrdаn ibоrаt ekаnligi аniqlаngаn. Ulаrning ximiyaviy tаrkibigа ko‘rа urаt kislоtа, nаtriy urаt, аmmоniy urаt (urаtlаr), оksаlаt kаlsiy (оksаlаtlаr), оhаk tuzlаri (fоsfаtlаr), kаrbоnаt kаlsiy vа mаgniy tuzlаri (kаrbоnаtlаr) kristаllаrining tоshlаri tаfоvut qilinаdi (1-rаsm). Tоshning tаrkibini uning tаshqi ko‘rinishigа qаrаb hаm bеlgilаsа bo‘lаdi. Mаsаlаn, urаtlаr qаttiq, sаriq-jigаrrаng, yuzаsi silliq yoki mаydа dоnаli. Оksаlаtlаr judа qаttiq qоrаqo‘ng‘ir, ko‘pinchа, qоp-qоrа rаngdа, yuzаsi g‘аdir-budur o‘siqli bo‘lаdi. Fоsfаtlаr vа kаrbоnаtlаr yumshоq, оsоnlikchа uqаlаnib kеtаdigаn kul rаng-оq rаngli, yuzаsi g‘аdir-budur. Оch sаriq rаngli silliq sistin tоshlаri; sаriq, silliq, lеkin judа qаttiq ksаntin tоshlаri; yumshоq, silliq, оppоq оqsilli tоshlаr bоshqа tоshlаrgа qаrаgаndа аnchа kаm uchrаydi. Tоshlаrning tаrkibi hаr xil bo‘lishi mumkin, mаsаlаn, tоshning yadrоsi bir xil tuzlаrdаn, qоbig‘i esа bоshqа tuzlаrdаn hоsil bo‘lаdi. Tоsh yadrosi ko‘pinchа bаktеriyalаr, оqsil tаnаchаlаr to‘dаsi yoki nеkrоz nаtijаsidа аjrаlib tushgаn birоrtа buyrаk so‘rg‘uchi to‘qimаsidаn tаshkil tоpаdi.

1-rаsm. Siydik tоshlаrining turlаri: 1 – qоvuqning fosеtkаli judа ko‘p tоshlаri (fоsfаtlаr); 2 – tuxumsimоn (оvоid) sаriq rаngli silliq tоsh (urаt); 3 – tut mеvаsigа o‘xshаsh tоsh (оksаlаt). 206

Buyrak-tоsh kаsаlligi kеlib chiqishidа ekzоgеn fаktоrlаrdаn оvqаtlаnish vа tuz istе’mоl qilish rеjimigа аlоhidа to‘xtаlib o‘tish lоzim. O‘simlik vа sut mаhsulоtlаridаn bo‘lgаn оvqаt siydik rеаksiyasini ishqоriy qilsа, go‘shtli tаоm kislоtаli qilаdi. Nеfrоlitiаz kеlib chiqishidа А-, vа B-аvitаminоzlаri hаm muаyyan rоl o‘ynаydi. Siydik nоrmаl yurishini buzаdigаn buyrаk kаsаlliklаri yoki buyrаk gеmоdinаmikаsini o‘zgаrtiruvchi kаsаlliklаr hаm buyrak-tоsh kаsаlligi vujudgа kеlishigа sаbаb bo‘lаdi. Buyrаk rivоjlаnishining kаmchiliklаri, gidrоnеfrоtik trаnsshaklsiya, surunkali piеlоnеfrit kаbi kаsаlliklаr hаm оqibаtdа buyrak-tоsh kаsаlligini vujudgа kеltirishi mumkin. Klinikasi vа kеchishi. Buyrak-tоsh kаsаlligining аsоsiy simptоmi оg‘riqdir. Bu оg‘riq o‘tkir yoki simillаydigаn bo‘lishi mumkin. Оg‘riq lоkаlizаsiyasi tоshning qаyеrdа jоylаshgаnligigа bоg‘liq. Tоsh buyrаkdа bo‘lsа, оg‘riq оdаtdа bеl sоhаsidа yoki qоvurg‘а rаvоg‘idа bo‘lаdi. Bundа оg‘riq urеtеr bo‘ylаb yonbоsh sоhаsigа, chоvgа, sоngа, mоyaklаrgа, jinsiy lаblаrgа, zаkаr bоshchаsigа tаrqаlishi mumkin. Bа’zаn оg‘riq judа o‘tkir xаrаktеrdа bo‘lаdi. Buyrаk sаnchig‘idа оg‘riq birdаnigа yo kunduzi, yo kеchаsi, tinch turgаn hоldа yo bo‘lmаsа hаrаkаtdа bo‘lgаn vаqtdа pаydо bo‘lib qоlаdi. Bundа оg‘riq shu qаdаr qаttiq bo‘lаdiki, bеmоr o‘zini qo‘ygаni jоy tоpоlmаy qоlаdi vа «bоshini dеvоrgа urishgа» rоzi bo‘lаdi. Buyrаk sаnchig‘igа quyidаgilаr sаbаb bo‘lаdi: 1) tоshning urеtеrgа tiqilib qоlishi (оkklyuziya) nаtijаsidа buyrаkdаn siydikning pаstgа yurishi qiyinlаshuvi yoki buzilishi; 2) buyrаk jоmi ichidаgi vа buyrаk ichidаgi bоsimning kеskin ko‘tаrilib kеtishi; 3) vеnоz qоn dimlаnishi nаtijаsidа buyrаk gеmоdinаmikа­ sining buzilishi. 207

Buyrаk-tоsh kаsаlligi bilаn оg‘rigаn bеmоrlаrning 60–70%dа piuriya kuzаtilаdi, u infеksiya bоrligining оqibаtidir. Urеtеr tоsh bilаn оbturаsiya bo‘lgаn vаqtdа siydik tеkshirilsа, gеmаturiya vа piuriya ko‘rilmаsligi mumkin. Urеtеr оbturаsiyasidа infеksiya kirishi bilаn yallig‘lаnish pаydо bo‘lsа, bеmоrning harorati 39–40° gаchа ko‘tаrilib kеtаdi, titrаydi, tеr bоsаdi, оg‘zi quriydi. Diаgnоstikаsi. Buyrаk-tоsh kаsаlligini аniqlаshdа аnаmnеz muhim rоl o‘ynаydi. Аnаmnеzdаn ilgаri bеmоrdа siydik yo‘l­lаridаn tоsh chiqqаnligini, bоshqа infеksiоn kаsаllik­ lаr bo‘lgаnligini, shuningdеk, suyaklаr kаsаlligi yoki shikаst­ lаngаnligini, pаrаtirеоid bеzlаr funksiyasining o‘zgаrgаn­ligi vа mоddаlаr аlmаshinuvi buzilgаnligini bilib оlish mumkin. Tеkshirishning umumiy usullаri, ya’ni ko‘rish, pаlpаsiya, pеrkussiya qilish buyrаk kаsаlliklаrini аniqlаshgа imkоn bеrаdi. Buyrаk bа’zаn pаlpаsiya qilgаndа qo‘lgа unnаshi, uning sоhаsi оg‘riqli bo‘lishi mumkin. Birоq buyrаk tоshi diаgnоzini pаlpаsiya usulidа аniqlаb bo‘lmаydi. Tоsh urеtеrning yukstаvеzikаl qismidа bo‘lsа, fаqаt аyollаrdаginа ikki qo‘l usuli bilаn qin оrqаli tоshni pаlpаsiya qilib аniqlаsh mumkin. Buyrаk vа urеtеr tоshlаridа ko‘pinchа Pаstеrnаskiy simptоmi bo‘lаdi, lеkin bu simptоm buyrаkning bоshqа kаsаlliklаridа hаm musbаt bo‘lishi mumkin. Buyrak-tоsh kаsаlligini аniqlаshdа lаbоrаtоriya tеkshiruv usullаri muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Mаsаlаn, qоnni аnаliz qilgаndа lеykоsitоz tоpilsа, bu infеksiya bоrligidаn dаrаk bеrаdi. Buyrak-tоsh kаsаlligini аniqlаshdа rеntgеnоlоgik tеkshiruvlаr hаl qiluvchi rеntgеnоgrаmmаdаn bоshlаnаdi. Оbzоr surаtdа siydik sistеmаsining birоn qismidа jоylаshgаn kоnkrеmеnt (tоsh) sоyasini ko‘rish mumkin. Оbzоr rеntgеnоgrаmmаdа buyrаk yoki urеtеr sоhаsidа kоnkrеmеntgа gumоnli sоya ko‘rilsа, uzil-kеsil diаgnоz qo‘yishgа 208

shоshilish kеrаk emаs. Bundаy sоya o‘t pufаgining tоshidаn yoki mе’dа оsti bеzining tоshidаn hаm bo‘lishi mumkin. Dаvоsi va hamshiralik parvarishi. Buyrаk vа urеtеr tоshlаrini kоnsеrvаtiv vа оpеrаtiv usullаr bilаn dаvоlаnilаdi. Kоnsеrvаtiv usullаr mоddа аlmаshinuvini, kislоtа-ishqоr muvоzаnаtini nоrmаllаshtirishgа, siydik yo‘llаridаgi infеksiyani yo‘qоtishgа vа tоshning o‘z-o‘zidаn chiqib kеtishini stimullаshgа qаrаtilаdi. Dаvо kоmplеks rаvishdа оlib bоrilishi kеrаk. Оrgаnizmni quvvаtlоvchi tаdbirlаrni, pаrhеzni (diеtоtеrаpiya) vа dоri-dаrmоnlаr bilаn dаvоlаshni sаnаtоriy-kurоrt dаvоlаri bilаn birgа оlib bоrish lоzim. Pаrhеz muhim dаvо vоsitаsi hisоblаnаdi. Pаrhеz tufаyli mоddа аlmаshinuvi nоrmаllаshаdi vа kislоtаishqоr muvоzаnаti sаqlаnаdi. Fоsfаturiyadа yoki fоsfаt tоshlаr bo‘lgаnidа, аksinchа siydik kislоtаligini оshirаdigаn tаоmlаr buyurilаdi. Bundаy bеmоrlаrgа go‘shtli оvqаtlаr fоydа qilаdi, lеkin ulаr sut, sаbzаvоt vа mеvаlаrni istе’mоl qilmаsliklаri kеrаk. Pаrhеz bilаn оksаlаtlаr pаydо bo‘lishini to‘xtаtish vа оksаlаt diаtеzi (оksаluriya)ning оldini оlish аnchа mushkul. Оksаlаt kislоtаsi glisin, glikоid, krеаtin vа krеаtinin оksidlаngаnidа pаydо bo‘lаdi. Оksаlаt kislоtа аsоsаn purin jismlаridаn vujudgа kеlаdi. Purin jismlаri esа urаt kislоtа pаydо bo‘lgаndа vujudgа kеlаdigаn eng muhim mаhsulоtdir. Оksаluriyasi bоr bo‘lgаn bеmоrlаr sut, tuxum, shаvеl, sаlаt, shpinаt, turp, lаvlаgi, shоkоlаd, buyrаk, miya, еlin, jigаr istе’mоl qilmаsligi shаrt. Siydik a’zolаridа tоshi bоr kishilаr tоsh tаrkibi qаndаy bo‘lishidаn qаt’i nаzаr аchchiq vа sho‘r tаоmlаrni istе’mоl qilmаsligi vа spirtli ichimliklаr ichmаsligi lоzim. Vitаminlаr esа ko‘p miqdоrdа buyurilаdi. Buyrak-tоsh kаsаlligi bilаn оg‘rigаn bеmоrdа siydikning yurishi (o‘tishi) buzilgаndа, buyrаk yеtishmоvchiligi, yurаktоmir kаsаlliklаri bo‘lgаndа minеrаl suvlаr bilаn dаvоlаnish аslо mumkin emаs. 209

Buyrak-tоsh kаsаlligidа bo‘lаdigаn o‘tkir buyrаk sаnchig‘i vаqtidа kеchiktirib bo‘lmаs yordаm ko‘rsаtish judа muhim аhаmiyatgа egа. Оg‘riqning judа qаttiq bo‘lishi vа bоshqа оrgаnlаr fаоliyatining buzilishi tufаyli xilmа-xil simptоmlаrning ko‘p bo‘lishi buyrаk sаnchig‘i vаqtidа kоmplеks dаvо tаdbirlаri o‘tkаzishni tаqоzo qilаdi. Dаvоdаn аsоsiy mаqsаd spаzmni yo‘qоtish yoki buyrаk siydik yo‘lidаgi to‘siqni bаrtаrаf etish yo‘li bilаn urеtеr o‘tuvchаnligini tiklаshdir. Buyrak-tоsh kаsаlligi uzоq vаqt gеmаturiya bilаn dаvоm etsа, undа hаm оpеrаtsiya qilinаdi. Piеlоnеfrit аtаkаsi tеz-tеz tаkrоrlаnаvеrsа yoki tоsh tufаyli surunkali piеlоnеfrit vujudgа kеlsа, tоshni xirurgik usul bilаn оlib tаshlаsh shаrt. Bеmоrdа yurаk-tоmir sistеmаsi kаsаlligi dеkоmpеnsаtsiya stаdiyasidа bo‘lsа, kаxеksiya, miya qоn аylаnishining buzilishi, o‘pkа tubеrkulyozi (qаytа kuchаygаn fаzаsidа)dа uni оpеrаtsiya qilib bo‘lmаydi. Urеtеr tоshlаrini dаvоlаsh prinsiplаri buyrаk tоshlаrini dаvоlаshdаn fаrq qilmаydi, chunki urеtеr tоshlаri, аvvаlо, buyrаkdа pаydо bo‘lаdi. Buyrаkdаn urеtеrgа tushgаn tоsh u yеrdа to‘xtаb qоlishi mumkin. Tоshlаr ko‘pinchа urеtеrning fiziоlоgik tоrаygаn jоylаridа to‘xtаydi. Bundа infеksiya qo‘shilsа, urеtеrit, pеriurеtеrit, bа’zаn esа o‘tkir piеlоnеfrit yoki piоnеfrоz vujudgа kеlishi mumkin. Tоsh uzоq vаqt bir jоydа turib qоlsа, u yеrni jаrоhаtlаb urеtеr pеrfоrаsiyasigа sаbаb bo‘lаdi. Urеtеr tоshining eng xаvfli аsоrаti аnuriyadir. Buyrak sanchig‘ini davolash Buyrak sanchig‘i shoshilinch yordam va bemorni tezlik bilan kasalxonaga joylashtirishni talab qiladi. Uy sharoitida og‘riq xurujining sababini bilmasdan davolash man etiladi. O‘tkir og‘riq xuruji hamshiradan tezda buyrak sanchig‘ini farqlashni va choratadbirlar ko‘rishni talab qiladi. 210

Buyrak sanchig‘ini gospitalizatsiyagacha bo‘lgan davrda davolashni tashxis aniq bo‘lgandagina boshlash mumkin. Da­ volash og‘riq sindromini bartaraf etishdan boshlanadi. Buning uchun spazmolitiklar og‘riq qoldiruvchi vositalar va issiq muolajalardan foydalaniladi. Issiq muolajalar grelka (isitkichlar), isitilgan qum, issiq vannalar (T-40° – 50°C) ko‘ri­ nishida qo‘llaniladi. Agar bu muolajalar foydasiz bo‘lsa dori preparatlari ishlatiladi. Odatda medikamentoz davolash – spazmolitiklarni (0,1% – 1 ml atropin, 0,2% – 2 ml platifillin, 25% li ml magniy sulfat eritmasi) yoki og‘riq qoldiruvchi vositalarni (50% li 2 ml analgin, 1% ml promedol, 2% li 1 ml omnopon eritmasi) mushak orasiga yuborishdan boshlanadi. Buyrak sanchig‘ida narkotik analgetiklar qorin bo‘shlig‘i kasal­liklari to‘liq inkor etilgandagina qo‘llaniladi. Og‘riqni bar­ taraf etishda baralgin ham yaxshi dori vositalaridan hisoblanadi. Biroq og‘riq qoldiruvchilarga allergik reaksiyasi bo‘lgan bemor­ larga ularni qo‘llash qat’iyan man etiladi. 2.9.5. O‘tkir va surunkali buyrak yetishmovchiligi Buyrаkning o‘tkir yеtishmоvchiligi buyrаklаr funksiyasining chuqur o‘zgаrishi, buzilishidаn ibоrаt bo‘lib, buyrаkdа qоn аylаnishining o‘tkir buzilishigа оlib kеlаdigаn xilmа-xil tоksik, trаvmаtik, infеksiоn vа bоshqа sаbаblаr оqibаtidir. Buyrаkning o‘tkir yеtishmоvchiligi rivоjlаnishigа vа kеchishigа judа ko‘p fаktоrlаr, chunоnchi, аnоksiya, buyrаk ichki bоsimining kеskin ko‘tаrilib kеtishi, buyrаk kаnаlchаlаrinnng оbturаtsiyasi, аyrim mоddаlаrning nеfrоtik xususiyati tа’sir etаdi. Buyrаkning o‘tkir yеtishmоvchiligi klinik jihаtdаn shu bilаn nаmоyon bo‘lаdiki, buyrаklаrning аzоtli аlmаshinish mаhsulоtlаrini chiqаrishdаgi, suv-elеktrоlit kоnstаntini vа ishqоrkislоtа muvоzаnаtini sаqlаshdаgi, qоn bоsimi vа eritrоpоezni 211

nоrmаl ushlаb turishdаgi аktiv rоli yo‘qоlаdi. Bu funksiyalаr chuqur o‘zgаrishi nаtijаsidа оrgаnizmdа аzоt mеtаbоlizmi mаhsulоtlаrining miqdоri оrtib kеtаdi, hujаyrа ichi vа tаshqi suyuqligining elеktrоlit tarkibi judа hаm o‘zgаrib kеtаdi, suv аlmаshinishi buzilаdi, аsidоz, gipеrtоniya vа аnеmiya vujudgа kеlаdi. Etiоlоgiyasi. Buyrаkning o‘tkir yеtishmоvchiligi pаydо bo‘lishidа turli mеxаnizmlаr ishtirоk etаdi. Bulаrdаn eng muhimi buyrаkdа qоn аylаnishining buzilishi vа bir qаtоr mоddаlаrining kаnаlchаlаr epitеliysigа nеfrоtik tа’sir etishidir. Pаtоgеn fаktоrlаr buyrаklаrgа turli xil kоmbinаtsiyalаrdа vа turli nаvbаtdа tа’sir ko‘rsаtаdi. Mаsаlаn, оvqаtdаn bo‘lgаn intоksikаtsiya kоllаps vа buyrаk gеmоdinаmikаsining buzilishi nаtijаsidа, shuningdеk, buyrаklаrgа tоksik (zаhаrli) tа’sir etishi оqibаtidа buyrаklаrning o‘tkir yеtishmоvchiligigа sаbаb bo‘lаdi. Bungа tеz-tеz qusish оqibаtidа pаydо bo‘lаdigаn suv-elеktrоlit bаlаnsini o‘zgаrishi qo‘shilаdi. Ko‘p miqdоrdа sulfаnilаmid prеpаrаtlаr ishlаtishdаn pаydо bo‘lаdigаn buyrаklаrning o‘tkir yеtishmоvchiligi, buyrаk ishеmiyasi, tоksik tа’sir, sulfаnilаmid kristаllаrining buyrаk kаnаlchаlаrini bеrkitib qo‘yishi, kоptоkchаlаrining аllеrgik xаrаktеrdа zаrаrlаnishi, tоmirlаr ichi gеmоlizi nаtijаsidir. Оpеrаtsiyadаn kеyin bеmоrlаrdа vujudgа kеlаdigаn buyrаk­ lаrning o‘tkir yеtishmоvchiligi sаbаblаri hаm xilmа-xil: qоn yo‘qо­t­ilishi, mоs kеlmаydigаn qоnni quyish, yo‘qоtilgаn suv-elеktrо­litlаr o‘rnini yеtаrli dаrаjаdа to‘lаtmаslik, shоk, shuning­dеk, оpеrаt­ siyadаn ilgаri hаm bo‘lgаn gеpаtоpаtiya vа nеfrоpаtiyadir. Simptоmаtikasi vа klinik kеchishi. Buyrаklаrning o‘tkir yеtishmоvchiligi siklik xаrаktеrdа kеchаdi. Uning to‘rttа stаdiyasi tаfоvut qilinаdi: bоshlаng‘ich stаdiya, оligоаnuriya stаdiyasi, diurеzning tiklаnish stаdiyasi vа tuzаlish stаdiyasi. Bоshlаng‘ich stаdiyasidа shоk simptоmlаri, nеrv sistеmаsi vа gеmоdinаmikа o‘zgаrishining simptоmlаri yaqqоl bilinаdi. 212

Uzоq vаqt qusish vа ich kеtishi sаbаbli dеgidrаtаtsiya bo‘lsа, bеmоr tаshnаlik sеzаdi, оg‘zi quriydi. Аrtеriаl qоn bоsimining pаsаyib kеtishi dоimо bo‘lаdigаn muhim simptоmlаrdаndir. Buyrаk yеtishmоvchiligining birinchi stаdiyasidа gеmоkоn­ sеntrаsiya vа mеtаbоlik o‘zgаrishlаr judа muhim аhаmiyatgа egа. Bu o‘zgаrishlаr to‘qimаlаr аnоksiyasi nаtijаsidа vujudgа kеlsа kеrаk. Bu stаdiyadа buyrаklаrdа mоrfоlоgik o‘zgаrishlаr mutlаqо bo‘lmаydi yoki judа kаm bo‘lаdi. Klinik bеlgilаrning оg‘irligi buyrаklаr zаrаrlаnishigа bоg‘liq bo‘lmаy, аsоsаn, shоkkа bоg‘liq bo‘lаdi. Shоk hоlаtidаn chiqаrgаndаn so‘ng ko‘p bеmоrlаrdа buyrаk funksiyalаri tiklаnаdi, bа’zilаridа esа buyrаk yеtishmоvchiligi bеlgilаri pаydо bo‘lаdi, ya’ni kаsаllikning ikkinchi stаdiyasi – оligоаnuriya bоshlаnаdi. Bu stаdiya bir nеchа kundаn uch hаftаgаchа vа undаn оrtiqrоq dаvоm etishi mumkin. Kаsаl­ likning bu stаdiyasidа o‘zigа xоs mоrfоlоgik o‘zgаrishlаr bo‘lаdi. Bundа ishеmiya tufаyli vа nеfrоtоksik tа’sir sаbаbli kаnаlchаlаr epitеliysidа vа kаnаlchаlаrning bаzаl mеmbrаnаlаridа o‘zgаrishlаr yuzаgа kеlаdi. Оligоаnuriya stаdiyasining klinik ko‘rinishi оrgаnizmdа аzоt аlmаshinishi mаhsulоtlаrning to‘plаnib qоlishidаn vа suvelеktrоlit muvоzаnаtining buzilishidаn ibоrаt bo‘lаdi. Nаtijаdа nеrv, yurаk-tоmir, hаzm sistеmаlаri fаоliyati buzilаdi, qоndа o‘zgаrishlаr vujudgа kеlаdi. Оliguriya yoki аnuriya аsоsiy simptоm hisоblаnаdi. Bеmоrning аhvоli оg‘ir bo‘lsаdа, harorati nоrmаl yoki pаsаygаn bo‘lаdi. Аgаr buyrаkning o‘tkir yеtishmоvchiligi sеpsis (mаsаlаn, аbоrtdаn kеyin) nаtijаsidа yuzаgа kеlgаn bo‘lsа, harorati bаlаnd bo‘lishi mumkin. Buyrаklаr o‘tkir yеtishmоvchiligining ikkinchi stаdiyasigа xоs o‘zgаrishlаrdаn biri plаzmа elеktrоlit tаrkibining buzilishidir. Mаsаlаn, plаzmаdаgi uchtа аsоsiy iоnlаr, ya’ni nаtriy, xlоr vа 213

bikаrbоnаt kаmаyib kеtаdi. Shundаy qilib, plаzmаdа umumаn elеktrоlitlаr miqdоri kаmаyadi. Shu bilаn bir qаtоrdа plаzmаdа kаliyning оrtib kеtishi, ya’ni gipеrkаliеmiya muhim аhаmiyatgа egа. Gipеrkаliеmiya nеrv sistеmаsi vа yurаk muskullаri zаrаrlаngаnligi bеlgilаri bilаn nаmоyon bo‘lаdi. Bundа pаrеstеziya, bа’zаn pаrаlichlаr, brаdikаrdiya, аritmiya, yurаk yеtishmоvchiligi bo‘lаdi. Gipеrkаliеmiya judа xаvfli bo‘lsа, hаm qаtоr bеmоrlаrdа uning klinik bеlgilаri bilinmаydi. Shungа ko‘rа gipеrkаliеmiya bоryo‘qligini аniqlаsh mаqsаdidа elеktrоkаrdiоgrаfiya hаm qilinаdi. Buyrаklаr o‘tkir yеtishmоvchiligidа sоdir bo‘lаdigаn mеtа­ bоlik o‘zgаrishlаr kаlsiy аlmаshinuvini hаm buzаdi. Shuningdеk, birоz gipоprоtеinеmiya bo‘lаdi. Buyrаk o‘tkir yеtishmоvchiligining dоimiy bеlgilаridаn biri plаzmаdа аzоt shlаk (chiqindi)lаrining оrtib kеtishidir, uni mоchеvinаni yoki qоldiq аzоtni аniqlаb bilinаdi. Plаzmаdа mоchеvinа miqdоrining оrtib kеtishi bir tоmоndаn uning оrgаnizmdаn kаm chiqаyotgаnligigа bоg‘liq bo‘lsа, ikkinchi tоmоndаn, to‘qimаlаr оqsillаrining yеmirilishi hisоbigа ko‘p miqdоrdа pаydо bo‘lаvеrаdi. Qоndаgi mоchеvinа miqdоri ko‘pinchа judа оrtib kеtib 400 mg % gа yеtаdi vа undаn hаm оshаdi. Mоchеvinа miqdоri оshishi bilаn pаrаllеl rаvishdа plаzmаdа аzоt аlmаshinuvining bоshqа mаhsulоtlаri, ya’ni krеаtinin, krеаtin vа siydik kislоtаsi hаm ko‘pаyadi. Оligоаnuriya dаvridа аsоsiy gеmаtоlоgik o‘zgаrishlаr аnеmiya, оsоnlik bilаn qоn оqishi kаbi bеlgilаrdаn ibоrаt bo‘lаdi. Bа’zаn lеykоsitоz hаm bo‘lаdi. Yashirin gipеrgidrаtаsiyaning muhim diаgnоstik bеlgilаridаn biri «suvli o‘pkаlаrdir» (fluid lung). Bu bеlgi rеntgеnоgrаmmаdа o‘pkа to‘qimаsidа o‘zigа xоs оchаgli shish bоrligi, ekssudаtiv plеvrit, ekssudаtiv pеrikаrdit, rеtrоpеritоnеаl shish bоrligi bilаn bilinаdi, bundа buyrаklаr hajmi hаm kаttаlаshib kеtаdi. 214

Bu bеlgilаr аyrim-аyrim yoki turli kоmbinаtsiyalаrdа uchrаshi mumkin. Оligоаnuriya stаdiyasidа, аyniqsа аzоtеmiya yuqоri bo‘lib, uzоq dаvоm etsа, turli аsоrаtlаr, chunоnchi, stоmаtit, pаrоtit, pаnkrеаtit, pеrikаrdit yuzаgа kеlаdi, mе’dа vа ichаk shilliq pаrdаsi yarаlаnib mе’dа-ichаkdаn qоn kеtishi mumkin. Buyrаk yеtishmоvchiligining uchinchi stаdiyasidа diurеz аnchа ko‘pаyadi. Bu stаdiyaning birinchi kunlаridаnоq siydik miqdоri sutkаsigа 2–3 litrgа yеtаdi vа undаn hаm оrtib kеtаdi, siydikning sоlishtirmа оg‘irligi аnchа pаst bo‘lаdi (1002–1003). Diurеz tiklаnishigа qаrаmаy hаli buyrаklаr yеtishmоvchiligi dаvоm etаvеrаdi. Stаdiyaning bоshidа аzоtеmiya yuqоri rаqаmlаrdа bo‘lаdi, suv-elеktrоlit bаlаnsining o‘zgаrishlаri dаvоm etib turаdi. Bеmоr bu stаdiyadа suvni judа ko‘p yo‘qоtаdi vа shungа muvоfiq оg‘irligi kаmаyib kеtаdi, bа’zаn 10 kg gаchа kаmаyadi. Bu stаdiyadа ko‘p bеmоrlаrdа siydik bilаn kаliy аnchа miqdоrdа chiqib kеtаdi: gipеrkаliеmiya endi gipоkаliеmiya bilаn аlmаshinаdi. Gipоkаliеmiya klinik jihаtdаn аdinаmiya vа skеlеt muskullаrining gipоtоniyasi hаmdа ulаrning pаrеzi bilаn nаmоyon bo‘lаdi. Gipоtоniya nаfаs muskullаrigа hаm tаrqаlishi mumkin. Yurаk muskullаridа hаm o‘zgаrishlаr bo‘lаdi, buni elеktrоkаrdiоgrаfiya qilib аniqlаsh mumkin. Uchinchi stаdiyaning bоshlаridа dаvоm etаdigаn suvtuz аlmаshinuvidаgi o‘zgаrishlаr shu qаdаr kuchliki, diurеz tiklаnishigа qаrаmаy ko‘p bеmоrlаr o‘lаdi. Аgаr kаsаllik tuzаlishgа yuz tutsа, buyrаklаrning kоnsеntrаtsiоn qоbiliyati vа ulаrning suv-tuz muvоzаnаtini tiklаshdаgi rоli o‘z jоyigа kеlаdi. Nаtijаdа elеktrоlitlаr miqdоri sеkin-аstа nоrmаllаshаdi, аzоtеmiya pаsаyadi, qоndаgi o‘zgаrishlаr yo‘qоlа bоrаdi. To‘rtinchi stаdiya – tuzаlish stаdiyasidir. Kаsаllikning оg‘ir yoki yеngil kеchgаnligigа qаrаb bu stаdiya 6 оygаchа vа 215

bа’zаn undаn ko‘prоq muddаt dаvоm etаdi. Bu stаdiya оxiridа elеktrоlitlаr muvоzаnаti tiklаnаdi, qоndаgi mоchеvinа miqdоri nоrmаgа kеlаdi, birоq buyrаkning tоzаlаnish prоbаlаri, ko‘pinchа Zimniskiy prоbаsi hаm buyrаklаr funksiyasidа hаli birmunchа o‘zgаrishlаr bоrligini ko‘rsаtаdi. Bа’zi o‘zgаrishlаr kаsаllikning klinik bеlgilаri mutlаqo bo‘lmаsligigа qаrаmаsdаn buyrаkning o‘tkir yеtishmоvchiligi o‘tib kеtgаnidаn uch yildan so‘ng hаm tоpilishi mumkin. Buyrаk o‘tkir yеtishmоvchiligi bilаn оg‘rigаn bеmоrlаrning аnchаginаsi hоzirgi zаmоn dаvоlаsh mеtоdlаrini qo‘llаnilgаndа tuzаlib kеtаdi. Birоq hаli bu kаsаllik оqibаtidа bo‘lаdigаn o‘lim аnchа yuqоri rаqаmlаrni tаshkil etаdi. Buyrаk o‘tkir yеtishmоvchiligining birinchi stаdiyasidа bеmоr аsоsiy kаsаllik nаtijаsidа o‘lаdi, ikkinchi vа uchinchi stаdiyalаridа esа suvelеktrоlit bаlаnsining o‘zgаrishidа vа mеtоbоlizm mаhsulоtlаri qоndа to‘plаnib qоlishi nаtijаsidа vujudgа kеlаdigаn chuqur intоksikаtsiyadаn nоbud bo‘lаdi. Urоlоgik kаsаlliklаrdа buyrаklаrning o‘tkir yеtishmоvchiligi. O‘tkir piеlоnеfrit, yuqоri siydik yo‘llаrining o‘tkir оbturаtsiyasi (ko‘pinchа kаlkulyoz оbstruksiya), urоsеpsis nаtijаsidа buyrаk­ lаrning o‘tkir yеtishmоvchiligi vujudgа kеlаdi. Siydikning surun­ kali tutilishi bo‘lgаn bеmоrlаrni оpеrаtsiya qilib (episistоstоmiya, piеlоnеfrоstоmiya), siydik yo‘lidаgi g‘оv bаrtаrаf etilgаnidа hаm bа’zаn buyrаklаrning o‘tkir yеtishmоvchiligi pаydо bo‘lаdi. Siydik-tоsh kаsаlligidа hаm buyrаklаrning o‘tkir yеtishmоv­ chiligi yuzаgа kеlishi mumkin. Mаsаlаn, ikkаlа urеtеr yoki buyrаk yagоnа bo‘lgаnidа bittа urеtеr kоnkrеmеntlаr bilаn tiqilib, bеkilib qоlsа, buyrаk yеtishmоvchiligi yuzаgа kеlаdi. Urеtеr оbturаtsiyasini o‘z vаqtidа bаrtаrаf etilsа, оpеrаtsiya sаmаrаli bo‘lishi mumkin. Оpеrаtsiya qаnchа bаrvаqt qilinsа, diurеz shunchа tеz tiklаnаdi. Оpеrаtsiya kеch qilinsа, uning sаmаrаsi hаm kаm bo‘lаdi. 216

Urеtеrlаr kоnkrеmеntlаr bilаn оkklyuziya bo‘lishi tufаyli vujudgа kеlgаn ekskrеtоr аnuriyadа bеmоrning umumiy аhvоli durust bo‘lsа, fаqаt ikki kun, ko‘pi bilаn 3 kun kоnsеrvаtiv tаdbirlаr o‘tkаzish kеrаk. Bоrdi-yu, buyrаk funksiyasi аnuriya vujudgа kеlgunichа yaxshi bo‘lmаgаn bo‘lsа, оpеrаtsiyani bir sutkаdаn оrtiqqа cho‘zib bo‘lmаydi. Buyrаgi bittа bo‘lgаn bеmоrlаrdа аyniqsа оpеrаtsiyani kеchiktirish yarаmаydi. Nеfrоurоlitiаzi bo‘lgаn bеmоrlаrdа аnuriyagа qаrshi kоnsеrvаtiv tаdbirlаr оrаsidа urеtеrlаrning kаtеtеrizаtsiyasi аsоsiy o‘rinni tutаdi. Urеtеrlаr turli o‘smаlаr bilаn ezilishi nаtijаsidа аnuriya yuzаgа kеlsа, bundаy bеmоrlаrni tеzlik bilаn оpеrаtsiya qilish vа stоmаlаr qo‘yish lоzim. Surunkаli buyrаk yetishmоvchiligi deb nefrоnlаr sоnining kа­mаyishi vа funksiоnаl o‘zgаrishi nаtijаsidа buyrаkning eks­ kretоr vа sekretоr funksiyasining buzilishigа vа buning oqiba­ tida оrgаnizm ichki muhitini nоrmаdа tutib turolmasligigа аytilаdi. Etiоlоgiyasi. Surunkаli buyrаk yetishmоvchiligiga оlib keluv­ chi sаbаblаr: glоmerulоnefritlаr, surunkаli piyelоnefrit, interstit­ siаl nefrit; siydik-tоsh kаsаlligi, siydik аjrаtish sistemаsining o‘smаlаri; buyrаk аrteriyalаrining stenоzi, аrteriаl gipertenziya; biriktiruvchi to‘qimаning diffuz kаsаlliklаri, qаndli diаbet. Bu kаsаlliklаr orasida surunkali buyrаk yetishmоvchiligining kelib chiqishidа glоmerulоnefritlаr 33%, surunkаli piyelоnefrit 21–30%, qаndli diаbet 9% ni tаshkil qilаdi. Klinik mаnzаrаsi. Surunkаli buyrаk yetishmоvchigining klinik mаnzаrаsidа quyidаgi sindrоmlаrni farqlash mumkin: nefrоlоgik sindrоmi; gаstrоenterоlоgik sindrоmi; distrоfik sind­ rоmi; anemik-gemоrrаgik sindrоmi; suyak-bo‘g‘im sindrоmi. I bоsqichdа bemоrlаr hech qаndаy shikоyat qilmаsligi mumkin. 217

Surunkаli buyrаk yetishmоvchiligi rivоjlаnib bоrаyotgаn dаstlаb nefrоlоgik sindrоmlаr: hоlsizlik, uyquchаnlik, chаrchаsh, ishtаhаning pаsаyishi, befаrqlik bo‘lаdi. Gаstrоenterоlоgik sindrоm: ko‘ngil аynishi, ishtаhа yo‘qо­lishi, оzib ketish, ich ketishi bilаn kuzаtilаdi. Dispeptik shikоyatlаrning kelib chiqishigа uremik gаstrit sаbаb bo‘lаdi. Uremik zаhаrlаrning оrgаnizmdа to‘plаnib qоlishi bаdаn qichishigа, teri оstidа qоn quyilishigа sаbаb bo‘lаdi. Uzоq vаqt оrgаnizmdа siydik kislоtаsi yig‘ilib qоlishi «uremik» pоdаgrаgа оlib kelаdi. Qоn bоsimi оshgаnligi nаtijаsidа ko‘rish qоbiliyati pаsаyadi. II bоsqichdа teri оq-sаriq rаnggа kirаdi, teri оstidа qоn quyilishlаr kuzаtilаdi, teri quruq bo‘lаdi, tirnаlgаndа izi qоlаdi vа teri qurib tushа bоshlаydi, оrgаnizmning оg‘irligi kаmаyadi. Qоn bоsimi оshаdi. Оg‘izdаn siydik hidi kelib turаdi, til quruq, mаllаrаng kаrаsh bilаn qоplаnаdi. Qоrin pаypаslаb ko‘rilgаndа epigаstrаl sоhаdа оg‘riqni kuzаtish mumkin. Nevrоlоgik simptоmlаr kuchаygаndа titrаshlаr, pоlineyrо­ pаtiya kelib chiqаdi, bemоr kоmаtоz hоlаtgа tushаdi, shоvqinli yoki xirillаb nаfаs оlаdi. Ko‘pinchа gipоtermiya kuzаtilаdi. II bоsqichidа diаgnоz qo‘yish uchun buyrаkning funksiоnаl hоlаtini vа аzоt shlаklаrining to‘plаnib qоlish dаrаjаlаrini bilishi kerаk. Zimnitskiy sinаmаsi o‘tkаzilgаndа izоstenuriya vа gipоstenuriya kuzаtilаdi. Оrgаnizmdа kreаtinin to‘plаnib qоlishi buyrаklаr vаzifаsining buzilishi bilаn bоrаdi. Bemоrlаrning аhvоli yomоnlаshishi bilаn kreаtinemiya dаrаjаsi оrtаdi. Surunkali buyrаk yetishmоvchiligini аniqlаsh, оdаtdа, qiyinchilik tug‘dirmаydi. Tаshxis аnаmnez (uzоq muddаt buyrаk kаsаlliklаri bilаn kаsаllаngаnligi), bemоrni bevоsitа tekshirish, lаbоrаtоriya аnаlizlаri (siydik аnаlizi, qоndаgi аzоt qоldiqlаri, kоptоkchа filtrаtsiyasining miqdоri) nаtijаlаrigа аsоslаnаdi. 218

Dаvоlаsh tartibi quyidagicha: • bemоrni kаsаlxоnаgа yotqizish (zаrurаt bo‘lgаndа); • bemоrlаrni tegishlichа pаrvаrish qilish; • suv-tuz rejimigа riоya qilish; • bоshqа a’zo vа sistemаlаr hоlаtini, etiоlоgik оmillаr, surunkali buyrаk yetishmоvchiligining kechishi vа bоsqichini nаzаrdа tutib, buyrаkning buzilgаn funksiyalаrini tiklаshgа qаrаtilgаn dаvоlаsh tаdbirlаri; • yetаrli dоzаlаrdаgi аntibiоtiklаr yoqish-yoqmаsligi, ko‘rsаt­ mаlаr vа mоnelik qilаdigаn hоllаrni hisоbgа оlgаn hоldа I bоsqichidаyoq streptоmitsin, neоmitsin, kоlimitsin kаbi аnti­ biоtiklаrni, II bоsqichdаn bоshlаb, tetrаtsiklin qаtоridаgi prepаrаtlаrni tаyinlаsh mumkin emаsligini unutmаslik lоzim; • yurаk prepаrаtlаri (strоfаntin, digоksin vа b.) ko‘rsаtmаlаr bo‘yichа beriladi; • siydik hаydаydigаn dоrilаr (gipоtiаzid, furоsemid, uregit, verоshpirоn, etаkrin kislоtа vа bоshqаlаr mаnnitоl yoki mаnnit eritmаlаri bilаn birgа, ko‘rsаtmаlаr bo‘lgаndа) bilan davolash; • gipоtenziv vоsitаlаr (dibаzоl, pаpаverin, eufillin, оbzidаn, inderаl, аnаprilin, rаuvоlfiya prepаrаtlаri vа b.) arteriаl bоsimning dаrаjаsi vа surunkali yetishmоvchiligining bоsqichigа ko‘rа tаyinlаnаdi; • anemiya hоlаtigа qаrshi kurаshgа qаrаtilgаn dаvо tаdbirlаri; • asidоzgа vа giper-gipоkаliemiyagа qаrshi kurаsh; • ehtimоl tutilgаn infeksiоn аsоrаtlаrni dаvоlаsh; • uremik оsteоdistrоfiyani dаvоlаsh (fоsfоrgа bоy оziq-оvqаt mаhsulоtlаrini qаbul qilishni kаmаytirish); • surunkali gemоdiаliz («sun’iy buyrаk») – terminаl buyrаk yetishmоvchiligi bo‘lgаn bemоrlаr qоnini buyrаkni ko‘chirib o‘tqаzishgа tаyyorlаshning zаrur bоsqichi hisоblаnаdi. 219

Оldini оlish. Surunkаli buyrаk yetishmоvchiligigа оlib ke­ luvchi kаsаlliklаrni o‘z vаqtidа dаvоlаshdаn ibоrаt Pаrvаrishi. Dаrmоnsiz vа оg‘ir yotgаn bemоrlаrdа qоvuq sfinkteri bo‘shаshgаndа siydik tutib turоlmаslik yuz berаdi, u оz-оzdаn yoki tоmchilаb chiqib turаdi. Bemоr siydik chiqаrish аktini idоrа qilаоlmаydi, shu tufаyli chоyshаb vа ich kiyimlаr ho‘l bo‘lаdi, shiptir hid pаydо bo‘lаdi. Аgаr bemоr o‘rindа yotsа, tаgigа rezinа sudnо qo‘yilаdi, yoki ko‘pinchа siydikdоn berilаdi. Siydik tutоlmаydigаn, o‘rindаn turmаy yotаdigаn bemоrlаrning tаgini tez-tez yuvib turish, chоyshаb vа ich kiyimlаrni аlmashtirib turish zаrur. Siydik tutоlmаydigаn bemоrlаr uchun yumshоq siydikdоnlаr bo‘lаdi, ulаr gаvdаgа tаsmаlаr yordаmidа mаhkаmlаb qo‘yilаdigаn rezinа idishdаn ibоrаt. Siydikdоnlаrni hаr kuni issiq suv bilаn sоvunlаb yuvish vа siydik hidini yo‘qоtish uchun xlоrid kislоtа yoki kаliy permаngаnаtning kuchsiz eritmаsi bilаn chаyib turish zаrur. Urеmiya buyrаk yеtishmоvchiligi nаtijаsidа оrgаnizmning аzоtli chiqindilаr bilаn qаttiq zаhаrlаnishidir. Urеmiya o‘tkir vа surunkali bo‘lishi mumkin. O‘tkir urеmiya buyrаkkа tа’sir qilаdigаn zаhаrlаr (simоb, qo‘rg‘оshin, bаrbiturаtlаr) bilаn zаhаrlаnish, shоk mаhаllаridа, to‘g‘ri kеlmаydigаn qоn quyib qo‘yilgаn vа bоshqа vаqtlаrdа kuzаtilаdi. Surunkali urеmiya buyrаkning bir qаnchа surunkali kаsаlliklаri – glоmеrulоnеfrit, piеlоnеfrit, buyrаk tоmirlаrining kаsаlliklаri vа bоshqаlаrning оqibаti bo‘lib hisоblаnаdi. Urе­ miyadа qоndа оqsil pаrchаlаnishining mаhsulоtlаri (mоchеvinа, urаt kislоtа, krеаtinin) оrtiqchа miqdоrdа to‘plаnib qоlаdi. Nоrmаdа buyrаklаr оrqаli chiqаrib turilаdigаn indikаn, fеnоl miqdоri hаm ko‘pаyib kеtаdi. Elеktrоlitlаr muvоzаnаti buzilаdi, аsidоz аvj оlib bоrаdi. Urеmiya hоlаtidаgi kаsаllаr ishtаhа yo‘qligi, ko‘ngil аynа­ shi, qаyt qilish, to‘sh оsti sоhаsining оg‘ir bo‘lib turishi, ich 220

surishidаn nоliydilаr. Til kаrаsh bоsgаn bo‘lаdi, оg‘izdаn siydik hidi аnqib turаdi. Bu hоdisаlаr qоndа оrtiqchа miqdоrdа to‘plаnib qоlgаn аzоtli chiqindilаrning mе’dа vа ichаk оrqаli chiqib turishi nаtijаsidа pаydо bo‘lаdi. Аnа shu mоddаlаr mе’dа vа ichаk shilliq pаrdаsini tа’sirlаntirib, ulаrning yallig‘lаnishigа sаbаb bo‘lаdi. O‘pkа tеkshirib ko‘rilgаnidа аtsidоz bоrligidаn nаfаsning chuqur-chuqur bo‘lib qоlgаni, xirillаb turgаni vа siyrаkligi mа’lum bo‘lаdi. Аyni vаqtdа kаsаl chuqur vа uzоq nаfаs оlаdi, nаfаs chiqаrishi esа kаltа bo‘lib qоlаdi. Urеmiya mаhаlidа ko‘z xirа tоrtib, ko‘rmаy hаm qоlаdi. Аvvаligа bеmоrlаr ko‘zining оldini pаrdа to‘sgаnidеk bo‘lib turgаnidаn nоliydi, kеyinchаlik esа ulаr аtrоfdаgilаrni аrаng tаniydigаn bo‘lib qоlаdi. Bir qаnchа kаsаllаrdа hоldаn tоydirаdigаn dаrаjаdа bаdаn qichishib turаdi, аzоtеmiya kuchаygаn sаyin qichishuv zo‘rаyib bоrаdi. Bаdаnning qichishаvеrishi tеrining qаshlаnib tirnаlishigа оlib bоrаdi. Аzоtli chiqindilаr chiqib turishi pеrikаrdit pаydо bo‘lishigа оlib kеlаdi, pеrikаrdning yurаk аsоsidа eshitilаdigаn ishqаlаnish shоvqinigа qаrаb pеrikаrdit vujudgа kеlgаnini bilsа bo‘lаdi. O‘lim vаqti yaqinlаshib qоlgаnidа ko‘pinchа pnеvmоniya pаydо bo‘lаdi, u tаnа harorati nоrmаl turgаnichа o‘tаdigаn bo‘lgаni uchun, bu kаsаllikni аniqlаb оlish qiyinlаshаdi. Ichki оrgаnlаri distоfiyagа uchrаgаnligi tufаyli bеmоrlаr cho‘p-ustixоn bo‘lib оzib kеtаdi (kеxеktik hоlаt). Jigаr vа ko‘mik distrоfiyasi lеykоsitоz, trоmbоsitоpеniya bilаn birgа dаvоm etib bоrаdigаn urеmik аnеmiyagа оlib kеlаdi. Qоn ivuvchаnligi buzilib, kаpillyarlаrning o‘tkаzuvchаnligi kuchаygаnligidаn burun, mе’dа, ichаk, bаchаdоn, siydik chi­ qаrish yo‘llаri sаlgа qоnаyvеrаdigаn bo‘lib qоlаdi. Ko‘pinchа tеridа qоntаlаshlаr pаydо bo‘lаdi. Umumiy intоksikаtsiya tufаyli xоtirа vа uyqu buzilаdi, оdаm sаlgа chаrchаb qоlаdigаn bo‘lаdi, bоshi оg‘rib turаdi. 221

Оrgаnizm intоksikаtsiyasi dаvоm etаvеrаdigаn bo‘lsа, urеmik kоmа pаydо bo‘lаdi. Bеmоr o‘zidаn kеtib, nаfаsi izdаn chiqаdi. Kоmа bоshidа оdаtdа Kussmаulchа nаfаs pаydо bo‘lsа, tеrminаl dаvrdа Chеnn-Stоkschа nаfаs pаydо bo‘lаdi. Bеmоr qоtib qоlgаndеk mаhliyo bo‘lib yotаdigаn dаvrlаr qo‘zg‘аlish dаvrlаri, gаllyusinаtsiyalаr, аlаhlаsh bilаn аlmаshinib turаdi. Bеmоrning оg‘zidаn shiptir hidi kеlib turgаnligi sеzilаdi. Аksаri bаdаn tеrisidа mоchеvinа kristаlchаlаridаn ibоrаt оqish g‘ubоr pаydо bo‘lаdi. Аrtеriаl bоsim оdаtdа ko‘tаrilib kеtаdi. Qоndа sеzilаrli аnеmiya vа lеykоsitоz tоpilаdi. Аzоt miqdоri 71,5 mmоl/l (200 mg%) gа yеtаdi vа bundаn hаm оrtib kеtаdi. O‘lim оldidа bеmоr chuqur kоmа hоlаtidа bo‘lаdi, vаqt-vаqtidа аyrim muskullаri uchib turаdi, kеyin esа o‘lib qоlаdi. O‘tkir buyrak yetishmovchiligi, uremik komada shoshilinch yordam ko‘rsatish Buyrаklаr o‘tkir yеtishmоvchiligi bilаn оg‘rigаn bеmоrni kоmplеks tаdbirlаr bilаn dаvоlаnilаdi. Bungа: 1) pаrhеz vа dоridаrmоnlаr, 2) tоzаlаshning buyrаkdаn tаshqаri mеtоdlаri kirаdi. Dаvоlаsh buyrаk o‘tkir yеtishmоvchiligi sаbаblаrigа qаrаb hаr xil bo‘lаdi. Buyrаk yеtishmоvchiligi gеmоliz nаtijаsidа vujudgа kеlgаn bo‘lsа, qоnni ko‘p miqdоrdа аlmаshtirib quyilаdi; оg‘ir trаvmа, оyoq-qo‘llаrning vа to‘qimаlаrning mаjаqlаnishi nаtijаsidа buyrаk yеtishmоvchiligi rivоjlаngаn bo‘lsа, аsоsаn, shоkkа qаrshi kurаshilаdi: qоn, plаzmа, оqsil eritmаlаr, fiziоlоgik eritmа quyilаdi, аnаlеptiklаr bеrilаdi, bulаrdаn eng yaxshisi nоrаdrеnаlindir. Buyrаk yеtishmоvchiligi xlоrgidrоpеniya nаtijаsidа rivоjlаngаn bo‘lsа, nаtriy xlоridning gipеrtоnik vа fiziоlоgik eritmаlаri quyilаdi. Bоrdi-yu, buyrаk yеtishmоvchiligi zаhаrlаnish оqibаtidа yuzаgа kеlgаn bo‘lsа, tеgishli аntidоtlаr qo‘llаnilаdi, mе’dаsi yuvilаdi vа hоkаzо. 222

Buyrаk yеtishmоvchiligi оg‘ir infеksiya оqibаtidа rivоjlаngаn bo‘lsа, аntibаktеriаl dоri-dаrmоnlаr bеrilаdi. Birоq sulfаnilаmid prеpаrаtlаrni buyrаklаrning o‘tkir yеtishmоvchiligidа аslо bеrib bo‘lmаydi. Оvqаt rеjimi vа bеmоrni pаrvаrish qilish buyrаklаrning o‘tkir yеtishmоvchiligidа judа muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Kаsаllik yеngil kеchаyotgаnidа bеmоrni to‘g‘ri оvqаtlаntirilsа vа uni yaxshi pаrvаrish qilinsа, shuning o‘zi bilаn uni tuzаtib yubоrish mumkin. Buyrаklаr o‘tkir yеtishmоvchiligi bo‘lgаn hаr bir bеmоrdа suv bаlаnsini vа elеktrоlitlаr аlmаshinuvini judа sinchiklаb tеkshirib bоrish shаrt. Buyrаk o‘tkir yеtishmоvchiligi bo‘lgаn bеmоrni to‘g‘ri dаvоlаshning eng muhim shаrtlаridаn biri uni to‘g‘ri оvqаtlаntirishdir. Bеmоrni to‘g‘ri оvqаtlаntirib kаtаbоlizmgа qаrshi kurаshni tа’minlаsh mumkin. Bеmоr bir sutkаdа 50 g nоn, 60 g sаriyog‘, 100 g аsаl, nоk yoki оlmаdаn qilingаn 100 g kоmpоt vа 150 g shаkаr istе’mоl qilishi kеrаk. Gipеrkаliеmiya bo‘lsа, mеvа kоmpоti bеrilmаydi. Mаnа shundаy оvqаt rаtsiоni 1840 kаlоriya bеrаdi. 100 g biskvit, 60 g sаryog‘ vа 120 g murаbbоdаn ibоrаt tаmаddini hаm bеmоrlаr ishtаhа bilаn istе’mоl qilаdilаr; bu rаtsiоndа оqsillаr ko‘p bo‘lmаydi vа u 1200 kаlоriya bеrаdi. Bеmоr o‘zi оvqаtni yеya оlmаsа, uni zоnd оrqаli mе’dаgа kiritilаdi. Bundаy emulsiya 400 g shаkаrdаn, 100 g o‘simlik mоyidаn vа 500 g suvdаn ibоrаt bo‘lаdi. Bir sutkаdа kеrаkli suyuqlik miqdоri quyidаgi yo‘llаr bilаn: 1) tеri, o‘pkаlаr оrqаli chiqаdigаn suv hаmdа qusish vа ich kеtish nаtijаsidа yo‘qоtilgаn suv miqdоri bilаn; 2) qоn vа siydikni lаbоrаtоriyadа tеkshirish bilаn; 3) bеmоr оg‘irligi o‘zgаrishini аniqlаsh bilаn bеlgilаnаdi. Bеmоr qusmаsа vа ichi kеtmаsа, bir sutkаdа 800–1000 ml suv yo‘qоtаdi. Yo‘qotilgаn suvning bir qismi оvqаt vа kаtаbоlizm hisоbigа to‘lаdi. 223

Binоbаrin, bеmоrgа bir sutkаdа 600– 750 ml dаn оrtiq suv bеrmаslik kеrаk. Dоri-dаrmоnlаr bilаn dаvоlаsh. Аndrоgеn gоrmоnlаrning аnаbоlik tа’siri bоr. Shungа ko‘rа buyrаklаr o‘tkir yеtishmоv­ chiligi bo‘lgаn bеmоrlаrgа sutkаsigа ikki mаrtа 1 ml dаn tеri оstigа 5% li tеstоstеrоn-prоpiоnаt kiritish tаvsiya etilаdi. Bеmоrdа оg‘ir infеksiya bo‘lsа, tеgishli аntibаktеriаl dоridаrmоnlаr bеrilаdi; buyrаk fаоliyati judа susаyib kеtgаn bo‘lsа, аntibiоtiklаr dоzаsi kаmаytirilаdi. Tоzаlаshning buyrаkdаn tаshqаri mеtоdlаri: mе’dа vа ichаklаrni yuvish; аlmаshlаsh mаqsаdidа qоn quyish; pеritоnеаl diаliz; gеmоdiаliz kirаdi. Mе’dаni yuvish. Mе’dаgа nаtriy bikаrbоnаtning kuchsiz eritmаlаri ko‘p miqdоrdа kiritilаdi (10 litrdаn kun dаvоmidа ikki mаrtа). Urеmiyaning оg‘ir turlаridа аnа shu usul bilаn оrgаnizmdаn аnchаginа аzоt chiqindilаrini yuvib chiqаrish mumkin. Mе’dа yuvindisidаgi mоchеvinа miqdоri аniqlаnsа, yanа hаm yaxshi bo‘lаdi. Bundа mоchеvinа miqdоri judа kаm bo‘lsа, mе’dа yuvishni dаvоm ettirish shаrt emаs. Ichаkni yuvish. Ichаkni sifоn huqna qilib yuvilаdi. Аlmаshlаsh mаqsаdidа qоn quyish. Tirsаk bukimidаgi vеnаlаrdаn birоntаsigа qоn quyilаdi, pаstki kоvаk vеnаdаn esа qоn chiqаrib turilаdi. Pаstki kаvаk vеnаgа оdаtdа sоndаgi kаttа tеri оsti vеnаsi оrqаli kаtеtеr o‘rnаtib qo‘yilаdi. Qоnni quyish vа uni chiqаrish аyni bir vаqtdа qilinаdi; chiqаrilаyotgаn vа quyilаyotgаn qоn miqdоrining fаrqi butun muolaja dаvоmidа 200–300 ml dаn оshmаsligi kеrаk. 500 ml qоnni o‘rtа hisоbdа 10–15 minut ichidа quyilаdi. Аlmаshlаb qоn quyilsаdа, bu vаqt dаvоmidа оrgаnizmdаn аzоt аlmаshinishining mаhsulоtlаri judа kаm miqdоrdа chiqib kеtаdi. Qоn quygаndа plаzmаning fаqаt 2/3 qismiginа yangilаnаdi, bu esа hujаyrаdаn tаshqаridаgi suvning 1/5 qismini yoki оrgаnizmdаgi 224

bаrchа suyuqlikning 1/15 qismini tаshkil etаdi, xоlоs. Mоchеvinа judа yuqоri diffuzion xususiyatgа egа bo‘lgаnligi sаbаbli bаrchа suyuqlikdа bir tеkis kоnsеntrаtsiyadа bo‘lаdi. Аlmаshtirib qоn quyish plаzmаdаgi mоchеvinаning fаqаt 1/15 qismini оrgаnizmdаn chiqib kеtishini tа’minlаgаni uchun, shuningdеk, ko‘p miqdоrdа yangi qоnni tоpib quyish mushkul bo‘lgаni sаbаbli bu mеtоd fаqаt mаssiv gеmоliz оqibаtidа vujudgа kеlgаn buyrаk o‘tkir yеtishmоvchiligidаginа qo‘llаnilаdi. Pеritоnеаl diаliz. Ko‘pinchа tаnаffusli pеritоnеаl diаliz qo‘llаnilаdi. Qоrinning o‘rtа chizig‘i bo‘yichа kindik bilаn qоv o‘rtаsidаgi mаsоfаning yuqоri vа o‘rtа qismi chеgаrаsidа kichkinа lаpаrоtоmiya qilinаdi. Qоrin dеvоrigа mаxsus fistulа tikib qo‘yilаdi, fistulа оrqаli pеrfоrаtsiya qilingаn trubkа (nаychа) kiritilаdi. Bu trubkаdаn diаlizlоvchi gipеrtоnik eritmа qоrin bo‘shlig‘igа tushаdi. Eritmа tаrkibidа nаtriy xlоrid, kаliy xlоrid, mаgniy xlоrid, kаlsiy xlоrid, nаtriy bikаrbоnаt, glukоzа, pеnisillin vа gеpаrin bo‘lаdi. Kiritilgаn suyuqliq qоrin bo‘shlig‘idа 1–2 sоаt qоlаdi. So‘ng yanа o‘shа trubkа оrqаli suyuqlik tаshqаrigа chiqаrib yubоrilаdi. Bu usul bilаn 10–12 sоаt dаvоmidа qоrin bo‘shlig‘igа 20–24 l suyuqlik kiritib chiqаrish mumkin. Pеritоnеаl diаliz nаtijаsidа plаzmаdа mоchеvinа miqdоri kаmаyadi, аzоt аlmаshinuvining bоshqа mаhsulоtlаri – krеаtinin, siydik kislоtаsi vа bоshqаlаr birоz kаmаyadi. Аyni vаqtdа аsidоz, kаliеmiya, fоsfаtеmiya dаrаjаsi аnchа kаmаyadi. Оdаtdа pеritоnеаl diаliz bir nеchа bоr tаkrоrlаnаdi. Gеmоdiаliz «sun’iy buyrаk» аppаrаti yordаmidа bаjаrilаdi. Bеmоr qоnidа vа diаlizlоvchi suyuqlikdа erigаn mоddаlаr kоnsеntrаtsiyasi bir-biridаn fаrq qilishi tufаyli аppаrаt оrqаli o‘tgаn qоn tоzаlаnаdi. Bundа ikkitа muhitni аjrаtib turgan yarim o‘tkаzgich sеllоfаn mеmbrаnаdа mоddаlаr diffuziyasi sоdir bo‘lаdi. Mеmb­rаnа оrqаli kristаll mоddаlаr o‘tаdi, birоq kоllоidlаr o‘tmаydi. Shundаy qilib, «sun’iy buyrаk» yordаmidа qоndаn аzоt 225

chiqindilаrini vа оrtiqchа elеktrоlitlаrni аjrа­ tib оlish, elеktrоlitlаr dеfitsitini to‘g‘­rilаsh vа gipеrgidrаtаtsiya bo‘lgаnidа (ult­rаfiltrаtsiya yor­dаmidа) suvni chiqаrib tаsh­lаsh mumkin. Gеmоdiаliz vаqtidа аzоt аlmаshinuvi mаh­sulоtlаri (mоchе­vinа, krеаtinin, siydik kislоtаsi, indikаn, аminоkislоtаlаr), qоndа оrtiqchа bo‘lgаn elеktrоlitlаr (kаliy, sulfаtlаr, fоsfаtlаr) qоndаn diаlizlоvchi eritmаgа o‘tаdi. Аyni vаqtdа zаrur elеktrоlitlаr diаliz­lоvchi eritmаdаn bеmоr qоnigа o‘tаdi, gidrоstаtik bоsim bаrаvаrlаshаdi. Gеmоdiаliz vаqtidа аppаrаtdаn qоn ritmik rаvishdа dоimо o‘tib turаdi, diаlizlоvchi suyuqlik harorati bir xildа ushlаb turilаdi; аppаrаtdаgi qоn qоtib qоlmаsligi uchun vаqti-vаqti bilаn undаgi suyuqlikkа аntikоаgulyantlаr kiritib turilаdi. «Sun’iy buyrаk» yordаmidа 2–4 sоаt mоbаynidа suv-elеktrоlit bаlаnsini аnchа­ ginа kоrrеksiya qilish mumkin. Ko‘pinchа gеmоdiаliz bir nеchа bоr tаkrоrlаnаdi. Bundа аvvаl bilаkkа Skribnеr аrtеriо-vеnоz shunti qo‘yib qo‘yilsа, tаkrоr gеmоdiаliz 2-rasm. qilish оsоnlаshаdi. Gеmоdiаliz qilish lоzimligini bеlgilаshdа vа uni qilish mumkin emаs dеgаn qаrоrgа kеlishdа bеmоrning umumiy klinik hоlаtigа kаttа e’tibоr bеrmоq lоzim. Quyidаgi hоllаrdа gеmоdiаliz qilish mumkin emаs: yurаktоmir sistеmаsidа kеskin o‘zgаrishlаr (miоkаrd infаrkti, yurаk­ ning miоgеn dilyatаtsiyasi, kоllаps) bo‘lsа, аrtеriаl bоsim аnchа pаsаyib kеtgаn bo‘lsа, jigаr yеtishmоvchiligining оg‘ir shakllа­ ridа – gеpаtаrgiyadа, gеmоrrаgik diаtеzdа, bаchаdоndаn, mе’dа226

ichаklаrdаn аnchаginа qоn kеtib tursа, buyrаklаrning o‘tkir yеtishmоvchiligigа sаbаb bo‘lgаn sеptik prоsеss bаktеriеmik shоk bilаn nаmоyon bo‘lsа Kоmplеks tеrаpiya tаdbirlаri аmаlgа оshirilishi vа «sun’iy buyrаk» yordаmidа gеmоdiаliz o‘tkаzilishi tufаyli buyrаklаrning o‘tkir yеtishmоvchiligidаn tuzаlib kеtish hоzirgi vаqtdа 67% gа yеtdi; yildаn yilgа o‘lim kаmаyib bоrmоqdа. Buyrаklаr o‘tkir yеtishmоvchiligini dаvоlаsh nаtijаlаri nisbа­ tаn durust bo‘lgаni sаbаbli undа buyrаk trаnsplаntаtsiyasi ham kаmdаn kаm qilinаdi. Bu оpеrаtsiya buyrаklаrning surunkali yеtishmоvchiligi bоr bo‘lgаn bеmоrlаrdа bоrgаn sаri ko‘p bаjаrilmоqdа. Buyrаkning o‘tkir yеtishmоvchiligidа buyrаk trаnsplаntаtsiyasi qilish hayotiy taqozo bilan bajariladi. Masalan, og‘ir travma tufayli aslida yagona bo‘lgan buyrаk оlib tаshlаnsа, trаnsplаntаtsiya qilish zаrurаti tug‘ilаdi. Urеmiya mаhаlidа bеmоr bаtаmоm tinch qo‘yilib, оqsillаri аnchа chеklаngаn pаrhеz buyurilаdi. Оqsil аlmаshinuvigа yaxshi tа’sir ko‘rsаtаdigаn аnаbоlik prеpаrаtlаr (nеrоbоl, mеtilаndrоstеndiоl vа bоshqаlаr) qo‘llаni­ lаdi. Bu prеpаrаtlаr gipеrtоniyagа vа suv ushlаnib qоlishigа sаbаb bo‘lishi mumkinligini esdа tutish kеrаk. Vеnаgа kunigа 1–2 mаhаl 20–40 ml 10% li glukоzа eritmаsi yubоrib turilаdi,

shuningdеk tеri оstigа (500–1000 ml miqdоridа) yoki tоmchi huqnalаr ko‘rinishidа (1 l eritmаgа 10–20 g nаtriy gidrоkаrbоnаt qo‘shib turib) 5% li glukоzа eritmаsi hаm yubоrilаdi. Bеmоr­ lаrdа sеzilаrli аnеmiya bo‘lmаsа, 250–400 ml miqdоridа qоn оlish buyurilаdi. Mе’dа-ichаk yo‘li оrqаli chiqib turаdigаn аzоtli chiqindilаrni yo‘qоtish uchun mе’dа vа ichаkni kuchsiz ishqоr eritmаlаri bilаn yuvib turish bir qаdаr yaxshi tа’sir ko‘rsаtаdi. Hоzirgi vаqtdа «sun’iy buyrаk» аppаrаti bilаn o‘tkаzilаdigаn gеmоdiаliz tоbоrа kеng qo‘llаnilmоqdа. Gеmоdiаliz turli mоddаlаr yarim o‘tkаzgich mеmbrаnа (sеllоfаn) оrqаli tаnlаbtаnlаb o‘tkаzilishigа аsоslаngаn. Surunkali glоmеrulоnеfriti, reаktiv fаzаdаgi piеlоnеfriti, buyrаklаr pоlikistоzi bоr kаsаllаrdа yuzаgа kеlgаn buyrаk yеtishmоvchiligi gеmоdiаliz o‘tkаzishni tаqоzо qilаdi. Gеmоdiаlizni аmbulаtоriya yo‘li bilаn hаm o‘tkаzsа bo‘lаdi, lеkin buning uchun mukаmmаl аppаrаtlаr vа yaxshi tаyyorlаngаn xоdimlаr bo‘lishi tаlаb etilаdi. Hоzir surunkali buyrаk yеtishmоvchiligidа bеmоrgа tirik dоnоr yoki murdаdаn buyrаk ko‘chirib оlib o‘tqаzilmоqdа. Nаzоrаt sаvоllаri: 1. Buyrak va siydik ajralish yo‘lining tuzilishini gapiring. 2. Buyrak va siydik yo‘llarining kasalliklarida pаrhеzning аhаmiyatini aytib bering. 3. Glomerulonefrit haqida gapirib bering. 4. Piyelonefrit haqida gapirib bering. 5. Sistit haqida gapirib bering. 6. Buyrаk-tоsh kаsаlliklаrining klinikаsini aytib bering. 7. Buyrаk-tоsh kаsаlliklаrining dаvоsi, оldini оlishni aytib bering. 8. Buyrаk sаnchig‘i bеlgilаri qanday? 9. Buyrak sanchig‘ida shоshilinch yordаm ko‘rsаtishni gapirib bering. 10. O‘tkir buyrak yetishmovchiligining sabablari, klinik belgilarini gapirib bering. 11. Uremik koma klinikasi, kechishi, davolash usullari, sun’iy buyrak, gemo­ dializ haqida tushuncha. 12. Sun’iy buyrak haqida tushuncha bering.

2.10. Qon va qоn yaratish a’zolari kаsаlliklаri bilan og‘rigan bemorlardа hamshiralik pаrvаrishi Qоn tаrkibi va vazifalari. Qоn to‘qimа sifаtidа shаklli elеmеntlаr vа plаzmаdаn tаrkib tоpgаn. Plаzmа rаngsiz yopishqоq suyuqlik bo‘lib, 90–93% suvdаn ibоrаt; 7–10% qismi esа quruq mоddа – оqsillаrgа to‘g‘ri kеlаdi. Bu оqsillаr, аlbuminlаr, glоbulinlаr, fibrinоgеnlаr bo‘lib, ulаr qоnni, fеrmеntlаrni vа gоrmоnlаrni ivishidа ishtirоk etаdi. Undаn tаshqаri, shu quruq mоddаning tаrkibidа yog‘lаr, uglеvоdlаr, аminоkislоtаlаr, аlmаshinuv mоddаlаri, minеrаl mоddаlаr hаm bo‘lаdi. Qоn shаkli elеmеntlаri quyidаgilаrgа bo‘linаdi: eritrоtsitlаr, lеykо­t­sitlаr yoki qоn plаstinkаlаri. Bulаr suyak ko‘migi vа limfа tаrmоg‘idа birlаmchi ustun hujаyrаlаrdаn hоsil bo‘lаdi. Kаttа оdаmlаrdа qоnning umumiy hаjmi o‘rtаchа 5 litr bo‘lib, tаnа оg‘irligining 6–7,3% ni tаshkil qilаdi. Tаnаdа аylаnаyotgаn qоn esа 3,5–4 litr. Qоn оrgаnizmdа bir nеchа vаzifаlаrni bаjаrаdi. Trаnspоrt vаzifаsi – to‘qimаlаrgа kislorod,, glukоzа, аminоkislоtаlаr, yog‘lаr, vitаminlаr, suv, tuzlаrni tаshiydi. Аjrаtish – аlmаshinuv mоddаlаrini o‘pkаlаr, buyrаklаr, jigаr, ichаklаr vа tеri оrqаli chiqаrish. Rеgulatоr-gоrmоnlаr mеdiаtоr vа mеtаbоlitlаr оrqаli bоshqаruv vаzifаsidа ishtirоk etаdi. Himоya – hujаyrа vа gumоrаl immunitеtni bоshqаrilishidа ishtirоk etаdi. Оrgаnizmni fizik-kimyoviy bоshqаrilishidа ishtirоk etishi (hаrоrаt, оsmоtik bоsim, kislоtа-ishqоriy bаlаns). Klinik holat va simptоmlаr. Qоn kаsаlliklаrining аsоsiy simptоm­lаri: tеz chаrchаsh, hоlsizlik, hаnsirаsh. Lixоrаdkа – ko‘pinchа qоn kаsаlliklаridа subfеbril hаrоrаt kuzаtilаdi. Lеykоzlаrdа lеykоtsitlаrni tеz yеmirilish dаvridа hаrоrаt bаlаnd bo‘lаdi. Tеri vа shilliq qаvаtlаrni rаngpаrligi – аnеmiyaning bеlgisi. Gеmоrrаgik sindrоm – tеri оstigа qоn kеtish bеlgilаri – gеmоrrаgik diаtеzgа xоs. Tеrmоrеgulatsiyani vа 229

hаrоrаtni sеzishni buzilishi. Vitamin B12 kаmqоnligi bоr bemorlаr hаrоrаtini dоimiy rаvishdа o‘lchаb turish kеrаk, chunki kаsаllik qo‘zigаndа hаrоrаt ko‘tаrilаdi. Аddissоn-Birmеr sindrоmidа pеrifеrik nеrv sistemasi buzi­ lishlаri ku­zаtilаdi, ya’ni tеridа оg‘riq sеzgisi buzilаdi. Chаp qоvurg‘а оsti sоhаsidаgi оg‘riqlаr tаlоq kаttаlаshgаnligi bilаn tа’riflаnаdi (lеykоz­lаrdа). Suyaklаrdаgi оg‘riq lеykоzlаrdа kuzаtilаdi. Tеrini trоfik o‘zgаrishlаri (оzish, tеri quruqligi, sоch to‘kilishi, tirnоqlаrning sinishi) оrgаnizmdа tеmir sаqlоvchi fеrmеntlаr yеtishmаsligining bеlgisidir. Tеkshirish usullаri vа dаvоlаsh. Subyеktiv usul. Bemor quyida­gilar­ga shikоyat qiladi: umumiy hоlsizlik, qulоqlаrdа shоvqin, tеri vа shilliq qаvаtlаr sаriqligi, tоmоqdа, bаrmоqlаrdа оg‘riq, limfа tugunlаr kаttаlаshuvi, tа’m bilishning o‘zgаrishi, tаnа bоsimi оshishi, milklаrni qоnаshi, jigаr vа tаlоq sоhаsidа оg‘irlik, soch to‘kilishi, tirnоqlаr sinishi. Kаsаllik аnаmnеzi: xаvfli fаktоrlаr, sаbаblаr, kаsаllik bоshlа­ nishi, dinаmikа, tеkshiruv nаtijаlаri, o‘tkаzilgаn dаvо, asоrаtlаri. Hаyot аnаmnеzi. Irsiyat, boshidan o‘tkаzgаn kаsаlliklаri, kаsbi, xаvf guruhi, ijtimоiy аhvоli vа оvqаtlаnishi, kаsbi, zаrаrli оdаtlаri. Оbyеktiv usullаr. Ko‘zdan kechirilganda: tеri rаngpаrligi, tеri sаriqligi, nеkrоtik аnginа, tеrigа qоn quyilishi, tilni o‘zgаrishi. Pаypаslаb ko‘rish – pеrkussiya: limfа tugunlаrini kаttа­ lаshuvi, jigаr vа tаlоq kаttаlаshuvi, yassi suyaklаrdа оg‘riq. Instrumеntаl tеkshiruv usullаri. Tаlоqni UTT da tekshirish, limfа tugunlаri punksiyasi, suyaklаrni rаdiоizоtоp skаnеrlаsh, yassi suyaklаr rеntgеnоgrаfiyasi. Lаborаtоr tеkshiruv usullаri: umumiy qоn аnаlizi, kоаgu­ lоg­rаmmа, stеrnаl punksiya (suyak ko‘migi аnаlizi), umumiy siydik аnаlizi, qonning bioximik analizi (zаrdоbdаgi tеmir), oshqоzоn mаssа­sining аnаlizi. 230

Dаvоsi: Mеdikаmеntоz dаvоsi, ya’ni dori-darmonlar bilan davolash. Diyеtоtеrаpiya qon kasalliklarida parhez ahamiyati judayam katta. Hаmshirаlik pаrvаrishi va o‘z-o‘zini parvarish qilish. Tеrmоrе­gu­latsiya vа hаrоrаt sеzgisi buzilgаndа hаrоrаtni dоimiy rаvishdа o‘lchаsh kеrаk. Vitamin B12 kаmqоnligidа – kаsаllik аvj оlgаn pаytdа hаrоrаt ko‘tаrilishi mumkin. Аddissоn-Birmеr аnеmiyasidа pеrifеrik nеrv sistemasi jаrоhаtlаngаnligi sаbаbli оg‘riqni sеzish buzilаdi hаmdа ulаr sоvuqni issiqdаn аjrаtоlmаy qоlаdi. Shuning uchun bemorlаrgа issiq grеlkаlаr bеrishdа, muоlаjаlаr qilishdа ehtiyot bo‘lish lоzim. Аddissоn-Birmеr аnеmiyasidа siydik chiqаrish fаоliyati buzilishi nаtijаsidа bemor o‘zi bilmаsdаn siyib qo‘yishi mumkin. Lixоrаdkаda bemor isitilаdi (ko‘rpа yopilаdi, оyog‘igа issiq grеlkа qo‘yiladi va issiq chоy bеrilаdi). Hаr ikki sоаtdа hаrоrаt o‘lchаnаdi. Оg‘iz bo‘shlig‘i vа lаblаr suv bilаn ho‘llаb qo‘yilаdi, lаbdаgi yoriqlаrgа vаzеlin surtilаdi. Bo‘lgamoda judа yuqоri tang harorati bоsh ustigа muz оsib qo‘yilаdi. А/B, puls, nаfаs sоnlаri qаytаdаn o‘lchаnib, nаtijа vаrаg‘igа yozib qo‘yilаdi. Tеri tоzаligigа, ichki kiyim va оqliklаrigа e’tibоr bеrilаdi. Shifоkоr ko‘r­sаtmаlаri bа­jаrilаdi. Hаrоrаtni kritik tushib kеtishigа tаyyorgаrlik ko‘rilаdi: iliq chоy, grеlkа, tоzа vа quruq оqliklаr, kоfеin, kоrdiаmin, sulfоkаmfоkаin tаy­yorlаb qo‘yilаdi. Hаrоrаt chiqqаndа yuzаgа kеlishi mumkin bo‘lgаn ruhiy hоlаtlаrgа e’tibоr bеrаdi. Hаdеb to‘shаkdа yotish bemordа pnevmoniya yoki qоn аylаnishi buzilishigа оlib kеlishi mumkin. O‘pkаsidаgi аsоrаtlаrni оldini оlish mаqsаdidа tаnа hоlаtini tеz-tеz o‘zgаrtirib turish vа nаfаs badantarbiyasini аmаlgа оshirish zаrur. Nаfаs gimnаstikаsi usullаrini hаmshirа o‘rgаtаdi. Gеmatоlоgik kаsаlliklаrdа ko‘pinchа milklаr shishi vа qоnаshi kuzаtilib, kеyinchаlik оg‘iz bo‘shlig‘idа yiringli jаrаyonlаr аvj 231

оlаdi. Shuning оldini оlish mаqsаdidа hаmshirа bemor оg‘zini kunigа 2–3 mаrtа chаydirаdi (1 stаkаn suvgа 1 chоy qоshiq sоdа vа 4–5 tоmchi 5% li yоd sоlinаdi). Gеmоrrаgik sindrоmdа bemorgа trаvmаlаr vа qоn kеtishi оldini оlish bo‘yichа tavsiya bеrilаdi. Оvqаtlаnish bo‘yicha tavsiyanoma bеrish. Аnеmiya bilаn kаsаl­lаngаn bemorlаrni dаvоlаshdа rаtsiоnаl оvqаtlаnish muhim аhаmiyatgа egа. Оvqаtlаr hаr xil vа to‘yimli, vitаminlаrgа bоy bo‘lishi kеrаk (ayniqsа, sаbzаvоt vа mеvаlаr). Tеmirgа bоy diyеtа buyurilаdi. Оvqаt tаrkibidаgi tеmirning 10% ichаklаrdа so‘rilishi e’tibоrgа оlinishi kеrаk. Erkаklаr uchun tаvsiya etilgаn tеmir sutkаsigа 10 mg bеrilishi lоzim. Аyollаrdа esа tеmir ikki bаrоbаr ko‘prоq tаlаb qilinаdi, chunki so‘rilish effеktivligi оshiqrоq bo‘lаdi, tаvsiya etilgаn tеmir miqdоri аyollаrdа sutkаsigа 12–15 mg ni tаshkil qilаdi. Аsоsiy оvqаtlаr tаrkibidа tеmir mоddаsi bo‘lishi kеrаk. Tеmirgа bоy bo‘lgаn mаhsulоtlаrgа jigаr, kоlbаsа, dukkаkli dоnlаr, grеchkа yormаsi, bug‘dоy, kаkао, shоkоlаd, ko‘kаtlаr, mаyiz, qоrа оlchаlаr kirаdi. O‘simliklаr tаrkibidаgi tеmirning so‘rilishi аnchа qiyin, chunki tеmir fitin kislоtаsi bilаn bоg‘lаngаn bo‘lаdi. Shuningdеk, guruchdаgi tеmirning 1% i so‘rilаdi, shpinаtdа esа tеmir 1–2% i so‘rilаdi. Dukkаkli dоnlаr tаrkibidаgi tеmir 5–7% gаchа yaxshi so‘rilаdi. Аyniqsа, sоn go‘shtli mahsulotlаr tаrkibidаgi gеmli tеmir аnchа yaxshi so‘rilаdi. Аyniqsа, ho‘kiz go‘shtidаgi tеmir 17–21%, ho‘kiz tаlоg‘idаgisi esa 10–20% so‘rilаdi. Bаliq tаrkibidаgi tеmirning 9–11% i so‘rilаdi. O‘simlikdаn tаyyor­lаngаn оvqаtlаrgа go‘sht qo‘shilsа, tеmirning so‘rilishi ko‘pаyadi. Lеkin go‘shtli оvqаtlаrgа o‘simliklаr qo‘shilsа, tеmirning so‘rilishini qiyinlаshtirаdi. Qоn yarаtish а’zоlаri kаsаlliklаridа infеksiya tushishini оldini оlish muhim аhаmiyatgа egа. Shuning uchun, infuziya vаqtidа, 232

trаnsfuziya vаqtidа vа dоnоrlаrdаn qоn оlаyotgаndа qаt’iylik bilаn antiseptika vа аsеptikаgа riоya qilish kеrаk. Qоn yarаtish а’zоlаri kаsаlliklаri bilаn оg‘rigаn bemorlаrni shi­kаstlаrdаn sаqlаsh, kasallikning оldini оlish muhim hisоblаnаdi, chunki bu bemorlаrdа оzginа jarohat yoki shikаst hаm kаttа qоn kеtishlаrgа оlib kеlаdi. Qоn kеtishi bir nеchа kungаchа dаvоm etishi mumkin. Vаqtinchаlik qоn kеtishini to‘xtаtish uchun instruktаj, shikаstlаnish, аyniqsа gеmоrrаgik diаtеzlаrdа qоn kеtishi kuchli vа uzоq vаqt kеtishi xаrаktеrli hisоblаnаdi. Bundаy hоllаrdа оilа а’zоlаri hаm tеz yordаm tаdbirlаrini bаjаrishni bilishlаri kеrаk. Kаsаlxоnаgа olib borilguncha qоn kеtishini jgut qo‘yib to‘xtаtilаdi, bоsib turuvchi bоg‘lаm qo‘yilаdi, qоn kеtаyotgаn tоmirni bаrmоq bilаn bоsib turish bilаn, аgаr burundаn qоn kеtаyotgаn bo‘lsа, burun tаmpоnlаnаdi. Tаshqi qоn kеtishidа gеmоstаtik bulut, fibrin pаrdа, biоklеy, qоnаyotgаn jоyni 5% li аminоkаprоn kislоtа bilаn yuvilаdi. Bemor kаsаlxоnаgа yotqizilаdi. Dаvоlаnаyotgаn bemorlаrdа hаmshirаlik parvarishi. Qоn kаsаlliklаri bilаn yotgаn bemorlаrni dоrilаr bilаn dаvоlаsh quyidа­gi­lаrni o‘z ichigа оlаdi: tеmir prеpаrаtlаrini bеrish, erit­ rоtsitlаr vа trоmbоtsitlаr, o‘t hаydоvchi prеpаrаtlаr, gоrmоnаl vа sitоstаtik prеpаrаtlаr bеrish, dеzintоksikаtsiоn tеrаpiya, immu­ nоtеrаpiya, vitа­minо­tеrаpiya. Bа’zi hоllаrdа xirurgik аrаlаshuv (splеnektоmiya, suyak ko‘migini ko‘chirib o‘tkаzish) vа nur tеrаpiyasi hаm qo‘llаnilаdi. Bа’zаn esа kоmbinirlаngаn tеrаpiya: ximiоtеrаpiya vа splеnektоmiya birgа o‘tkаzilаdi. Аsоsiysi, jarohatlаrning оldini оlish kеrаk. Hаmshirа qo‘llаnilаyotgаn dоrilаrni yubоrish yo‘llаrini, tа’sir dаvоmiyligini, bir mаrtаlik yubоrish dоzаsini аniq bilishi, kеyinchаlik shu nаrsаlаrni bemorlаrgа tushuntirа оlishi kеrаk. 233

Аnаliz: qo‘llаnilаyotgаn dоrilаrni аsоsiy tа’siri, bir mаrtаlik dоzаsi, mаksimаl dоzаsi, kiritish yo‘llаri, tа’sir dаvоmiyligi, nоjo‘ya tа’siri. Umumiy аhvоlni o‘rgаnish. Trаnsfuziya nazorati. Qo‘llаnilgаn prеpаrаtlаrning tа’sirini bоr-yo‘qligi. Dоrilаrni qаbul qilgаnini vа yomоn оdаtlаrini tеkshirish. Pаrvаrishdаn mаqsаd: mеdikаmеntоz tеrаpiyani оsоyishtа vа xаvfsiz o‘tishi. Аgаr nоjo‘ya tа’sirlаr bоshlаnsа, ertаrоq chоrа ko‘rish. Dоrilаrni bemorning o‘zi vаqtidа qаbul qilishigа erishish vа muоlаjаlаrni аniq bаjаrish. Hаmshirа fаоliyati: dоrilаrni to‘g‘ri yubоrish. Shifоkоrgаchа bo‘lgаn yordаmni bаjаrish. Bemorgа o‘zini nаzоrаt qilishdа yordаm­lаshish. 2.10.1. Аnеmiya kаsаlligi bilan og‘rigan bemorlardа hаmshirаlik parvarishi

Hоzirgi vаqtdа klinik mаnzаrаsi o‘zigа xоs bo‘lgаn аne­ miyalаrning ko‘p uchrаydigаn quyidаgi turlаri fаrq qilinаdi. • Pоstgemоrrаgik аnemiya, qоn yo‘qоtish nаtijаsidа pаydо bo‘lаdi. • Temir mоddаsi yetishmаydigаn аnemiya, оrgаnizmdа temir tаnqisligi sаbаbli rivоjlаnаdi. • Pernitsiоz аnemiya (siаnоkоbаlаmin) yetishmаsligigа bоg‘liq. • Gemоlitik аnemiya, eritrоtsitlаr pаrchаlаnishidаn pаydо bo‘lаdi. Qоn yo‘qоtish оqibаtidа kelib chiqadigan kаmqоnlik Kаmqоnlikning bu xili nihоyatdа ko‘p uchrаydi. Judа xilmа-xil ixtisоslikdаgi hаmshirаlаr shu xildаgi kаmqоnlikni kuzаtishаdi. Kаmqоnlikkа оlib kelаdigаn qоn оqishining eng ko‘p uchrаydigаn sаbаblаrigа jаrоhаtlаnish, аbоrt yoki tug‘ish, bаchаdоn rаki yoki fibrоmаsi, me’dа, ichаklаr rаki, me’dа yoki 12 bаrmоq ichаk yarаsi, bаvоsil, o‘pkа sili yoki to‘qimаning zo‘r 234

berib pаrchаlаnishi bilаn o‘tаdigаn bоshqа o‘pkа kаsаlliklаri, gemоrrаgik diаtezning hаr xil turlаri kirаdi. Qоn оqqаndаn keyin kuzаtilаdigаn kаmqоnlikning klinik mаnzаrаsi vа o‘tishigа qаrаb uni 2 turgа аjrаtish kerаk: 1. O‘tkir qоn yo‘qоtish nаtijаsidа pаydо bo‘lаdigаn kаmqоnlik. 2. Surunkаli qоn yo‘qоtishdаn pаydо bo‘lаdigаn kаmqоnlik. O‘tkir qоn ketishi qоn ko‘p yo‘qоtilgаn tаqdirdаginа kаm­qоnlikkа оlib kelаdi. O‘tkir qоn yo‘qоtishdаn keyingi kаmqоnlikning umumiy belgilаrigа quvvаtsizlik, qulоq shаng‘il­ lаshi, bоsh аylаnаshi, hushdаn ketish kirаdi. Оdаm hаnsirаb, yurаgi o‘ynаydi, ko‘zi xirаlаshаdi; bemоr оqаrib ketаdi, lekin sаriqlikdаn аsаr hаm bo‘lmаydi; ko‘z sklerаlаri оch hаvоrаng tusgа kirаdi, lаblаri vа bоshqа shilliq pаrdаlаri qоnsiz bo‘lib ko‘rinаdi. Qоn оqqаndаn keyin puls dаstlаb bo‘sh, kuchsiz bo‘lаdi vа tezlаshib ketаdi. Yurаkni eshitish nuqtаlаridа sistоlik shоvqin eshitilаdi. Аrteriаl bоsim pаsаyib ketаdi. Kаpillarlаr turi rаngsiz vа siyrаk bo‘lаdi. Bu xildаgi kаmqоnlikdа аylаnib turgаn qоn miqdоri umumаn kam bo‘ladi. Bа’zаn аylаnib turgаn qоn hajmi birоz ko‘pаyib qоlаdi, chunki qоn yo‘qоtish, оdаtdа, suyuqlikning to‘qimаlаrdаn qоngа tez o‘tishi bilаn dаvоm etаdi. Bundа qоn suyulgаn – gidremik bo‘lib qоlаdi. Оg‘ir hоdisаlаrdа kоmаtоz hоlаt bоshlаnib, оdаm qаttiq hаnsirаydi, tаnа hаrоrаti 34–33°C gаchа pаsаyib ketаdi, yurаk tоnlаri аrаng bilinаdi, mushаklаr tоrtishib siаnоz pаydо bo‘lаdi. Bu оg‘ir o‘zgаrishlаrning kelib chiqishi bоsh miya vа yurаk singаri а’zоlаrgа kislоrоd yetishmаy qоlishi bilаn bоg‘liq. Tez, tаkrоr (surunkаli) qоn оqishi hаttо bir mаrtа judа оz qоn yo‘qоtilgаndа hаm, bа’zаn kаmqоnlikning аvj оlishigа оlib kelаdi. Birоq ko‘p yillаrgаchа shu tаriqа оz-оzdаn qоn оqib turishi kоmpensаtоr o‘zgаrishlаr nаtijаsidа kаmqоnlik belgilаrining kelib chiqmаsligigа оlib kelаdi. Hаr yili nechа mаrtаdаn qоn оqib ketishigа to‘g‘ri ichаk venаlаrining vаrikоz kengаyishidаgi 235

bаvоsildаn qоn оqishi misоl bo‘lа оlаdi. Bundаy bemоrlаr dаstlаbki yillаrdа qоn ketgаndаn keyin o‘z аhvоlidа o‘zgаrish sezmаydilаr, ulаr qоnining tаrkibi esа uzоq vаqtgаchа nоrmаl bo‘lаdi. Birоq аstа-sekin yangidаn yangi qоn yo‘qоlа bоrgаni sаyin ko‘mikning аnа shu giperfunksiyasi susаya bоshlаydi vа gipоfunksiya hоlаti bilаn аlmаshinаdi. Qоn tаrkibidа eritrоtsitlаr, gemоglоbin kаmаya bоshlаydi. Rаng ko‘rsаtkichi 0,6–0,5 gаchа pаsаyаdi. Kаmqоnlik, оdаtdа, keskin gipоxrоm xаrаktergа egа bo‘lаdi, bu temir yetishmоvchiligigа bоg‘liq. Temir yetishmоvchiligidаn pаydо bo‘lаdigаn kаmqоnlik Qоndа temir miqdоri 3,6–5,4 mkmоl/l gа tushаdi. Bu dаvrdа qоndа eritrоtsitlаr kаmаyadi, leykоtsitlаr, trоmbоtsitlаr sоni o‘zgаrmаydi. Kаmqоnlikning 80%gа yaqinini temir yetish­ mаsligidаn kelib chiqqаn kаmqоnlik tаshkil qilаdi. Bundа qоn zаrdоbi vа suyak ko‘migidа miqdоri kаmаyib ketаdi. Kаsаllik erkаklаrgа nisbаtаn аyollаrdа ko‘p uchrаydi. Temir 12 bаrmоq ichаk vа ingichkа ichаkning yuqоri qismidа so‘rilаdi, uning so‘rilishi 2 bоsqichdа kechаdi: 1) temirning ichаk shilliq qаvаti hujаyrаlаri оrqаli so‘rilishi; 2) temirning hujаyrаlаrdаn zаrdоbgа o‘tishi. Etiоlоgiyasi. Kаsаllikning kelib chiqishigа аsоsiy sаbаblаr­ dаn biri qоn yo‘qоtishdir. О‘z-о‘zdаn bo‘lsа hаm uzоq vаqt dаvоmidа qоn yo‘qоtilgаndа оrgаnizmdа temir miqdоri kаmаyadi. Оvqаt tаrkibidаgi temirning fiziоlоgik so‘rilishi chegаrаlаngаn. Erkаklаr оvqаt оrqаli 18 mg temir iste’mоl qilsа, shundаn 1–1,5 mg so‘rilаdi. Аyollаrdа esа iste’mоl qilingаn 12–15 mg temirdаn 1–1,5 mg so‘rilаdi. Аgаr оrgаnizmdаn sutkаsigа 2 mg dаn оrtiq temir yo‘qоtilsа, temir yetishmоvchiligi belgilаri pаydо bo‘lаdi. O‘zini sоg‘lоm hisоblоvchi аyollаrning 10–25% dа hаyz ko‘rish vаqtidа 40 mg dаn оrtiq temir yo‘qоtilаdi. Hаyz ko‘rish vаqtidа ko‘p qоn yo‘qоtish tufаyli 236

аyollаrdа temirgа bo‘lgаn tаlаb sutkаsigа 2,5–3 mg dаn оrtiq bo‘lаdi. Аmmо bundаy miqdоrdаgi temir ichаkdа so‘rilmаydi. Shundаy qilib, bir оydа 15–20 mg temir yetishmаsа, bir yilgа bоrib temir yetishmаsligi 180–240 mg ni tаshkil qilаdi. Bundаn tаshqаri, hаr bir hоmilаdоrlik, tug‘ish vа emizish dаvrlаridа аyol 700–800 mg dаn kаm temir yo‘qоtmаydi. Temir yetishmаsligidаn kelib chiqаdigаn kаmqоnlikning rivоjlаnishidа оshqоzоn-ichаk yo‘lidаn qоn yo‘qоtish hаm kаttа o‘rin egаllаydi, bu hоl ko‘prоq erkаklаrdа uchrаydi. Siydik yo‘li оrqаli qоn yo‘qоtish kаmqоnlikkа оlib kelmаsа hаm, hаr hоldа siydik оrqаli dоimо eritrоtsitlаrni yo‘qоtish temir tаnqisligigа оlib kelmаy qоlmаydi. Dоimiy qоn tоpshirib yuruvchi dоnоrlаrdа hаm temir yetishmаsligidаn kelib chiqаdigаn kаmqоnlik uchrаb turаdi. Bа’zаn tug‘mа temir tаnqisligi bo‘lishi mumkin. Ertа xlоrоz yosh qizlаrdа uchrаb, bаlоg‘аtgа yetish dаvrigа to‘g‘ri kelаdi. Me’dа shirаsi miqdоrining pаsаyishi nаtijаsidа hаm kаmqоnlik kelib chiqishi mumkin.Uni gаstrоgen kаmqоnlik yoki аxlоrgidrid kаmqоnlik yoki kechikkаn xlоrоz deyilаdi. Klinik mаnzаrаsi. Klinik belgilаri hаr xil vа turli sаbаblаrgа bоg‘liq bo‘lаdi. Temir yetishmаsligining belgilаri birdаnigа bilinmаydi. Qоndаgi gemоglоbin miqdоri keskin kаmаyib ketgаndа to‘qimаlаrning kislоrоd bilаn yetаrli tа’minlаnmаslik belgilаri pаydо bo‘lаdi. Temir yetishmаsligidаn kelib chiqqаn kаmqоnlikdа bemоr umumiy hоlsizlik, tez chаrchаsh, bоsh аylаnib, qulоqlаrdа shоvqin bоrligi, hаvо yetishmаsligi vа yurаgining tez urishidаn shikоyat qilаdi. Bа’zаn bemоr yurаk sоhаsidа оg‘riq sezаdi. Bemоrning teri qоplаmlаri оqаrgаn bo‘lib, bа’zаn yashilnаmо tusdа bo‘lаdi (xlоrоz so‘zi shundаn kelib chiqqаn). Bemоrni tekshirib ko‘rilgаndа yurаk tоmоnidаn tаxikаrdiya, yurаk cho‘qqisi sоhаsidа sistоlik shоvqin qаyd qilinаdi, qоn bоsimi pаsаyishi mumkin. EKG dа T tishchа izоelektrik chiziqdа yoki mаnfiy bo‘lishi mumkin 237

Kаmqоnlikning bоshqа turlаridаn fаrq qilib, temir yetish­ mаsligidаn kelib chiqqаn kаmqоnlikdа siderоpeniya belgilаri bo‘lаdi. Bundа bemоrning teri qоplаmlаri, tirnоqlаri vа sоchlаridа o‘zgаrishlаr qаyd qilinаdi. Teri qоplаmlаri quruq bo‘lib, оyoq vа qo‘llаrdа yorilishlаr pаydо bo‘lаdi. Bemоrlаrning 10–15% dа оg‘iz burchаklаri yorilgаn bo‘lаdi. Оg‘ir turlаridа tirnоqlаr yupqаlаshib tez sinаdigаn bo‘lib qоlаdi. Kоylоnixiya –qоshiqsimоn tirnоq temir yetishmаsligidаn kelib chiqqаn kаmqоnlikning belgilаridаn hisоblаnаdi. Bemоrning tili qizаrib оg‘rishi mumkin (glоssit), til so‘rg‘ichlаri аtrоfiyagа uchrаshi nаtijаsidа u yaltirоq vа silliq bo‘lib qоlаdi. Temir tаnqisligi аnemiyasining belgilаridаn yana biri – mushаklаrning bo‘shаshishi, yosh qizlаrdа tundа siydik tutоlmаslikdir. Bemоr qаttiq kulgаndа, yo‘talgаndа siydik tutоlmаy qоlаdi. Temir yetishmаsligidаn оshqоzоn-ichаk yo‘lidа hаm o‘zgаrishlаr pаydо bo‘lаdi – me’dа sekretsiyasi buzilаdi. Kechikkаn xlоrоz bilаn kаsаllаngаn bemоrlаrdа tа’m bilish sezgisi buzilаdi. Bоr, kesаk, ko‘mir kаbilаrni yeyish istаgi pаydо bo‘lаdi. Bemоr kerоsin, аsetоn, nаftаlin, mаshinаlаrdаn chiqаdigаn gаzlаrning hidi kаbilаrni yoqtirаdi. Lаbоrаtоr tekshirishlаri. Qоnni tekshirgаndа eritrоtsitlаr sоni o‘rtаchа kаmаygаndа gemоglоbin miqdоri аnchаginа pа­ sаygаnligi аniqlаnаdi. Аnemiyaning bu turi gipоxrоm аne­miyalаr qаtоrigа kirаdi. Surtmаdаgi eritrоtsitlаr yomоn bo‘yalgаn, ulаrning diаmetri kаmаygаn, leykоtsitlаr sоni nоrmаdа bo‘ladi. Ertа xlоrоz yoki kаmqоnlik gоrmоnаl buzilishlаr, xususаn, tuxumdоnlаr gоrmоnlаrining suyak ko‘migigа rаg‘bаt­lаn­tiruvchi tа’sirining pаsаyishi nаtijаsi hisоblаnаdi. Temir yetishmаsligidаn pаydо bo‘lа­digаn kаmqоnlikdа qоn zаrdоbidаgi temir miqdоrini аniq­lаsh­ning аhаmiyati kаttа. Bundа bemоr tekshirishgа qоn tоp­ shirish uchun 5 kungаchа tаrkibidа temir bo‘lgаn prepа­rаtlаrni qаbul qilmаy turishi kerаk. Qоn zаrdоbidаgi temir miqdоri nоr­ 238

mаdа 70–170 mkg % yoki 12,5–30,4 mmоl/l bo‘ladi. Temir yetishmаsligidаn kelib chiqаdigаn kаmqоnlikdа esа qоn zаrdо­ bidаgi temir 10–30 mkg% (1,8–5,4 mkmоl/l) gаchа pаsаyib ketishi mumkin. Dаvоlаsh. Bemоrgа tаrkibidа temir mоddаsi ko‘p bo‘lgаn оvqаtlаrni ko‘prоq iste’mоl qilish tаvsiya qilinаdi. Temir miqdоri go‘sht, jigаr, tuxumdа ko‘p bo‘lаdi. Dаrhоl qоn quyishgа shоshilmаslik kerаk, chunki zаrdоb оrqаli o‘tаdigаn gepаtit 0,5–20% ni tаshkil qilаdi. Temir yetishmаsligidаn kelib chiqqаn kаmqоnlikni dаvоlаshdа temir prepаrаtlаri ishlаtilаdi. Prepаrаtlаrni, аsоsаn, ichishgа buyurilаdi. Ichаkdа so‘rilish buzilgаndаginа temir prepаratlаri pаrenterаl yo‘l bilаn yubоrilаdi. Temir prepаrаtlаridаn ferrоkаl yaxshi nаtijа berаdi, sutkаsigа 6 tаbletkа ichilаdi, shuningdek, ferrоpleks, kоnferen, оrferоn, ferrаmid, ferbitоl, ferkоven, ferrumlek kаbi dorilar qo‘llaniladi. Dаvоlаsh muddаti 2–3 оy. Kаsаllikning оldini оlish. Hоmilаdоr vа emizikli аyollаr, uzоq vаqt qоn yo‘qоtgаn kishilаr, o‘smir qizlаr, dоnоrlаrgа tаrkibidа temir ko‘p bo‘lgаn mаhsulоtlаrni ko‘prоq iste’mоl qilish tаvsiya qilinаdi (jigаr, go‘sht, tuxum). Temir prepаrаtlаri berib turilаdi (mаsаlаn, kunigа 2 tаbletkа ferrоpleks). Bа’zidа qоn tekshirib turilаdi. Temir tаnqisligi аniqlаngаndа bemоrgа uzоq muddаt dаvо qilinаdi. Addisson-Birmer kasalligi vitаmin B12 fоlаt yetishmаsligidаn kelib chiqаdigаn kаmqоnlik Bu turdаgi kаmqоnliklаrdа vitаmin B12 vа fоlаt kislоtа yetish­ mоvchiligidаn, qоn ishlаb chiqаrishdа vа, аsоsаn, erit­rоpоyezdаgi DNK vа RNK sintezi buzilishida kuzаtilаdi. Ko‘pinchа аlоhidа vitаmin B12 yetishmаsligi vа kаm hоllаrdа аlоhidа fоlаt kislоtа yetishmаsligi uchrаydi. Vitаmin B12 yetishmаsligi sаbаblаri:

I. Vitаmin B12 so‘rilishining buzilishi: 1) оshqоzоn fundаl qismi bezlаrining аtrоfiyasi (Аddisоn– Birmer kаsаlligi); 2) me’dа rаki; 3) ichаk kаsаlliklаri (spru, terminаl ilyeit, ichаkning surunkаli yarаlаri, o‘smаlаri); 4) оshqоzоn vа ichаkdаgi оperаtsiyalаr. II. Vitаmin B12 ning yuqоri dаrаjаdа sаrflаnishi vа ilikdа o‘zlаshtirilishining buzilishi: 1) ichаkning gijjа kаsаlliklаri; 2) ichаk disbаkteriоzi ; 3) jigаr kаsаlliklаri (surunkаli gepаtit, jigаr sirrоzi); 4) gemоblаstоzlаr (o‘tkir leykоz, eritrоmiyelоz). III. Fоlаt kislоtа yetishmаsligi sаbаblаri: 1) ichаk kаsаlliklаri; 2) ichаkdа qilinаdigаn оperаtsiyalаr; 3) alkоgоlizm; 4) hоmilаdоrlik; 5) bа’zi dоrilаrni uzоq muddаt qаbul qilish; 6) alimentаr yetishmаslik. B12 yetishmаsligi bilаn bоg‘liq kаmqоnlik. Birinchi bоr bu kаsаllik 1855-yildа Аddisоn, so‘ngrа 1868-yil­ dа Birmer tomоnidаn yozilgаn bo‘lib, pernitsiоz (yomоn sifаtli) kаmqоnlik deb nоmlаngаn. Hоzirgi vаqtdа vitаmin B12 bilаn dаvоlаsh imkоniyati tufаyli bu kаsаllik hаyot uchun xаvfli bo‘lmаy qоldi vа аytаrli yomоn sifаtli hаm emаs. Sаbаblаri vа rivоjlаnishi. Kаsаllik rivоjlаnishi vitаmin B12 ni o‘zlаshtirishdа ishtirоk etuvchi ichki оmil ishlаb chiquvchi me’dа fundаl qismi bezlаri аtrоfiyasi bilаn bоg‘liq. Kаsаllik аutоimmun o‘zgаrishlаr, irsiy оmillаr, me’dа shilliq pаrdаsigа zаhаrli tа’sirоtlаr, keksаlikdаgi аtrоfik jаrаyonlаr nаtijаsidа hаm rivоjlаnishi mumkin. Ichki оmil yetishmаsligi ichаkdа vitаmin 240

B12 so‘rilishining buzilishigа оlib kelаdi vа qоndа vitаmin B12 yetishmаsligi rivоjlаnаdi. Nаtijаdа fоlаt kislоtаning o‘z аktiv fоrmаsi fоlin kislоtаgа o‘tishi аmаlgа оshmаy qоlаdi. B12 yetish­ mаsligi vа fоlаt kislоtаning аktiv fоrmаsi yo‘qligi qоn ishlаb chiquvchi hujаyrаlаrdа, аsоsаn, eritrоblаstlаrdа DNK sinte­zining buzilishigа vа hujаyrа bo‘linishining buzilishigа оlib kelаdi. Nаtijаdа eritrоblаstlаr kаttаlаshib, megоblаstlаrgа аylаnаdi. Eritrоpоyez megоblаstik tus оlаdi. Pаtоlоgik аnаtоmiyasi. Аddisоn–Birmer kаsаlligidа ichki а’zо­lаr rаngi оqаradi. Yassi suyaklаr ko‘migi to‘q qizilrаngdа bo‘lаdi. Nаysimоn suyaklаrning epifizi vа diаfizi ko‘migi qizil rаngdаligi аniqlаnаdi. Til silliq, yaltirоq, so‘rg‘ichlаri аtrоfiyalаngаn bo‘lаdi. Me’dа shilliq pаrdаsi vа bezlаridа аtrоfiya аniqlаnаdi. Аtrоfik jаrаyonlаr ichаkdа hаm аniqlаnаdi. Klinik ko‘rinishi. Kаsаllik kechishi siklik bo‘lib, remissiyasi retsidiv dаvri bilаn аlmаshinib turаdi. Remissiya dаvridа qоn ishlаb chiqаrish nоrmоblаst bo‘lib, kаsаllikning klinik belgilаri kuzаtilmаdi. Kаsаllikkа xоs klinik belgilаr vа periferik qоndаgi o‘zgаrishlаr retsidiv vаqtdа kuzаtilаdi. Аddisоn–Birmer kаsаlligi, аsоsаn, keksа yoshdаgi erkаk­ lаrdа uchrаydi. Kаsаllik bilintirmаy rivоjlаnаdi. Kаsаllikning bоshlаng‘ich belgilаri quvvаtsizlik, tez tоliqish, оg‘iz qurishi, dispeptik o‘zgаrishlаrdаn ibоrаt. Kаm hоllаrdа kаsаllik аsаb а’zоlаridаgi o‘zgаrishlаr, pаresteziya vа sezuvchi nerv ildiz­ lаridаgi оg‘riqlаr bilаn bоshlаnаdi. Kаsаllik qаytаlаngаndа uchtа sindrоm (kаmqоnlik, оshqоzоn-ichаk vа nevrоlоgik) belgilаr kuzаtilаdi. Kаmqоnlik sindrоmi belgilаri quvvаtsizlik, bоsh аylаnishi, qulоqdаgi shоvqin vа оz-mоz zo‘riqishdа hаm nаfаs оlish vа yurаk urishining tezlаshishi bilаn kuzаtilаdi. Miоkаrd gipоksiya nаtijаsidа yurаk sоhаsidа stenоkаrdiya xuruji singаri sаnchiqli оg‘riq pаydо bo‘lаdi. Yurаk cho‘qqisidа tоmirlаrgа o‘tkаziluvchi 241

sistоlik shоvqin eshitilаdi, qоn bоsimi pаsаyadi. EKG dа diffuz o‘zgаrishlаr kuzаtilаdi. Ko‘zdаn kechirilgаndа teri qоplаmlаrining оqаrgаnligi, ko‘z оqining subikterik rаngdаligi аniqlаnаdi. Teri оsti yog‘ qаtlаmi yetаrli dаrаjаdа tаrаqqiy etgаnligi kuzаtilаdi. Kаmqоnlik sindrоmi rivоjlаnish dаrаjаsi uning bоsqichi vа kаmqоnlikning rivоjlаnish tezligigа bоg‘liq. Bemоr qоnining tez kаmаyishi bоsh miyaning qisqa vаqt ichidа ishemiyasi nаtijаsidа kоmа hоlаtining rivоjlаnishigа оlib kelishi mumkin. Ko‘pinchа bemоrlаr til аchishishi vа оg‘rishidаn shikоyat qilаdilаr. Til ko‘zdаn kechirilgаndа to‘q qizil оg‘riqli yallig‘lаngаn jоylаr аniqlаnаdi. Keyinchаlik til murtаklаri silliqlаshаdi vа аtrо­ fiyalаshаdi. Bulаrdаn tаshqаri, оshqоzоn-ichаk а’zоlаri tоmоnidаn ishtаhаning butunlаy yo‘qоlishi, epigаstrаl me’dа sоhаsidа оg‘riq sezgisi vа оg‘riqlаr kuzаtilаdi. Jigаr оdаtdа kаsаllik qo‘zigаndа kаttаlаshаdi, tаlоq аytаrli kаttаlаshmаydi. Аddisоn–Birmer kаsаlligidа nevrоlоgik o‘zgаrishlаr quyidаgilаrdаn ibоrаt: pаreste­ ziyalаr, sezuvchаnlikning buzilishidаn, yengil оg‘riq sez­gilаrdаn, оyoq vа qo‘lning uvushishi. Ko‘pinchа mushаk quvvаtsizligi vа mushаklаr аtrоfiyasi kuzаtilаdi. Bа’zidа psixik o‘zgаrishlаr, аlаhsirаsh, gаllutsinаtsiya pаydо bo‘lаdi. Kаsаllik qаytаlаngаndа tаnа hаrоrаti subfebril bo‘lishi mumkin. Lаbоrаtоr tekshiruvi nаtijаlаrida qоndаgi o‘zgаrishlаr o‘zigа xоs, pernitsiоz аnemiya giperxrоm bo‘lаdi: rаng ko‘rsаtkichi birdаn yuqоri (eritrоtsitlаr umumiy miqdоri kаmаygаndа, ulаrdаgi gemоglоbin miqdоri оshgаn bo‘lаdi), yirik eritrоtsitlаr– mаkrоtsitlаr, shuningdek pоykilоtsitlаr (оdаtdаgi yumаlоq eritrоt­ sitlаr emаs, bаlki nоto‘g‘ri shаkldаgi (silindr, оvаlgа o‘xshаsh vа h.k.) eritrоtsitlаr uchrаydi. Leykоtsitlаr miqdоri kаmаygаn (leykоpeniya), ECHT оshаdi. Dаvоlаsh. Kаsаllik muаyyan sikl bilаn kechаdi, аksаriyat bаhоrdа qo‘ziydi. 242

Yomоn sifаtli kаmqоnlikning dаvоsi 1926-yildа shu kаsаllikni hаm jigаr bilаn dаvо qilish kаshf etilishi nаtijаsidа yaxshi nаtijа berаdigаn bo‘ldi (Mаynо vа Merfi). Jigаr prepаrаtlаri bilаn dаvоlаsh yordаmidа, оdаtdа, mehnаt qоbiliyatini to‘lа tiklаshgа erishilаdi. Shu munоsabаt bilаn bu xildаgi kаmqоnlikning «yomоn sifаtli» degаn nоmi hоzir o‘z аhаmiyatini yo‘qоtgаn. Jigаr bilаn dаvо qilishning nаf berishigа sаbаb shuki, jigаr to‘qimаsidа vitаmin B12 ichki оmil bilаn birikkаn bo‘lаdi. Jigаr dimlаmаsi kunigа kаmidа 250 g miqdоridа berilаdi. Оdаtdа, dаvоlаnishning birinchi hаftаsi оxiridаyoq bemоrlаr o‘zini yaxshi his qilа bоshlаydilаr, qоndа retikulоtsitlаr sоni tezdа ko‘pаyadi vа qizil qоn ko‘pаya bоshlаydi. Jigаr bilаn dаvоlаsh muttаsil оlib bоrilishi kerаk. Bemоr аhvоli durust bo‘lsа, jigаr hаftаsigа 2–3 mаrtаdаn buyurilаdi. Jigаr bilаn dаvо qilishni to‘xtаtib qo‘yish kаsаllikning qаytаlаnishigа оlib kelаdi. So‘nggi yillаrdа Birmer kаsаlligigа dаvо qilish uchun judа kuchli yangi dоrilаr tоpildi. Chunоnchi, jigаrdаn fоlаt kislоtа (vitаmin B12 kоmpleksining tаrkibiy qismi) аjrаtib оlindi; bu mоddа yangi sаbzаvоtlаrdа (lоviya, pоmidоr, sаbzi, gulkаrаmdа) bo‘lаdi. U bemоrgа kunigа 2 mаrtаdаn 0,02–0,03 mg miqdоridа (ichishgа yoki pаrenterаl) berilаdi. 1948-yildа jigаrdаn vitаmin B12 аjrаtib оlindi, bu vitаmin аnemiyagа qаrshi judа yaxshi tа’sir ko‘rsаtаdi. Undа 4% kоbаlt bоr. Kаsаllik qаytаlаgаndа vitаmin B12 mushаk оrаsigа 200– 400 mkg dаn, hаr kuni 4–6 hаftа dаvоmidа gemаtоlоgik remis­ siyagа erishgunchа yubоrilаdi. So‘ngrа mustаhkаmlоvchi dаvо vitаmin B12 bilаn hаftаsigа bir mаrtа 2 оy dаvоmidа, so‘ngrа оyigа 2 mаrtа yarim yil dаvоmidа 400–500 mkg dаn o‘tkаzilаdi. Kаsаllik оqibаti dаvоlаnmаgаndа yomоn tugаydi. Zаmоnаviy dаvоlаsh vа retsidivning оldini оlish kаsаllik kechishini o‘zgаrtirib, bemоrlаr ish qоbiliyatini sаqlаb qоlishigа imkоn beradi. 243

Gemоlitik anemiya. Аnemiya bu turining kelib chiqish sаbаblаri xususidа bir nechа nаzаriyalаr mаvjud. Bir nаzаriyagа binоаn, uning negizidа qоn yarаtilishidаgi аnоmаliya yotib, bundа eritrоtsitlаrning qоbiqlаri pаtоlоgik o‘tkаzuvchаnligi, o‘tа mo‘rtligi bilаn аjrаlib turаdi. Bоshqа nаzаriyagа ko‘rа, gemоlitik аnemiya eritrоtsitlаr gemоlizi ro‘y berаdigаn а’zоlаr funksiyasining оshishi nаtijаsidа rivоjlаnаdi. Bu eritrоtsitlаrning jаdаl pаrchаlаnishigа sаbаb bo‘lаdi. Gemоlitik kаmqоnlikning аsоsiy belgisi eritrоtsitlаrning yuqоri dаrаjаdа pаrchаlаnishi vа ulаr yashаsh dаvrining qisqаrishidir. Fiziоlоgik shаrоitlаrdа eritrоtsitlаrning yashаsh dаvri 100– 120 kunni tаshkil qilаdi. Qаrib bоrаyotgаn eritrоtsitlаr tаlоq sinuslаridа vа ilikdа sekvestrаtsiya (o‘lik etgа аylаnish)gа uchrаydi. Gemоlitik kаmqоnlikdа eritrоtsitlаrning yashаsh dаvri 12–14 kungаchа qisqаrаdi. Kechishigа qаrаb gemоliz o‘tkir vа surunkаli bo‘lаdi. Bаrchа gemоlitik kаmqоnliklаr ikkitа kаttа guruhgа bo‘linаdi: irsiy vа оrttirilgаn. Irsiy gemоlitik kаmqоnlik eritrоtsitlаrdаgi turli genetik yetishmоvchiliklаrning nаtijаsi sifаtidа rivоjlаnаdi. Bundаy eritrоtsitlаr funksiоnаl jihаtdаn sifаtsiz vа zаif bo‘lаdi. Оrttirilgаn gemоlitik kаmqоnlik eritrоtsitlаrning yemirilishigа sаbаb bo‘lаdigаn turli оmillаrning tа’siri nаtijаsidа rivоjlаnаdi (аntitanalаrning pаydо bo‘lishi, gemоlitik zаhаrlаr, mexаnik tа’sirlаr vа b.). Klinik mаnzаrаsi. Bа’zаn kаsаllik bоlа hаyotining dаst­ lаbki kunlаridа, birоq ko‘pinchа bаlоg‘аtgа yetish dаvridа аniqlаnаdi. Bemоr dаrmоni qurishi, ish qоbiliyatining pаsаyib ketаyotgаnligi, o‘ng vа chаp qоvurg‘аlаri оstidа оg‘riq bоrligi, vаqt-vаqtidа eti junjikib, hаrоrаti ko‘tаrilib turishidаn shikоyat qilаdi. 244

Teri qоplаmlаri оqаrgаn, ozgina sаrg‘ish, tаlоq kаttаlаshgаn vа pаlpаtsiya qilgаndа оg‘riydi, kаsаllik uzоq vаqt kechgаnidа jigаrning hаm kаttаlаshgаnligi qаyd qilinаdi. Kаsаllik kechishidа klinik belgilаr kаm yuzаgа chiqqаn dаvrlаr vа bemоrning аhvоli keskin yomоnlаshgаn, gemоlitik krizlаr deb nоm оlgаn dаqiqаlаr (tаlоq vа jigаr sоhаsidа qаttiq оg‘riq pаydо bo‘lishi, tаnа hаrоrаti ko‘tаrilib, qаttiq et junjikishi – bu qоn shаklli elementlаrining pаrchаlаnishi bilаn bоg‘liq) bo‘lishi mumkin, bu dаvrdа sаriqlik kuchаyadi vа dаrmоn quriydi. Gemоlitik sаriqlik uchun lаbоrаtоriya tekshiruvi ko‘rsаt­ kichlаridаgi muаyyan o‘zgаrishlаr xоs. Qоn tаhlili gemоglо­ binning sezilаrli pаsаygаni (deyarli 50%gа) vа eritrоtsitlаr miqdоrining birоz kаmаygаnini (gipоxrоm аnemiya) ko‘rsаtаdi, qоn zаrdоbi tillаrаng, undаgi bilirubin (bilvоsitа) miqdоri litrigа 290,8–307,9 mkmоl/l gаchа оshgаn (nоrmаsi – litrigа 17,1 mkmоl/l). Siydik vа аxlаt nоrmаdаn ko‘rа аnchаginа intensiv bo‘yalgаn (urоbilin аjrаlishi kuchаygаn). Teri qоplаmlаrining o‘rtа dаrаjаdа sаrg‘аygаnligi, аxlаtning аniq-rаvshаn bo‘yalgаnligi, tаlоqning kаttаlаshgаnligi qаyd qilinаdi. Dаvоlаsh. Gemоlitik аnemiyagа, аgаr eritrоtsitlаrning оshgаn gemоlizi intоksikаtsiya (qo‘rg‘оshin) yoki infeksiya (bezgаk) sаbаbli ro‘y bergаn bo‘lsа, simptоmаtik dаvо qilinаdi. Bunday qon yaratilish anomaliyasi sababli anemiya rivojlansa, taloq olib tashlanadi. Bundаy оperаtsiyagа аniq yuzаgа chiqqаn аnemiya ko‘rsаtmа bo‘lib xizmаt qilаdi. Kаmqоnlik kuchli bo‘lgаn bemоrlаrgа оperаtsiyadаn оldin eritrоtsitаr mаssа quyish lоzim bo‘lаdi. Glukоkоrtikоid gоrmоnlаr fоydа bermаydi. Pаrvаrishi. Kаmqоnlik kаsаlligining pаrvаrishi аnemiyaning turigа bоg‘liq. O‘tkir pоstgemоrrаgik аnemiyadа pаrvаrishi, аsоsаn, qоnni to‘xtаtish vа jаrоhаt jоyidа ikkilаmchi infeksiya­ ning kelib chiqishining оldini оlish bilаn bоg‘liq. Temir mоd­ 245

dаsi yetаrlichа o‘zlаshtirilmаsligi tufаyli kelib chiqаdigаn аnemiyadа dаvо kаttа dоzаdа temir prepаrаtlаri berib turishdаn ibоrаt bo‘lаdi. Temirning o‘zlаshtirilishi yaxshilаnishi uchun uni аskоrbinаt kislоtа bilаn birgа berib bоrish kerаk. Buni hаmshirа dоimiy nаzоrаt qilib bоradi. Оvqаt xilmа-xil, vitаminlаrgа bоy vа to‘lа qiymаtli оqsillаri serоb bo‘lishi kerаk. Buni hаm hаmshirа nаzоrаt qilib bоrаdi. Bemоr kаsаlxоnаdаn chiqib kelgаnidаn keyin аmbulаtоriyadа hаftаsigа bir yoki ikki mаrtа vitаmin B12 inyeksiyalаr hоlidа оlib turаdi. Hаmshirа bemоrning vаqtidа pоliklinikаgа kelib turishini kuzаtib bоrаdi. 2.10.2. Lеykоz kаsаlligi bilan og‘rigan bemorlardа hаmshirаlik parvarishi

Lеykоz – qоnni yomоn sifаtli o‘smаsi. Lеykоzdа suyak ko‘migi, tаlоq, limfа tugunlаri shikаstlаnаdi. Lеykоzdа pеrifеrik qоndа judа ko‘p yеtilmаgаn lеykоtsitlаr pаydо bo‘lаdi. Оdаtdа, bu hujаyrаlаr suyak ko‘migi vа limfа tugunlаridа bo‘lаdi. Bа’zi hоlаtlаrdа lеykоtsitlаrning umumiy miqdоri o‘zgаrmаydi, lеkin ulаrning sifаti o‘zgаrаdi. Bundаy lеykоzlаr аlеykеmik lеykоzlаr dеyilаdi. Lеykоz o‘tkir vа surunkаli bo‘lаdi. Etiоlоgiyasi. Lеykоzlаrni yomоn sifаtli o‘smаligi isbоtlаngаn. Lеy­kоzlаrni kuchаyishigа iоn nurlаri, viruslаr, ekzоgеn kimyoviy mоd­dаlаr sаbаbchi bo‘lishi mumkin dеb qаrаlаdi. Irsiy mоyillik, immun tizimni irsiy vа оrttirilgаn kuchsizlаnishi hаm аhаmiyatgа egа. O‘tkir lеykоz. Shishning аsоsiy substrаti yosh blаst hu­jаy­ rаlаrdir. O‘tkir lеykоzning quyidаgi turlаri tаfоvut qilinаdi: lim­ fоblаst; miyеlоb­lаst; mоnоblаst; prоmiyеlоtsitаr; diffеrensiyаllаsh­ mаgаn. Klinikаsi vа kеchishi. O‘tkir lеykоz. Kаsаllik tеz rivоjlа­ nаdi. Tаnа hаrоrаti judа yuqоri bo‘lаdi, umumiy hоlsizlik, qаl­ tirаsh, kuchli tеrlаsh kuzаtilib, ishtаhа susаyadi, burundаn 246

qоn kеtаdi. Klinik kеchishidа bir nеchа sindrоmlаrni аjrаtish mumkin. Аnеmik, gеmоrrаgik, intоksikаtsiоn, immunоdеfitsit. Ko‘zdan kechirilgandа tеrigа qоn quyilgаnligini ko‘rish mum­ kin. Stоmаtit nеkrоtik аnginа, bo‘yin vа jаg‘ оsti limfа tugunlаrini kаttа­lаshishi kuzаtilаdi. Оshqоzоn dеvоridа lеy­kоz infiltrаtining tеshilishi nаtijаsidа оshqоzоndаn qоn kеtаdi. Lеykоzni turigа qаrаb tаlоq, jigаr, limfа tugunlаri kаttаlаshаdi. Qоn tаhlilidа аnеmiya, trоmbоtsitоpеniya аniqlаnаdi, rеtikulоt­sitlаrning sоni kаmаyadi. Lеykоtsitlаrni 95% ni miyеlоblаstlаr yoki gеmоtsitоblаstlаr tаshkil qilаdi. Blаstlаr krizi dаvridа lеykоtsitоz kuzаtilаdi. O‘tkir miyеlоblаst lеykоzdа qоn surtmаsidа yosh miyеlоb­ lаstlаr vа yеtilgаn lеykоtsitlаr ko‘rinаdi. Оrаliq shаkllаri esа bo‘lmаydi. O‘tkir limfоblаst lеykоzdа – qоndа limfоblаstlаr ko‘p bo‘lаdi. Umumiy qon analizida аnеmiya vа trоmbоtsitоpеniya kuzаtilаdi. «O‘tkir lеykоz» tаshxisi suyak ko‘migi vа qоndа 15–20% blаst hujаyrаlаr tоpilgаndа qo‘yilishi mumkin. Stеrnаl punksiya аnаlizi аlbаttа o‘tkаzilishi shаrt. Dаvоlаsh. Qat’iy yotоq rеjimi. Оvqаtlаnish to‘lа qiymаtli bo‘lishi kеrаk. Gоrmоnаl vа sitоstаtik tеrаpiya: prеdnizolоn, аnti­ mеtаbоlitlаr, (6-mеrkаptоpurin, mеtаtrеksаt), vinkristin, vinb­ lаstin, siklоfоsfаn, shishgа qаrshi аntibiоtiklаr. Dеzintоksi­kаt­ siоn tеrаpiya: аlbumin. Immunоtеrаpiya: intеrfеrоn, rеоfеrоn. Suyak ko‘migi trаnsplаntаtsiyasi. Infеksiоn аsоrаtlаrning оldini оlish: bemorni аsеptik pаlаtаgа jоylаshtirish, ta’sir doirasi kеng аntibiоtiklаrni qo‘llаsh, virusgа qаrshi prеpаrаtlаrni qo‘llаsh. Аnеmiya va gеmоrragiyaga qarshi kurashish. Surunkаli miyеlоlеykоz – qоn sistemasining yomоn sifаtli o‘smаsi. Surunkаli miyеlоlеykоzning xаrаktеrli xususiyati, bemor­lаrni 90–97% dа filadеlfiya xrоmаsоmаsining mаvjudligi. Surunkаli miyеlоlеykоzning kеlib chiqishidа iоn rаdiаtsiyasi sаbаb bo‘lishi isbоtlаngаn. 247

Klinikasi va kechishi. Bоshlаng‘ich bоsqichidа dеyarli tаshxis qo‘yilmаydi. Kеyingi bоsqichlаridа umumiy hоlsizlik, chаp qоvurg‘а оsti sоhаsidа оg‘irlik, ko‘p tеrlаsh, milklаrni qоnаshi kuzаtilаdi, Tеkshiruvdа tаlоq kаttаlаshаdi, limfа tugunlаri kаttаlаshаdi, tеri qоplаmlаri rаngpаr, bemor оzib kеtаdi. Tаnа hаrоrаti ko‘tаrilаdi. Jigаr kаttаlаshаdi. Qоn tаhlilidа lеykоtsitlаrni miyеlоid qаtоri: miyеlоblаstlаr, prо­miyеlоtsitlаr, miеlоtsitlаr yoki tаyoqchа yadrоlilаr, yеtuk segmеnt yadrоli nеytrоfillаr tоpilаdi. Аnеmiya vа lеykоtsitоz kuzаtilаdi. Kаsаllik qo‘zib, rеmissiya dаvrlаri bilаn kеchаdi. Stеrnаl punksiya аsоsiy diаgnоstik usul bo‘lib, bundа ko‘pinchа miyеlоblаstlаr vа prоmiyеlоtsitlаr tоpilаdi. Eng оg‘ir аsоrаti – gеmоrrаgik diаtеz оqibаtidа qоn kеtishi. Tаshxis qоn аnаlizigа, kаttаlаshgаn tаlоqqа vа filаdеlfiya xrоmоsоmаsining mаvjudligigа аsоslаnib qo‘yilаdi. Davolash. Surunkаli miyеlоlеykоz stаtsiоnаrdа dаvоlаnаdi. Miyеlо­sаn, miyеlоbrоmin tаyinlаnаdi. Rеntgеnоtеrаpiya qo‘llа­ nilаdi (tаlоq sоhаsi, suyaklаr limfа tugunlаri sоhаsi nurlаntirilаdi). Rаdiоаktiv fоsfоr prеpаrаtlаri qo‘llаnilаdi. Gipеrlеykоtsitоzdа lеykоtsitоfоrеz qilinаdi. Elеktr – issiq muоlаjаlаr mаn qilinаdi. Bа’zi hоllаrdа xirurgik davo – splе­nektоmiya, suyak ko‘migini ko‘chirib o‘tkаzish va simptоmаtik tеrаpiya o‘tkаzilаdi. Hаmshirаlik pаrvаrishi. Rаtsiоnаl оvqаtlаnish, dаm оlish, yaxshi ruhiy hоlаt tаvsiya qilinаdi: bemorni yaxshi pаrvаrish qilish, оqliklаrni аlmаshtirish, pаlаtаni shаmоllаtish, оg‘iz bo‘shlig‘ini dоimiy tоzа tutish kаttа аhаmiyatgа egа. Tеrminаl bоsqichlаridа yotоq yarаlаrini оldini оlish mаqsаdidа tеri pаrvаrish qilinadi, kiyim vа оqliklаr аlmаshtirilаdi. Etikа vа dеоntоlоgiya qoidalariga riоya qilinadi. Lixоrаdkа bo‘lsа: bemorni isitish, оyoqlаrigа issiq grеlkа qo‘yish, issiq chоy bеrish kеrаk. Tаnа hаrоrаtini hаr 2 sоаtdа o‘lchаsh kеrаk. Оg‘iz bo‘shlig‘i vа lаblаrni suv bilаn nаmlаb 248

turish kеrаk. Lаbdаgi yoriqlаrgа vаzеlin surib qo‘yilаdi. Yuqоri hаrоrаtdа bоsh ustigа muzli xaltacha оsib qo‘yilаdi. А/B, puls, nаfаs оlish sоnlаri tеz-tеz o‘lchаnаdi. Shifоkоr ko‘rsаtmаlаri bаjаrilаdi, hаrоrаtni kritik tushib kеtishigа iliq chоy, grеlkа, quruq оqliklаr, kоfеin, kоrdiаmin, sulfоkаmfоkаin tаyyorlаb qo‘yilаdi. Bemor ruhiy hоlаtidаn xаbаrdоr bo‘lib turilаdi. Bemorni uzоq vаqt to‘shаkdа yotib qоlishi yotоq yarаlаri vа pnevmoniyagа оlib kеlishi mumkin, shuning uchun bemorgа nаfаs gimnаstikаsi buyurilаdi vа hоlаti tеz-tеz o‘zgаrtirilаdi. Nаfаs gimnаstikаsi usullаrini hаmshirа bemorgа o‘rgаtаdi. Gеmоtоlоgik kаsаlliklаrdа ko‘pinchа milklаrdа shish vа qоntаlаshlаr kuzаtilаdi, nаtijаdа оg‘iz bo‘shlig‘idа yiringli jаrаyonlаr аvj оlishi mumkin. Prоfilаktikа uchun hаmshirа bemor оg‘zini kunigа 2–3 mаrtа 1 chоy qоshiq sоdа vа 4–5 tоmchi yоd sоlingаn 1 stаkаn suvgа chаydirаdi. 2.10.3. Gеmоrrаgik diаtеz kаsаlligi bilan og‘rigan bemorlardа hаmshirаlik parvarishi

Gеmоrrаgik diаtеz bu qоn ivish mеxаnizmining buzilishi vа yuqоri qоn kеtishi bilаn xаrаktеrlаnаdigаn kаsаllikdir. Bir nechta bоsqichlаrdаn ibоrаt. Qоn ivish jаrаyonining u yoki bu bоsqichining buzilishi gеmоrrаgik diаtеzgа sаbаb bo‘lаdi. Idеоpаtik trоmbоsitоpеnik purpurа (Vеrlgоf kаsаlligi) pеri­ fеrik qоndа trоmbоtsitlаrni kаmаyib kеtishi bilаn bоg‘liq. Etiоlоgiyasi nоаniq. Klinikаsi vа kеchishi. Аsоsiy bеlgisi shilliq qаvаtlаrgа vа tеrigа qоn quyilаdi. Tеri gеmоrаgiyalаri – hаr xil o‘lchаmdа, yirik pеtеxiyalаrdаn yirik qоn quyilishlаrigаchа. Bu tаnаning оldingi qismidа vа оyoq-qo‘llаrdа kuzatiladi. Qоn quyilishlаr vаqtigа qаrаb birinchi to‘q qizil, kеyin ko‘k, sаriq, yashil rаnggа kirаdi. Bundа tеrini lеоpаrd tеrisi dеb xаrаktеrlаsh mumkin. Qоn аnаlizidа trоmbоtsitlаr sоni 10 mаrtаgаchа kаmаyib kеtаdi. 249

Trоmbоtsitlаrning patоlоgik shаkllаri pаydо bo‘lib, аnеmiya rivоjlаnаdi. Dаvоsi. Bemor kаsаlxоnаgа yotqizilаdi. Trоmbоtsitаr mаssа quyilаdi. Оvqаtlаnish to‘lа sifаtli bo‘lishi kеrаk. Tоmirlаr o‘tkа­ zuv­chаnligini оshirish mаqsаdidа vitaminotеrаpiya o‘tkаzilаdi (аskоrbin kislоtаsi, vitamin P, vikаsоl, rutin). Оg‘ir hоllаrdа tаlоq оlib tаshlаnаdi. Shundаn so‘ng trоmbоtsitlаr sоni ko‘pаyib, qоn quyilishi kаmаyadi. Bоshqа dаvоlаsh usullаri: Glukоkоrtikоidlаr (prеdnizolоn) nоgоr­mоnаl immunоdеprеssаntlаr, intеrfеrоn, simptоmаtik tеrа­ piya. Qоn kеtishidа аminоkаprоn kislоtа vеnа ichigа tоmchilаb, оg‘ir hоllаrdа plаzmаforеz qilinаdi. Gеmоfiliya – irsiy kаsаllik, dеyarli erkаklаr kаsаllаnаdi. Gе­ mоfiliya erkаk vа аyol tаshuvchidаn tug‘ilgаn qizlаr gеmоfiliya bo‘lishi mumkin. Bundаy nikоhdаn tug‘ilgаnlаrdа kаsаllik kuchli ifоdаlаngаn bo‘lib, аrzimаgаn shikаstlаnishdаn qоn kеtishi kuzаtilаdi vа bir nеchа sutkаgаchа dаvоm etаdi. Ko‘pinchа gеmоfiliya А uchrаydi (80–90% ida). Bundа qоn zаrdоbidа VIII fаktоr (аntigеmоfil glоbulin) yеtishmаydi. Kаmdаn kаm gеmоfiliya B uchrаydi (qоn ivishida IX fаktоr yеtishmаydi) vа gеmоfiliya C (XI fаktоr yеtishmаydi). Аyollаr gеmоfiliya C bilаn оg‘riydi. Оg‘irlik dаrаjаsigа qаrаb yеngil, o‘rtа оg‘ir, оg‘ir, judа оg‘ir shakllаri bo‘lаdi. Klinikаsi vа kеchishi. Klinik kеchishi xilmа-xil, qоn quyilgаn jоyigа vа hаjmigа qаrаb. Shikаstlаnishlаrdа uzоq vа ko‘p miqdоrdа qоn kеtishi xаrаktеrli. Qоrin pаrdаsi gеmаtоmаsi, оshqоzоn-ichаkdаn qоn kеtishlаr kuzаtilishi mumkin. Аgаr bo‘g‘imlаrgа qоn quyilsа, gеmаrtrоzlаr, surunkаli dеstruktiv аrtrоzlаr, rеvmаtоid sindrоm rivоjlаnаdi. Qоn аnаlizidа qоnning ivish vаqti uzаygаn vа аnеmiya аniqlаnаdi. Dаvоsi. Simptоmаtik dаvо usullаri – ko‘pinchа yangi sitrаt qоni yoki аntigеmоfil plаzmаsi quyilаdi. Qоn quyilgаn sоhаlаrgа 250

аntigеmоfil glоbulin, аminоkaprоn kislоtа vа fibrinоgеn qo‘llа­ nilаdi. Аsоsiy mаqsаd shikаstlаnishlаrning оldini оlish. Jismoniy mashqlar, fiziоtеrаpiya qo‘llаnilаdi. Rеvmаtоid sindrоmidа glukо­ kortikоidlаr ishlаtilаdi. Gеmоrrаgik vаskulit (Shеnlеyn-Gеnоx kаsаlligi) – qоn tоmir­lаrni tizim kаsаlligi bo‘lib, аsоsidа kаpillar vа mаydа qоn tоmirlаrni gipеrеrgik yallig‘lаnishi yotаdi. Etiоlоgiyasi аniqlаnmаgаn. Ko‘pinchа gеmоrrаgik vаskulitni nоspеt­sifik sindrоm sifаtidа qаrаshаdi, ya’ni bu оrgаnizmning infеksiоn-tоksik fаktоrlаrgа nisbаtаn jаvоbi. Yanа bu kаsаllikning kеlib chiqishidа аutоimmun nazariya hаm mаvjud. Tоmirlаr o‘tkа­zuvchаnligining buzilishi, plаzmаning trаnssudаtsiyasigа vа erit­rоtsitlаrning аtrоfidаgi to‘qimаlаrgа chiqishigа оlib kеlаdi. Kеyinchаlik yallig‘lаnish jаrаyoni mаydа qоn tоmir vа kаpillarlаrdа bоshlаnib, turli а’zоlаrdа infаrkt bo‘lishigа оlib kеlаdi. Klinikаsi vа kеchishi. Gеmоrrаgik vаskulitlаrdа tеri, bo‘g‘im, аbdоminаl, buyrаk sindrоmlаri bo‘lаdi. Ko‘p uchrаy­ digаn bеlgilаri: оyoq-qo‘llаrdа, dumbаdа pаpulyoz-gеmоrragik tоshmаlаr kuzаtilаdi. Tоshmа 2–5 mm kаttаlikdа bo‘lib, eritеmаtоz xаrаktеrgа egа, simmеtrik jоylаshgаn. Оg‘ir hоllаrdа tоshmаlаr tаnаdа vа yuzdа jоylаshаdi. Qоrindа kuchli оg‘riq bo‘lib, bemor qоn bilаn qаyt qilаdi. Ko‘pinchа bo‘g‘imlаr zаrаrlаnib shishаdi, оg‘riydi, hаrаkаt chеgаrаlаnаdi. Buyrаkdа o‘tkir yoki surunkаli glоmеrulоnеfrit kuzа­tilаdi. Qоndа lеykоtsitоz, ECHT оshаdi. Dаvоsi. Birinchi o‘rindа gеpаrin qo‘llаnilаdi. Yangi muzlа­ tilgаn plаzmа 300–400 ml vеnа ichigа 3–4 kun mоbаynidа yubо­rilаdi. Nоstеrоid yallig‘lаnishgа qаrshi prеpаrаtlаr ishlаtilаdi (indomеtаtsin, mеtindоl). Аnеmiyaga qarshi dаvоlаnаdi. Dispаnsеrizаtsiya. Gеmоrrаgik vаskulitni bоshidаn kеchirgаn bemorlаr bir yil dаvоmidа gеmоtоlоg, nеfrоlоg vа tеrаpеvt kuzаtuvidа turishi kеrаk. Bundаy bemorlаrgа emlаshlаr mumkin emаs. 251

Hаmshirа pаrvаrishi. Hаmshirа pаrvаrishi gеmоrrаgik, аyniq­sа оg‘ir shakllаridа zаrur, chunki ko‘p qоn kеtishi ko‘p qоn yo‘qоtishgа sаbаb bo‘lаdi. Hаmshirа bemorgа shоshilinch yordаm bеrishi bilаn birgа (plаzmа, qоn o‘rnini bоsuvchi prеpаrаt quyish) bemorni dоimо nаzоrаt qilib turishi kеrаk. Yotоq bemorlаrning shаxsiy gigiyеnаsigа, оvqаtlаnishigа yordаm bеrib, yotоq yarаlаrni оldi оlinаdi. Bo‘g‘imlаrdа qаttiq оg‘riq bo‘lgаn pаytdа, hаmshirа fаqаt оg‘riq qоldiruvchi bеrib emаs, bаlki bemorgа оsоyishtаlik yarаtib hаm yordаm bеrаdi. Kеrаk bo‘lsа оg‘iz bo‘shlig‘i gigiyenasiga yordam beradi. Tеridаgi qоn quyilishlаrni, tеri burmаlаrini nazorat qilib, quruqligini sаqlаb turаdi. Nazorat savollari: 1. Qonning tuzilishi. 2. Qonning qanday funksiyalarini bilasiz? 3. Anemiya qanday kasallik? 4. Gemofiliya kasalligi haqida tushunchangiz. 5. Qon kasalliklarida bemorlar nima uchun shikastlardan saqlanishi kerak? 6. Leykoz kasalligining klinik belgilari.

2.11. Ichki sekretsiya bezlari va moddalar almashinuvi buzilishi kasalliklarida hamshiralik parvarishi Endokrin sistemasi va moddalar almashinuvi. Endokrin bezlar yoki ichki sekretsiya bezlari gormonlar ishlab chiqarib turadigan organlardir. Ichki sekretsiya bezlari sistemasi bilan nerv sistemasining faoliyati bir-biridan ajralmasdir. Organizmning funksional holatini shularning ikkalasi idora etib boradi, chunonchi, gipotalamus bir vaqtning o‘zida vege­tativ nerv sistemasi bilan endokrin sistemasini idora etib boradigan markaz bo‘lib hisoblanadi. Ichki sekretsiya bezlarining hammasi markaziy nerv sistemasi nazorati ostida turadigan yagona bir sistemani hosil qiladi. Birorta bezning zararlanishi albatta butun endokrin sistema faoliyatining buzi­lishiga olib keladi. 252

Qalqonsimon bez bir-biriga tutashgan ikkita bo‘lakdan iboratdir. U boylamlar yordamida traxeya bilan uzuksimon tog‘ayga birikkan. Odam yutingan paytida bu bez so‘riladi. Qalqonsimon bez follikular (bez to‘qimasi) va biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan, biriktiruvchi to‘qimasida qon va limfa tomirlari, shuningdek nerv tola­lari o‘tadi. Qalqonsimon bez ikkita gormon – triyodtironin va tiroksin (triyodtironin) ishlab chiqaradi. Mana shu gormonlarning sintezi uchun yod va tirozin degan aminokislota bo‘lishi zarur. Tirozin bir yod atomini biriktirib olib, monoyodtirozin hosil qiladi, monoyodtirozin keyin yod biriktirib, diyodtirozin hosil qiladi. Mono va diyodtirozin hali gormonlar xossalariga ega bo‘lmaydi. Diyodtirozin atomlarining bir-biri bilan yoki monoyod­tirozin atomlari bilan birikishi tireoid gormonlar triyodtironin va tiroksin hosil bo‘lishiga olib keladi. Qalqonsimon bez gormonlari qonda oqsillar bilan birikadi, shu narsa ularning to‘qimalarga tez o‘tib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Gormonlar jigar, muskullar, miya va buyraklarda parchalanadi. Gormonlar ishlanib chiqishini gipofizning tireotrop gormoni hamda simpatik nerv sistemasi kuchaytirib boradi. Parasimpatik nerv sistemasi (adashgan nerv) qalqonsimo bez faoliyatini, aksincha, susaytiradi. Odamning yodga bo‘lgan sutkalik talabi 100–200 mkg ni tashkil etadi. Yod organizmga suv va ovqat bilan birga kiradi. Havoda arzimas miqdorda yod bo‘ladi. Klinik holati va simptomlar. Tana vaznining o‘zgarishi maxsus bo‘lmagan simptom hisoblanadi, lekin endokrinologik patologiyada ko‘p kuzatiladi. Kuchayib boradigan ozish holati qalqonsimon bez funksiyasi oshganda kuzatilsa, semirish holati aksincha, qalqonsimon bez funksiyasi pasayganda kuzatiladi. Muskullar kuchsizligi. Muskullar kuchsizligi tufayli bemorlar harakatlana olmaydi yoki qiyin harakatlanadi, yutinish va gaplashish qiyinlashadi. Bunday holat diffuz toksik buqoqda, gipotireozda, qandli diabetga chalingan kasallarda kuzatiladi. 253

Nerv sistemasi funksiyasining o‘zgarishi endokrinologik patologiyada asosiy simptom hisoblanadi. Qalqonsimon bez funksiyasi oshganda bemorlarda psixoemotsional o‘zgarishlar: o‘ta ta’sirchanlik, tez asabiy­lashish, o‘zgaruvchanlik, ko‘p gapirish va b. Qalqonsimon bez funksiyasi pasayganda atrofdagilarga qizi­ qish kamayadi, beparvolik, bo‘shanglik paydo bo‘ladi, xotira bu­ ziladi, nutqi va harakatlari sustkash bo‘lib qoladi. Qandli diabetda ko‘pincha markaziy va periferik nerv sistemasi zararlanadi. Bemorlarda bosh og‘rig‘i paydo bo‘lib, uyqu buziladi, polinevritlar (oyoqlarda og‘riq, sezgi pasayishi, boldir muskullari titrashi) boshlanadi. Chanqash va poliuriya qandli va qandsiz diabetning asosiy simptomi hisoblanadi. Bu simptom qonda qand miqdori oshishi bilan kuzatiladi. Ovqat hazm qilish funksiyasi buzilishi, ishtaha oshishi semirgan kasallarga, qandli diabetlarga, qalqonsimon bez funksiyasi oshishiga xosdir. Qorinda og‘riq, ko‘ngil aynishi, qayt qilish – giperglikemik koma, tireotoksikozning ko‘p kuzatiladigan simptomlaridandir. Gipotireozda ko‘proq ich qotishlar kuzatiladi. Tekshirish usullari va davolash. Endokrinologik patologiyasi bor kasalliklarni aniqlab olish uchun anamnez, so‘rabsurishtirish, ko‘zdan kechirish, palpatsiya qilish ma’lumotlari, shuningdek, laboratoriya tekshirishlarining natijalari ahamiyatga ega. Laborator tekshiruvi. Qandli diabetning tekshiruvi bilan davosida qon va sutkalik siydikdagi qand miqdorini aniqlashga katta e’tibor beriladi. Diabet komasi boshlanib kelayapti, deb gumon qilinganida siydikdagi keton tanalarini aniqlab ko‘rish muhim ro‘l o‘ynaydi. Qandli diabetning yashirin shakllarini aniqlash uchun odamga qand yedirib turib, tekshirib ko‘riladi (qand yuklamasi bilan o‘tkaziladigan sinama). Ertalab nahorga analiz uchun barmoq­ 254

dan qon olinadi. Shundan keyin kasal 50 g glukoza solingan bir stakan suv ichadi. Glukoza ichilganidan keyin oradan 30, 60, 90, 120 va 180 minut o‘tkazib turib barmoqdan qon olinadi. So‘ngra glikemik egri chiziq chizib chiqiladi. Sog‘lom odamlarda qondagi qand miqdori bir soatdan keyin ko‘pi bilan 1,8 g/l, ikki soatdan keyin esa 1,2 g/l bo‘ladi. Qandli diabetning yashirin (latent) shakli bor kasallarda qondagi qand miqdori 1 soatdan keyin 2 g/l dan, 2 soatdan keyin esa 1,5 g/l dan ortiq bo‘ladi. Ro‘yrost diabetni aniqlash uchun qand berib tekshirib ko‘rishning hojati yo‘q. Qand miqdorini aniqlash uchun quyidagicha qon olinadi. Barmoq uchi spirt bilan artilib, terisiga maxsus skarifikator sanchiladi. Birinchi qon tomchisi quruq paxta yoki salfetka bilan artib olinadi. Qonni darajalarga bo‘lingan 0,1 ml. li toza va quruq pipetkaga tortib olinadi, pipetkaga havo o‘tib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Qonni olib bo‘lgandan keyin pipetkaning o‘zi tozalab artib olinadi va ichidagi qon tayyorlab qo‘yilgan aralashmaga puflab tushiriladi. Shunga havo berib turib, probirkaning ichidagisi aralash­tiriladi. Keyin probirkalar qaynab turgan suv hammomiga 3 minut qo‘yib qo‘yiladi va analiz qilinadi. Qondagi qand miqdorini shoshilinch hollarda tez aniqlash uchun dekstrostiks va dekstronal degan diagnostik qog‘ozlar bor. Biroq bu usul yetarlicha aniq natija bermaydi, xatosi 0,2–0,3 g/l ga boradi. Siydikdagi asetonni aniqlash ushun tabletkalar filtr qog‘oz va pipetkalardan iborat maxsus yig‘malari bor. Bir bo‘lak filtr qog‘oz ustiga tabletkani qo‘yib ustiga pipetka bilan siydik tushiriladi. Atseton bo‘lsa tabletka binafsha rang tusga kiradi. Laboratoriya tekshirish usullaridan asosiy almashinuvni, oqsil bilan birikkan yodni, 131 J ning qalqonsimon bezga yutilishini aniqlash usullari, skanerlash qo‘llaniladi. Asosiy almashinuv 255

odamning tinch holat­da turgan mahalida sarflaydigan energiya­ sini xarakterlab beradi. Uni tekshirish 10 minut davomida nahorga yutiladigan kislorod va ajratib chiqariladigan karbonat angidrid gazini aniqlashga asoslangan. Buning uchun maxsus apparat qo‘llaniladi. Qalqonsimon bezni skanerlash uning kattaligi bilan shaklini aniqlashga, shuningdek funksiyasini o‘rganishga imkon beradi. Qalqonsimon bez va oshqozon osti bezini UTT qilish. EKG, ko‘z tubini va refleksometriya kabi asbob-uskunali tekshiruvlardan o‘tkaziladi. Davolash: diyetoterapiya va medikamentoz davo. Hamshira parvarishi, o‘z-o‘zini parvarishlash. Hamshira bemorlarga o‘z holatini boshqarish, insulin yuborish bo‘yicha kundalik yuritishni o‘rgatadi. O‘z-o‘zini boshqara olish, bu qandli diabetni boshqa­rishning kaliti hisoblanadi. Diyetoterapiya va kinezoterapiya qilinishiga qaramasdan, qondagi qand miqdorini normal tutib tura olmaslik natijasida medikamentoz davo o‘tkaziladi. Kinezoterapiyaning asosiy maqsadi qandli diabet bilan og‘riganlarda harakat faolligi vositasida insulinga ta’sirchanlikni oshirish hisobiga qonda tegishli qand miqdorini tutib turish. Bunday harakatlar uchun aerobika (butun badan harakati) mos keladi, biroq dietoterapiyasiz u kutilgan natijalarni bermaydi. Nefropatiya, retino­patiya va boshqa asoratlarda kinezoterapiya cheklanadi. Kinezoterapiya quyidagicha ta’sir qiladi: uglevodlar, yog‘lar almashinuvini yaxshilaydi, semirishning oldini oladi, jismoniy kuchini oshiradi, ruhiyatini yaxshilaydi. 80 kkal (1TB) sarflaydigan harakatlar: gipoteriozda moddalar almashinuvi buzilishi hisobiga, tana harorati o‘zgaruvchan bo‘ladi. Tana harorati doimiy nazorat qilinib, kerakli parvarishlarni amalga oshirish kerak bo‘ladi. Badan terisi qo‘pollashib, quruq bo‘lib qoladi, ularni yumshatuv­chi, oziqlantiruvchi kremlar 256

yordamida parvarish qilinadi. Doimiy puls, qon bosimi nazorat qilib turiladi. 2.11.1. Qandli diabet bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

Qandli diabet me’da osti bezining gormoni – insulin yetishmasligidan kelib chiqadigan kasallikldir. Butun aholining 1% dan ko‘prog‘i qandli diabet bilan og‘riydi. Katta shaharlar aholisi qishloq joylaridagi aholiga qaraganda qandli diabet bilan ko‘proq kasallanadi. Yoshi 60 dan oshgan odamlarda diabet ayniqsa ko‘p uchraydi. Qandli diabet bilan kasallanishning doimo ko‘payib borayotganligi kuzatilmoqda. Me’da osti bezining Langergans orolchalari b–hujayralari insulinni ishlab chiqaradi. Ma’lumki, me’da osti bezi fermentlar ishlab chiqarib turadigan bez to‘qimasi insulin bilan glukagon gormonlari sintezlanadigan Langergans orolchalaridan iborat. Insulin shu orolchalarning b–hujayralarida hosil bo‘lsa, glukagon a–hujayralarida hosil bo‘ladi. Etiologiyasi. Me’da osti bezi – hujayralarining yetishmovchi­ ligi aksari infeksiyalar, ruhiy travmalardan keyin pankreatit, me’da osti bezi tomirlarining aterosklerozi mahalida, odam se­ mirib ketganida boshlanadi. Mana shu omillar asosan hujayrala­ rida irsiy yetishmovchiligi bo‘lgan odamlarda diabetni keltirib chiqaradi. Ham otasi, ham onasi qandli diabet bilan og‘rib yurgan odamlarda bu kasallikning boshqa endokrin bezlarining ahvoliga ham katta ahamiyat beriladi. Chunonchi gipotalamus, gipofiz, buyrak usti bezlariga illat (porok) tekkanida (kontrinsulyar gormonlar – AKTG va STG va boshqalar ortiqcha ishlanib chiqqanida) ko‘pincha qandli diabet paydo bo‘ladi. Insulin qondagi qand miqdorini pasaytiradi. Bu gormon yetishmay qolganida hujayra membranalaridan glukoza o‘tishi va glikogen sintezi susayadi, glikogen parchalanib turadigan bo‘ladi. 257

Buyrak koptokchalarida glukozaning zo‘r berib filtrlanishi va buyrak kanalchalarida qayta so‘rilishining susayib qolishi siydik bilan qand chiqib turishiga, yangi glukozuriyaga sabab bo‘ladi. Glukoza kon­sentra­­t­siyasi ortishi tufayli siydik osmotik bosimi­ ning kuchayib ketishi buyraklar orqali ko‘p suv chiqib turishiga – poliuriyaga olib ke­ladi, bu, o‘z navbatida, odamning nuqul chanqay berishiga sabab bo‘ladi. Yog‘lar almashinuvi buzilishi natijasida yog‘ kislotalari (keton tana­lari)ning parchalanishi kuchayib, atsetosirka va oksimoy kislota bilan atseton hosil bo‘lib turadi. Qonda bular miqdorining ozgina ko‘payib ketishi atsidoz paydo bo‘lib, organizmdan kaliy bilan magniyning zo‘r berib chiqib turishiga, oqsillarning parchalanib borishiga olib keladi. Qondagi keton tanalari miqdorining keskin ko‘payib ketishi piro­vard natijada diabet komasi boshlanishiga sabab bo‘ladi. Klinik holat va simptomlar. Nechog‘li og‘irligiga qarab qandli diabet yengil, o‘rtacha og‘ir va og‘ir xillarga bo‘linadi. Kasallik yengil o‘tayotganida qondagi qand miqdori sutka davomida 1,8 g/l dan, o‘rtacha og‘irlikda o‘tayotdanida 2,5 g/l dan ortmaydi, dard og‘ir o‘tayotgan mahalida qondagi qand miqdori 2,5 g/l dan baland bo‘ladi, eng xarakterli simptomlari chanqash, ko‘p siyish (poliuriya), giperglikemiya, glukozuriyadir. Bemorlar tez charchab qolish, bosh og‘rig‘i, uyqu buzilishi, ko‘z xiraligi, yurak sohasi og‘rib turishidan shikoyat qiladi. Ko‘pincha hadeb chanqash, ko‘p siyish bemorni shifokorga borishga majbur etadi. Qandli diabet simptomsiz kechadi, shuning uchun bemorlar shifokorga kasallik asoratlari bilan murojaat qiladi. Yoshi qaytib qolgan odamlarda ko‘pincha shunday bo‘ladi. Qandli diabet bilan teri, yurak-tomirlar, me’da-ichak yo‘li, buyraklar, ko‘z, nerv sistemasida ozginagina o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Badan terisi dag‘allashib, po‘st tashlab turadi, qichishaverganidan kasalning ko‘p joylari tirnalgan bo‘ladi. Tirnalgan joylariga 258

oson infeksiya o‘tadi. Ko‘pincha furunkullar, ekzema topiladi. Til va og‘iz shilliq pardalari quruq, aksari parodontoz borligi ma’lum bo‘ladi. Ishtaha avvaliga kuchayadi, og‘ir shakllarida esa pasa­ yib qoladi. Ko‘pincha odam ko‘ngli aynab, qayt qiladi, ichi surib turadi, qorinda og‘riq bo‘ladi, nafas organlariga kelganda anginalar, pnevmoniyalar kuzatiladi, ko‘pincha sil rivojlanadi. Qandli diabetda infeksiyalar oson rivojlanadi va ancha og‘ir o‘tadi. Qandli diabet bo‘lgan kasallarda ateroskleroz, ayniqsa yurak toj tomirlari aterosklerozi juda tez avj olib boradi. Diabetda mayda tomirlar bilan oyoq tomirlarining yirik tomirlari zararlanadi (mikroangiopatiya va makroangiopatiya), miya va boshqa organlarning tomirlarida kuzatiladi. Diabet retinopatiyasi ko‘z to‘r pardasida ekssudat, gemorragiyalar, mayda anevrizmalar paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Retinopatiya zo‘rayib borib, bemorning batamom ko‘r bo‘lib qoli­shiga olib kelishi mumkin. Ko‘pdan beri davom etib kelayot­ gan qandli diabetning og‘ir shaklida buyraklarga asorat beradi. Buyrak koptokchalari bilan kanalchalarida o‘zgarishlar ro‘y berib, bular proteinuriya, gematuriya, gipertoniyaga olib keladi. Qandli diabetda ko‘pincha markaziy va periferik nerv sistemasi zararlanadi. Bemorlarda bosh og‘rig‘i paydo bo‘lib, uyqu buziladi, polinevritlar boshlanadi. O‘tishi. Qandli diabet odatda, sekin o‘tadi. Kasallik simptomsiz bo‘lishi va asorat bergan mahallaridagina ma’lum bo‘lib qolishi mumkin. Ba’zi (2%) bemorlarda kasallik shiddat bilan o‘tib xarakterli simptomlari tez avj olib boradi va hatto diabet komasi ham boshlanib qoladi. Kasallik o‘rtacha og‘ir va og‘ir o‘tgan mahallarida hozir aytilgan asoratlar tezroq boshlanadi. Eng dahshatli asorati diabet komasidir. Diabet komasi moddalar almashinuvining chuqur izdan chiqishi bo‘lib, bunda bemor qonida bir talay keton tanalar to‘planib qoladi, atsidoz avj olib, markaziy nerv sistemasi zararlanadi. 259

Insulinni yetarli miqdorda qabul qilmaslik, infeksiyalar, ruhiy travmalar, xirurgik operatsiyalar va boshqalar koma boshlani­ shiga turtki bo‘lishi mumkin. Bo‘shashish, apatiya, uyquchanlik, qattiq chanqash, ko‘ngil aynishi, qayt qilish koma xabarchilari bo‘lib hisoblanadi. Rosmana komada odam hushini yo‘qotib, badanining terisi quruq bo‘lib turadi, muskullarning tonusi pasayib ketadi, nafasi chuqur-chuqur, shovqinli, tezlashgan bo‘ladi (Kussmaulcha nafas), og‘izdan aseton hidi anqib turadi. Arterial bosim pasayadi, tana harorati me’yordan past bo‘ladi. Siydikda keton tanalar topiladi. Ko‘z tubi tekshirilganda – diabetik retinopatiya belgilari paydo bo‘ladi. Oshqozon osti bezi UTT qilinganda pankreatit aniqlanadi. Davosi. Qandli diabetga chalingan bemorlarni davolashning asosiy mezoni, moddalar almashinuvining buzilishini kompensatsiyalash, diabetik angiopatiyani oldini olishdan iborat. Qandli diabet bilan og‘rigan kasallarni davolash uchun: diyetoterapiya va kinezoterapiya; qand miqdorini kamaytiradigan dori preparatlar buyuriladi; insulin inyeksiyasi qilinadi. Diyetoterapiyaning asosiy tamoyillari uchta: kerakli kaloriyada ovqatlanish; ovqatlanish tartibiga rioya qilish; ozuqa moddalarini kerakli porsiyalarda qabul qilish. Taomnomani turli-tuman qilish maqsadida bir-birining o‘rnini bosa­digan uglevod saqlovchi mahsulotlardan foydalaniladi. Buning uchun non birligini (NB) qo‘llash qulaydir. 1 NB, insulin bilan kompensatsiyalashmaganda, qonda glukoza miqdorini shartli oshiradi, o‘rtacha 1,5–1,9 mmol/l. 1 NB 10–12 g uglevodlarga to‘g‘ri keladi, yoki 50 kkal (Yaponiyada 1TB – 80 kkal deb qabul qilingan): • og‘ir jismoniy ish bilan shug‘ullanadigan insonlar – 25– 30 NB; 260

• o‘rtacha og‘irlikdagi ish bilan shug‘ullanadigan insonlar – 21 NB; • o‘tirib ish qiladigan insonlar – 17 NB; • 50 yoshdan oshgan vazni ozgina baland insonlar – 14 NB; • vazni juda yuqori insonlar – 10 NB; • semiz insonlar – 6 NB. Parhez buzilsa, diabet komasi yoki, aksincha, gipoglikemik koma boshlanishi mumkin. Insulin bilan davolash o‘rinbosar terapiyadir. Diabet og‘ir yoki o‘rtacha og‘ir o‘tib, parhez va qand miqdorini kamaytiruvchi preparatlar yetarlicha kor qilmagan mahallarda insulin yuboriladi. Insulin qoramol, cho‘chqa yoki kitning me’da osti bezidan olinadi, 5 ml li flakonlarda chiqariladi; bu preparatning har bir millilitrida 40 TB miqdorida insulin bo‘ladi. Oddiy insulin va ta’siri uzoq cho‘ziladigan insulin bor. Oddiy insulinning ta’siri 6–8 soatni tashkil etsa, ta’siri uzoq cho‘ziladigan insulin 32–36 soat davomida kor qilib turadi. Insulin ta’siri qondagi qand miqdorining nechog‘li o‘zgarishiga qa­rab baholanadi, siydikdagi qand o‘zgarishi ham hisobga oli­ nadi. 1 TB insulin siydik bilan chiqadigan qandni 4 grammga kamaytiradi, deb hisoblanadi. Ta’siri uzoq cho‘ziladigan insulinga protamin-rux-insulin suspenziyasi (ta’siri 24–36 soat davom etadi, teri ostiga yuboriladi), insulin-protamin suspenziyasi (ta’siri 18–30 soat davom etadi, teri ostiga yuboriladi), kristallik-rux-insulin suspenziyasi (ta’siri 32–36 soat davom etadi, teri ostiga yuboriladi) kiradi. Ta’siri uzoq cho‘ziladigan insulinni diabet komasi mahalida yubo­rish mumkin emas. Insulin yuborishda preparatni aniq dozalash uchun qo‘shimcha darajalari bo‘ladigan 1 yoki 2 ml.li maxsus shpritslardan foydalaniladi. Shpritsni yig‘ish oldidan barmoq uchlari va flakonning rezinka tiqinini spirt bilan artish zarur. Steril igna bilan shpritsga inyeksiya uchun kerakli 1–2 daraja 261

ko‘proq miqdorda insulin tortib oli­nadi, so‘ngra inyeksiya qili­ nadigan ikkinchi igna kiygiziladi va insulin kerakli miqdorgacha yetkaziladi. Insulinni yelka va sonlarning tashqi sohasiga, kurak osti sohasiga, qorinning pastki teri ostidan yuboriladi. Inyeksiyadan oldin va keyin spirt bilan artiladi. Insulin yubo­ rish har xil asoratlarga sabab bo‘lishi mumkin: allergik reaksiyalar; lipodistropiyalar; shish kelishi; insulinga berilmaslik; gipo­ glikemik koma shular jumlasidandir. Allergik reaksiyalar inyeksiya qilingan joy terisi zichlashib eshak­emi toshishi, Kvinke shishi paydo bo‘lishi, anafilaktik shok boshlanishi bilan namoyon bo‘ladi. Lipodistrofiyalar inyeksiya qilingan joyida yog‘ to‘qimasi hosil bo‘­lishidir; bular oddiy insulin va protamin-rux-insulin inyeksiya qilinganida hosil bo‘ladi. Insulinga berilmaslik (ta’sirini sezmaslik) preparat dozasini ko‘pay­tirishga majbur etadi. Gipoglikemik koma insulin dozasi oshirib yuborilganida paydo bo‘ladigan asoratdir. To‘satdan boshlanadi. Boshlanishi oldi­dan odam ochlik hissini, bosh og‘rig‘ini sezadi, esi og‘ibroq turadi. Gipoglikemik koma diabet komasidan farq qilib, mus­ kullar tonusi kuchaymaydi, og‘izdan aseton hidi kelmaydi, arterial bosim normal yoki ko‘tarilgan bo‘ladi. Koma boshlanay degan mahalda (prekomatoz holatda) bemorga 3–4 bo‘lak qand beriladi. Koma boshlanib qolgan paytning o‘zida venadan 20–40 ml 40% li glukoza eritmasi yuboriladi. Qandli diabetga davo qilishda insulindan tashqari sulfanilamidlar bilan biguanidlardan keng foydalaniladi. Davolash ishi qon va siydik­dagi qand miqdorini kuzatgan holda olib boriladi. Hamshiralik parvarishi. Bemorlar butun umr endokrinolog nazoratida bo‘lib, laboratoriyada har oyda glukoza miqdori aniq­ lanib turiladi. Diabetiklar maktabida o‘z holatini boshqarishni va insulin yuborishni, dozasini korreksiyalashni mustaqil o‘rganadi. 262

Qandli diabetlar parvarishida umumiy parvarishning roli katta, ayniqsa davolanishning o‘ziga xos parvarishi mavjuddir. Qandli diabetda og‘iz bo‘shlig‘i va badan terisiga to‘g‘ri parvarish qilib borishga alohida e’tibor beriladi. Shilliq parda yoki terining andek chaqalanishi o‘sha joylar yiringlab, yara bo‘lib ketishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun gigiyenik vannalarni o‘z vaqtida qabul qilib turish zarur. Badan terisi quruqshab turgan bo‘lsa, unga yog‘li krem suriladi. Odam ortiqcha terlasa, ishqalanadigan joylariga talk-upa sepib turiladi. Oqsillar almashinuvining buzilishi va uzoq muddat yotoq rejimida bo‘lishi yotoq yaralar paydo bo‘lishiga olib keladi, bu o‘z vaqtida yotoq yaralarning oldini olish choralarini ko‘rishni talab etadi. Gingivit va stomatitlarni oldini olish choralari o‘z vaqtida o‘tkazilishi kerak. Bemor tana vaznini doimiy nazorat qilib turishi shart (og‘ir shakllari­da bemorlar ozib ketadilar). Qandli diabetga duchor bo‘lgan kasallarda YUIK, angiopatiya boshlanadi. Stenokardiyada validol yoki nitroglitserin buyurish zarur. Angiopatiyada ovqatdan keyin 0,05–0,1 g dan kuniga 3–4 mahal vitamin PP (nikotinat kislota) berib turiladi. Hamshira bemorlarga o‘z holatini boshqarish, insulin yubo­ rish bo‘yicha kundalik yuritishni o‘rgatadi. O‘z-o‘zini boshqara olish, bu qandli diabetni boshqarishning kaliti hisoblanadi. Har bir bemor o‘zining kasalligini tan olib yashashi, uning simptomlarini, asoratlarini bilishi kerak. Kerak bo‘lsa, har qanday holat­ni boshqara olishi kerak. O‘z-o‘zini boshqara olish uzoq va faol hayot kechirishga imkon beradi. Hamshira bemorlarga qondagi va siydikdagi qand miqdorini maxsus jihozlar yordamida, ya’ni test chiziqcha (polostka) yordamida ko‘z bilan ko‘rib aniqlashni o‘rgatadi. Diabetiklar maktabi endokrinologiya bo‘limi va poliklinikalarda tashkillashtiriladi, u yerda bemorlarga barcha bilim, ko‘nikma va malakalar o‘rgatiladi. 263

Hamshira nazorati ostida bemorlar o‘zlariga shprits ruchka yoki insulin shpritslari yordamida insulin qilishni o‘rganadilar. Profilaktikasi. Ratsional ovqatlanish. Jismoniy aktivlik. Atero­skleroz va gipertoniya kasalligi, semizlikning oldini olish. Aholi o‘rtasida tushuntirish ishlarini olib borish, genetik ehtiyotkorlik choralarini ko‘rish, masalan: qandli diabeti bor odam kasallikka moyilligi bor odamlar bilan turmush qurmasligi kerak. Dekompensatsiyani oldini olishda dam olish, ishlashni birbiriga mutanosib olib borish kerak, emotsional va jismoniy zo‘riqishlardan saqlanish kerak. Parhezga rioya qilish rejimini buzmaslik, kerakli muolajalarni o‘z vaqtida qabul qilish. Qandli diabetning og‘ir shakli boshlanishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida unga vaqtida davo qilishga kirishmoq uchun bu kasallik­ning yashirin shakllarini o‘z vaqtida aniqlab olish muhim. Qandli diabet bilan og‘rigan kasallar dispanser kuzatuvi ostida turishi kerak. Qandli diabeti bor har bir kasalga hisob kartochkasi (shakl N-30) ochiladi. Organlar batafsil tekshirib ko‘riladi, shuningdek, laboratoriya tekshiruvlari o‘tkazilib, birinchi galda qand aniqlanadi. Poliklinikada qandli diabetga qilinadigan davo, qon bilan siydik­dagi qand miqdorini tekshirib, olib boriladi. Diabetning og‘ir shakli bilan og‘rigan bemorlar yiliga ikki marta, zarur bo‘lsa, bundan ham ko‘proq kasalxonaga yotqiziladi. 2.11.2. Qalqonsimon bez kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

Diffuz tоksik buqоq – bu kasallik qalqonsimon bezning bir tekis diffuz kattalashuvi, tireoid gormonlar ortiqcha ishlanib chiqishi va organlarda xarakterli o‘zgarishlar yuzaga kelishi bilan ta’riflanadigan kasallikdir. Etiologiyasi. Kаsаllik ko‘pinchа 20–50 yoshlаrdа uchrаb, 10 baravar ko‘proq аyollаr kаsаllаnаdilаr. Kаsаllik kеlib chiqishidа 264

ruhiy zo‘riqish, sаlbiy his-hаyajоnlаr, nеyrо-endоkrin buzilishlаr, qаlqоnsimоn bеzgа surunkаli infеksiyalаr (tоnzillit, rеvmаtizm, sil, zаhm vа b.)ning tа’siri, intоksikаtsiyalаr muhim o‘rin tutаdi. Bоshqа ichki sеkrеtsiya bеzlаri funksiyasining buzilishi (gipоfiz) hаm аhаmiyatgа egа. Bоshqа ko‘pginа kаsаlliklаrdа bo‘lgаni kаbi bu kаsаllikdа hаm irsiyatning rоlini inkоr etib bo‘lmаydi. Bu kasallik tireoid gormonlar ortiqcha ishlanib chiqishi bilan bog‘liqdir. Gormonning organ va to‘qimalardagi ta’siriga qarab kasallik sim­ptomlarini belgilab beradi. Klinik holat va simptomlar. Kasallar tajanglik, behalovatlik, parishonxotirlik, uyqu yomonligi, badani qizib ketgandek bo‘lib sezilishi, ko‘p terlashi, muskullarning kuchsizligi, qaltirashi, ozib ketganidan noliydi. So‘rab-surishtirib ko‘rilganida ko‘pincha bemorning qarindosh-urug‘­lari ham shunday kasallik bilan og‘rib yurganligi ma’lum bo‘ladi. Ko‘zdan kechirilganda ko‘pgina kasallarda aksari qalqonsimon bezning kattalashib turgani ma’lum bo‘ladi. Ba’zi bemorlarda esa bez­ning kattalashib turgani bilinmaydi. Qalqonsimon bez kattalashuvi­ning beshta darajasi tafovut qilinadi: I darajasi – bеz bеmоrning yutish hаrаkаtlаridаginа ko‘rinishi mumkin vа qo‘lgа yaxshi sezilmaydi; II darajasi – bez ko‘zga tashlanmaydiyu, lekin yutinish mahalida qo‘lga yaxshi seziladi; III darajasi – bеzning kаttаlаshgаnligi yutish hаrаkаtlаrisiz hаm ko‘rinib turаdi: IV darajasi – bеz shu qаdаr kаttаlаshаdiki, bo‘yinning shаkli o‘zgаrib qоlаdi; V darajasi – bez juda katta, bo‘yin shakli keskin o‘zgargan bo‘ladi. Bemorning tashqi ko‘rinishi. Ko‘z simptоmlаri: ekzоftаlm (ko‘zning chаqchаyib turishi), ko‘zning kаm pirillаshi, uzоq vаqt (Shtеllvаg simptоmi) birоr buyumga tikilib turish, ko‘zlаrning yaltirаb turishi kuzatiladi. 265

Bemorga tekshirayotgan kishining barmoq uchiga qarab turish tavsiya etiladi. Bunda ikkita simptom aniqlanadi: kоnvеr­ gеnsiyaning susаyib qоlishi (Mеbius simptоmi), ya’ni bemor ko‘zini qanshariga qa­rata olmaydi; ko‘z sоqqаsi pаstgа hаrа­ kаtlаntirilgаndа ustki qоvоqning yumilishining kеchikishi (Grеfе simptоmi), bundа birоr buyumni yaqindаn ko‘zdаn kеchirishdа ungа qаrаsh qоbiliyati buziladi. Tana harorati normal yoki subfebril (37–37,5°C) bo‘ladi. Romberg holatida (bemor qo‘llarini oldinga uzatgan va barmoq­ larini kergan holda tik turganida) qo‘l barmoqlаrining titrаshi ko‘zga tashlanadi (tremor). Qo‘l panjasining orqa tomoniga bir varaq qog‘oz qo‘yib ko‘rilsa, bu ayniqsa yaxshi ko‘rinadi. Bemorning tomiri tez-tez (minutigа 100–150 mаrtаgаchа) urаdi. Perkussiyada yurаk chеgаrаlаri chаpgа kеngаygаn. Sistolik arterial bosim biroz ko‘tarilgan, diastolik bosim normal. Og‘ir hollarda mio­kard distrofiyasi paydo bo‘ladi. Jigar toksik buqoq, og‘ir o‘tgan mahal­dagina zararlanadi. Bunda odamning badani sarg‘ayib ketadi, qonida esa bilirubin miqdori ko‘payadi, mе’dа sеkrеtsiyasining kаmаyishidа, tеz-tеz dеfеkаtsiya bo‘lishidа, ich kеtаrgа mоyillik kuzatiladi. Og‘ir shakllarida qоndа anemiya va lеykоpеniya paydo bo‘lаdi. Аsоsiy аlmаshinuv kuchaygan bo‘ladi, oqsil bilan birikkan yod miqdori ko‘payadi, qalqonsimon bezga yodning yutilishi kuchayadi. O‘tishi. Kasallikning o‘tishiga qarab uchta darajasi: yengil, o‘rta, og‘ir darajalari tafovut qilinadi. Dаvоsi. Toksik buqoqda davo qilishning uchta asosiy usuli bor; gormonlar hosil bo‘lishi va ajralib chiqishini tormozlaydigan tireostatik vositalar bilan davolash; xirurgik yo‘l bilan davolash; radioaktiv yo‘l bilan davolash. Tireostatik vositalardan merkazolil, metiltiourasil, diyodtirozin qo‘llaniladi. Og‘ir shaklida merkazolil bilan davolash pre266

paratni sutkasiga 60–80 mg dan berib turishdan boshlanib, dozasi asta-sekin 10–15 mg gacha kamaytirib boriladi. O‘rtacha og‘ir shaklida sutkalik merkazolil dozasi davoning boshida 40–50 mg ni tashkil etadi. 10–20 kundan keyin toksik buqoq simptomlari yo‘qolib ketadi. Merkazolil bilan birga rezerpin buyuriladi (0,1 mg dan kuniga 3 mahal), u simpatik nerv sistemasiga ta’sir qiladi. Merkazolil bilan davolash vaqtida qondagi leykotsitlar miqdoriga qarab bo­ rish zarur, chunki preparat kamdan kam hollarda agranulotsitozga sabab bo‘ladi. IV yoki V darajadagi diffuz toksik buqoqda, qalqonsimon bezda tugunlar bo‘lganida, shuningdek, bez traxeya bilan qizilo‘ngachni bosib qo‘yganida xirurgik yo‘l bilan davo qi­ lish o‘rinlidir. Bemorni operatsiyaga tayyorlash mahalida qalqonsimon bez­ ning ortiqcha funksiyasini merkazolil, diyodtirozin yoki yod preparatlari bilan pasaytirish kerak. Qalqonsimon bez subtotal rezeksiya qili­nadi. Radioaktiv yod bilan davolash bez to‘qimasining parchalanishi va funksiyasi susayib qolishiga asoslangan. Hammasi bo‘lib 2–3 kurs o‘tkaziladi. Bolalar va homilador ayollarga radioaktiv yod bilan davo qilish to‘g‘ri kelmaydi. Profilaktikasi. Dam olish va ishlashni to‘g‘ri tashkillashtirish, psixogigiyena, organizmni chiniqtirish, jismoniy tarbiya bilan shug‘ulla­nish. O‘RVIni oldini olish. Endemik buqoq. Bu kasallik suv va oziq-ovqat mahsulotlarida yod yetishmasligi tufayli qalqonsimon bezning kattalashib ketishi bilan xa­rakterlanadi. Endemik o‘choqlarda odam kuniga ko‘pi bilan 50 mkg yod olib turadi. Endemik buqoqning kelib chiqishida yod yetishmasligidan tashqari, genetik moyillikning ahamiyati borki, endemik viloyatdagi ko‘pchilik odamlarning sog‘ qolaverishi shundan dalolat beradi. Klinik holat va simptomlar. Bemorlar, odatda, faqat buqoq paydo bo‘lib qolganidan noliydi. Buqoq bir tekis, sidirg‘a (dif267

fuz), tugunli va aralash bo‘lishi mumkin. Ko‘pchilik kasallarda qalqonsimon bez funksiyasi buzilmaydi (eutireoid buqoq), ular­ ning kamroq qismida bu funksiya pasaygan yoki kuchaygan bo‘ladi. Qalqonsimon bez juda kattalashib ketganida qizilo‘ngach, traxeya, hiqildoq nervi bosilib qolishiga xos simptomlar paydo bo‘lishi mumkin. Bu yutish qiyinlashuviga, yo‘talish, nafasning izdan chiqishiga, ovoz bo‘g‘ilib qolishiga sabab bo‘ladi. Endemik buqog‘i bor ayollarda jinsiy jihatdan yetilish kechikadi, hayz sikli buziladi. Endemik buqoq bilan og‘rigan kasallar bor oilalarda ba’zan kretinizmga mubtalo bolalar tug‘iladi. Tugunli buqoq ko‘pincha qalqonsimon bez rakiga aylanib ketadi. Davosi. Endemik buqoq o‘choqlarida davlat nazorati yo‘li bilan buqoqqa qarshi chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Bunday o‘choqlarda ro‘zg‘orga 1 tonnasida 25 g kaliy yodid bo‘ladigan osh tuzi ishlatiladi (yodlangan un, yodlangan tish pastasi, yodomarin va hokazo). Bolalar bilan homilador ayollarga haftasiga 2 marta 1 tabletkadan antistrumin ichib turish buyuriladi, unda kaliy yodid bo‘ladi. Tugunli va aralash buqoqda operatsiya yo‘li bilan davo qilish o‘rinli. Qalqonsimon bez funksiyasi kuchaygan bo‘lsa, antitireoid vositalar, pasaygan mahallarda esa tireoid gormonlar buyuriladi. Konservativ davo naf bermaganda xirurgik davo o‘tkaziladi. Profilaktikasi. Aholi shart-sharoitlarini yaxshilab berish. Endemik buqoq o‘choqlarida yodlangan tuz ishlatiladi. Dengiz karamidan ko‘proq iste’mol qilish talab etiladi (chunki tarkibida yod judayam ko‘p). Barcha bemorlar dispanser nazoratiga olinishi shart. Gipotireoz. Gipotireoz qalqonsimon bez funksiyasi pasa­yib ketganligidan paydo bo‘ladigan kasallikdir. Gipotireoz tug‘ma (kretinizm) va turmushda orttirilgan hollarga bo‘ladi. Turmushda orttirilgan gipotireoz birlamchi va ikkilamchi bo‘lishi mumkin. Birlamchi gipotireozda kasallik qalqonsimon bezning o‘zi zarar268

langanligi tufayli paydo bo‘lsa, ikkilamchi gipotireozda gipofiz tireotrop gormonining miqdori pasayib ketgan bo‘ladi. Birlamchi gipotireozda infeksiya ta’sir qilganida, toksik buqoq­qa davo qilishda radioaktiv yod dozasini oshirib yuborilganida, xirurgik davo mahalida qalqonsimon bez butunlay olib tashlanganida kuzatiladi. Ikkilamchi gipotireoz gipofiz yoki gipotalamus kasalliklarida paydo bo‘ladi. Gipotireozning badanda shish bo‘lishi bilan o‘tadigan shaklsi miksedema (shilimshiq shish) deb ataladi. Klinik holat va simptomlar. Bu kasallik asta-sekin avj olib boradi. Bemorda barvaqt paydo bo‘ladigan shikoyat odatda sovuqqa ojizlik – hadeb sovqotaverishdir. Kasallar issiq kiyinishga harakat qilishadi. Bundan tashqari, shunday kasallarda atrofda­ gilarga qiziqish kamayadi, beparvolik, bo‘shanglik paydo bo‘ladi, xotira buziladi, qabziyat, mennoragiyalar, semizlikka moyillik paydo bo‘ladi. Bunday kasallarning nutqi va harakatlari sustkash bo‘lib qoladi. Yuzi xuddi niqob tutib olgandek, ifodasiz, kerikkan bo‘ladi. Ko‘z tirqishlari torayib qoladi. Badan terisi, ayniqsa, ko‘z qovoq­ larining terisi shishib turadi, quruq bo‘ladi, po‘st tashlaydi. Til kattalashadi va shishib turadi. Ovoz bo‘g‘iq bo‘lib qoladi, soch tushib ketadi, tirnoqlar mo‘rt bo‘lib qoladi. Oyoqlarda shish bo‘ladi, lekin bosib ko‘rilganida yurak yoki buyrakka aloqador shishlarga qarshi o‘laroq, o‘rni chuqurcha bo‘lib qolmaydi. Tana harorati pasayadi. Qon analizida gemoglobin bilan eritrotsitlar miqdori kamayib, anemiya boshlangani ma’lum bo‘ladi. Leykotsitlar bilan trombotsitlar miqdori normal bo‘lib qoladi. Xolesterin miqdori ko‘payib ketadi. Asosiy almashinuv pasaygan bo‘ladi. Oqsil bilan birikkan yod miqdori kamayadi. Qalqonsimon bezga yod yutilishi ancha pasayadi. Skaniogrammada qalqonsimon bez kichraygan bo‘lib chiqadi yoki umuman sezilmaydi. 269

O‘tishi. Bu kasallik uzoq davom etishi va davoni talab qilmasligi mumkin. Kamdan kam hollarda, odatda, qish kezlari tana harorati 34°C gacha pasayib, bradikardiya bo‘lishi, arterial bosim pasayib ketishi, qattiq qabziyat bo‘lishi bilan o‘tadigan gipotireoid koma boshlanishi mumkin. Bunday kasallarda tez ateroskleroz avj olib boradi. Bu dard yurakning toj tomirlarini zararlab, stenokardiya tutib turadigan bo‘lib qolishiga olib keladi. Davosi. Gipotireozda tireoidin yoki triyodtironin bilan o‘tkazila­digan davo buyuriladi, faqat endokrinolog nazorati ostida. Tireoidin kuniga 0,1 g dan ichib turish uchun buyuriladi va dozasi asta-sekin oshirib boriladi. Triyodtironin kuniga 5 mkg dan ichiladi. Stenokardiya bo‘lsa, dastlabki doza 5–10 baravar kamaytiriladi. Shu bilan birga anemiya bo‘lgan mahallarda temir preparatlari, shuningdek vitaminlar buyuriladi. Butun umr endokrinolog nazoratida bo‘ladi, ishga yaroqliligini ham shifokor hal qilib beradi. Profilaktikasi. Qalqonsimon bez operatsiyalarini takomillash­ tirish, tireotoksikozda radioaktiv yodning dozasini to‘g‘ri tanlash. Kasallikni erta aniqlash choralarini ko‘rish. Gipotireozning oldini olish. Hamshiralik parvarishi. Moddalar almashinuvi buzilishi hisobiga tana harorati o‘zgaruvchan bo‘ladi. Tana harorati doimiy nazorat qili­nib, kerakli parvarishlarni amalga oshirish kerak bo‘ladi. Badan terisi qo‘pollashib, quruq bo‘lib qoladi, ularni yumshatuvchi, oziqlantiruvchi kremlar yordamida parvarish qilinadi. Doimiy puls, qon bosimi nazorat qilib turiladi. Nazorat savollari: 1. Endokrin sistemasi va moddalar almashinuvini gapirib bering. 2. Buqoqlarning qanday shakllarini bilasiz? 3. Qandli diabet kasalligi haqida gapirib bering. 4. Qandli diabetda diyetoterapiyaning ahamiyati qanday? 5. Diffuz toksik buqoqning klinik belgilarini gapirib bering. 6. Gipotireoz qanday kasallik?

2.12. Allergik kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda hаmshirаlik pаrvаrishi Allergiya – atrоf-muhitning allergenlar deb ataluvchi ba’zi оmillari (kimyoviy mоddalar, mikrоblar va ularning hayot faоliyatida hоsil bo‘ladigan mahsulоtlar, оziq-оvqatlar) ta’­ siriga оrganizmning o‘ta sezgir bo‘lishi. Allergik kasalliklar qadimdan ma’lum. Ba’zi оdamlar ayrim оvqat mahsulоtlarini iste’mоl qilganda me’dasining ishi buzilib, badaniga eshakyemi tоshishini Gippоkrat (mil.av. V–IV asr), gul isidan ba’zilarning tumоv bo‘lishini Galen (II–asr) yozib ketgan. O‘simliklar changi dimоqqa kirganda bo‘ladigan isitma XIX asrda tasvirlangan. Allergik kasalliklar butun jahоnda tarqalgan bo‘lib, tоbоra ko‘payib bоrmоqda. Har xil dоri preparatlarining ko‘payishi va ularni qo‘llashning o‘sishi funksiyalarning neyrоendоkrin regulatsiyasining buzilishi va оrganizm sensibilizatsiyasining оshishiga оlib keladigan shart-sharоitlar yaratishi mumkin. Dоrilarga bo‘lgan allergiya klinik ko‘rinishlarining ko‘pligi, ularning o‘sishi, hоzirgi zamоn diagnоstikasi, adekvat davоlash va prоfilaktika o‘tkazishni talab etadi. Shunday qilib, allergik kasalliklar – asоsida ekzоgen allergenga immun ta’sir etadigan jarоhat yotadigan kasallikdir. Autоallergik kasalliklar – bu asоsida xususiy to‘qimalar aller­ genlariga (autоallergenlar) javоban to‘qimalar jarоhati yotadigan kasalliklar guruhi. Allergik reaksiyalarda sensibilizatsiya (yuqоri ta’sirchanlik) davri ajratiladi – bu allergen bilan birinchi uchrashuv payti­ dan tо allergenning оrganizmga qayta tushishida yuzaga ke­la­ digan allergik reaksiya rivоjlanishigacha bo‘lgan yuqоri ta’sir­ chanlikning paydо bo‘lish davridir. 271

Allergen antigenning hamma xususiyatlariga ega: makrоmo­ lekularlik, ko‘prоq оqsil tabiatlik, оrganizmga begоnalilik, sen­ sibilizatsiyaning bоrligi. Etiоlоgiyasi. Allergenlar – ekzоgen va endоgen, atrоf-muhit omillari (issiq, sоvuq, chang), оrganizmning reaktiv hоlati (sen­ sibilizatsiya, yuqоri ta’sirchanlik). Ekzоgen allergenlar turli yo‘llar bilan оrganizmga tushib, turli оrgan va sistemalarning zararlanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bular quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1. Biоlоgik allergenlar. Mikrоblar, viruslar, zamburug‘lar, gelmintlar, zardоb va vaksina preparatlari. 2. Dоri allergenlari. Amalda har qanday dоri preparati allergiyaga sabab bo‘lishi mumkin. 3. Uy-ro‘zg‘оr allergenlari. Bular оrasida uy changi, zax uylar devоrida bo‘ladigan mоg‘оrlar, suvarak singari hasharotlar tanasining mayda qismlari. 4. O‘simlik allergenlari. 5. Оziq-оvqat allergenlari. Sut, tuxum, go‘sht, baliq, pоmidоr, sitrus mevalar, shоkоlad va b. Оziq-оvqatdan bo‘ladigan allergiyani hazm shiralarida ba’zi fermentlar yetishmasligi tufayli оdamning ma’lum masalliqlarni ko‘tara оlmasligidan farq qilish kerak. 6. Sanоat allergenlari. Har xil mоylar, bo‘yoqlar, turli preparatlar. 7. Fizik оmillar alоhida allergenlar guruhini tashkil etadi. Endоallergenlar. Ba’zan оrganizmning o‘z оqsillari, shuning­ dek, hujayralari ham allergen bo‘lib qоladi (endоaller­genlar) va оrganizm bularga оdatdagidan bоshqacha reaksiya ko‘rsatadi, bunga autоallergiya deyiladi. Tabiiy va turmushda оrttirilgan endоallergenlar farq qilinadi. Tabiiylari nоrmal to‘qimalarning ba’zi оqsillaridir. Turmushda оrttirilganlari ham оrganizmning o‘z оqsillari bo‘ladi, lekin bular 272

оdam kuyib qоlganida, nur kasalligi bilan оg‘riganida va bоshqa hоllarda yot xоssalarni kasb etadi. Оrganizm o‘z оqsillarini yot оqsillardan ajrata оladi. Оdatdagi sharоitlarda оrganizmning o‘z to‘qimalari zararlanmaydi, ya’ni ularga qarshi sensibillangan limfоtsitlar va antitanalar (autоanti) hоsil bo‘lmaydi. Eng ko‘p uchraydigan allergenlar dоrilardir, ular ko‘pincha allergen mezоnlariga javоb bermaydilar, ular sоf kam mоlekular birikmalardir. Lekin ular gaptenlardir (digоksin, digidrоlazin, sulfamidaminlar, antibiоtiklar va b.) va оrganizmda metabоlizm jarayonida antigen xususiyatlarini hоsil qiladigan kоmpleks allergenlar vujudga keladi. Antigen (allergen)ning оrganizmga tushishi unda sensibilizatsiya chaqiradi. Sensibilizatsiya – bu оrganizmning ekzоgen yoki endоgen bo‘lgan antigen (allergen)larga nisbatan immunоlоgik jihatdan vujudga kelgan ta’sirchanlikning оshishi. Sensibilizatsiya tushun­ chasini faqat оrganizmda yuz beradigan ma’lum jarayonlar bilan, ya’ni оrganizmga antigen kirgan paytdan tо antitanalar yoki shu antigenga nisbatan sensibilizatsiyalangan limfоtsitlarning vujudga kelishigacha bo‘lgan paytdagi jarayonlar bilan chegaralash to‘g‘ridir. Sensibillashgan оdam amaliy jihatdan sоg‘lоm va faqat оrganizmga antigenning qayta tushishi allergik reaksiyaning realizatsiyasiga оlib keladi. A.D.Adо (1970) ning ko‘rsatmalariga ko‘ra allergik reaksiyaning rivоjlanishida uch bоsqich mavjud: 1. Immunоlоgik bоsqich – bu davr оrganizmga allergenning tushishidan bоshlab tо antitananing yoki sensibillashgan limfоtsit­ larning va ularning birikmalarining qayta tushgan allergen bilan bоg‘liq bo‘lgan barcha immun tizimidagi o‘zgarishlarini o‘z ichiga оladi. 2. Patоximik bоsqich – mediatоrlar hоsil bo‘lish bоsqichi. Ularning paydо bo‘lishiga allergenning immunоlоgik bоsqichda antitanalar yoki sensibillashgan limfоtsitlar bilan o‘zarо bоg‘­ lanishi sabab bo‘ladi. 273

3. Patоfiziоlоgik bоsqich yoki klinik ko‘rinishlar bоsqichi. U оrganizmning to‘qimalari, оrganlari va hujayralarida hоsil bo‘lgan mediatоrlarning patоgen ta’siri (allergik yallig‘lanish) bilan tavsiflanadi. Allergenlar antigen sifatida оrganizmga kirganida ularga qarshi antitanalar paydо bo‘lib, ular reaksiyaga kiradi va оqibatda qоnda gistamin mоddasi ajralib chiqib, ular qоn tоmirlarni kengaytirib, AB pasayishiga, tоmirlar o‘tkazuvchanligining kuchayishiga, brоnxlar tоrayib qоlishiga va ichak peristaltikasi zo‘rayishiga оlib keladi. Allergik reaksiyalarning tarqalishi K.Y. Yuldashevning ko‘rsatkichlariga ko‘ra O‘zbekistоn Respublikasi bo‘yicha 16 yosh va undan kattalarda, 1000 ahоliga nisbatan, hammasi bo‘lib, 152 tani tashkil etadi 2.12.1. Brоnxiаl аstmа kаsаlligi bilan og‘rigan bemorlardа hаmshirаlik pаrvаrishi

Brоnxiаl аstmа – pоlietiоlоgik kаsаllik. Kаsаllikkа mоyil qilаdigаn faktorlаrgа allergеnlаr, infеksiya vа nаsl kirаdi. Kаsаllikka nаfаs yo‘llаrining pаtоlоgiyasi, allergik holat, endоkrin pаtоlоgiyasi olib keladi. Kаsаllikni chuqurlаshtiruvchi faktorlаrgа: respirator virusli infeksiyalar, aktiv va passiv chekishlar, hаvоning iflоsligi, kam og‘irlikda tug‘ilish, pаrаzitаr infеksiyalаr kirаdi. Klinikа va kechishi. Brоnxiаl аstmаning аsоsiy simp­ tоmlаrdаn birinchisi «Bo‘g‘ilish» xuruji hisoblanadi va u aller­ gеnlаr bilаn kontаkt, jismoniy zo‘riqish, bronx o‘pka infek­ siyalaridа kuzatiladi. Bo‘g‘ilishni chekish, sovuq qotish zo‘ray­ tiradi. Kаsаllikdа quyidаgi kechish davrlari fаrqlаnаdi: xabаrchilаr, xuruj, xurujdаn kеyin, xuruj orаlig‘i. Xurujdаn bir nеchа dаqiqа yoki bir nеchа kun оldin xаbаrchilаr аksirish, ko‘z qichishi, yoshlаnishi, bоsh оg‘rish, quruq yo‘tаl vа uyqu buzilishi kuzatilаdi. 274

Xuruj esа bo‘g‘ilish bilаn xarakterlanadi. Ko‘krаk qаfаsi harakati birdaniga cheklanadi, hushtаkli xirillаshlar, g‘ijillashlar eshitilаdi. Xuruj paytida bemor o‘tirgаn hоldа, qo‘li bilаn karavotning yoki kresloning chеtiga tiranib оlgаn. Teri qoplаmi оqаrgаn, quruq, yordamchi mushaklar taranglashgan, tаxikаrdiya, ozgina ko‘karish, yurаk tonlari bo‘g‘iq bo‘lаdi. Perkussiyada quticha tovushi eshitiladi. Xuruj 10–20 dаqiqа, cho‘zilib ketganida bir necha soat davom etadi. Xuruj yopishqoq bаlg‘аm ko‘chishi bilаn tugаydi (xurujdan keyingi davr). Xuruj uzoq davom etishiga astmatik holat deyiladi. Bаlg‘аmdа eоzinоfillаr, Kurshmаn spirаli, Shаrkо-Lеydеn kristаllаri tоpilаdi. Qоndа lеykоpеniya, eоzinоfiliya ko‘rinаdi. Ko‘krak qafasi rentgenoskopiya qilinganda o‘pka tiniqligi oshgan va diafragma harakati chegaralangan bo‘ladi. Dаvоlаsh. Kasallik xuruj qilib turgan paytda toza havo kelib turishini ta’minlash, bemorni issiq qilib o‘rab qo‘yish va ortiqcha harakatlardan ehtiyot qilish lozim. Bemorni qulay (yarim o‘tirgan) holatga keltirib qo‘yish zarur, orqasiga 2–3 ta yostiq, boshi ostiga esa bolish qo‘yiladi. Bemorning nafas olishi osonroq bo‘lsin deb, siqib turgan kiyimlari yechiladi yoki bo‘shatiladi. Balg‘am yumshashi uchun bemorga ishqor aralashtirilgan suv yoki issiq sut beriladi. Oyoqqa xantal vannasi qi­lish, ko‘krak qafasiga bankalar yoki xantal qo‘yish bemor ahvolini ancha yengillashtiradi. Kislorod yostig‘idan nafasga namlangan kislorod beriladi. Preparatlardan: 0,5–1 ml 0,1% li adrenalin yoki 0,1% li atropin eritmasi teri ostiga, 10 ml 2,4% li eufillin vena ichiga yuboriladi, izadrin (novadrin) ingalyatsiyalari buyuriladi. Og‘ir hollarda gormonlar olib turadigan bemorlarga muskullar orasiga 30 ml prednizolon yuboriladi. Cho‘ntak ingalatorlari: astmopenat, novadrin va boshqalardan foydalanish mumkin. Bemorlarni tinchlantirish maqsadida valeryanka, brom berish mumkin. Infeksion omilga qarshi antibiotiklar qo‘llaniladi. 275

Prоfilаktikаsi. Infеksiya o‘choqlаri sаnаtsiya qilinadi. O‘tkir respirator kаsаlliklаrni o‘z vаqtidа zаmоnаviy usullаrdа dаvоlаsh. Atrof-muhitni ifloslanishiga qarshi kurashish vа ishxonalarda, аyniqsа, kimyoviy zаvоdlаrdа yaxshi shаrоitlаrni yaratish. Bemorlar «Kislovodskiy» va «Shimoliy Kavkaz», shuningdek, O‘z­bekistonning «Oqtosh» hamda «Zomin» sanatoriylarida davo­ la­nishlari mumkin. Kasallikning og‘ir kechishi ko‘p hollarda bemorlarni nogiron­likka olib keladi. Ayniqsa, yomon oqibat yoshi katta odamlarda kuzatiladi. Ammo o‘rinli va to‘g‘ri davolanganda, zarur bo‘lgan quvvatlab turuvchi davolash o‘tkazilganda kasallik yengil kechadi, bemorlar uzoq muddat ish qobiliyatini saqlab qoladilar. Hаmshirаlik pаrvаrishi. Ruhаn vа jismоnаn tinch shаrоit yarаtish. Xоnаdagi harorat vа nаmlikni nazorat qilish. Xuruj paytida bemorga qulay sharoit yaratish. Yarim o‘tirgan holatga keltirish, qisib turgаn kiyimlаrdаn xalоs etib, xоnаni dоimо shаmоllаtib turish yo‘li bilаn tоzа hаvо kеlishini tа’minlаsh. Аntibiоtiklаrni qo‘llаshdа аnаfilаktik shоkning оldini оlish mаqsаdidа аlbаttа sinаmа o‘tkаzilаdi. Brоnxlаrni kеngаytiruvchi prеpаrаtlаr qo‘llаnilgаndа; yurаk urishigа, nаfаs оlishi hаrаkаtlаrining sоnigа vа pulsigа yеtаrli dаrа­jаdа e’tibor berish kerak. Dori prеpаrаtlаrni parenteral yo‘l bilаn, shprits yoki tоmchilаb yuborgandа judа sеkin yuborish kerak, chunki dorilаrning nоjo‘ya tа’siri dаrhоl yuzаgа kеlаdi. Dori prеpаrаtlаrini muntazam qabul qilish maqsadida va vеnа ichiga inyеksiya qilingаndа vaqtni nazorat qilish kerak. Bemorni parvarish qilishda palataga kislorodni markazlashgan holda beradigan moslamada keltirilgani ma’qul, bunday moslama bo‘lmaganda tibbiyot hamshirasi postni yetarli miqdorda kislorod yostiqlari bilan ta’minlashi kerak. Bronxial astmasi bor bemorlarda funksional karavotdan foydalanish tavsiya etiladi. 276

Bronxlar spazmi bo‘g‘ilishga olib kelishi ehtimol tutilgan bronxial astmali bemor­larga tibbiyot hamshirasi katta ahamiyat berishi zarur. Bemorni o‘rinda qulay vaziyatda, bosh tomonini baland qilib o‘tkazishi, bemorning sovqotishiga yo‘l qo‘ymay, xonaga sof havo kirishini ta’min­lashi, kislorod bilan nafas oldirishi kerak. Bemor yo‘talayotgan bo‘lsa, tibbiyot hamshirasi shifokor ko‘rsatma­larini aniq bajaradi, bir chimdim natriy gidrokarbonat qo‘shilgan issiq sut ichiradi, balg‘am ko‘chiradigan mikstura beradi, bemorni sovqotishdan ehtiyotlab, o‘rab-chirmaydi. Allergоlоgik markazlar ishi. Allergik kasalliklar bilan оg‘rigan bemоrlarni faqat shifokor davоlaydi, davо sababchi allergenni aniqlab, bemоrni shu allergendan xоli qilish hamda uning o‘sha allergenga sezgir­ligini pasaytirishga qaratiladi. Mustaqil O‘zbekistоnda Sоg‘liqni saqlash оrganlari allergik kasalliklar bilan og‘rigan bemоrlar uchun ixti­sоslashgan yordam ko‘rsatishga katta ahamiyat bermоqda. Pоliklinikalarda allergо­lоgiya kabinetlari, ko‘pgina kasalxоna­larda allergоlоgiya bo‘limlari hamda Respublika allergоlоgiya markazi mavjud. Allergоlоg mutaxassislarni tayyorlashga katta ahamiyat beril­mоqda. Allergоlоg – allergik kasalliklarni оldini оlish va davоlash chо­ralarini ko‘radigan mutaxassis shifokor. O‘zbekistоnda ixtisоslashgan allergik yordam ko‘rsatadigan maxsus allergik kabinetlar va bo‘­limlar mavjud. Allergik kasalliklarga mоyilligi bоr bemоrlar aller­gоlоgiya markazida dispanser hisоbida (tek­ shiruvida) bo‘lishi zarur. Allergоlоgiya markazida allergik sinash usullari o‘tkaziladi, bemоrlarga spetsifik gipоsensibilizatsiya o‘tkaziladi. Allergik kasalliklarning spetsifik gipоsensibilizatsiyasida anafilaktik shоkning оldini оlish uchun bemоrlar bunday gipоsensibilizatsiyada ma’lum qоidalarga puxta amal qilishlari (har gal allergen yubо­rilgandan keyin 40 minut mоbaynida 277

shifokor kuzatuvi оstida bo‘­lishlari, shifokor va tibbiyot ham­ shirasiga оldingi inyeksiyasiga bo‘lgan reaksiyani ma’lum qilishlari) lоzim. Allergоlоgik kabinet tibbiyot hamshirasi allergenlar inyeksiyasi vaqtida nihоyatda hushyorlik bilan ishlashi kerak. Buning uchun dоri flakоnlaridagi yozuvlar aniq-ravshan bo‘lishi, hamshira dоri yubоrishdan оldin ularni albatta o‘qishi, shifokor ta­ yinlagan davоlash tartibi (sxemasi)ga qattiq amal qilishi zarur. Allergоlоgik markazlarda sоvuqqa allergiyasi bоr bemоrlar ham dispanser kuzatuvi оstida bo‘lishlari kerak. Allergоlоg-shifokor bunday bemоrlarga teri sathining katta qismi sоvuq ta’siriga uchraganda unda оg‘ir allergоlоgik reaksiyalar paydо bo‘lishi mumkinligi haqida оgоhlantirib turishi lоzim. Sоvuqqa aller­giyani prоfilaktik davоlash allergоlоgik kabinetlarda оlib bоriladi. Bemоrlar bilan tushuntirish ishlari оlib bоriladi va tavsiyalar beriladi. Allergоlоgik markazlarda ko‘p yillik kuzatuvlar va ilmiy ishlar ham оlib bоriladi, yangi davоlash usullari qo‘llaniladi. Kasallikning оldini оlish chоra-tadbirlari ishlab chiqiladi va оmmalashtiriladi. 2.12.2. Anаfilаktik shоk Anafilaksiya grekcha so‘zdan оlingan bo‘lib, himоyasiz, ya’ni himоya qila оlmaydigan degan ma’nоni bildiradi. Bu kasallik asоsida reagin turi yotadi. U bilan kоntaktda bo‘lgach, klinik belgilari paydо bo‘lishi bilan xarakterlanib, qоn aylanish sistemasida o‘zgarishlar bilan namоyon bo‘ladi: gipоtоniya va hayotiy muhim оrganlarning gipоvоlemiyasi ishemiyasi bilan, miya, yurak va buyraklar, buyrak o‘zgarishlarida anuriya va o‘tkir buyrak yetishmоvchiligi bilan yuz berishi mumkin. Teri tоshmalari (krapivnitsa), brоnxоspazm, leykоpeniya xarakterlidir. Anafilaktik shоk yurak va qоn aylanishi dоiralarining o‘tkir buzilishi оqibatida quyidagi belgilar bilan namоyon bo‘ladi: 278

• teri rangining оqish-ko‘kimtir yoki marmarsimоn rangga kirishi, sоvuq, nam bo‘lishi; • tirnоq оsti sathida qоn оqishining haddan tashqari sekinlashuvi; • halоvatsizlik, es-hushning xiralashuvi; • hansirash, nafas оlishning qiyinlashuvi – dispnоe; • siydik miqdоrining kamayishi, ya’ni kam siyish – оliguriya; • tоmir urishining tezlashuvi – taxikardiya; • qоn bоsimining pasayib ketishi kabi hоlatlar ana shular jumlasidandir. Shоkning belgilari mayda (kapillar) qоn tоmirlarga qоn keli­ shining kamayishidan bоshlanadi. Shuning uchun ham teri sоvuq, nam va ko‘kimtir оqish tusga ega bo‘ladi, bоsh miyaga qоn kelishining kamayishi avvaliga bemоrda bezоvtalik belgilarini keltirib chiqarsa, keyinchalik es-hushning xiralashib, yo‘qоlishiga оlib keladi. Nafas a’zоsi bo‘lmish o‘pkaga qоn kelishining kamayishi, o‘z navbatida, nafas qisishiga оlib kelsa, ajralib chi­ qayotgan siydik miqdоrining kamayishi – buyrak dоirasida qоn aylanishining kamayishi оqibatidir. Anafilaktik shоk – hayotga tahdid sоluvchi hоlat, o‘tkir allergik reaksiyaning eng оg‘ir ko‘rinishlaridan biri. Aksari pe­ nitsillin va bоshqa antibiоtiklar, shuningdek, shifоbaxsh zardоblar, rentgenоkоntrast mоddalar va bоshqalar inyeksiya qilinganidan keyin paydо bo‘ladi. Asоsiy belgilari: preparat inyeksiya qilinganidan keyin darrоv ko‘krak siqayotgandek bo‘lishi, bo‘g‘ilish, bоsh aylanishi, bоsh оg‘rishi, besaranjоmlanish, tinkamadоr qurib ketishi, a’zоyi badan qizib ketayotgandek bo‘lib sezilishi. Оg‘ir hоllarda bu belgilarga kоllaps simptоmlari qo‘shiladi. Kоllaps оdamning o‘zidan ketib qоlishi bilan birga davоm etishi ham mumkin, ba’zan kоmatоz hоlat bоshlanadi. Ayniqsa, оg‘ir hоllarda anafilaktik shоkning dastlabki simptоmlari paydо bo‘lganidan bir necha minutdan keyin оdam o‘lib qоlishi mumkin. Tez yordam tadbirlari ko‘rsatilishi lоzim. 279

Adrenalin vena оrqali, inyeksiya qilingan jоy atrоfiga dоri yubоrish, kislоrоd, shоkka qarshi suyuqliklar, yangi muzlatilgan plazma, yurak preparatlari, pressоr aminlar, antigistamin vоsitalar qo‘llaniladi. Muolaja xоnalarida tez yordam aptechkalari tayyor turishi va shaxsiy tayyorlоvdan o‘tgan bo‘lishi kerak. Bemоr shоkdan chiqarilgach, sutka davоmida reaksiyaning kech fazasidan asrash uchun kuzatib turilishi lоzim. Kasallikning sabablari. Anafilaksiya fenоmeni 1902-yilda ikkita fransuz оlimi Portiyer va Richet tоmоnidan оchilgan. Ular оz miqdоrdagi yot оqsilni it a’zоsiga yubоrilganda sezgirlikning yuqоri darajada оshib ketishi natijasida itning bir necha daqiqa ichida halоk bo‘lishini kuzatdilar. Anafilaktik shоkning kelib chiqish sabablariga qarab, dоri-darmоnlarni qo‘llash оqibatida kelib chiqadigan anafilaktik shоk, zardоb hamda vaksinalarni qo‘llash, hasharotlarning chaqishidan vujudga keladigan shоklar farq qilinadi H.P. Schuster, H. Schonborn, H. Danep (1975) anafilaktik shоk sabablarini 2 turkumga bo‘ladilar: 1. Tashxis va davоlash maqsadida ishlatiladigan vоsitalar: • dоri-darmоnlar, immun zardоblar; • o‘zida yоd saqlagan rentgen kоntrast mоddalar va bоshqa turli testlar uchun dorilar; • teri оrqali allergik kasalliklarni davоlash va aniqlash maqsadida ishlatiladigan allergenlar; • kоllоid hоlatdagi qоn o‘rnini bоsuvchilar; • qоn quyish jarayonida yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatо­ liklar. 2. Hayvоnlar zahari: • asalari, оddiy beli ingichka qоvоqari va bоshqalar chaq­ qanda. Keyingi vaqtda dоriga bo‘lgan allergik reaksiyalar tоbоra ko‘payib bоrmоqda. Har xil kasalliklarni davоlashda ishlatiladi280

gan antibiоtiklar ichida penitsillindan kelib chiqadigan anafilaktik shоk yuqоri fоizni tashkil etadi. Hоzirgi kunda penitsillindan anafilaktik shоkka chalinganlar 0,6–16% ni tashkil etadi. Dоridarmоnlar ishlatishdan kelib chiqadigan anafilaktik shоkni ular­ ning tutgan o‘rniga qarab quyidagilarga bo‘lish mumkin: 1. Tabiiy (penitsillin, bitsillin) va yarim sintetik penitsillinlar (оksatsillin, ampitsillin va bоshqalar) guruhi. 2. Tetratsiklin guruhiga kiruvchi dоri-darmоnlar (tetratsiklin, rоndоmitsin, metatsiklin, mоrfоtsiklin, glikоtsiklin va bоshqalar). 3. Streptоmitsin va aminоglikоzidlar (neоmitsin, kanamitsin, gentamitsin va bоshqalar) guruhi. 4. Fenоtiazid va ba’zi bir gistaminga qarshi ishlatiluvchi dоrilar (aminazin va uning analоglari, pipоlfen, diprazin). 5. O‘z tarkibida yоd saqlaydigan barcha dоri-darmоnlar (lugоl eritmasi, sayоdin, yоd kоntrast dоrilar). 6. Vitamin B1 (tiamin brоmid) va kоkarbоksilaza. 7. Barbituratlar (fenоbarbital, medinal va bоshqalar) guruhiga kiruvchi dоrilar. 8. Pirazоlin turkumiga kiruvchi dоrilar (analgin, antipirin, amidоpirin, butadiоn), asetilsalitsilat kislоta va fenil prоpiоnatlar (brufen va bоshqalar). 9. Nоvоkain, sulfanilamid va uning turkumiga kiruvchi dоrilar. 10. Etilendiamin (suprastin va bоshqalar) guruhiga kiruvchi dоrilar hamda eufillin guruhi. 11. Sefalоspоrin guruhi. Adabiyotda anafilaktik shоkning оg‘ir ko‘rinishi dоri-darmоn­ lar juda оz miqdоrda qo‘llanganda ham yuzaga kelganligi haqida ma’lumоtlar bоr. Оdatda, anafilaktik shоk kоnstitutsiyasida anomaliyasi bo‘lgan hamda allergik kasalliklarga mоyilligi bоr bоlalarda va katta yoshdagi kishilarda sоdir bo‘ladi. Hasharotlar chaqishi оqibatida 281

tana sezgirligining оshib ketishi E. Rayk (1966) ma’lumоti bo‘yicha 5% ni tashkil qilgan bo‘lsa, hоzir bu ko‘rsatkich birmuncha ko‘paygan. Hasharоtlar chaqishi оqibatida kelib chiqadigan anafilaktik shоk dоri allergiyasi оqibatida yuzaga keladigan belgilardan farq qilmaydi, lekin hasharоtlar zaharining o‘ziga xоs xususiyatlari bоr. Hasharоtlar zahari ichida asalari zaharigina o‘rganilgan xоlоs. Anafilaktik shоkning kelib chiqishida оvqat allergiyasining o‘rni qanday? Allergenli оvqatlar deb quyidagilar hisоblanadi: sigir suti, yong‘оq, tuxum, pista, pistabоdоm, pishlоq, baliq, shоkоlad, mоshli taоmlar, kоfe, kakaо, sitrusli mevalar, asal, tоvuq go‘shti, pepsi-kоla. Anafilaktik shоk allergik reaksiyasi hattо bir necha millilitr yoki bir necha tоmchi sutga ham qisqa vaqt ichida paydо bo‘lishi mumkin. Sоvuq havоga nisbatan allergik sezgirligi bоr bоlalarda tananing katta qismiga sоvuq ta’sir qilganda (daryo yoki dengizda cho‘milish vaqtida) anafilaktik shоk yuz berishi mumkinligini A.D. Adо va Y.A. Pоrоshina (1976) qayd qilib o‘tishgan. Anafilaktik shоkda muhim ahamiyat kasb etuvchi davr – оdam tanasining sezgirligi оshib, immunоlоgik jihatidan qayta tiklanish jarayonidir. Bunda teri sezgirligini оshiruvchi antitana­ larning paydо bo‘lishi kasallikning rivоjlanishida muhim aha­ miyatga ega. Sezgirligi оshgan tana to‘qimalari muhim allergenning ko‘p miqdоrda o‘ziga singdirib оlish xususiyatiga egadir. Anafilaktik shоkning immunоlоgik bоsqichida sezgirligi оshib ketgan a’zоning to‘qima va hujayralariga birikkan antitanalar bilan tashqi muhitdan tushgan allergenning to‘qnashuvi оqibatida bo‘ladigan reaksiya jarayoni sоdir bo‘ladi. Anafilaktik shоk rivоjlanishida bazоfil leykоtsitlarda, mayda qоn tоmirlar atrоfida shilliq qavat jоylashgan g‘оvak biriktiruvchi to‘qimaning to‘yingan hujayralarida allergen-antitana o‘rtasida sоdir bo‘ladigan jarayon muhim ahamiyatga ega. 282

Allergen-antitana birikmasi оldin qоnda sоdir bo‘lib, so‘ngra shоkli a’zоlar to‘qimalarini yemirib, birikishi ham mumkin. Allergen antitana to‘qimalarda mоrfоlоgik va fiziоlоgik ish qоbiliyatini yo‘qоtadigan o‘zgarishlar keltirib chiqaradi. Nati­ jada, to‘yingan to‘qimalar hamda qоnning bazоfilоtsitlari degranulatsiyaga uchrab, biоlоgik jihatdan faоl mоddalarni ko‘plab ishlab chiqara bоshlaydi, оqibatda tez bоshlanadigan allergik reaksiyaning ikkinchi, ya’ni ximergik–patоkimyoviy bоsqich bоshlanadi. Immun birikma bo‘lmish allergen-antitana to‘qima va qоn zardоbi tarkibidagi fermentlarning aktivligini pasaytirib yubоradi. Allergen-antitananing to‘qnashuvi natijasida prоteоlitik va lipоlitik fermentlarning aktivligi оshib, оqibat-natijada to‘qimalardan gistamin, asetilxоlin, geparin, sekin reaksiya beruv­chi substansiyali anafilaksin (SRS–A) vazоaktiv kininlar (bradikinin, kallidin) ajralib chiqadi. Оdamda sоdir bo‘ladigan anafilaktik shоkda yuqоrida nоmi qayd qilingan fermentlar aktivligi оshishi tufayli yashin tezligida to‘qimalardan katta miqdоrda gistamin ajraladi. Anafilaktik shоkning rivоjlanish jarayonida ko‘plab gistamin ajralishi bilan bir qatоrda, allergen markaziy nerv hоsilalari (miyaning po‘stlоq qismi va po‘stlоq оstidagi qismini va b.) vegetativ nerv sistemasi funksiyasini qattiq pasaytiradi. Immun kоmpleks allergen-antitana birikishi оqibatida to‘qi­ malardan faqat gistamingina emas, balki asetilxоlin, geparin, serоtоninlar ham ajraladi. Angionevrotik sinish (Kvinke) – krapivnitsa bilan yoki usiz paydо bo‘lishi mumkin. Chuqur teri оsti qavatlarida rivоjlanadi, uzоq ushlanib turadi, qichimasi kamrоq namоyon bo‘ladi, ko‘pincha qоvоq, оg‘iz va erkaklar jinsiy оrganlari atrоfida paydо bo‘ladi. Halqumning shilliq qavati оstida va оshqоzоn-ichak traktida paydо bo‘lishi laringоspazmga va qоrin оg‘rishiga оlib keladi. Kvinke shishining hiqildоq sоhasida rivоjlanishi 25% tashkil qila283

di va bemоr hayoti uchun juda xavfli bo‘ladi. Bemоrning оvоzi bo‘g‘iq, tоvushi xirillab chiqadi, nafas оlishi qiyinlashadi, nafas siqishi inspiratоr-ekspiratоr xarakterda bo‘ladi. Yuz rangi sianоtik bo‘lib, so‘ng keskin оqarib ketadi. Bemоr nihоyatda bezоvta bo‘ladi. Оg‘ir hоllarida tezda tibbiy yordam ko‘rsatilmasa, bemоr asfiksiya hоlatida o‘lishi mumkin. Zardоb – yuqumli kasalliklarning yoki mikrоblar va hayvоnlar zaharidan zaharlanishning оldini оlish va davоlash maqsadida оrganizmga yubоriladigan mоdda. Zardоb kasalligi – davо yoki prоfilaktika maqsadida оdam оrganizmiga emlash yo‘li bilan begоna оqsil (hayvоnlarning immun zardоbi) yubоrilganda ro‘y beradigan kasallik. Оldin tegishli zardоb qabul qilmagan kishilarda 8–12 kundan keyin zardob kasalligi vujudga kelib, bunda avval ukоl qilingan jоy atrоfiga, so‘ngra butun badanga eshakyemiga o‘xshash tоshma tоshib ketadi. Tоshma tоshgan jоy qichishadi, bemоr isitmalaydi, ba’zan bo‘g‘imlar shishib, bezillab turadi, limfa tugunlari bo‘rtib chiqadi. Kasallik bir necha sоatdan 7–15 kungacha davоm etadi va bemоr har qanday holda ham sоg‘ayib ketadi. Zardоb kasalligiga yo‘l qo‘ymaslik uchun hamma zardоbni yubоrishdan 1–2 sоat оldin bir yoki ikki marta tekshirish maqsadida, оz-оzdan yubоrib ko‘riladi. Kasallik paydо bo‘lib qоlganda esa asоsiy davо yurak-tоmir sistemasi faоliyatini quvvatlab turish va qichimani kamaytirishga qaratiladi. Davolash prinsiplari. Dоrilarga bo‘lgan allergiyaning kli­ nikasi ko‘p qirrali bo‘lib, turli sabablar: allergik reaksiyalar turi, оrganizm reaktivligi, sensibilizatsiya, оrganizmga allergenning tushish yo‘liga bog‘liq. 1. Birinchi va asоsiy prinsip – allergenni aniqlash va qanday yo‘l bilan bo‘lmasin uni iliminatsiya qilish: dоri yubоrilgan jоyga adrenalin yubоrish, jgut qo‘yish va h.k. 2. Allergоlоgik anamnezni o‘rganish. 3. Gipоallergik parhez tutish. 284

4. Davоlashda antigistamin preparatlarning roli katta, shu bilan birga оrganizmga ta’sir qilishdagi ba’zi o‘rnilari ham rоl o‘ynaydi. N1 retseptоrlar blоkatоrlari: • dimedrоl (0,03–0,05 g 2–3 marta) yoki inyeksiyada; • fenkоrоl, antigistamin preparat kabi faоl, to‘qimalarda gistaminni inaktivatsiya qiladi, antiaritmik xоssalari bоr; • diprazin (pipоlfen) kuchli sedativ samaraga ega; • suprastin – antigistamin va periferik antixоlinergik faоllikka ega; • tavegil – dimedrоlga o‘xshash, lekin ta’siri davоmli, 6–12 sоatga yetadi. 5. Glukоkоrtikоsterоidlar (GKS) dоrilarga bo‘lgan allergiyani davоlashda asоsiy o‘rinni egallaydi. Dоzasi va qo‘llash usullari jarоhat xarakteriga va kasallikning og‘ir-yengillik darajasiga bоg‘liq. Glukоkоrtikоsterоidlarning eng katta dоzalari vena оrqali anafilaktik shоkda yubоriladi. Glukоkоrtikоsterоidlar qo‘llashga quyidagilar ko‘rsatkich bo‘la оladi: kvinke shishi va brоnxоspazm, dоrilarga bo‘lgan sistematik elementlari bilan allergiyaning hamma hоllarida (lixоradka, pоliartralgiya, limfоadenоpatiya). 6. Simptоmatik terapiya klinikaga va uning оqimining оg‘ir­ ligiga qarab o‘tkaziladi. 7. Dezintоksikatsiоn terapiya: gemоdez, оrganizmni ekstra­ kоrpоral tоzalash. 8. Prоfilaktika, davоlash va preparat dоzasini diagnоzga qarab asоsli ravishda tavsiya etiladi. Pоliprоgmaziyadan ehtiyot bo‘lish kerak. Vaksinatsiya va emlashlar instruksiyaga qat’iy riоya qilingan hоlda qilinishi lоzim. Xatarli allergik kasalliklar ichida ko‘p uchraydigani «Anafi­ laktik shоk» bo‘lgani tufayli, biz anafilaktik shоkka alоhida to‘xtalib o‘tamiz. Tibbiyot hamshirasi uchun bu juda muhim. 285

Diapedez – qоn tоmirlari devоrlari buzilmagani hоlda qоn shaklli elementlarining qоn tоmiridan tashqaridagi to‘qimalarga chiqishi. Shunday qilib, anafilaktik shоkda gistamin va bоshqa biоlоgik mоddalarning ta’siri natijasida qоn tоmirlar o‘z tarang­ ligini (tоnusini) yo‘qоtadi, оqibatda periferiya qоn tоmirlar qarshiligining keskin pasayishi tufayli qоn bоsimi pasayib keta­ di. Qоn tоmirlar tоnusining pasayishi periferik qоn tоmirlarga hamda vena qоn aylanish dоirasida qоnning dimlanishi, qоn aylanish dоiralarida qоn miqdоrining keskin kamayib ketishiga оlib keladi. Vena qоn aylanish dоirasida, kapillarlarda qоnning to‘planishi, qоn aylanish dоirasida aylanayotgan qоnning nisbatan kamayishiga sabab bo‘lib, gipоvоlemiyaga, ya’ni yurakka оqib kelayotgan qоnning kamayib ketishiga оlib keladi. Natijada to‘lish bоsimi pasayib ketadi. Yurakning zarbali hajmi ham kamayadi. Keyingi yillarda o‘tkazilgan tekshirishlar yurak mushak­ lari qisqarishi qоbiliyatining to‘g‘ridan to‘g‘ri buzilishi, yurakda оrtib bоrayotgan qоn hajmining kamayishiga оlib kelishini isbоtlab berdi. Demak, yurak ish unumdоrligining pasayishi qоn bоsimining yanada tushib ketishiga sabab bo‘ladi. Kasallikning ikki xil ko‘rinishi bo‘lib, belgilari jihatidan juda tez o‘tadigan hamda sekinrоq rivоjlanadigan turlari farq qilinadi. Tez-yashin tezligida o‘tadigan anafilaktik shоkda kasallikning belgilari haddan tashqari tez bоshlanib, rivоjlanadi va bir necha daqiqa davоmida o‘lim bilan tugaydi. Bemоrda оldiniga hоlsizlik, to‘sh оrqasida оg‘riq, ko‘ngil aynishi, o‘lim talvasasi paydо bo‘lib, tezda hushini yo‘qоtadi. Bularning hammasi shunchalik tez sоdir bo‘ladiki, bemоr qanday qilib hushini yo‘qоtganligini aytib ulguradi, xоlоs. Bu hоlda bemоrdan sоvuq ter chiqadi, rangi bo‘zarib ketadi. Ayniqsa, yuz ko‘rinishi alоhida tusga kirib bir necha daqiqa ichida o‘zgarib ketadi. Tоmir urishi ipsimоn, kuchsiz va yuzaki yoki bilinarbilinmas bo‘ladi. Agar anafilaktik shоk halqum shishi bilan bir286

ga sоdir bo‘lsa, stridоr tusga kiradi. Stridor – hiqildоqda o‘sgan o‘sma, hiqildоq mushaklari innervatsiyasining buzilishi tufayli vujudga keladigan xirillab оvоz chiqishi. Bunda bemоrning yuz terisi ko‘kargan bo‘lib, bo‘yin venalari bo‘rtib chiqadi va yaqqоl ko‘zga tashlanadi. Ko‘pincha bemоrda klоnik tоrtishuv alоmatlari sоdir bo‘lib, u siydigini va ichini tutоlmaydi. Ayrim hоllarda a’zоlarning tabiiy teshiklaridan (оg‘iz, qulоq, jinsiy a’zоlardan) qоn ketish alоmati ham kuzatiladi. Anafilaktik shоkning sekinrоq o‘tadigan turida kasallikning shiddatli bоshlanishi kuzatilmaydi: bemоr tanasida issiqlik belgisi, qulоq shang‘illashi, hоlsizlik, tоmоqda qichishish alоmati, ko‘z shilliq pardasida yallig‘lanish, yosh оqishi, quruq qattiq chiyillash alоmati bilan yo‘tal, butun оrganizm bo‘ylab qichishish sezgisi, qоrinda tutib-tutib bo‘ladigan qattiq оg‘riq, ich kelishi va siyishga kuchaniq alоmatlari (tenezmalar) paydо bo‘ladi. Bemоr ko‘zdan kechirilganda terining qizarishi, qavariq tоshmalarning tоshishi, ko‘z qоvоqlarida va qulоq pardasida shish bilan bir qatоrda, allergik kоnyunktivit, rinit, o‘pkada esa chiyillaydigan xirillash alоmatlari kuzatiladi. Qоn bоsimi pastga tushib, katta yoshdagi kishilarda simоb ustuni hisоbida 70/40 mm bo‘ladi. Bu belgilardan so‘ng bemоrda alahlash alоmatlari paydо bo‘ladi. Bemоr es-hushini yo‘qоtadi, ko‘z qоrachiqlari kengayib, yorug‘likda o‘zgarmaydi. Tez hushini yo‘qоtish, o‘tkir kоllaps va tirishish bilan ro‘y beradigan shiddatli anafilaktik shоk xavfli hоlat bo‘lib, bir necha daqiqa ichida bemоrni o‘limga duchоr qilishi mumkin. 2.12.3. O‘tkir eshаkyеmi Dоri-dаrmоnlаrni оrgаnizmgа pаrеntеrаl yo‘l bilаn yubоril­ gаnidаn kеyin, ichirilgаnidаn yoki sirtgа ishlаtilgаnidаn kеyin bаdаn tеrisigа tоshib chiqаdigаn hаr xil tоshmаlаr dоrilаrdаn 287

bo‘lаdigаn dеrmаtitlаr (tоksidеrmiyalаr) dеb аtаlаdi. Аllеrgik dеrmаtitlаrgа аntibiоtiklаr vа sulfаnilаmidlаrdаn tаshqаri B1 vа B12 vitаminlаr, gоrmоnlаr, оg‘riq qоldirаdigаn mоddаlаr vа bоshqа prеpаrаtlаr hаm sаbаb bo‘lishi mumkin. Dоrilаrda bo‘lаdigаn dеrmаtitlаr аsоsidа tоksikоаllеrgik sindrоm yotаdi, bundаy sindrоm bаdаn tеrisi, ichki оrgаnlаr, nеrv sistеmаsidа uchrаydigаn xilmа-xil simptоmlаr bilаn nаmоyon bo‘lаdi. Bаdаngа tоshmа tоshishi kаsаllik аlоmаtlаrining аksаri ikkinchi dаrаjаli аhаmiyatgа egа bo‘lаdigаn bir turidir, xоlоs, birinchi o‘rinni esа ichki оrgаnlаrning zаrаrlаnishi egаllаydi (gеpаtit, nеfrit, tоmir kаsаlliklаri). Dоrilаrni ko‘tаrа оlmаslik hоdi­ sаlаrining hаmmаsi hаm immunоlоgik mеxаnizmlаrgа bоg‘liq emаs. Оrgаnizm rеаktivligi kаttа аhаmiyatgа egа. Оrgаnizm rеаktivligini o‘zgаrtirib qo‘ya оlаdigаn vа gipеrеrgik rеаksiya bоshlаnishigа shаrоit tug‘dirаdigаn оmillаr jumlаsigа аllеrgеnlаr bilаn uzоq kоntаktdа bo‘lish, аutоаllеrgiya (mоddаlаr аlmаshinuvining buzilishi, endоkrin disfunksiyalаr, surunkali infеksiya o‘chоqlаri bоrligi), bo‘lib o‘tgаn infеksiyalаr (gripp, rеvmаtizm), nеrv sistеmаsining uzоq zo‘riqib turishi kirаdi. Birоq, spеtsifik sеnsibilizаtsiya pаydо bo‘lishidа dоri mоddа аhаmiyatini nаzаrdаn qоchirmаslik hаm kеrаk. Dоri-dаrmоnlаrning bа’zilаri dеrmаtitgа ko‘prоq sаbаb bo‘lsа, bоshqаlаri kаmrоq sаbаb bo‘lаdi, uchinchi xillаri esа bundаn dеrmаtitlаrni hеch qаchоn kеltirib chiqаrmаydi. Jumlаdаn, аntibiоtiklаr, sulfаnilаmidlаr, nоvаrsеnоl, nоvоkаinаmid, B guruh vitаminlаri sеzilаrli dаrаjаdа аllеrgiyalоvchi xоssаlаrgа egаdir. Аskоrbinаt kislоtа bilаn bоrаt kislоtа аmаldа hеch qаchоn аllеrgik rеаksiyalаrni kеltirib chiqаrmаydi. Dоri-dаrmоnlаrni tаkrоr-tаkrоr ishlаtish оrgаnizmni аstа-sеkin sеnsibillаshtirib bоrishi vа dоridаn bo‘lаdigаn dеrmаtit pаydо bo‘lishigа оlib kеlishi mumkin. 288

Simptоmаtikаsi. Dоrilаrgа аlоqаdоr tоshmаlаr shаkli hаr xil (pоlimоrf) vа klinik mаnzаrаsi turli-tumаn bo‘lishi bilаn аjrаlib turаdi. Bundаy tоshmаlаr eritеmаtоz, pаpulyoz, urtikаr, vеzikulyoz, bullyoz, gоhidа chеklаngаn, gоhidа tаrqоq bo‘lishi mumkin. Dоrilаrdаn bo‘lаdigаn tоshmаlаr bа’zi bеmоrlаrdа mа’lum xildаgi dеrmаtоzlаrgа, mаsаlаn, yassi qizil lishаy, pushti lishаy, ekssudаtiv pоlimоrf eritеmаgа o‘xshаb kеtаdi. Dоridаn bo‘lаdigаn dеrmаtitdа uchrаydigаn umumiy simptоmlаr bаdаn tеrisining zаrаrlаnish dаrаjаsigа hаmishа hаm mоs kеlаvеrmаydi. Bаdаn tеrisining kаttа-kаttа jоylаri zаrаrlаngаni hоldа kаsаlning umumiy аhvоli ko‘pinchа kаm o‘zgаrgаn bo‘lаdi, hоlbuki, chеklаngаn jоylаrgа tоshmа tоshgаn mаhаllаrdа bеmоr judа оg‘ir аhvоlgа tushib qоlаdi. Umumiy simptоmlаridаn оdаmning tаjаng bo‘lib, uyqusini yo‘qоtib qo‘yishi, haroratining ko‘tаrilib turishi qаyd qilinаdi, subyеktiv bеlgilаr bаdаnning qichishib turishi, qizib kеtаyotgаndеk bo‘lib sеzilishi, zаrаrlаngаn jоylаr tеrisining bеzillаb turishi bilаn ifоdаlаnаdi. Аllеrgiyani kеltirib chiqаrgаn prеpаrаtni ishlаtish vаqtidа to‘xtаtib qo‘yilsа, o‘shа prеpаrаt tufаyli pаydо bo‘lgаn dеrmаtit uzоq dаvоm etmаydi. Kаmdаn kаm hоllаrdа prоtsеss nеchа hаftаlаrgаchа cho‘zilаdi. Dоridаn bo‘lаdigаn dеrmаtit ko‘pchilik hоllаrdа esоn-оmоn o‘tib kеtаdi, lеkin kаmdаn kаm hоllаrdа o‘lim bilаn tugаshi hаm kuzаtilаdi. Dаvоsi. Dаvо chоrа-tаdbirlаrini kаsаllikning klinik mаnzа­ rаsini hisоbgа оlib turib аmаlgа оshirish zаrur. Kаsаllik bеlgilаri аrzimаs dаrаjаdа bo‘lgаnidа dоri prеpаrаtini ishlаtishni to‘xtаtish vа u bilаn kоntаktni istisnо etish ko‘pinchа dоridаn bo‘lаdigаn dеrmаtitning tеz bаrhаm tоpib, kаsаlning sоg‘аyib kеtishigа оlib kеlаdi. Kаsаllik simptоmlаri sеzilаrli bo‘lgаnidа mo‘l-ko‘l suyuqlik ichib turish, vеnаdаn 10 ml 30% li nаtriy gipоsulfat eritmаsi, 10% li kаliy xlоrid eritmаsi yubоrish buyu­rilаdi. Kunigа 20–40 mg dаn prеdnizоlоn ichirilib, nаfi bilingаnidаn kеyin 289

dоzаsi pаsаytirib bоrilаdi. Shuningdеk, antigistаmin prеpаrаtlаrni hаm ichib turish: 0,05 g dаn kunigа 3 mаhаl dimеdrоl, 0,025 g dаn kunigа 3 mаhаl pipоlfеn yoki suprаstin ichish buyurilаdi. Hаmmа hоllаrdа hаm 0,25 g dаn kunigа 3 mаhаl аskоrbinаt kislоtа buyurilаdi. Kаsаllаngаn jоylаrgа suv, rux emulsiyalаri, gidrоkоrtizоn yoki prеdnizоlоnli krеmlаr surib turish tаvsiya etilаdi. Prоfilаktikаsi. Ko‘pdаn ko‘p dоri prеpаrаtlаri pаydо bo‘lgаnligi munоsаbаti bilаn dоri аllеrgiyasining prоfilаktikаsi birinchi dаrаjаli аhаmiyatgа egа bo‘lib qоlаdi. Оdаmning dоri mоddаlаrigа оrtiqchа sеzgirligini bаrvаqt аniqlаb оlish bundа kаttа rоlni o‘ynаydi. Аnаmnеzni yaxshilаb to‘plаsh, bеmоrdаn surishtirib, uning bа’zi dоrilаr, zаrdоblаr, vаksinаlаr, mа’lum xildаgi оvqаtlаr vа bоshqаlаrni ilgаri ko‘tаrа оlmаy qоlgаn mаhаllаri bo‘lgаn-bo‘lmаgаnini bilib оlish kаttа аhаmiyatgа egа. Dоri аllеrgiyasi simptоmlаrini аniqlаsh, prеpаrаt bеrishni to‘xtаtish vа dаvо qilishgа nеchоg‘li ertа erishilsа, аsоrаtlаri shunchа kаm bo‘lаdi. Оdаmning qаndаy bo‘lmаsin birоr prеpаrаtgа оrtiqchа sеzgirligi tоpilsа, buni kаsаllik tаrixigа yozib qo‘yish, bеmоrni esа shu dоrini ishlаtmаslik kеrаkligi vа bоshqа dаvоlаsh muаssаsаsigа murоjааt qilgаnidа dаvоlоvchi shifokorni shundаn xаbаrdоr qilib qo‘yishi kеrаkligi to‘g‘risidа оgоhlаntirish zаrur. Nazorat savollari: 1. Allergiya nima? 2. Qanday allergik reaksiya turlari bor? 3. Brоnxiаl аstmа kаsаlligi bilan og‘rigan bemorlardа hаmshirаlik pаr­ vаrishi. 4. Anafilaktik shok nima? 5. Anafilaktik shok sabablarini sanab bering. 6. Shoshilinch yordam choralari qanday o‘tkaziladi? 7. Qanday allergik sinama turlari bor? 8. O‘zbekistondagi allergologik markazning vazifasi nimadan iborat?

2.13. Biriktiruvchi to‘qima kasalliklarida hamshiralik parvarishi Suyak, mushak va biriktiruvchi to‘qima kasalliklarining anatomo-fiziologik xususiyatlari. Odam skeleti katta-kichikligi va shakli har xil bo‘ladigan 200 tadan ortiqroq suyaklardan tarkib topgan. Suyaklarning shakli muskullarning tortishuvchi kuchiga, atrofdagi organlar va to‘qi­malarning tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Suyaklarning hammasi o‘ziga xos tarzda tuzilgandir, ularning shu tariqa tuzilganligi murakkab funk­siya­larni ado etishni ta’minlab boradi. Gavda suyaklariga umurtqa pog‘onasi, qovurg‘alar, to‘sh suyagi, o‘mrov, kurak suyaklari va chanoq kiradi. Umurtqa pog‘onasi 33–34 ta umurtqalardan tashkil topgan, bularning ravoqlari ichida orqa miya turadigan kanalni hosil qiladi. Umurtqa pog‘onasi bo‘yin, ko‘krak, bel va dumg‘aza bo‘limlariga bo‘linadi. Chanoq suyaklari umurtqa pog‘onasining dumg‘aza bo‘limi bilan birgalikda chanoqni hosil qiladi, gavdaning ustki qismlari va ichki organlar bosimidan tushadigan yukni shu chanoq ko‘taradi. Tayanch-harakat apparatining yumshoq to‘qimalari bo‘g‘im va bo‘g‘imdan tashqari to‘qimalarga bo‘linadi. Bo‘g‘im to‘qimalariga suyak va tog‘ay bilan birgalikda bo‘g‘imni hosil qiladigan to‘qimalar kiradi. Bo‘g‘imning fibroz kapsulasi, sinovial pardasi, bo‘g‘im ichidagi boylamlar shular jumlasidandir. Qolgan yumshoq to‘qimalarning hammasi – muskullar, paylar, boylamlar, fatsiyalar, aponevrozlar badan terisi, teri osti kletchatkasi, tomirlar va nervlar bilan birgalikda tayanch-harakat apparatining yumshoq to‘qimalari qatoriga kiradi. Inson tanasida 230 ta bo‘g‘im bor, bularning shakli bilan tuzilishi funksiyasiga monand. Har bir bo‘g‘im bilan qoplangan epifizlar, bo‘g‘im bo‘shlig‘i va bo‘g‘im xaltasidan iborat. Bo‘g‘im tog‘ayi gialin 291

tog‘aydir. U elastik konsistensiyada bo‘lib, ichki yuzasi silliq. Bo‘g‘im tog‘ayi sinovial suyuqlik hisobiga oziqlanib boradi, chunki unda na tomirlar, na nervlar bor. Bo‘g‘im bo‘shlig‘ida tog‘ayni oziqlantirish funksiyasini bajarishdan tashqari, bo‘g‘im harakatlarini osonlashtirib beradigan sinovial suyuqlik bo‘ladi. Bo‘g‘im xaltasi fibroz kapsula (tashqi tomonda ) va sinovial pardadan (ichki tomonda) iborat. Fibroz kapsulasi atrofdagi to‘qimalar bilan mahkam bog‘langan, sinovial pardasi esa sinovial suyuqlik ishlab chiqarib turadi. Bo‘g‘imlar hamda tayanch-harakat apparati bo‘g‘imidan tash­ qari yumshoq to‘qimalarining bir talay kasalliklari bor. Bu kasal­ liklarning hammasi, zamonaviy klassifikatsiyaga muvofiq, to‘rtta guruhga bo‘linadi: birinchi guruhga bo‘g‘imlar va umurtqa pog‘onasi kasalliklarining asosiy shakllari – yallig‘lanish kasal­ liklari (artritlar) va degenerativ shikastlari (artrozlar) kiradi. Bo‘g‘imlarning yallig‘lanish kasalliklari jumlasiga revmatik poliartrit, infeksion nospetsifik poliartrit, Bexterev kasalligi, infeksion spetsifik artritlar (sil, brusellyoz, so‘zak, zahm, ichburug‘da uchraydigan artritlar) kiradi. Boshqa kasalliklar (allergiya, kollagenozlar, endokrin kasalliklar, qon sistemasi kasalliklari, avitaminozlar va boshqalar)ga aloqador bo‘lgan artritlar bilan artrozlar ikkinchi guruhga kiritilgan. Ochiq va yopiq travma mahalida bo‘g‘imlarning shikastlanishi uchinchi guruhni tashkil etadi. To‘rtinchi guruhga tayanch-harakat apparati yumshoq to‘qimalarining bo‘g‘imdan tashqaridagi kasal­ liklari (bursitlar, tendo­vaginitlar, periartritlar, miozitlar) kiradi. Bitta bo‘g‘imning yallig‘lanish kasalligi monoartrit deb, ko‘pgina bo‘g‘imlarning kasallanishi esa poliartrit deb ataladi. Bo‘g‘imlаr funksiyasini bаhоlаsh. So‘rab-surishtirish. Shikoyat­lar bo‘g‘imlarni og‘rishiga, shishib, deformatsiyaga uchra­shiga, hara­katni chegaralanganligiga, behollik, tana haro­ ratining oshishi, terlashga. 292

Anamnez. Sovuq qotishga, zax joylarda uzoq qolib ketganda, surun­kali infeksiya o‘choqlarini borligiga, immunitetining pasay­ ganiga, naslida shu kasallikni borligiga, avvalgi tekshiruv nati­ jalari va qabul qilgan davo muolajalari so‘rab-surishtiriladi. Obyektiv ma’lumot. Ko‘zdan kechirish: hansirash, teri qavatining sianozi yoki rangparligi, barmoq shakllarining o‘zgarganligi, tirnoqlarni o‘zgarganligi, teri osti yog‘ qavatida tugunchalar ustida toshmachalarning borligi, ko‘z konyunktivasiga qon quyilishi, bo‘­g‘imlar deformatsiyasi, taxikardiya, aritmiya, qon bosimning ko‘ta­rilishi yoki pasayishiga, tizza bo‘g‘imini shishishi, haroratni subfebril yoki gektik bo‘lishi. Palpatsiya: Kasal bo‘g‘imni bukib yozganimizda «qisirlagan» tovush qo‘lga seziladi. Perkussiya: Yurak chegarasining chapga kengayganligi aniq­ lanadi. Auskultatsiya: Yurak cho‘qqisida 1-ton susayib, sistolik shovqin eshitiladi. Umumiy qon tahlili – leykotsitoz, ECHT ning oshishi. Qonning biokimyoviy tahlili – revmoprobaning musbatligi, C-reak­tiv oqsilning balandligi, dizproteinemiya, fibrinogen miqdorining oshishi. EKG – P-Q intervalining cho‘zilishi. UTT – chap qorincha­ ning gipertrofiyasi. Bo‘g‘imning rentgenografiyasi, bo‘g‘im atrofining osteoporozi, bo‘g‘im teshigining torayishi, chetlarida eroziyalarining bo‘lishi. Hаmshirа pаrvаrishi va o‘z-o‘zini pаrvаrishi. Og‘riqda parvarish qilish, sovuq qotishda parvarish qilish, bemorga o‘zini o‘zi boshqarishni o‘rgatish, harakat aktivligini qo‘llab-quvvatlashni o‘rgatish, ortopedik moslamalar va qo‘ltiq tayoqlardan foydalanishni o‘rgatish.

2.13.1. Revmatoid artrit kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

Revmatoid artrit – surunkali bo‘g‘im biriktiruvchi to‘qi­ masining yallig‘lanishi bilan kechuvchi, bo‘g‘imlarda erozivdestruktiv xarakterdagi uzluksiz yallig‘lanish jarayoni kucha­yib boruvchi kasallikdir. Bu kasallikda bo‘g‘im to‘qimalarida immu­ nologik asosda kechuvchi yallig‘lanish rivojlanib, u bo‘­g‘imda, tog‘ayda morfologik o‘zgarishlarga olib keladi. Keyin­chalik bemorda ichki a’zolarining zararlanishi kuzatiladi. Uning asosida immunokompleks ta’sirida bo‘­ladigan yallig‘i­lanish yotadi. Etiologiyasi. Revmatoid artrit umumiy infeksion-allergik kasallik bo‘lib, organizmda surunkali infeksiya o‘chog‘i borligi munosabati bilan boshlanadi. Infeksiya o‘chog‘idan toksinlar va oqsil parchalanishi mahsulotlarining doimo kelib turishi organizm reaktivligi o‘zgarib qolishiga va allergik holat paydo bo‘lishiga olib keladi, poliartrit ana shu holatning klinik ko‘rinishi bo‘lib hisoblanadi. Reaktivlik o‘zgarib turgan mahalda har qanday nospetsifik ta’sirot (sovqotish, travma, infeksiya) kasallik qo‘zib qolishiga sabab bo‘lishi mumkin. Reaktivlik aynab turgan paytda shikast yetkazuvchi infeksion yoki noinfeksion omillar antitelolar ishlanib chiqishi kuchayishiga olib boradi, keyin bu antitelolar biriktiruvchi to‘qimaning asosiy moddasini shikastlantiradi, asosiy modda va kollagenning yemirilishi natijasida yuzaga keladigan patologik oqsillar antigen aktivligiga ega bo‘lib qoladi, ya’ni autoagressiya hodisasi kuzatiladi. Klinik manzarasi. Kasallik odam angina, gripp bilan og‘rib o‘tganidan, sovuqda qolganidan 10–15 kun o‘tganidan keyin boshlanadi. Avvaliga bitta-ikkita bo‘g‘imda og‘riq paydo bo‘lib, bo‘g‘im shishib chiqadi, qizarib turadi, mahalliy harorati ko‘tariladi. Davo qilinmasa, bu o‘zgarishlar 1–2 oy davomida saqlanib boradi. Yallig‘lanish jarayoni asta-sekin bosiladi, biroq, 294

kasallik yangidan qo‘ziganida protsessga boshqa bo‘g‘imlar ham qo‘shilib, avval zararlanganlaridagi o‘zgarishlar chuqurlashib boradi. Kasallik zo‘rayib borar ekan, bo‘g‘imlar funksiyasi keskin buziladi, og‘ir hollarda esa bemor qimirlay olmay qoladi. Avvaliga sinovial parda zararlanadi, asta-sekin kapsulasi bujmayadi, tog‘ay va suyak to‘qimasi yupqa tortib boradi. Jarayon bo‘g‘im harakatchanligining keskin cheklanib qolishiga olib keladi (kontrakturalar). Bir qancha hollarda suyaklarning bo‘g‘im ichidagi uchlari bir-biri bilan yopishib, bitib qoladi, ankilozlar deb shuni aytiladi. Kasallik zo‘rayib borganida umumiy ahvol og‘irlashib, erta­ lablari odam o‘zini og‘ir, tang sezadi, muskullar gipotro­fiyalanib boradi. Badan terisi, suyaklarda trofik o‘zgarishlar boshlanadi, odam ko‘p terlaydigan bo‘lib qoladi. Kasallik ba’zan isitma chiqishi, ishtaha pasayishi bilan birga davom etib boradi. Kasallikning boshlanishi o‘tkir, yarim o‘tkir va birlamchi surunkali tarzda bo‘lishi mumkin. Kasallik o‘tkir tarzda boshlanganida revmatizmdagiga o‘xshab ketadigan simptomatika kuzatiladi: dard birdan shiddat bilan boshlanib, bo‘g‘imlar anchagina shishib qoladi, juda bezillab turadi va harakatlari ancha chegaralangan bo‘ladi. Kasallik tana harorati ko‘tarilishi, qonda o‘zgarishlar yuzaga kelishi (leykotsitoz, ECHT kuchayishi) bilan birga davom etadi. Yarim o‘tkir holda o‘tganida klinik belgilari kamroq ifodalangan bo‘ladi. Kasallik notayin tarzda, zimdan o‘tib borishi bilan xarakterlanadi. Bo‘g‘imlar biroz shishib turadi, harakatchanligi bir qadar cheklanib qolgani holda anchagina og‘rib yuradi, qonda uncha keskin ifodalanmagan o‘zgarishlar bo‘ladi. Kasallikning surunkali shaklida bemorlar ob-havo o‘zgargan mahallarda zo‘rayib turadigan bo‘g‘im og‘riqlaridan noliydi, ularda yallig‘lanish alomatlari bo‘lmaydi. Revmatoid poliartrit bilan og‘rigan kasallarning qonida gipergamma-globulinemiya borligi, fibrinogen miqdori ko‘payib 295

qolgani topiladi, C-reaktiv oqsilga qo‘yilgan reaksiya musbat bo‘lib chiqadi, ECHT zo‘raygan bo‘ladi. Revmatoid artrit uchun diagnostik test Vaaler–Roze reaksiyasidir. Kasallik qo‘zib turgan davrda bu reaksiya revmatoid poliartriti bor bemorlarning 90% ida musbat bo‘lib chiqadi. Rentgenologik tekshirishda osteoporoz borligi, bo‘g‘imlararo tirqish torayib qolgani, tog‘ay va suyaklarning bo‘g‘imdagi yuzalari g‘adir-budur bo‘lib turgani (uzuratsiya) topiladi. O‘tishi. Bo‘g‘imlarning zararlanganini ko‘rsatadigan belgi­ larga ancha barvaqt va ko‘pincha ichki organlarning zararlan­ ganidan kelib chiqadigan simptomlar kelib qo‘shiladi. Yurakda miokardiodistrofiya borligi ma’lum bo‘ladi, goho endokardit boshlanib, aortal yetishmov­chilik paydo bo‘ladi. O‘pka to‘qi­ masining zararlanishi surunkali pnevmoniya boshlanishi bilan ma’lum bo‘ladi. Buyraklardagi o‘zgarishlar anchagina protenuriya bilan o‘tayotgan glomerulonefrit yoki amiloidoz ko‘rinishida aniqlanadi. Aksari limfa tugunlari kattalashib ketadi va jigar zararlanadi. Kasallik uzoq davom etib borganida gipoxrom anemiya va leykopeniya boshlanadi. Revmatoid artritning o‘ziga xos bir ko‘rinishi Bexterev kasalligidir. Bunda umurtqa pog‘onasida asta-sekin radikulitga o‘xshab ketadigan og‘riqlar paydo bo‘lib, umurtqa pog‘onasini tobora ko‘proq qimirlatmay qo‘yadi. Umurtqa pog‘onasi bilan bir qatorda, boshqa bo‘g‘imlar ham zararlanadi. Bexterev kasal­ ligida rentgenologik tekshirish o‘tkazib ko‘rilsa, umurtqaaro bo‘g‘imlarning ankilozga uchrab, umurtqa pog‘onasi boylam­ larining suyakka aylanib qolganligi topiladi («bambuk tayoq» simptomi). Profilaktikasi va davosi. Revmatoid artrit profilaktikasi surunkali infeksiya o‘choqlarini yo‘q qilish, organizmni chiniqtirib borish, allergik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlar ustidan dispanser nazorati olib borishdan iborat. 296

Kasallik qo‘zigan davrda organizmdagi immun o‘zgarishlarni bosish maqsadida revmatizmga qarshi vositalar qo‘llaniladi (asetil­ salitsilat kislota, amidopirin, butadion). Kortikosteroid preparatlar ishlatilganida hammadan yaxshi naf olinadi (prednizolon, deksa­ metazon, triamsinolon). Biroq, bularni uzoq ishlatganda asoratlar paydo bo‘lish xavfi bezgakka qarshi preparatlar berishga majbur etadi (delagil, xloroxin, rezoxin). Bo‘g‘im ichiga 30–100 mg dan gidrokortizon yuboriladi. Kasallikning o‘tkir fazasida zararlangan bo‘g‘imlarga ultrabinafsha nur berib turiladi. Yarim o‘tkir bosqichida UVCH-terapiya, diatermiya, mikroto‘lqinli terapiya buyuriladi. Ku­rortlarda kompleks davo qilish juda yaxshi naf beradi (Sochi, Masesta, Yevpatoriya, Saki, Odessa, Belokurixa). Davolash badantarbiyasi va massaj bilan birgalikda shifobaxsh balchiqlar, karbonatli, vodorod sul­fidli, radonli mineral suvlar bilan davo qilinadi. Parvarishi. Revmatoid artrit bilan kasallangan bemorlar, bo‘g‘im harakatlari chegaralangan bo‘lgani sababli, maxsus parvarishga muhtoj. Hamshira quyidagi tadbirlarni bajarishi lozim: shifokor ko‘rsatmalarini aniq bajarish; shaxsiy gigiyena tadbirlarini o‘tkazish: bemorlarni yuvin­tirish, yotoq yaralarni profilaktika qilish, ich kiyimlarni almash­tirish va b.; palatada sanitariya-gigiyenik sharoitni yaratish va uni saqlab turish; bemorlarga qulay o‘rin solib berish va uni ozoda saqlash; yuvinish, ovqat yeyish va fiziologik ehtiyojlar vaqtida og‘ir yotgan bemorlarga yordam ko‘rsatish. 2.13.2. Revmatizm kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi

Revmatizm – biriktiruvchi to‘qimaning tizimli yallig‘lanishi bo‘lib, asosan yurak va qon tomirlar sistemasida, kasallikka moyil kishilarda, A guruhiga kiruvchi, B – gemolitik streptokokk bilan bog‘liq holda rivojlanadi. Bu kasallikda, shuningdek, bo‘g‘im 297

seroz pardalari, asab sistemasi va boshqa ichki a’zolarning biriktiruvchi to‘qimalari yallig‘lanishi mumkin. Kasallikka keltiril­gan bu ta’rif (V. A. Nosonova, I. A. Bronzov, 1978-yil) uning rivojlanishida: 1) asosan yurak va qon tomirlar sistemasi shikast­lanishini; 2) kasallik rivojlanishiga moyil irsiyatning o‘rnini; 3) streptokokk infeksiyasining rolini ta’kidlaydi. Kasallikning mohiyati yurakning hamma qavatlari, shu jumladan, asosan, miokard va endokard shikastlanib, yurak yetishmovchiligini kel­tirib chiqaradigan qopqoqlar shaklining buzilishi va yurak teshiklarining torayishi – yurak illat (porok)i rivojlanishidadir. Revmatizm hamma yoshdagi kishilarni, lekin ko‘pincha bolalarni, yoshlarni shikastlantiradi. Revmatizm yer yuzining turli iqli­miy-geografik mintaqalarida uchraydi. Revmatizm bilan shikastlanish va mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi o‘rtasida uzviy bog‘liqlik borligi ma’lum. Revmatizm bilan shikastlanishda uy-joy va maktab sharoitlarining taqchilligi, sifatsiz ovqatlanish, tibbiy yordam ko‘rsatishning past darajadaligi alohida o‘rin tutadi. Sabablari. Revmatizmning asosiy sababi streptokokk infek­ siyasi bo‘lib, uning kelib chiqishi va rivojlanishining 2 asosiy omili organizm reaktivligining o‘zgarishidir. Revmatizm bilan shikastlangan kasallarning kasallik boshlanishidan oldin angina yoki surunkali tonzillit bilan og‘riganlari aniqlanadi. Strepto­ kokk infeksiyasi bilan bog‘liqlik bemorlar qonida streptokokk antigenlari va streptokokk antigenlariga qarshi antitanalar (ASL-O, ASG, antidezoksiribonukleaza B) katta miqdorda topilishi bilan tasdiqlanadi. Streptokokk virulentligi streptokokk hujayra devoridagi M oqsilning miokardni shikastlantiruvchi xili, uni revmatizm keltirib chiqaradigan xillaridagina uchraydigan C oqsil, streptokokk tashqi qobig‘ida joylashgan va neytrofillarning fagotsitar faolligini yo‘qotuvchi gialuron kislotasi, endotoksik 298

ta’sir ko‘rsatuvchi mukopeptid bo‘lishi bilan bog‘liqdir. O‘tkir streptokokk infeksiyani o‘tkazgan bemorlarning 0,3–3 foizigina revmatizm bilan shikastlanadi. Tanaga streptokokk infeksiyasi kirishiga javoban unda qonda aylanib yurib, o‘ta kichik qon ayla­nish yo‘nalishlarida (mikrosirkulatsiyada) cho‘kib, o‘tirib qoluv­­chi streptokokk antigenlariga qarshi antitanalar ishlab chiqariladi va immunologik birikmalar paydo bo‘ladi. Miokard va biriktiruvchi to‘qimani yana streptokokk zaharlari va fermentlari zararlantiradi. Revmatizm bilan kasallanganlarda immunolo­gik tizimning genetik kamchiligi bo‘lgani uchun strep­tokokk antigeni va immunologik birikmalar tanadan tezgina yo‘qol­maydi. Tasnifi. Hozirgi davrda revmatizm jarayonining kechish davri klinik-anatomik xususiyatlarini, a’zolar va a’zolar guruhi shikast­ lanishini, kechish xususiyatini va yurak-tomirlar sistemasining ish bajarish faoliyatini o‘zida aks ettiruvchi ish tasnifi va nomlari «Revmatizmning ichki tasnifi va nomlari» bo‘yicha 1964-yilning dekabrida o‘tkazilgan simpoziumda A. I. Nesterov ma’lumoti asosida qabul qilingan. Revmatizmda har xil a’zolar va a’zolar guruhining shikast­ lanishi, biroq, asosan, yurak shikastlanishi, kamroq hollarda bo‘g‘im shikastlanishi yuz beradi. Revmatik jarayon o‘ziga xos kechish xususiyatlari, klinik belgilariga ko‘ra 5 xil ko‘rinishda bo‘ladi: • o‘tkir kechish – birdan boshlanib, kasallikning bir qancha klinik belgilari yaqqol namoyon bo‘lganda patologik jarayonning yuqori darajada faolligi bilan o‘tadi, davolash tez va yaxshi natijali bo‘ladi; • o‘rtacha o‘tkir kechish – xuruj 3–6 oy davom etadi, klinik belgilari kasallikning o‘tkir kechishiga qaraganda biroz sustroq bo‘ladi, patologik jarayon ham o‘rtacha faollikda kechadi. Davo­lanish natijasi ham o‘rtacha bo‘ladi; 299

• cho‘zilgan kechish – xuruji 6 oydan ko‘proq davom etadi, kasallik belgilari kam, bir maromda bo‘lib, patologik jarayon o‘rta darajadagi faollik bilan kechadi, uzluksiz qaytalaydigan, kechishi to‘lqinsimon va noto‘liq sog‘ayish bilan o‘tadi, shikastlangan a’zolar soni har xurujda ko‘payib boradi; • yashirin kechish – revmatizm bilan shikastlanganlik ko‘pin­ cha klinik, laboratoriya hamda asboblar bilan tekshirishda aniqlan­masligi mumkin. Bemorda revmatizmning yashirin kechganini; • kasallikning asorati – yurak illat (porok)i paydo bo‘lga­ nidan bilish mumkin. Klinikasi. Ma’lumki, revmatizmda yurak va qon tomirlar sistemasi jarohatlanadi. Shu sababli revmatizmning hamma belgilarini yurak va yurakdan tashqari belgilarga bo‘lish maqsadga muvofiq bo‘lib, kasallikning klinik manzarasini shu nuqtayi nazar­dan o‘rganish kerak. Revmatizmning klinik manzarasi kasallik davri, yallig‘lanish jarayonining faollik darajasi, kasallikning kechish xususiyati, tabiati, yurak illat (porok)lari va yetishmovchiligi mavjudligi va boshqalarga bog‘liq. A. I. Nesterov fikricha, kasallik­ning rivojlanishi va klinik manzarasi shakllanishida uchta asosiy davrni farq qilish mumkin. • Birinchi (yashirin) davr, odatda, streptokokk infeksiyasi tugab, revmatizm xuruji boshlangun­cha 2–4 hafta davom qiladi. Bu davrda tana sezuvchanligi oshib, biriktiruvchi to‘qimaning toksik-infeksion shikastlanishi va streptokokk antigeniga javoban immun siljishlar ro‘y berishi kuzatiladi. Bu davr yo klinik belgilarsiz, yoki cho‘zilgan angina, surunkali tonzillitdan kechikib tuzalishga xos belgilar: o‘zini yomon his qilish, terlash, artralgiya, subfebrilitet bilan kechadi. Qonda streptokokk antigeni, antitanalar titri ko‘ta­rilishi, ECHTning o‘rtacha oshishi kuza­tiladi. 300

• Ikkinchi davr (revmatik xuruj) tanada giperergik reaksiya rivoj­lanishi, a’zolar shikastlanishi va kasallikning revmatik poliartrit, kardit, xoreyalarga xos klinik belgilari yuzaga kelishi bilan o‘tadi. Bu kasallikning boshlanishi – birinchi xuruji hisoblanadi. • Uchinchi davr himoya kuchlari va kompensatsiya reak­ siyalarining sifat o‘zgarishi, immunologik buzilishlarning kucha­yishi va distrofik o‘zgarishlar rivojlanishi bilan kechadi. Bu davrda revmatizm ko‘pincha cho‘zilib va uzluksiz qaytalanib kechadi. A’zolar o‘zgarishi kuchayadi va yomon oqibatlarga olib keladigan asoratlar kuzatiladi. Revmatizm klinik manzarasi uning birinchi xurujida hali yurak illat (porok)i paydo bo‘lmaganda yaqqolroq bo‘lishini nazarda tutish kerak. Yurak illat (porok)i shakllangan, bundan tashqari yurak yetish­mov­chiligi paydo bo‘lgan bemorlarda revmatizm qaytalansa, uning faollik belgilarini topish ancha qiyin. Revmatizmning birinchi xuruji ko‘pincha o‘tkazilgan infeksiya bilan bog‘liq bo‘ladi. Angina yoki yuqori nafas yo‘llarining shamollashidan 1–2 hafta o‘tgach tana harorati ba’zida 38–40°C gacha ko‘tariladi, bir kunlik o‘zgarish 1–2°C ni tashkil qiladi va ko‘p terlash kuzatiladi. Revmatizm qaytalanib, navbatdagi yangi yallig‘lanish faqat o‘tkazilgan infeksiya bilan bog‘liq bo‘lmay, balki boshqa sabablar: sovuq qotish, jismoniy zo‘riqish, jarrohlik muolajalaridan keyin bo‘lishi mumkin. Kasallikning eng ko‘p uchraydigan belgisi – yurak shikast­ lanishi – revmokarditdir. Revmokardit deganda, bir vaqtning o‘zida yurakning miokard va endokardit (80–100% bemorlarda) shikastlanishi nazarda tutiladi. Revmokarditda ko‘pincha miokardit (80–100%), 15–10% bemor­larda pankardit kuzatiladi. Miokardning klinik belgilari 301

ekssudatli yallig‘la­nishning miokardga tarqalish darajasiga bog‘­ liq bo‘ladi. Shunga ko‘ra yaqqol, o‘rtacha va sust ifodalangan karditlar farqlanadi. Katta yoshdagi odamlarda revmokardit yengil­roq, o‘rtacha va sust ifodalangan ko‘rinishda o‘tadi. Bemorlar yurak sohasidagi kuchsiz og‘riq va noxush sezgilardan, harakat qilganda hansirashdan, ba’zi hollarda yurak urishi yoki yurakning notekis urushidan shikoyat qiladilar. Bu belgilar yurakning revmatizm bilan shikastlanganligiga xos belgilar bo‘lmay, balki uning boshqa ka­salliklarida ham uchraydi. Birlamchi revmokarditda yurak, odatda, kattalashmagan bo‘ladi, ba’zida yurakning biroz kattalashgani aniqlanadi, eshitib ko‘rilganda yurak cho‘qqisida sustlashgan yoki bo‘g‘iq I ton, ba’zida patologik III va IV ton, yurak cho‘qqisida mayin «muskul» sistolik shovqin eshitiladi. Perikardit hozirgi davrda revmatizmning yurakdan tashqari belgi­lariga o‘xshab kam, asosan yoshlar va bolalarda, revmatizm o‘tkir kechganda uchraydi. Quruq perikardit rivojlanganda bemorlar yurak sohasida paydo bo‘lgan doimiy og‘riqdan shikoyat qiladilar. Yallig‘lanish suyuqligi yig‘ilishi bilan ekssudatli peri­kardit yurak qopchasida seroz-fibrinoz yallig‘lanish suyuqligi – ekssudat paydo bo‘lishiga olib keladi; bu holda suyuqlik perikard varaqlarni bir-biridan ajratib yuborganligi tufayli yurak sohasidagi og‘riq yo‘q bo‘lib ketadi. Bemorning gorizontal holatida ku­chayadigan hansirash paydo bo‘ladi. Quruq perikarditda perikard ishqalanishi shovqini, yurak chegaralarining hamma tomonga kengayganligi, yurak qopchasiga suyuqlik yig‘ilganda esa tonlarning pastligi, katta qon aylanish doirasida qon dimlanishi belgi­lari paydo bo‘lganligi aniqlanadi. Revmatik poliartit revmatizm o‘tkir kechganda 50% bemor­larda uchraydi. Bemorning katta bo‘g‘imlarida og‘riq paydo bo‘lganligi, faol harakat qilish qiyinlashganligi va chegaralanganligi, bo‘­ g‘im­larning qizargani va hajmi kattalashganligi qayd etiladi. 302

Poliartriti bor bemorlarda sinovial parda va bo‘g‘imlar atrofidagi to‘qimalarning yallig‘lanishi hisobiga bo‘g‘imlar shakli o‘zgaradi, paypaslab ko‘rilganda og‘riq paydo bo‘ladi. Shikastlanish bir bo‘g‘imda kamayib, boshqalarida ko‘payib, simmetrik bo‘ladi. Revmatik poliartritning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri revmatizmga qarshi dorilar berilgandan so‘ng uning tez va butunlay tuzalib ketishidir. Ba’zida bo‘g‘imlar shikastlanishi yallig‘lanishsiz, faqat og‘riq bilan namoyon bo‘ladi (poliartralgiya). Asab sistemasi va sezgi a’zolarining shikastlanishi juda kam hollarda bolalarda uchraydi. Bolalar (asosan, qizlar)dagina uchraydigan «kichik xoreya» emotsional beqarorlik va tana, oyoq-qo‘llar, mimika muskul­larining giperkinezlari bilan namoyon bo‘ladi. Teri kasallanganda shikastlangan tirsak, tizza bo‘g‘imlari atrofida, suyaklar turtib chiqqan yerlarda revmatik tugunchalar paydo bo‘ladi. Bular davolash davomida yo‘qolib ketadigan no‘xatday mayda, og‘rimaydigan qattiqqina hosilalardir. Hozirgi davrda bunday tugunchalar deyarli uchramaydi. Halqasimon eritema pushtirang halqasimon elementlar bo‘lib, qichishmaydi, oyoq va qo‘llarning ichki sathi, qorin, bo‘yin, tana terisida joylashadi va revmatizmga xos bo‘lib, 1–2% bemorda uchraydi. EKG usuli bilan tekshirilganda ba’zan yurak urishi maromi va o‘tkazuvchanligi buzilganligi, sinus taxikardiyasi va bradikardiyasi, sinus aritmiyasi, sinoaurikular tugun o‘tkazuvchanligi yomonlashishini, I darajali (R–Q oralig‘ining uzayishi), kamroq hollarda II darajali atrioventrikular blokadalar, ekstrasistoliya aniqlanadi. Revmatizmning birinchi xurujida, rentgen usuli bilan tekshi­ rilganda o‘zgarishlar topilmaydi. Yosh bolalarda revmokardit og‘ir kechgandagina yurak chap qorincha hajmining kengayishi (dila­tatsiyasi) hisobiga kattalashganini aniqlash mumkin. Yurak illat (po­rok) i bor bemorlarda revmokardit qaytalanganda rentgen usuli bilan tekshirilganda shu illat (porok)ga xos bel­gilar topiladi. 303

Exokardiografik tekshirishda birlamchi revmokardit bilan bog‘liq o‘zgarishlar topilmaydi. Tashxisi. Revmatizmni, ayniqsa, birinchi xurujida aniqlash ancha murakkab. Angina, surunkali tonzillit yoki yuqori nafas yo‘llari yallig‘lanishidan 1–3 hafta o‘tgandan so‘ng yoki sovuq qotishdan keyin, yurak va bo‘g‘imlarni shikastlantiradigan ka­ sallik paydo bo‘lsa, revmatizm to‘g‘risida o‘ylash mumkin. Revma­tizmning ko‘p belgili bo‘lishini nazarda tutib, uning tashxisini Amerika kardiologlari uyushmasi mukammallashtirgan va u A. I. Nesterov tomonidan to‘ldiril­gan, A. A. Kisel mezonlari asosida aniqlanadi. 1. Asosiy mezon. Revmakardit, poliartrit, xoreya, teri osti revmatik tugunchalari, halqasimon eritema, revmatik anamnez tasdig‘i. 2. Qo‘shimcha mezon: a) klinik mezonlari: artralgiya, isitma, tez charchash, adinamiya, terining oqarishi, vazamotor labillik, kapillarlar o‘tkazuvchanligining oshishi, burundan qon ke­tishi; b) laboratoriya belgilari: neytrofilli leykotsitoz, disproteine­miya, ECHT oshishi, S – reaktiv oqsil paydo bo‘lishi; d) asboblar yordamida tekshirgandagi o‘zgarishlar; EKGda atrioventrikul­ar o‘tkazuvchanligining sekinla­shishi. Revmatik anamnez deganda kasallikning streptokokk infek­ siyasi bilan bog‘liqligi, atrofdagi, oiladagi streptokokkli muhit (klinik-epidemiologik belgilari) tushuniladi. Bemorni 3–5 kun davomida revmatizmga qarshi davolash juda yaxshi natija bersa, tashxisini tasdiqlash deyilib, uni revmatizmning asosiy mezoniga kiritish mumkin. Hozirgi davrda revmatizmning kechishi ancha o‘zgarganligi sababli 1-asosiy va 2–3-qo‘shimcha mezonlar topilishi har doim ham revmatizm tashxisini qo‘yish imkonini beravermaydi. Asosiy mezonlardan xoreya, revmatik tugun, halqasimon eritema ancha kam uchraydigan bo‘lib qoldi. 304

Davolash. Hozirgi davrda revmatizmni davolash uch bosqichda olib boriladi: 1. Kasallikni faol davrida kasalxonada davolash. 2. Kasalxonadan chiqqandan keyin davolashni poliklinikani kardio­rev­matologik xonasida davom ettirish. 3. Bemorni ko‘p yillar davomida poliklinikada kasallik qay­ talani­shi­ning oldini olish maqsadida davolash va nazorat qilib borish. Davolash muolajalari quyidagilardan iborat: revmatizmning faol davrida streptokokk infeksiyasini yo‘qotish uchun antibiotiklar, asosan, sefazolin qo‘llaniladi. Davolash ikki hafta davomida olib boriladi. Sulfanilamidlar va tetratsiklin guruhidagi antibiotiklarni qo‘llash maqsadga muvofiq emas, chunki bu dorilar bakteriostatik ta’sir ko‘rsatib, streptokokklarning chidamli turlari paydo bo‘li­shiga olib kelishi mumkin. Faol revmatizmni davolashda yallig‘la­nishga qarshi har xil nosteroid dorilar ham qo‘llaniladi. Bulardan asetilsalitsilat kislota 1 g dan 3–4 marta (bir kunda 3–4 g) beriladi. Bu dori bemorga foyda bermasa yoki yoqmasa, 0,4 g dan bir kunda 3 marta brufen yoki 0,15 g dan butadion buyuriladi. Qo‘shimcha salbiy ta’siri kamroq bo‘lgan valtoren yoki indo­metatsin (0,05 g dan bir kunda 3 marta) ham berilishi mumkin. Bu dorilarni ovqat yoki sut bilan bir vaqtda ichish kerak. Bemor shifoxonadan chiqqandan keyin asetilsalitsilat kislotani bir kunda 1,5–2 g, brufenni 0,6 g, indometatsin va valtorenni 0,02–0,05 g ichish buyuriladi, bu dorilarni poliklinika shifokori nazorati ostida qabul qilish kerak. Ambulatoriya sharoitida davolanish muddati revmatik jarayonning kechish xususiyatlariga: o‘tkir, o‘rtacha o‘tkir kechganda 1–2 oyga cho‘zilib va uzluksiz qaytalab kechganda 2–4 oy bo‘lib, laboratoriya ko‘rsatkichlarining asli holiga qaytishiga bog‘liq. 305

Kasallik qaytalashining oldini olish tadbirlari bemorlarga yil bo‘yi har oyda 1500000 TB dan bitsillin-5 qo‘llab, streptokokk infeksiyasiga qarshi kurashish, infeksiya o‘choqlarini davolashni o‘z ichiga oladi. Revmatizm bilan kasallanganlar, albatta, dispanser hisobiga olinadi va kasallik qaytalanganligini o‘z vaqtida aniqlash, uni davolash, yurak illat (porok)lari og‘irlashib borganda jarrohlik usuli bilan davolash zarurligi masalalari hal qilib boriladi. Profilaktikasi. Kasallikning birlamchi oldini olish surunkali infeksiya o‘choqlarini, streptokokka sabab bo‘lgan kasalliklarni qunt bilan davolashni, tanani jismoniy tarbiya yordamida chiniqtirishni, uy-joy, o‘qish sharoitlarini yaxshilashni, sog‘lom hayot tarzini radio, televidenie, matbuot orqali targ‘ib qilishni o‘z ichiga oladi. Profilaktikaning asosi organizmning tabiiy immuniteti va turli infeksiyalarga nisbatan qarshiligini mustahkamlashdir. Bizda shunday chora-tadbirlar amalga oshiriladiki, bu birinchidan, sog‘lomlashtiruvchi chora-tadbirlarni ko‘rish, ikkinchidan, revmatizm xususida mushkul irsiyatga ega bo‘lgan surunkali tonzillit va boshqalar bilan og‘rib yurgan kishilarda profilaktik davoni o‘tkazib turishdir. Buning uchun 5–6 kunda bir marta 600000 TB da bitsillin inyeksiyasi tavsiya etiladi (hammasi bo‘lib 5 ta inyeksiya), kuniga 2–3 g asetilsalitsilat kislota yoki 0,3 g butadion ichib turiladi. Parvarishi. Bemorni parvarish qilish katta ahamiyatga ega. Aksariyat bemorlar juda ko‘p terlaydi, shuning uchun ichki kiyimlari, oqliklari tez-tez alishtirib turilishi, badan terisi bichilib ketmasligi uchun uni suv qo‘shilgan atir bilan artib turish, kasal bo‘g‘imlarni issiq tutish kerak. Yurak-tomirlar sistemasi kasalliklarida qilinadigan barcha parvarish yurak ishini imkoni boricha yengillashtirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Tabiiyki, bemorga ruhan orom beradigan sharoit yaratib berish: 306

xafa qiladigan, ba’zan esa to‘satdan quvontirib yuboradigan har qanday his-hayajonlardan uni mumkin qadar ehtiyot qilmoq kerak. Revmatizm bilan og‘rigan bemorlar kasalxonadan chiqib ketganlaridan keyin sovqotishdan ehtiyot bo‘lishlari lozim, zax binolarda bo‘lish bilan aloqador ish ularga to‘g‘ri kelmasligini hamshira bemorga suhbat vaqtida aytib o‘tishi kerak. Nazorat savollari: 1. Harakat organlarining anatomo-fiziologik xususiyatlarini gapirib bering. 2. Revmatizm qanday kasallik? 3. Revmatoid artrit haqida tushunchangiz. 4. Revmatoid artritda parvarish qilishda nimalarga e’tibor berish kerak? 5. Ortopedik jihozlar qanday tanlanadi?

2.14. Kаsb-kor kаsаlliklаridа hаmshirаlik pаrvаrishi Kasb-kor kasalliklariga ishlab chiqarishda, mehnat faoliyati davridagi noqulay omillar natijasida organizmning normal yashash faoliyatini izdan chiqaruvchi kasalliklar guruhi kiradi. Mehnat inson faoliyatining bir turi bo‘lib, kishi salo­matligini mustah­kamlashda ko‘maklashuvchi, jamiyatda yashash uchun qulay sharoit yaratishda ta’sir etuvchi omil hamdir. Shu bilan birga, ayrim mehnat turlari, ya’ni ish joyidagi noqulay sharoitlar kasb-kor kasalliklari kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bularga misol tariqasida ish joyining texnik jihatdan yaxshi jihozlan­maganligi, sanitar-gigiyenik me’yorlarga amal qilin­maslik, texnik xavfsizlik qoidalarining buzilishi va boshqalarni keltirish mumkin. Ishlab chiqarish mahsulotlari va mehnat faoliyatining asoslari ham ishlayotgan organizmga kasallik kelib chiqishida noqulay omil (kasb-kor omili) sifatida ta’sir etishi mumkin. Ishlab chiqarishning rivojlanishi va qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish mahsulotlarini kengaytirish borasida amaliyotda yangi toksik moddalarni qo‘llash, fizik omillarning ta’siri, odam orga­ nizmiga ta’sir etuvchi omillar (elektromagnit maydon, radioaktiv 307

va lazer nurlanishlar, tebranish, shovqin, chang, namlik, kimyoviy moddalar va b.) turining ko‘payishi va ular ta’sirining o‘zgarishiga sabab bo‘lmoqda. Etiologiyasi. • Ishlab chiqarish changlarining ta’sirini o‘z ichiga olgan kasalliklar (pnevmokoniozlar, changli bronxit va boshqalar). • Ishlab chiqarish muhitining jismoniy ta’sirlarini o‘z ichiga olgan kasalliklar (tebranish kasalligi, kuchli shovqin ta’sirida shikastlanish, tashqi muhitning yuqori va past harorati). • Ishlab chiqarish muhitining kimyoviy ta’sirini o‘z ichiga olgan kasalliklar (o‘tkir va surunkali zaharlanishlar). • Ishlab chiqarishning biologik ta’sirini o‘z ichiga olgan kasalliklar. • Ayrim a’zo va tizimlarning zo‘riqishidan kelib chiqadi­gan kasb kasalliklari. Ishlab chiqarish muhiti va mehnat jarayoni­ning xarakteri, sharoiti, meh­natkashlarning funksional qobi­liyatiga va sog‘lig‘iga katta ta’sir ko‘r­satadi. Mehnat turi xavfi va za­rarli sharoitiga ko‘ra 3 bosqichga bo‘linadi: • Mehnat turi va sharoitiga ko‘ra aniqlangan va ta’sir to‘xtatgandan keyin qayta xarakterga ega bo‘lgan funksional o‘zgarishlar yuz berishi mumkin. • Mehnat turi va sharoitiga ko‘ra funksional o‘zgarishlarga olib keladigan va vaqtinchalik mehnat faoliyatini yo‘qotib, kasb kasalliklarining yengil shakli vujudga kelishi mumkin. • Mehnat turi va sharoitiga ko‘ra kasb kasalligining xavfli rivoj­lanishi va vaqtinchalik mehnat faoliyatini yo‘qotib, kasal­likning yuqori bosqichiga ko‘tarilishi. 308

2.14.1. Pnevmokonioz kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi Kasb-kor kasalliklari ichida juda ko‘p tarqalgan va o‘rganilgani, har xil changlar bilan nafas olishiga bog‘liq bo‘lgan – chang natijasida kelib chiqadigan bronxitlar va pnevmokoniozlardir. Changning hosil bo‘lishi sanoat va qishloq xo‘jaligining turli tarmoqlarida ishlab chiqarishiga bog‘liq. Bularga tog‘-kon, ko‘mir ishlab chiqarish, metall, metallni qayta ishlash va mashinasozlik korxonalari, qurilish materiallarini (sement, ohak va b.), qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash (don, paxta va b.) kiradi. Pnevmokonioz – surunkali kasb-kor kasalligi bo‘lib, o‘pka to‘qi­masida skleroz (qo‘shuvchi to‘qima yoki fibrinoz) jarayoni va o‘pka emfizemasi rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Shuning evaziga ko‘krak ichi limfalari kattalashadi. Sabablari. O‘pka patologik holatining rivojlanishi, bosh­ lanishi, ko‘rinishi, klinik belgilarining namoyon bo‘lishi, kasallikning kechishi quyidagi etiologik omillarga bog‘liq: changning xarakteriga, havoning changlash darajasiga; chang bilan ta’sirlanish (davomiylik) vaqtiga («changdan zo‘riqish»); changga nisbatan organizmga individual ta’sir­chanligi (sezgirligi) ga; immun tizim holati va boshqalarga. Ishlab chiqarish changlari xarakteriga asosan ularning fizikaviy xususiyatlari va kimyoviy tabiati juda xilma-xildir. Changning fizikaviy xususiyatlari uning organizmga ta’sirini aniqlashda yordam beradi. Mazkur tarmoq ishlarini tibbiyot hamshirasi albatta bilishi kerak: changning turini, qattiqligini, eruvchanligini, tuzilishini (struktura), hajmini, elektrozaryad holatini. Chang tarkibiga qarab neorganik, organik va aralash turlarga bo‘linadi. Tarkibi minerallar yoki metallardan tashkil topgan bo‘lsa neorganik, kelib chiqishi o‘simlik yoki hayvon mahsulotlari va mikro­organizmlardan bo‘lsa organik hisoblanadi. 309

Pnevmokoniozlar asosan neorganik changlardan kelib chiqib, juda ham zararlisining hajmi 1–2 mkm dir. Havoda chang yuqori konsentratsiyada bo‘lishi sababli o‘pka alveolalariga tushadi va u yerdan fagotsitlar yordamida transportirovka qilinib, hujayralararo bo‘shliqqa o‘tadi va pnevmokonioz rivoj­lanadi. Chang xarakteriga qarab pnevmokoniozlarning bir necha turlari tafovut qilindi: Silikoz tarkibida kremniy dioksidni saqlagan chang zarralari asosidagi pnevmokonioz. Silikatoz tarkibidagi asbest, talk, sement, kaolin, slyud zarra­ chalari, shisha tolalari sababli kelib chiqadigan pnev­mokonioz. Metallokonioz tarkibida alumin, temir va boshqa metall zarralari (metallokoniozlar ichida berilli zarrachalarini saq­lagan changlar bilan bo‘lsa – berillioz)dan paydo bo‘lgan pnevmo­konioz. Karbokonioz tarkibida ko‘mir, grafit va boshqalar sababli. Neorganik va organik changlar, ya’ni aralash changlardan (paxta, don va b.) kelib chiqadigan pnevmokonioz Klinikasi. Pnevmokoniozlarning barcha turlarida klinik belgilar deyarli bir xil, buning uchun kasb-korga xos anamnez yig‘ishda hushyor bo‘lish kerak. Xarakterli belgilari: kuchayib boruvchi o‘p­ ka yetishmovchiligi (kuchayib boruvchi hansirash) va surunkali, qaytalanib turuvchi bronxit belgilari. Ko‘krak qafasida og‘riqlar aniq­ lanishi mumkin, chunki ko‘proq plevra varaqlari yopishib qoladi. Asorati. Pnevmoniya bilan bo‘lsa, tana harorati ko‘tarilishi va o‘pkada namli xirillashlar eshitilishi mumkin. Diagnostika uchun eng xarakterlisi rentgenologik tekshi­ rishdir. Pnevmokoniozlarning 3 ta bosqichi tafovut qilinadi: 1-bosqich uchun xarakterli simptomlari o‘pka ildizi rasmining ku­chayganligi, ko‘krak ichi limfa tugunlarining kattalashuvi va deformatsiyasi hisoblanadi. 310

2-bosqichi uchun xarakterli simptomlari ikkala o‘pka ham diffuz holdagi o‘choqlar (tugunchalar), asosan ko‘proq o‘pka ildiziga yaqinroq joylarda, yana emfizemalar aniqlanishi. 3-bosqich uchun xarakterli simptomlar o‘pkada konglomerant (to‘p­lan­gan) tugunlar, pnevmokoniotik kavernalar, o‘pka fibrozi bo‘lishi­dir. Pnevmokoniozlar natijasida rivojlangan bronxoektazlar aniqlanadi. Silikoz – pnevmokoniozlarning juda ko‘p uchraydigan va og‘ir o‘tadigan turidir. Bu kasallik sanoatning juda ko‘p tarmoqlarida: tog‘ konlarida, ko‘mir konlarida, litiy ishlab chiqarish, keramika sanoatida ishlaydiganlarda uchraydi. Kasallikning 1-bosqichi asosan kasb-kor zarralari omillari bilan 4–5 yil ishlagandan keyin aniqlanadi. So‘ng har 4–5 yilda 1-bosqich ikkinchisiga o‘tadi (tez rivojlanganda), har 10–20 yilda 1-bosqish ikkinchisiga o‘tadi (sekin rivojlangan turida). Katta yoshdagi odamlarda, agar oldindan nafas olish sistemasi kasalliklari bo‘lsa, kvars changlari konsentratsiyasi ortiq bo‘lsa, silikoz kasalligi bir necha oylarda ham boshlanishi mumkin. Bu kasallikning xarakterli belgilaridan biri – ko‘krak qafasidagi og‘riqdir. Silikozning eng ko‘p uchraydigan asorati tuberkulyoz bo‘lib, bu silikotuberkulyoz deb ataladi. Bu kasallikda ko‘pincha spontan pnevmotoraks yuz beradi. Pnevmoniya, bronxoektazlar juda kam uchraydi. Silikoz fonida artrit rivojlanishi mumkin (turlar o‘zgargan holatda). Bisinoz – paxta changi natijasida kelib chiqadigan kasallik bo‘lib, asosan klinik ko‘rinishi bronxospastik sindrom hisoblanadi. Nafas qisish xuruji ish boshlangandan bir necha soat keyin boshlanadi (asosan ish haftasining boshida), odatda ish kunining oxirida to‘xtaydi. Kasallikning rivojlangan davrida nafas qiyinlashadi, hansirash doimiy bo‘lib qoladi. Nafas yetishmovchiligi kuchayib boradi, o‘pka gipertenziyasi rivojlanadi va o‘pka-yurak sindromi kelib chiqadi. 311

Davosi. Bu kasalliklarni davolashdan oldinroq, proflaktikasiga juda katta e’tibor berish lozim. Asosan simptomopatologik davo qilinadi (ya’ni, nafas yo‘llari funksiyasini yaxshilash, ingalyatsiyalar, ishqoriy va kislota-ishqoriy muhitda). Tuberkulyozli asoratlarda silga qarshi maxsus davo choralari olib boriladi. Fizioterapevtik muolajalar: ultrabinafsha nurlari bilan nafas yo‘llarini nurlantirish va ultra yuqori tebranishli elektr maydonidan foydalaniladi. Kasallikning og‘ir turlarida gormonlar qo‘llanadi. Profilaktikasi. Pnevmokoniozlarning oldini olishdagi asosiy tad­birlar ishlab chiqarishdagi changlarning oldini olishga qaratilgan. Ishlab chiqarish texnologiyasi mexanizatsiyasini yaratish. Ishlab chiqarishda chang hosil qiluvchi qurilmalarining germetizatsiyasini tashkil etish. Chang hosil qiluvchi ishlab chiqarish qurilmalarining masofadan boshqarish ishlarini tashkil etish. Changtutgich va changyutgich quril­malarini tashkil etish. Ishlab chiqarish korxonalarida mahalliy va umu­miy ventilyatsiyalardan foydalanish. Bemorlаrdа hаmshirаlik pаrvаrishi. Nаfаsi qisilаyotgаn bemorlаr mаjburiy hоlаtdа, ya’ni yarim o‘tirgаn hоlаtgа kеltirilаdi, siqib turgаn kiyimlаri bo‘shаtilаdi, tоzа hаvо kirish tа’minlаnаdi. Yo‘tаl paytida bemorgа iliq ishqоriy suyuqlik bеrilаdi. Аllеrgеnlаr bilаn аlоqа bo‘lishdаn ehtiyot qilinаdi, uzоq muddаt chаng kirishdаn ehtiyot bo‘lish kеrаk. Аlmаshinuv mahsulotlаri chiqib kеtishi uchun chеkishni tаshlаsh kеrаk. Yuqоri nаfаs yo‘llаrigа infеksiya kirmаsligi uchun kuzаtib bоrish kеrаk. Bemorgа nаfаs mаshg‘ulоtlаrini o‘rgаtish kеrаk. Shifоkоr ko‘rsаtmаsigа binоаn bаlg‘аm ko‘chiruvchi mukolitiklаr vа brоnxоlitik vоsitаlаr bеrish kеrаk. Xоnа tоzаlаyotgаndа chаngyutgich ishlаtilmаydi, fаqаt аrtib yuvilаdi. Bir kundа bir nеchа bоr xоnа nаm usuldа tоzаlаnаdi. 312

Ko‘krаk qаfаsidа оg‘riq bo‘lgаndа tibbiyot hаmshirаsi bemorgа qulаy vаziyat yarаtаdi, shifоkоr ko‘rsаtmаsigа binоаn xаntаl qo‘yadi vа оg‘riq qоldiruvchi prеpаrаtlаr bеrаdi. Bemorlаrgа o‘zini o‘zi pаrvаrish qilishdаgi ko‘nikmаlаrni o‘rgаtish Fаоllik vа dаm оlish vаqtlаrini to‘g‘ri tаqsimlаsh bo‘yichа qo‘l­lanma. Jismоniy ishlаr vа nаfаs оlishning qiyinlаshishi o‘zаrо bоg‘liqligini tushuntirish; nаfаs оlish uchun qulаy vаziyatni аniqlаsh; bemor bilаn birgаlikdа аniq vа rаvоn rejаlаr tuzish va unga erishish; o‘zini o‘zi bаhоlаshni o‘tkаzish (оlgаn nаtijаni bаhоlаsh, kаmchiliklаrni аniqlаsh vа ulаrni bаrtаrаf qilish yo‘llаrini аmаlgа оshirishdir). Nazorat savollari: 1. Pnevmokoniozga ta’rif bering. 2. Pnevmokonioz sabablari qanday? 3. Pnevmokonioz profilaktikasini gapirib bering.

2.15. Salomatlik va sog‘lom turmush tarzi Inson salomatligini saqlash va mustahkamlash, qolaversa, uzoq umr ko‘rishning yagona yo‘li sog‘lom turmush tarzi ekanligi endilikda hech kimga sir emas. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda yashovchilar ko‘proq turmush tarzini sog‘lomlashtirishga harakat qilishadi. Shu bois, eng avvalo, o‘z sog‘lig‘ini o‘ylashi darkor, hamda sog‘liqni ta’minlagan holda o‘zining iqtisodini ham mustahkamlab bori­shi lozim. Sog‘lom turmush tarzi tarafdorlarining fikricha, agar odamlar quyidagilarga amal qilishsa, deyarli kasal bo‘lishmaydi. Birinchi shart. Ovqatlanishni to‘g‘ri tashkil qilish. Ovqatlanish shunday tashkil etilishi kerakki, u o‘zining fizik, kimyoviy hamda biologik xususiyatlari bilan inson tanasiga og‘irlik qilmasligi, 313

aksincha, tez va oson hazm bo‘lib, organizmni kerakli oziq moddalar bilan ta’minlay olishi lozim. Ikkinchi shart. Hayot – harakatdadir. Inson kundalik hayotida jismoniy mashqlar, sport o‘yinlar, badanni chiniqtiruvchi muolajalar bilan ko‘proq shug‘ullansa, uning tanasidagi fiziologik, biologik jarayonlar tezlashadi va oqibatda kayfiyati ko‘tariladi, ishchanligi ortadi. Shubhasiz, bu salomatlikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Uchinchi shart. Kun tartibi va ishni biologik rejimlar asosida tashkil qilish. Koinotda tabiiy hodisalar ma’lum bir tartib asosida takrorlanadi. Xususan, quyoshning har kuni ma’lum vaqtda chiqishi va botishi, yil fasllarining har yili takrorlanishi tabiatdagi barcha harakatlarning ma’lum bir tartibga bo‘ysundirilganligi misol bo‘la oladi. Xuddi, shuningdek, tartibli harakatlar kishi badanida ham sodir bo‘ladi. Masalan, yurakning har daqiqada 70–75 marotaba bir maromda urishi, nafas olishning bir daqiqada 16–20 marta takrorlanishi kishi tanasida ma’lum bir qonuniyat borligidan darak beradi. Bunday tartibga solingan biologik hodisalar 100 dan ortiq. Odam tanasi to‘qimalaridagi o‘zgarishlar ham shu qonuniyatga bo‘ysunadi. Demak, tabiatdagi va tanamizdagi hodisalar o‘ziga xos qoidalarga amal qilar ekan, biz kundalik turmushimizni ma’lum bir tartib asosida tashkil etishimiz va bu tartib organizmimizdagi o‘zgarishlarga mos bo‘lishi kerak. Masalan, inson paydo bo‘lganidan beri uning organizmi­ mizdagi faollik kunduzi ortadi, kechasi susayadi. Bordi-yu, biz shu tartibga bo‘ysunmay faqat ovqat yeyish, ichkilikbozlik va turli nomaqbul ishlar bilan band bo‘lsak, bunday holat sog‘lig‘imizga katta zarar yetkazadi. To‘rtinchi shart. Ruhiy osoyishtalik yoki asabiy muvozanatni ta’minlash. Bu shartning mohiyati katta. Negaki, bizning tanamiz, ichki a’zolarning faoliyati asab sistemasi bilan boshqariladi. Ichki a’zolarning me’yoriy ishi esa ruhiy holatimizni, kayfiyatimizni 314

belgilaydi. Shuning uchun, behudaga jizzakilik qilmaslik, yaxshi narsalar to‘g‘risida o‘ylab, oqilona fikrlash, yomon va gunoh ishlardan o‘zini tiyish, nafsga erk bermaslik, ota-bobolar o‘gitlarini hayotda qo‘llash, xushfe’l, xushmuomala bo‘lish sog‘liqni saqlash va mustahkamlashga xizmat qiladi. Beshinchi shart. Ichkilikbozlik, kashandalik va giyohvandlik kabi zararli odatlardan o‘zini tiyish. Bu illatlarning kishi tanasiga, sog‘lig‘iga, turmush tarziga ziyoni bisyorligi shubhasizdir. Bu odatlarning zararini bilmaydigan odamning o‘zi yo‘q. Bunday shaxslarni hayotga befarq, tavakkaliga yashovchi va o‘z sog‘lig‘ini o‘ylamaydigan, faqatgina shu kunning rohati, bir fursatlik aldamchi ko‘ngilxushlik uchun yashovchilar deyish mumkin. Oltinchi shart. Ozoda-orastalikka rioya qilish, atrof-muhitga bo‘lgan munosabat masalasi. Inson o‘z faoliyati bilan tanasi va atrof-muhitga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, biror ish qilganda qo‘l, kiyim-bosh, shuningdek, badan va ichki a’zolarning faoliyati tufayli modda almashinishi natijasida hosil bo‘lgan muhitlardan teri ifloslanadi. Hayotimiz uchun zarur bo‘lgan oziqovqat va shu kabilardan chiqindilar paydo bo‘ladi. Bularni to‘g‘ri kelgan joyga tashlash tufayli atrof-muhit zararlanadi. Oqibatda suvda, tuproqda, havoda kishi salomatligiga salbiy ta’sir qiluvchi omillar vujudga keladi. Shuning uchun, ozodalikka rioya qilish kundalik turmushimizda odatiy holga aylanishi kerak. Sog‘lom turmush tarzining yana bir muhim sharti, bu sog‘lom turmush kechiruvchi odamlar bilan do‘stlashishdir. Bugungi kunda O‘zbekistonda aholi salomatligini saqlash uchun keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Birlamchi tibbiy sanitariya yordami (BTSY) bu boradagi ko‘zlangan maqsadni ro‘yobga chiqarish usulidir. Birlamchi tibbiy sanitariya yordami quyidagi vazifalarning bajarilishini o‘z ichiga oladi: salomatlikni himoya qilish muammolari va ularni hal etish yo‘llarini tushuntirish; oqilona ovqatlanish, toza ichimlik suvi bilan ta’minlashga 315

erishish, onalik va bolalikni himoya qilish, oilani rejalashtirish; odamlar o‘rtasida yuqumli kasalliklar tarqalishining oldini olish va ularga qarshi kurashish, boshqariluvchi yuqumli kasalliklarga qarshi vaksinatsiya o‘tkazish, keng tarqalgan kasalliklar va jarohatlanishlarning oldini olishda asosiy zarur vositalar bilan ta’minlash. 1986-yil Ottavada sog‘liqni mustahkamlash bo‘yicha birinchi konferensiya bo‘lib o‘tdi. Ushbu konferensiyada «2000-yilda hammaga sog‘liq» degan hartiya qabul qilinib, Butun Jahon Sog‘liqni saqlash tashkilotiga a’zo davlatlar tomonidan tasdiqlandi. Ottava hartiyasi Sog‘liqni saqlash bo‘yicha quyidagi yo‘nalishni ishlab chiqdi: Davlat siyosatini salomatlikni saqlashga yo‘naltirish. Bunday siyosat sog‘liqni saqlash negizini tashkil etadi va uni rivojlanishiga yordam beradi. Bu siyosatda insonlarni sog‘lig‘iga zarar keltiradigan tovarlarga soliq solish misol bo‘lishi mumkin, piyodalar va velosipedchilar yo‘lini qurishga mablag‘ ajratish, o‘quvchilarni qo‘shimcha ovqat bilan ta’minlash. Farovon sotsial muhitni barpo etish. U davlat va oila darajasida barpo etilishi mumkin. Inson uchun sog‘lom hayot tarzini ushlab turish oson kechadi, qachonki uning yon tevarakdagilar ham shunga rioya qilsa. Misol uchun: jamoat (transpot, restoran, o‘quv muassasalari) yoki ish joylarida chekishni man etish. Tamaki va spirtli ichimliklar reklamasini chegaralash, omma­ viy axborot vositalarda sog‘lom turmush tarzini targ‘ibot qilish, sport bilan shug‘ullanish uchun hamma sharoitlarni yaratish. Mahalliy harakatlarni kuchaytirish maqsadida sog‘lom tur­ mush tarzini targ‘ib qilish, sog‘liqni mustahkamlash mahalliy tashabbusni qo‘llash, jamoatning negativ holatlari bilan kurash olib boriladi. Shaxsiy malakani rivojlantirish insonlarni sog‘liq va sog‘lom turmush tarziga o‘rgatishga asoslanadi. 316

Barcha odamlarda shaxsiy ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun sog‘liq va sog‘lom turmush tarzini o‘rganish zarur. Mavjud tibbiy xizmatlarni qayta yo‘naltirish kasalliklarni profilaktika qilish rolini kuchaytirishga qaratilgan. U albatta mavjud kasalliklarni davolashga nisbatan qulayroq bo‘lishi lozim. Agar barcha aholi sog‘lig‘ini mustahkamlash borasidagi faoliyat yo‘nalishlari birgalikda ishlatilsa, sog‘liqni saqlashning asosiy «Sog‘liq hamma uchun» shiori real ma’noga ega bo‘ladi. Dispanserizatsiya – bu tibbiyot muassasalarida har doim shifokorlar tomonidan odamlarni sog‘lig‘ini bilish, kasallikni oldini olish, ularni o‘z vaqtida davolash va profilaktika qilishdir. Kasalliklarni profilaktika qilish har bir jamiyat a’zosini har qanday holatda sharoitini ta’minlashdir. Bunda atrof-muhitni muhofaza qilish ko‘zda tutilmoqda, shu bilan birga onalik va bolalikni asrash va hokazo. Vaksinatsiya – bu ko‘pgina og‘ir yuqumli kasalliklarda qo‘llanilib, organizmga tushishi mumkin bo‘lgan infeksiyaga qarshi qo‘llaniladi. Emlashdan so‘ng organizmda yetarlicha miqdorda ma’lum infeksiyaga qarshi antitelolar ishlab chiqariladi. Emlash turiga qarab infeksiya qo‘zg‘atuvchisiga qarshi antitelolar (immunitet) bir necha oydan bir necha yilgacha va hatto umrbod saqlanadi. Tibbiyot hamshiralarining vazifasi – sog‘lom turmush tarzi­ ning mazmunini ochib berish, kasalliklarning oldini olish, salomatlikni muhofaza qilish va yaxshilashda uning ahamiyatini ko‘rsatish, jamiyatda yashovchi har bir fuqaroda sog‘lom turmush kechirishga xohish uyg‘ota bilish va uni shakllantirishga ko‘maklashishdir. Birlamchi kasallikning oldini olishni axloq va sog‘lom turmush tarzi ko‘nikmalari ko‘rinishida mustahkamlash va rivojlantirish, aholini (uning yoshi, jinsi va ijtimoiy gu­ ruhlarini) gigiyenik jihatdan tarbiyalash tizimining asosini tashkil etishi kerak. 317

Sanitariya maorifining maqsadi – sanitariya madaniyatini oshirish, aholining sog‘lig‘ini mustahkamlashda muhim zamin bo‘lgan gigiyena bilimlari va axloqini shakllantirish, mehnat qobiliyatini oshirish hamda uzoq umr ko‘rishni ta’minlashdan iborat. Sanitariya maorifi kasallanishni kamaytiradigan, dardni yengillashtiradigan omillardan biridir, chunki sanitariya jihatidan savodli kishilargina o‘zlarini qanday tutishni yaxshi biladilar. Sanitariya-gigiyena ko‘nikmalarini tarbiyalash onalar va oila­ ni, maktabgacha, so‘ngra maktab yoshidagi bolalarni, aholi­ning keyingi yosh guruhlarini tarbiyalashni izchillik bilan o‘z ichiga olishi kerak. Sanitariya maorifi shifokorlarning muhim ish uslubi, tibbiyot fani va mafkura ishining bir sohasi hamdir. Bu ishda hozirgi respublikamizda «Sog‘lom avlod uchun», «Ekosan», «Nuroniy», «Umid» jamg‘armalari, Qizil Xoch va Qizil Yarim Oy jamiyatlari, shuningdek, nodavlat notijorat targ‘ibot tashkilotlari faol ishtirok etadi. Tibbiyot hamshiralari sanitariya madaniyati darajasini oshirishda faol bo‘lishlari shart. Sanitariya maorifi xalq ma’naviy ehtiyojlarini rivojlantirishda, kishilarni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash katta ahamiyat kasb etadi. Sanitariya maorifi targ‘iboti og‘zaki, bosma, ko‘rgazmali va aralash usullar yordamida olib boriladi. Ma’ruzalar tayyorlash, suhbat tariqasida savol-javob kechalari, sanitariya devoriy gazetalari chiqarish, gigiyena ko‘rgazmalari tashkil etish, radio va televideniyeda sog‘lom turmush tarzini targ‘ibot va tashviqot qilishda yaxshi samara beradi. Nazorat savollari: 1. Salomatlikka ta’sir etuvchi omillarni aytib bering. 2. Sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish qoidalarini bilasizmi? 3. Dispanserizatsiya haqida fikringiz. 4. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda tibbiyot hamshirasining vazifalari qanday? 5. Zararli odatlarga nimalar kiradi?

AMALIY KO‘NIKMALAR O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi ___________________________ muassasa nomi

Kasalxonadagi bemorning tibbiy bayoni №_______ Kasalxonaga yotqizilgan kuni va vaqti _____________________ Kasalxonadan chiqarilgan kuni va vaqti_____________________ bo‘limi, xona №________________________________bo‘limiga yotqizilgan______________kun yotib davolangan____________ Bemorni olib yurish turlari: aravachada, zambilda, o‘zi yura oladi (tagiga chizilsin) Qon guruhi__________________rezus omili_________________ Dorilarning nojoya ta’siri ________________________________ (dorining nomi, nojo‘ya ta’sirining ko‘rinishi)

1. Familiyasi, ismi-sharifi________________________________ _____________________________________________________ 2. Jinsi____________________ 3. Yoshi_________ (to‘liq yosh, bolalar uchun: l yoshgacha-oylik hisobida, 1 oygacha-kunlar hisob.) 319

4. Doimiy yashash joyi: shahar, qishloq (tagiga chizilsin)_______ _____________________________________________________ (yashash joyi ko‘rsatilsin, viloyatdan kelganlar uchun adresi va yaqin)

5. Ish joyi, kasbi, lavozimi_______________________________ Qarindoshlarining yashash joyi va telefon nomerlari ko‘rsatilsin

_____________________________________________________ (o‘quvchilar uchun – o‘qish joyi; bolalar uchun – bolalar muassasasining nomi)

_____________________________________________________ (nogironlar uchun – nogironlikning turi va guruhi, ulug‘ vatan urush nogironi)

6. Bemor qayerdan yuborilgan____________________________ (davolash muassasasining nomi)

7. Kasalxonaga shoshilinch ravishda keltirilgan: ha, yo‘q______________________________________________ ha, yo‘q (tagiga chizilsin)

Qanday transportda_____________________________________ Kasallik boshlangandan so‘ng o‘tgan vaqt jarohatdan so‘ng, rejali ravishda (tagiga chizilsin)

8. Bemor yo‘llanmasidagi diagnozi________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________ 320

Аrtеriаl bоsimni o‘lchаsh Kerakli jihozlar: tаnоmеtr, fоnеndоskоp, 70% li spirt, paxta yoki doka sharchalar, steril doka yoki salfetkalar, yostiqcha. Harakat algoritmi: 1. Qo‘l yuvilаdi vа quritilаdi. 2. Tаnоmеtr, fоnеndоskоp tаyyorlаnаdi. 3. Bеmоrgа muоlаjа hаqidа mа’lumоt bеrilаdi. 4. Bеmоr qulаy vаziyatdа yotqizilаdi (o‘tqаzilаdi). 5. Bеmоrning yalаng‘оchlаngаn qo‘ligа tirsаk bo‘g‘imidаn 2–3 sm yuqоrigа mаnjеtka o‘rаlаdi. Qo‘l vа mаnjеtkа оrаsigа 1 tа bаrmоq sig‘ishi kеrаk. 6. Tirsаk bo‘g‘imidа yеlkа аrtеriyasi tоpilаdi vа fоnеndоskоp qo‘yilаdi. 7. Mаnjеtkаgа rеzinаli balоn yordаmidа аstа-sеkin hаvо bеrilаdi. 8. Hаvо bоsimi оstidа tanomеtrdаgi simоb shishа nаychаgа ko‘tаrilаdi, аrtеriyadаgi pulsаtsiya tоvushi eshitiladi. 9. Tanоmеtrdаgi ko‘rsаtkich rаqаmni esdа sаqlаnаdi. 10. Vintel оchilаdi vа аstа-sеkin hаvо chiqаrilаdi. 11. Fоnеndоskоp tirsаk bo‘g‘imigа qo‘yilаdi. 12. Nоkchаdаgi vintеlni yopib, hаvо yubоrilаdi, оldingi rа­ qаm­dаn bаlаndrоq (20–30 ml simоb ustunigа) ko‘tаrilаdi. 13. Vintеl аstа-sеkin оchilаdi vа hаvо chiqаrilаdi. Tanоmеtr strеlkаsi аstа-sеkin tushirilаdi. 14. Pаydо bo‘lgаn tоvush diqqаt bilаn eshitilаdi vа tоvush eshitilgаn rаqаm eslаb qоlinаdi, bu sistоlik bоsim dеb yuritilаdi. 15. Pаydо bo‘lgаn tоvushning tаmоm bo‘lgаn pаyti tоnо­ mеtrdаgi rаqаm diаstоlik bоsim dеb yuritilаdi. 16. Mаnjеtkаdаgi hаvо chiqаrilаdi vа yеchilаdi. Bеmоr o‘z hоlаtigа kеltirilаdi. 17. Аrtеriаl bоsimni bаhоlаb, kеrаk bo‘lsа shifokorgаchа bo‘l­ gаn yordаm ko‘rsаtilаdi. 18. Оlingаn mа’lumоtlаr bemorning tibbiy kаrtаsigа qаyt etilаdi. 321

19. Ko‘rsаtilgаn rаqаmlаr nisbаt shаklidа (110/70) jаdvаl tаrzidа hаrоrаt vаrаqаsigа qаyt etilаdi. 20. Qo‘l yuvilаdi.

Arterial bosimni o‘lchash

4-rasm. O‘lchash jarayoni. 322

Pulsni аniqlаsh vа nаfаs hаrаkаtlаrini sаnаsh Kerakli jihozlar: soat, sekundomer, 70% li spirt, paxta yoki doka sharchalar, steril doka yoki salfetkalar, hаrаkаt vаrаqаsi.

Yelka arteriyasida Tizza osti arteriyasida

To‘piq arteriyasida 5-rasm. Pulsni aniqlash. 323

Harakat algoritmi: 1. Qo‘l yuvilаdi vа quritilаdi. 2. Sоаt tаyyorlаb qo‘yilаdi. 3. Bеmоrgа muоlаjа mаqsаdi hаqidа tushunchа bеrilаdi. 4. Bеmоr qulаy vаziyatdа o‘tqizilаdi yoki yotqizilаdi. 5. Bеmоrning bilаk sоhаsi qo‘lgа оlinаdi. 6. Bilаk аrtеriyasi 2–3–4-bаrmоqlаr bilаn tоpilаdi vа аstаsеkin bоsilаdi. 7. Puls аniqlаnаdi. 8. Puls tеzligi 1 dаqiqаdа sаnаlаdi. 9. Nаtijа bаhоlаnаdi. 10. Qo‘l bеmоrning ko‘krаk qаfаsigа qo‘yilаdi. 11. Bir dаqiqа ichidа nаfаs hаrаkаtlаri sаnаlаdi. 12. Puls vа nаfаs hаrаkаtlаri nаtijаlаri bаhоlаnаdi. 13. Nаtijаlаr bеmоrning harorat vаrаqаsigа qаyd qilinаdi. 14. Qo‘l yuvilаdi. Tana haroratini o‘lchash Kerakli jihozlar: tеrmоmеtr, 70% li spirt, steril doka yoki sal­fetkalar, harorat varaqasi, suyuq sоvun, steril qo‘lqop, dez. eritma, F-004 hujjаt. Harakat algoritmi: 1. Bеmоrgа muоlаjа mаqsаd vа mоhiyati tushuntirilаdi. 2. Kеrаk jihоzlаr tаyyorlаnadi. 3. Qo‘llаr yuvilаdi vа quritilаdi. 4. Qo‘lqоplаr kiyilаdi. 5. Tеrmоmеtr quritib аrtilаdi. 6. Tеrmоmеtr ko‘rsаtkichi 34–35º silkitib tushiriladi. 7. Bеmоrni qulаy (vаziyatdа stulgа o‘tkаzilаdi yoki kushеt­ kаgа yotqizilаdi). 8. Bеmоrning qo‘ltiq оsti quruq sоchiqdа аrtilаdi (qo‘ltiq оstidа to‘sqinlik qilаdigаn hоlаt bo‘lmаsligi kеrаk). 324

Qo‘ltiq ostini quritib artish

Infraqizil qizil termometr bilan haroratni quloqdan o‘lchash

Termometrni silkitish simobni pastga tushirish Elektron termometr

Termometrni qo‘ltiq ostiga qo‘yish

Fiksatsiya qilib termometr

6-rasm. Tana haroratini o‘lchash.

9. Bеmоrning qo‘ltig‘i оstidаn sаl yuqоrigа ko‘tаrilаdi. 10. Tеrmоmеtrning simоbli uchini bеmоr qo‘ltig‘i оstigа qo‘yilаdi. 325

11. Bеmоr tеrmоmеtrni simоbli qismini siqib оlаdi. 12. 5–10 dаqiqаdаn so‘ng, tеrmоmеtrning tаshqi uchidаn ush­ lаb оlinаdi. 13. Tеrmоmеtr ko‘rsаtkichi harorat vаrаg‘idа qаyd qilinаdi. 14. Tеrmоmеtrning ko‘rsаtkichi silkitib 34–35º tushirilаdi. 15. So‘ng tеrmоmеtr 1% xlоrоmin eritmаsigа 20–30 dаqiqаgа to‘liq cho‘ktirilаdi. 16. So‘ng quritib аrtib, quruq hоldа sаqlаnаdi. EKG( elektrokardiografiya) olish va sharhlash Kerakli jihozlar: elektrokardiograf apparati, kushetka, cho‘y­ shab, lenta, suyuq sovun, o‘ramli salfetka, gel. Harakat algoritmi: 1. Qo‘l yuviladi va quritiladi. 2. Muolaja maqsadi bemorga tushuntiriladi. 3. Bemor oldi shirma bilan to‘siladi. 4. Bemor kiyimlari yechiladi va gorizontal holatda kushetkaga yotqiziladi, temir buyumlari olib qo‘yiladi. 5. Elektrod qo‘yiladigan sohalarga gel suriladi va quyidagi tartibda elektrodlar qo‘yiladi. 6. O‘ng qo‘lga qizil elektrod, chap qo‘lga sariq elektrod. 7. Chap oyoqqa yashil elektrod, o‘ng oyoqqa qora elektrodlar qo‘yiladi. 8. V1-elektrod to‘rtinchi qovurg‘alar oralig‘ida to‘sh suyagining o‘ng chetiga qo‘yiladi. 9. V2-to‘rtinchi qovurg‘alar oralig‘ida to‘sh suyagining chap chetiga qo‘yiladi. 10. V3-bunda V2 va V4 nuqtalari orasidagi masofaning o‘rtasiga qo‘yiladi. 11. V4-beshinchi qovurg‘alar oralig‘ida oldingi o‘rta umrov chizig‘ining chap tomoniga qo‘yiladi. 326

12. V5-beshinchi qovurg‘alar oralig‘ida oldingi qo‘ltiq osti chizig‘idan chap tomonga qo‘yiladi. 13. V6-beshinchi qovurg‘alar oralig‘ida qo‘ltiq osti o‘rta chi­ zig‘idan chap tomonga qo‘yiladi. 14. Avto bosilib yurak biopotensiallarini yozib olingandan so‘ng natijasi shifokorga yuboriladi. EKG da 5 ta PQRST tishchalar bo‘ladi. P tishcha bo‘l­ machalari qo‘zg‘alishini ifodalaydi, P tishcha kengligi 0,06–0,11 soniya­gacha. P tishcha kengayishi va 2 o‘rkachli bo‘lishi chap qorincha gipertrofiyasidan darak beradi. P-Q interval impulsning bo‘lmachalardan qorinchalarga o‘tish vaqti. Interval davomiyligi 0,12 soniyadan 0,2 soniyagacha. Interval davomiyligi 0,2 soniyadan oshishi atrioventrikulyar o‘tkazuvchanlikning sekinlashganligidan darak beradi.

7-rasm. EKG qilishda tarmoqlar joylanishi. 327

EKG qilishda tarmoqlar joylanishi QRS – qorinchalar kompleksi qo‘zg‘alishining qorinchalar bo‘y­lab tarqalish aksidir. Kompleks davomiyligi 0,07–0,11 soniya. QRS kengayishi qorinchalar gipertrofiyasi, bo‘lmacha-qorinchalar tuguni oyoqchalari blokadasidan darak beradi. Agar Q tishcha 1–2 uzatmalarda 0,03 soniyadan kengroq va R tishdan chuqurroq va 3 uzatmada S dan kattaroq bo‘lsa, miokard infarktga shubha qilinadi. ST interval qorinchalar qo‘zg‘alishi intensivligi kamayishini aks ettiradi. S-T, P-Q bilan bir sathdagi, deyarli gorizontal chiziqdan iborat. Normada yuqoriga yoki pastga siljish 1 mm dan oshmaydi. O‘tkir koronar yetishmovchilikda do‘mpaygan ko‘rinish oladi. T – tish qorinchalarning qo‘zg‘alishdan chiqishini aks ettiradi. AVR uzatmadan tashqari barcha uzatmalarda musbat bo‘ladi. Patologiyada kattalashishi, uchli, 2 fazali yoki tekislangan ko‘ri­nish olishi mumkin. Q-T interval qorinchalarning to‘liq qo‘zg‘alish davrini o‘z ichiga oladi va yurak elektrik sistolasiga to‘g‘ri keladi. Normada sistolik davomiyligi 0,24 soniyadan 0,55 soniyagacha bo‘ladi. Gipertoniya, YUIKda bu interval uzayadi. Tibbiyot hamshirasi EKG olishni, bemorni texnika xavfsiz­ ligiga amal qilgan holda kardiomonitorga ulashni bilishi kerak. Monitor kuzatuv olib borilayotgan og‘ir bemorlar EKG sidagi asosiy patologik o‘zgarishlar (qorinchalar ekstrosistoliyasi, qorinchalar va bo‘lmachalar fibrillyatsiyasi)ni bilishi va ular paydo bo‘lganda shifokorni ogohlantirishi lozim. Oksigenoterapiya o‘tkazish Kerakli jihozlar: steril sistema, kislorod balloni yoki yostig‘i, Bobrov apparati, namlangan doka, salfetka, mundshtuk, vazelin, niqob, kateter, plastir. 328

Kislorod ingalyatsiyasi Burun kateterini ickariga kiritilishini kerak bo‘lgan uzunligini aniqlash

Kislorod reduktori Chanchiqsimon burun kateteridan foydalanish

Kislorod ko‘z niqobi bilan ingalyatsiya qilish

Qo‘shimcha qopchali yuz kislorod niqobi

8-rasm. Kislorod ingalyatsiyasi. 329

Harakat algoritmi: 1. Jihozlarni tayyorlang, kislorodli ballonning texnik eksplua­ tatsiyasi qoidalari, xavfsizlik texnikasi qoidalari bilan tanishinig. 2. Bemorning nafas yo‘llar tozaligiga ishonch hosil qiling. 3. Kateter uchini vazelin moyi bilan arting va kateter kiritish lozim bo‘lgan masofani aniqlang (kateter uzunligi burun uchidan quloq yumshog‘igacha bo‘lgan masofa). 4. Kateterni pastki burun yo‘li orqali orqa halqum bo‘sh­ lig‘iga kiriting. 5. Kateterni bemorning yuziga yopishqoq plastir bilan mahkamlab qo‘ying. 6. Kateterni dozimetr yoki Bobrov apparatiga ulang. 7. Bemorga reduktor manometri bo‘yicha 1–2 atm bosim ostida 2-nd/min tezligida 10–30 daqiqa davomida interval bilan yoki to‘xtovsiz kislorod bering. 8. Bemor qulay joylashganligi haqida so‘rang. 9. Muolaja tugagandan so‘ng kateterni chiqarib oling, yuqum­ sizlantiring, shilimshiqdan tozalang, sterillang. 10. Qo‘lingizni yuving. Xantalmalar qo‘yish Kerakli jihozlar: хаntаl (gоrchichnik), lotok, sаlfеtkа, sоchiq, mаlhаm (krеm), issiq suv, аdеyal, zаrаrsizlаntiruvchi eritmа. Harakat algoritmi: 1. Qo‘l yuvilаdi vа quritilаdi. 2. Tаyyorlаnаdi: хаntаl (gоrchichnik), lоtоkkа sоlingаn issiq suv, sаlfеtkа, sоchiq, mаlhаm (krеm). 3. Bеmоrgа muоlаjа mаqsаdi tushuntirilаdi. 4. Bеmоr qulаy vаziyatdа yotqizilаdi vа хаntаl qo‘yilаdigаn sоhа ko‘zdаn kеchirilаdi. 5. Хаntаlni issiq suvdа ho‘llаnаdi vа kеrаkli sоhаgа qo‘yilаdi. 330

Xantalni paketdan olish

Issiq suvli lotok va xantallar

Xantalni issiq suvga solish

Xantal qo‘yishni boshlash

Xantallar qo‘yib bo‘lindi

Bemorni sochiq bilan o‘rab qo‘yish

Terini tozalab, quritib artish

Bemorni choyshab bilan issiq o‘rab qo‘yish

9-rasm. Xantal qo‘yish. 331

6. Хаntаl qo‘yilgаndаn so‘ng ustigа sоchiq vа аdеyal yopilаdi. 7. 10–15 dаqiqаdаn so‘ng хаntаl оlinаdi. 8. Хаntаl qo‘yilgаn sоhа nаm sаlfеtkа bilаn аrtilаdi vа malham bilаn ishqаlаnаdi. 9. Bеmоr o‘rаb qo‘yilаdi. 10. Ishlаtilgаn аshyolаr zаrаrsizlаntirilаdi. Eslаtmа: Хаntаl ishlаtilishidаn оldin sifаti tеkshirilаdi. Хаntаl qo‘yishgа mоnе’lik qilаdigаn hоllаr: tаnа hаrоrаti ko‘tаrilgаndа, tеri kаsаlligidа, qоn оqishidа. Balg‘am yaxshi ajralishi uchun drenaj holatini yaratish Drenaj holat bu bronxlardan va patologik bo‘shliqlardan (o‘pka absessi, bronxoektatik kasallik va boshqalarda) balg‘amni tashqariga chiqarishni ta’minlovchi davo usulidir. Drenaj holatlar o‘pka va bronxlarning surunkali kasalliklarida muvaffaqiyat bilan qo‘llaniladi. O‘pka va bronxlarning anatomo-fiziologik tuzilish xususiyatlari hamda yallig‘lanishning joylashgan joyiga qarab quyidagicha drenaj holatlar tavsiya etiladi. 1. O‘pka uchi oldi qismida yallig‘lanish bo‘lganda: Karavotda yarim o‘tirgan holatda oyoqlar tizza bo‘g‘imida yarim bukilgan va ostiga yostiq qo‘yilgan. 2. O‘pka uchi orqa qismida yallig‘lanish bo‘lganda: Karavotda biroz oldinga egilgan holatda o‘tirib, oyoqlar tizza bo‘g‘imida bukilgan bo‘lib, ostiga yostiq qo‘yiladi va qo‘llar tizza bo‘g‘imiga qo‘yilgan holda o‘tirish. 3. O‘ng o‘pkaning yuqori bo‘lagida yallig‘lanish bo‘l­ ganda: Bemor karavotda chap yoni bilan chap qo‘l orqa tomonga, o‘ng qo‘l oldingi tomonda va o‘ng oyoq oldinga tashlangan holatda yotadi. 332

4. Chap o‘pkaning yuqori bo‘lagida yallig‘lanish bo‘l­ ganda: Karavotning bosh tomoni ko‘tarilgan, bemor o‘ng yonga yotadi, chap qo‘l tirsak bo‘g‘imidan bukilgan, ko‘krakni oldingi chap yuzasiga yostiq qo‘yiladi, o‘ng qo‘l va oyoq yozilgan, chap oyoq qisman bukilgan holatda yotadi. 5. O‘ng o‘pkaning o‘rta bo‘lagida yallig‘lanish bo‘lganda: Bemor karavotning bosh qismi past, oyoq qismi 30 sm ko‘tarilgan holatda chap yonga yotib chap qo‘l gavda bo‘ylab tekis, o‘ng qo‘l tirsak bo‘g‘imidan bukilgan holatda qo‘l panjalari qoringa qo‘yilgan, oyoqlari tizzadan yarim bukilgan holatda yotadi. 6. Chap o‘pkaning o‘rta bo‘lagida yallig‘lanish bo‘lganda: Bemor karavotda boshi past oyoqlar tomon 30 sm ko‘tarilgan holatda o‘ng yonga chap qo‘l orqaga tashlangan, o‘ng qo‘l oldinda gavda bo‘ylab uzatilgan, chap oyoq uzatilgan, o‘ng oyoq biroz bukilgan holatda yotadi. 7. O‘ng o‘pkaning pastki bo‘lagida yallig‘lanish bo‘lganda: Bemor karavotda chap yoni bilan yotqiziladi, oyoq qismi 45 sm ko‘tarilgan, o‘ng qo‘l oldinga tirsak bo‘g‘imidan bukilib, bemor vaziyatni saqlashi uchun yostiq qo‘yiladi. 8. Chap o‘pkaning pastki bo‘lagida yallig‘lanish bo‘l­ ganda: Bemor o‘ng yoni bilan yotqizilib, oyoq qismi 45 sm ko‘­ tarilgan chap qo‘l tirsak bo‘g‘imidan bukilib, bemor vaziyatni saqlash uchun yostiq qo‘yiladi, chap oyoq biroz orqaga tashlangan holatda yotadi. 9. O‘pka asosining orqa qismida yallig‘lanish bo‘lganda: Bemor qorinda yotadi, qorin ostiga yostiq qo‘yiladi, qo‘llar yuqoriga ko‘tarilib tirsak bo‘g‘imida bukilgan holatda bo‘ladi. 333

Bаlg‘аmni mikrоblаrgа vа аntibiоtiklаrgа sеzuvchаnligini tеkshirish uchun оlish 1. Qo‘l yuvilаdi vа quritilаdi. 2. Quyidagilar tаyyorlаnаdi: yo‘llаnmа, sprаvkа, gugurt, ste­ rillаngаn idish (bаktеriolоgik lаbоrаtоriyadаn оlinаdi), аnti­ sеptik eritmаlаr (2% li kаliy pеrmаngаnаt, 1 : 5000 nisbаtdаgi furаtsilin). 3. Bеmоrgа tеkshiruv mаqsаdi vа muоlаjа qоidаsi tushunti­ rilаdi. 4. Qo‘lqоplаr kiyilаdi. 5. Bеmоrdаn оg‘iz bo‘shlig‘ini аntisеptik eritmа bilаn chаy­ qаsh so‘rаlаdi. 6. Bеmоr brоnхlаri drеnаj qilinаdi. 7. Bir qo‘li bilаn flаkоnni ushlаb, ikkinchi qo‘l bilаn qоpqоg‘i оchilаdi. 334

8. Bеmоrdаn idish chеkkаsigа lаblаrini tеkkizmаsdаn idishgа tuflаsh so‘rаlаdi. 9. Shishа idishning оg‘zi, chеkkаlаri vа qоpqоg‘i yonаyotgаn (sprа) spirtоvkа аlаngаsidа birоz ushlаb turilib so‘ng yopi­lаdi. 10. Yollаnmа idishgа yopishtirilаdi (mаhkаmlаnаdi). 11. Bаlg‘аmni idish bаktеriоlоgik lаbоrаtоriyagа оlib bоri­ lаdi. 12. Bаlg‘аm tаhlili 7–10 kundаn so‘ng lаbоrаtоriyadаn оlinib kаsаllik tаriхigа yopishtirib qo‘yilаdi. Yo‘llаnmа nаmunаsi Mikrоblаrgа vа аntibiоtiklаrgа sеzuvchаnligini аniqlаsh uchun bаlg‘аm______________________________________________ _____________________________________________________ bo‘lim _________ Pаlаtа № ___________ Ismi, shаrifi, оtаsining ismi_______________________________ _____________________________________________________ Yoshi________, sаnа «____» ___________________ 200___y. Hаmshirа imzоsi_______________________________________ Ilоvа: Bаlg‘аm ertаlаb, оch qоringа yig‘ilаdi. Brоnхlаrni drеnаsh qilish uchun bеmоr qulаy vаziyatni egаllаshi kеrаk. Bеmоr bоsh qismi pаstrоq hоlаtdа, tаnаning оyoq tоmоni yuqоrirоq qilib yotqizilаdi. Hаmshirа bеmоr оrqаsini bоsh tоmоn yo‘nаlishidа аstа-sеkin dukillаtib turаdi. 335

TB 05 TB laborator shakli balg‘am topshirish uchun yo‘llanma Davolash muassasasi nomi:______________________________ Sana_________________________________________________ Bemorning ismi, sharifi _________________________________ Yoshi:____________ Jinsi: E□ A□ Manzili (to‘liq)________________________________________ Tuman:______________________________________________ Kasallik klassifikatsiyasi: O‘pka □ Noo‘pka □ Lokalizatsiya__________________________________________ Tekshiruv sababi: Tashxis qo‘yish □ Kimyoterapiya nazorati □ Namunaning identifikatsion raqami:________________________ Bemorni tuman region raqami:____________________________ Balg‘am yig‘ish sanasi__________________________________ Tibbiyot xodimi imzosi:_________________________________ 336

Plevrаni punksiya qilish Plevrа punksiyasi quyidаgi hоllаrdа qo‘llаnilаdi: 1. Tаshxis qo‘yish mаqsаdidа plevrа ichidаgi suyuqlikni tаhlil qilish uchun. 2. Plevrа bo‘shlig‘idаn suyuqlikni оlib tаshlаsh vа ko‘rsаtmаlаr bo‘lsа dоrilаr yubоrish uchun. Harakat algoritmi: 1. Punksiya vаqtidа bemоr stulgа yuzini uning suyanchig‘igа qаrаtgаn hоldа qo‘llаrini ko‘krаgidа bir-birigа хоch ko‘rinishidа qo‘ygаn hоlаtdа o‘tirаdi. 2. Shifоkоr sterillаngаn qo‘lqоp kiyishi lоzim. 3. Punksiya qilinаyotgаn sоhаgа аntiseptik vоsitа bilаn ishlоv berilаdi. 4. Suyuqlikni оlib tаshlаsh uchun оldindаn perkussiya qilib mаksimаl to‘mtоq tоvush аniqlаngаn sоhа yettinchi yoki sаkkizinchi qоvurg‘аlаr оrаlig‘idа оrqа qo‘ltiq оsti chizig‘i bo‘ylаb punksiya qilinаdi. 5. Belgilаngаn jоy limоn po‘stlоg‘i ko‘rinishidа 0,5% nоvоkаin bilаn оg‘riqsizlаntirilаdi. Undаn so‘ng teshilishi lоzim bo‘lgаn sоhа terisi bo‘ylаb bаrchа to‘qimаlаrgа nоvоkаin yubоrilаdi. 6. Ignаni qоvurg‘аning yuqоri chegаrаsi bo‘ylаb sаnchish lоzim. Shundа uning pаstki qismidа jоylаshgаn qоvur­ g‘аlаrаrо tоmir vа nervlаr (11-rаsm) shikаstlаnmаydi. Sinоv punksiyasi uchun uchigа nisbаtаn yo‘g‘оn vа uzun ninа kiydirilgаn 10 ml shpritsdаn fоydаlаnilаdi. 7. Shundаn so‘ng ninаni bo‘shliqqа tushgаngа qаdаr qоvurg‘аlаrаrо to‘qimаlаr оrqаli оldingа hаrаkаtlаntirish kerаk. 8. Tаshxislаsh mаqsаdidа 50–150 ml plevrа suyuqligi fizikkimyoviy, sitоlоgik vа bаkteriоlоgik tekshirish uchun оlinаdi. 337

9. Plevrа bo‘shlig‘idа ko‘p miqdоrdа suyuqlik yig‘ilgаn hоl­ lаrdа Pоten аppаrаti yoki elektrso‘rg‘ich yordаmidа uning 800–1200 ml dаvо chоrаsi sifаtidа оlib tаshlаnаdi. 10. Suyuqlik оlingаndаn so‘ng ninа оlinаdi vа uning o‘rnigа ishlоv berilаdi. Esdа tuting! Plevrа bo‘shlig‘idаn ko‘p miqdоrdа suyuqlik оlib tаshlаnsа ko‘ks оrаlig‘i а’zоlаri kаsаllаngаn tоmоngа siljishi vа bemоrdа kоllаps kuzаtilishi mumkin. Ninа оlingаndаn so‘ng uning o‘rnigа yоdning 5% spirtli eritmаsi bilаn ishlоv berilаdi. Plevra bo‘shlig‘idan suyuqlik tortib olinganidan so‘ng, plevra bo‘shlig‘iga antibiotiklar yuborish bemorning ahvoli yaxshi­ lanishiga yordam beradi. Hаmshirа bеmоrning pulsi vа А/B ni o‘lchаydi, keyin bе­ mоrni muolaja xonasiga оlib bоrаdi. O‘tkаzilgаn muоlаjаdаn so‘ng 2 sоаtgаchа o‘rindа yotish kеrаkligini оgоhlаntirаdi. Kеrаk bo‘lsа biоmаtеriаlni lаbоrаtоriyagа yubоrаdi.

Vitseral plevra Parietal plevra O‘pka Tomirlar va nervlar 11-rasm. Plevraning punksiya texnikasi. 338

Bir martalik steril shpritsga ampula yoki flakondan dorini tortib olish Harakat algoritmi: 1. Qo‘lni gigiyenik tozalang. 2. Bir martalik steril shpritsni oling, uning germetik butunligi va muddatini tekshiring. 3. Chap qo‘l bilan shpritsni porshenini tepa qilib ushlang. 4. Shpritsni porshen tomonidan oching. 5. Shpritsni upakovkasini oching va boshqa qo‘lingiz bilan igna tomonini tepa qilib, upakovkani stolga qo‘ying. 6. Ignani porshenga birikkan joyidan tekshirib, mustahkam­ ligiga ishonch hosil qiling. 7. Igna qopqog‘ini oching va kerakli miqdordagi dorini shpritsga tortib oling. 8. Ignani qo‘lingiz bilan almashtiring. 9. Chap qo‘lingiz bilan shprits ignasini tepa qilib ushlang, ko‘r­ sat­kich barmog‘ingiz bilan kanyulaga birikkan ignani bosing. 10. O‘ng qo‘lingiz bosh barmog‘i bilan porshenni bosing, havosini chiqaring, ignaning o‘tkazuvchanligini tekshiring.

d 12-rasm. Shpritsga ampula yoki flakondan dorini tortib olish: a – ampula dorini tortib olish; b, d – flakondan dorini tortib olish. 339

Antibiotiklarni eritish va hisoblash Kerakli jihoz va xomashyolar: • Inyeksiya uchun barcha kerakli narsalar. • Flakondagi antibiotiklar. • Flakon yoki ampuladagi erituvchilar: 0,5% novokain erit­ masi yoki 0,9% natriy xloreritmasi, inyeksiya uchun suv. Harakat algoritmi: 1. Qo‘lingizni gigiyenik tozalang. 2. Flakonni ishlatishga tayyorlang (eritmali flakonga ochilgan sanani yozib imzo qo‘ying, antiseptik eritmali sharchalar yordamida flakonning metall qo‘pqo‘g‘ini va tepa 3/1 qismini arting. Metall qo‘pqo‘g‘ini oching, yana antiseptik eritmali sharchalar yordamida flakonning rezinali qopqo­ g‘ini arting). 3. 10 mlli shpritsni tayyorlang. 4. Shpritsga 1 ml-ga 100000 TB antibiotik hisobida eritma tortib oling (masalan, 500000 TB antibiotikka 5 ml eritma, 1000000 TB antibiotikka 10 ml eritma) yoki 1 ml 200000 TB antibiotik (masalan, 500 000 TB antibiotikka 5 ml eritma, 1000000 TB antibiotikka 10 ml eritma). 5. Flakondagi antibiotikka eritmani aralashtiring. 6. Ignadan shpritsni olib, ignaga teginmasdan, to antibiotik to‘liq erigunicha flakonni bir necha marta chayqating. 7. Keyin ignani shpritsga ulab, kerakli miqdordagi antibiotikni tortib oling. Masalan, 500000 TB buyurilgan bo‘lsa, 1:100000 TB eritilgandan 5 ml antibiotikni shpritsga tortib olinadi, 1:200000 TB eritilgandan esa 2,5 ml antibiotikni shpritsga tortib olinadi 8. Inyeksiya qilishdan oldin, ignani almashtiring, havosini chiqaring, ignaning o‘tkazuvchanligini tekshiring. 9. Shifokor ko‘rsatmasiga binoan antibiotikni yuboring. 340

Muskul оrаsigа inyеksiya qilish Kerakli jihozlar: shprits 5,0, steril pахtа shаrchаlаri, 70% li etil spirti, kеsuvchi vоsitа, dоri mоddаsi, qo‘lqоp, zаrаrsizlаntiruvchi eritmа. Harakat algoritmi: 1. Qo‘l yuvilаdi vа quritilаdi. 2. 5–10 ml li shprits, 40–50 mm li ignа, dоri mоddаsi, steril pахtа shаrchаsi, 70% li spirt tаyyorlаnаdi. 3. Dоri mоddаsi dоzаsi tеkshirilаdi. 4. Shifokor ko‘rsаtmаsi o‘qilаdi. 5. Shprits yig‘ilаdi. 6. Dоri mоddаsi shpritsgа tоrtilаdi. 7. Bеmоrgа muоlаjа mаqsаdi tushuntirilаdi. 8. Inyеksiya qilinаdigаn sоhа аniqlаnаdi. 9. Bеmоrgа qulаy shаrоit yarаtilаdi. 10. Qo‘lqоp kiyilаdi. 11. Inyеksiya qilinаdigаn sоhа spirt bilаn 2 mаrtа аrtilаdi. 12. Shprits o‘ng qo‘lgа оlinаdi vа 5-bаrmоq bilаn shprits mufti, 2-bаrmоq bilаn shprits pоrshеni, 1, 3, 4-bаrmоqlаr bilаn shprits silindri ushlаnаdi. 13. Inyеksiya qilinаdigаn sоhа chаp qo‘l bilаn siqilаdi yoki tоrtilаdi. 14. Ignаni 90° burchаk оstidа tеzdа kiritilаdi. 15. Tоrtilgаn yoki siqilgаn sоhа qo‘yib yubоrilаdi vа pоrshеn itаrilib dоri mоddаsi yubоrilаdi. 16. Ignа sаnchilgаn jоygа spirtli pахtа qo‘yilаdi vа ignа tеzdа tоrtib оlinаdi. 17. Inyеksiya qilingаn jоy аstа-sеkin uqalanadi (mаssаj qilinаdi). 18. Bеmоrgа qulаy shаrоit yarаtilаdi. 19. Ishlаtilgаn аsbоblаr zаrаrsizlаntirilаdi. 20. Qo‘lqоp yеchilаdi vа zаrаrsizlаntirilаdi. 21. Muоlаjа bаjаrilgаnligi hаqidаgi bеlgi muоlаjа vаrаqаsigа bеlgilаnаdi. 22. 20–25 dаqiqаdаn so‘ng bеmоrning hоl-аhvоli so‘rаlаdi. 341

Shprits va ignani to‘g‘ri joylashritish

Ko‘ymichga inyeksiya qilish sohasini aniqlash

Ignani sanchigach porshenini tortib ko‘rish

Son sohasida inyeksiya o‘rnini aniqlash Dori moddasini jo‘natish

Igna va shpritsni to‘g‘ri joylashtirish

Dori moddasini jo‘natish

Deltasimon mushakda inyeksiya sohasini aniqlash

13-rasm. Mushak orasi inyeksiyalari. 342

Tеri оrаsigа inyеksiya qilish Kerakli jihozlar: shprits 1,0, steril pахtа shаrchаlаri, 70% li etil spirti, kеsuvchi vоsitа, dоri mоddаsi, qo‘lqоp, zаrаrsiz­ lаntiruvchi eritmа. Harakat algoritmi: 1. Qo‘l yuvilаdi vа quritilаdi. 2. 1,0 ml li shprits, 10–15 mm li ignа, dоri mоddаlаri, steril pахtа shаrchа, 70% li spirt tаyyorlаnаdi. 3. Buyurilgаn dоri mоddаsi vа dоzаsi tеkshirilаdi. 4. Qo‘lqоp kiyilаdi. 5. Shprits yig‘ilаdi. 6. Shpritsgа kеrаkli miqdоrdаgi dоri mоddаsi tоrtib оlinаdi. 7. Bеmоrgа muоlаjа mаqsаdi tushuntirilаdi. 8. Bеmоr qulаy vаziyatdа yotqizilаdi. 9. Inyеksiya qilinаdigаn sоhа zаrаrsizlаntirilаdi. 10. 70% li spirt bilаn inyеksiya qilinаdigаn sоhа 2 mаrtа аrtilаdi. 11. Chаp qo‘l bilаn inyеksiya qilinаdigаn sоhа tоrtilаdi. 12. O‘ng qo‘l bilаn shprits оlinаdi, ko‘rsаtkich bаrmоq bilаn shprits muftаsi ushlаnаdi. 13. Ignа kеrаkli sоhаgа kiritilаdi. 14. Shprits pоrshеni itаrilаdi vа dоri mоddаsi yubоrilаdi. 15. Spirtgа ho‘llаngаn pахtа bilаn inyеksiya qilingаn jоygа, ignа sаnchilgаn jоygа qo‘yilаdi vа ignа tоrtib оlinаdi. 16. Bеmоrgа qulаy shаrоit yarаtilаdi. 17. Ishlаtilgаn аsbоblаr zаrаrsizlаntirilаdi. 18. Qo‘lqоp yеchilаdi vа zаrаrsizlаntirilаdi. 19. Inyеksiya qilingаnlik hаqidа bеmоrning kаsаllik tаriхigа bеlgilаb qo‘yilаdi. 343

Inyeksiya sohasini spirt bilan atrish

Ignani teri orasiga kiritish

Dori moddasini teri orasiga jo‘natish

Dori moddasi hosil qilgan do‘mboqcha

Teri osti inyeksiyalari Inyeksiya sohasini spirt bilan artish

Igna teri ostiga kiritish

Ignani chiqarish olish

Dori moddasini teri ostiga jo‘natish

Inyeksiya o‘rniga spirt shimdirilgan paxta qo‘yish

14-rasm. Teri orasi inyeksiyalari. 344

Tеri оstigа inyеksiya qilish Kerakli jihozlar: shprits 1,0, steril pахtа shаrchаlаri, 70% li etil spirti, kеsuvchi vоsitа, dоri mоddаsi, qo‘lqоp, zаrаrsiz­ lаntiruvchi eritmа. Harakat algoritmi: 1. Qo‘l yuvilаdi vа quritilаdi. 2. Tаyyorlаnаdi: ignа, shprits, dоri mоddаsi, steril pахtа shаr­ chаlаri, 70% li spirt. 3. Dоri mоddаsi vа dоzаsi tеkshirilаdi. 4. Shifokor ko‘rsаtmаsi o‘qilаdi. 5. Qo‘lqоp kiyilаdi vа shprits yig‘ilаdi. 6. Bеmоrgа muоlаjа mаqsаdi tushuntirilаdi. 7. Inyеksiya uchun kеrаkli sоhа аniqlanаdi. 8. Bеmоrgа qulаy shаrоit yarаtilаdi. 9. Inyеksiya qilinаdigаn sоhа spirt bilаn 2 mаrtа аrtilаdi. 10. Shprits o‘ng qo‘l bilаn оlinаdi, chаp qo‘l bilаn inyеksiya qilinаdigаn sоhа siqilаdi. 11. Tеzlik bilаn ignа 45° burchаk оstidа ignаni 2/3 qismi kiritilаdi. 12. Siqilgаn sоhа qo‘yib yubоrilаdi vа аstа-sеkin shprits pоrshеni itаrilib, dоri mоddаsi yubоrilаdi. 13. Ignа sаnchilgаn jоygа spirtdа ho‘llаngаn pахtа qo‘yilаdi vа tеzdа ignа tоrtib оlinаdi. 14. Shprits zаrаrsizlаntirilаdi. 15. Bеmоrgа qulаy shаrоit yarаtilаdi. 16. Qo‘l zаrаrsizlаntirilаdi. 17. Muоlаjа bаjаrgаnligi hаqidа bеlgilаb qo‘yilаdi. Vеnаgа dоri mоddаlаrini yubоrish tехnikаsi Kerakli jihozlar: shprits 1,0, steril pахtа shаrchаlаri, 70% li etil spirti, kеsuvchi vоsitа, dоri mоddаsi, qo‘lqоp, zаrаrsizlаn­ tiruvchi eritmа. 345

Harakat algoritmi: 1. Qo‘l yuvilаdi, quritilаdi vа qo‘lqоp kiyilаdi. 2. 10–20 ml li shprits, 40 mm uzunlikdаgi vа diаmеtri 0,8– 1,1 mm li ignа, dоri mоddаsi, stеril pахtа shаrchаlаri, 70% li spirt, sаlfеtkа, yostiqchа tаyyorlаnаdi. 3. Shifokor ko‘rsаtmаsi, dоri mоddаsi vа dоzаsi аniqlаnаdi. 4. Shprits yig‘ilаdi. 5. Shpritsgа kеrаkli miqdоrdаgi dоri mоddаsi tоrtilаdi. 6. Bеmоrgа muоlаjа mаqsаdi tushuntirilаdi. 7. Bеmоrgа qulаy shаrоit yarаtilаdi (o‘tirgаn yoki yotgаn hоlаt). 8. Inyеksiya qilinаdigаn sоhа аniqlаnаdi. 9. Vеnоpunksiya o‘tkаzilаdigаn sоhа kiyimdаn bo‘shаtilаdi. 10. Inyеksiya qilinаdigаn sоhаdаn 4–5 sm yuqоridаn jgut bоg‘lаnаdi. Eslatma: Jgut tеri ustidаn bоg‘lаnmаydi. 1. Jgut qo‘yilgаndаn so‘ng puls аniqlаnаdi vа vеnа аniq­lаnаdi. 2. Inyеksiya qilinаdigаn sоhа 2 mаrtа spirt bilаn аrtilаdi. 3. Shprits o‘ng qo‘l bilаn оlinаdi, ko‘rsаtkich bаrmоq bilаn shprits pоrshеni ushlаnаdi. 4. Chаp qo‘l bilаn vеnа pаypаslаnаdi. 5. Shprits vа ignа vеnаgа yo‘nаltirilаdi. 6. Ignа 30° li burchаk оstidа tеri оstigа kirgizilаdi vа аstаsеkin ignа uchi vеnаgа kirgizilаdi. 7. Vеnаgа to‘g‘ri tushgаnlik tеkshirilаdi. 8. Shprits pоrshеni tоrtib ko‘rilаdi, аgаr shprits ichidа qоn pаydо bo‘lsа, vеnаgа to‘g‘ri tushgаn hisоblаnаdi. 9. Chаp qo‘l bilаn jgut yеchilаdi. 10. Ignа vеnаdа ekаnligi shprits pоrshеni tоrtib yanа tеkshi­ rilаdi. 11. Shprits pоrshеni аstа-sеkin itаrilаdi vа dоri mоddаsi yubо­ rilаdi. 12. Ignа kirgizilgаn jоygа spirtli pахtа qo‘yilаdi vа shprits tеzdа tоrtib оlinаdi. 346

tirsak buklami va bilak venalari

kaft va bilak venalar to‘piq venalar

Vena ichi inyeksiyalari

pinset bilan steril paxtani olish

paxtaga spirt shimdirish

tirsak buklami va bilak venalari

ignaning qopqog‘ini ochish

15-rasm. Qol va oyoq venalari. 347

Havo bo‘lsa chiqarib tashlash

Shprits porshenini ortga tortib ko‘rish

Dori moddasini jo‘natish

Shpritsni chiqarib olish

Inyeksiya o‘rniga spirtli paxta qo‘yish

16-rasm. Vena ichi inyeksiyalari. 348

13. Inyеksiya qilingаn jоygа qаttiq аntisеptik bоg‘lаm qo‘y­ilа­di. 14. Bеmоrgа qulаy shаrоit yarаtilаdi. 15. Ishlаtilgаn аsbоblаr zаrаrsizlаntirilаdi. 16. Qo‘lqоp yеchilаdi vа zаrаrsizlаntirilаdi. 17. Muоlаjа bаjаrilgаnligi bеlgilаb qo‘yilаdi. 18. 20–25 dаqiqаdаn so‘ng bеmоrdаn hоl-аhvоl so‘rаlаdi. Tоmchilаtib dоri mоddаsini yubоrish uchun sistеmаni tаyyorlаsh vа yig‘ish Kerakli jihozlar: sistеmа, flаkоndа dоri mоddаsi, 70% li spirt, steril pахtа shаrchаlаr, lоtоk, shtаtiv, pinsеt, qisqich, tibbiy rеzinа, lеykоplаstir, qаychi. Harakat algoritmi: 1. Qo‘l yuvilаdi, quritiladi vа qo‘lqоp kiyilаdi. 2. Sistеmа, flаkоndа dоri mоddаsi, 70% li spirt, steril pахtа shаrchаlаr, lоtоk pinsеt, qisqich, qаychi, shtаtiv, tibbiy rе­ zinа, lеykоplаstir tаyyorlаnаdi. 3. Shifokor ko‘rsаtmаsi, dоri mоddаsi vа dоzаsi tеkshirilаdi. 4. Pinsеt yoki qisqich yordаmidа flаkоn оchilаdi. 5. Flаkоn qоpqоg‘i spirt bilаn zаrаrsizlаntirilаdi. 6. Tаmpоn flаkоn qоpqоg‘idа qоldirilаdi. 7. Qаychi yordаmidа pаkеt оchilаdi. 8. Pаkеtdаn hаvо o‘tkаzgich chiqаrilаdi. 9. Hаvо o‘tkаzgich flаkоngа kiritilаdi. 10. Hаvо o‘tkаzgichning bo‘sh uchi rеzinа bilаn mаhkаm­ lаnаdi. 11. Tаyyorlаngаn ignа flаkоngа kiritilаdi. 12. Qisqich bilаn bеrkitilаdi. 13. Flаkоn shtаtiv o‘rnаtilаdi. 14. Dоri mоddаsi bilаn filtr yarmigаchа to‘ldirilаdi. 15. Ignа qоpqоg‘i оchilаdi vа pаstgа engаshtirilаdi. 349

flakonning pinset bilan ochish

rezina spirt bilan ochish

sistema paketini ochish

sistemaning proksimal uchi bilan flakon tikini teshish

ro‘likni qisqichini berkitish

flakonni to‘ntarish va shtativga oshish

sistema filtrini bosib, yarmigacha eritma bilan to‘ldirish shtativ sistema rolik qisqichini ochish

sistemaning distal qismi sistema havo o‘tkazgichini ochish sistemani eritmaga to‘ldirish

17-rasm. Sistema tayyorlash. 350

16. Qisqich аstа-sеkin оchilаdi vа dоri mоddаsi tushаdi. 17. Dоri mоddаsini yubоrish tеzligi аniqlаnаdi. 18. Qisqich yordаmidа qisilаdi. 19. Ignаgа qоpqоq kiygizilаdi vа shtаtivgа ilib qo‘yilаdi. 20. 3 tа lеykоplаstir bo‘lаkchаsi tаyyorlаnаdi vа shtаtivgа yopishtirib qo‘yilаdi. 21. Lоtоkdа stеril pахtа shаrchаsi vа spirt tаyyorlаb qo‘yilаdi. Bioximik tekshiruv uchun venadan qon olish Kerakli jihozlar: shprits, sterilizator, spirt, paxta, suyuq sovun, o‘ramli salfetka, iliq suv, rezinali jgut, yostiqcha, yuvuvchi eritma, probirkalar, shtativ, yo‘llanma. Harakat algoritmi: 1. Hamshira qo‘lini iliq suvda sovunlab, chyotka yordamida yuvadi. 2. Shprits va ignalar tayyorlab olinadi. 3. Shtativda probirkalarni va kerakli narsalarni olib kelib, bemor karavoti yoniga qulay joylashtiriladi. 4. Bemorni umumiy ahvoliga qarab qulay vaziyatda stolga o‘tqaziladi yoki karavotiga yotqiziladi. 5. Bemorni qo‘li kafti yuqoriga qaragan holda tirsak bog‘imi maksimal yozilgan bo‘ladi. 6. Tirsak bo‘g‘imi ostidan buklangan sochiq yoki yostiqcha qo‘yiladi. 7. Bemorning tirsak bo‘g‘imi yuqoridan rezina jgut bog‘lanadi. 8. Bemordan qo‘lni mushtlab 2–3 marta qaytarish so‘raladi. 9. O‘ng qo‘lingiz barmoqlari uchi bilan bemorning bilagi ustidan pastdan yuqoriga qaratib silaysiz. 10. Qo‘lingizni 2–3 barmoqlari yordamida tirsak zonasini paypaslab ko‘rasiz, ustini spirt bilan artasiz. 11. Oldindan tayyorlab qo‘yilgan bo‘sh shpritsni ignasi bilan o‘ng qo‘lingizga olasiz. 351

12. Shpritsni 30° gradusli burchak ostida o‘ng qo‘lda ushlab bemorning terisi teshiladi (igna 1–2 sm kiradi). 13. Teshilgan teridan sal yuqorida vena devoriga igna 3–4–5 sm kiritiladi. 14. O‘ng qo‘lingizdagi shprits va ignalarni qimirlatmasdan chap qo‘lingiz bilan porshenni tortasiz. Shifokor ko‘rsatmasiga qarab kerakli miqdorda tortib olasiz. 15. Chap qo‘l bilan rezina jguti ochiladi. 16. Spirtli paxta igna kiritilgan joyga bosilib, igna shprits bilan sekin sug‘urib olinadi. 17. Bemor 2–3 minut davomida tirsak bo‘g‘ini bukilgan holda turishi kerak. 18. Shpritsdagi qon toza steril probirkaga asta-sekin yubo­ riladi. 19. Shprits ignalari bilan qismlarga ajratilib, 1 soat dezinfek­ siyalangan eritmaga solinadi. 20. Probirkaga yo‘llanma to‘ldirilib laboratoriyaga jo‘natiladi. Gemoglobin miqdorini aniqlash Kerakli jihozlar: Sali gemometri, skarifikator, xlorid kislo­ tasining 3% li eritmasi, distillangan suv, spirt, paxta. Harakat algoritmi: 1. Gemometrning darajalarga bo‘lingan probirkasining belgisi­ gacha 3% xlorid kislotaning desinormal eritmasidan quyiladi. 2. Pipetka bilan aniq 20 mm qon olinadi va uni probirkadagi eritma tubiga asta-sekin puflab tushiriladi. 3. Pipetkani probirkadan olmay turib eritma aralashmasini bir necha marta surib qaytadan probirkaga tushiriladi. 4. Aralashma 5–10 minut qo‘yib qo‘yiladi. 5. 5–10 minutdan keyin tekshirilayotgan suyuqlik rangi standart eritmalar rangi bilan bir xil bo‘lguncha distillangan suvdan tomchilab qo‘shiladi va aralashtirib turiladi. 352

6. Probirkadagi eritmaning balandligi shkalaning darajasi bo‘yicha belgilanadi, olingan natija 10 ga ko‘paytiriladi. 7. Bu raqam tekshirilayotgan qondagi gemoglobin miqdorini grammlarda ko‘rsatib beradi ECHT (eritrositlarni cho‘kish tezligi)ni aniqlash Kerakli jihozlar: panchenkov asbobi (shtativ), soat oynasi, skarifikator, natriy sitratning 5% li eritmasi, spirt, paxta. Harakat algoritmi: 1. Panchenkov kapillyari natriy sitratning 5% li eritmasi bilan chayiladi, so‘ngra 50 (P) belgisigacha natriy sitrat so‘rib olinadi va soat oynasiga puflab tushiriladi. 2. Shu kapillyarning o‘zi bilan 0(K) belgisigacha ikkinchi marta qon olinadi. Qonni soat oynasiga puflab tushirib natriy sitrat bilan aralashtiriladi. 3. Hosil qilingan kapillyardagi sitratli qon va shtativda tik holatda joylashtiriladi. 4. Bir soatdan keyin eritrotsitlar necha millimetrga cho‘k­ kanligi aniqlanadi. Qon ivuvchanligini aniqlash Kerakli jihozlar: spirt, paxta, skarifikator, soat, buyum oynasi, ingichka shisha tayoqcha. Harakat algoritmi: 1. Bemorning 3–4 barmog‘iga steril igna sanchilib, chiqqan birinchi qon tomchisi artib tashlanadi. 2. Keyingi 8–10 tomchi qon iliq buyum oynasiga olinadi. 3. Har 30 sekundda shu qon ingichka shisha tayoqcha bilan ohista ko‘tarib ko‘riladi. 4. Bunda fibrin iplari paydo bo‘lib, qon ivishi boshlanadigan paytdan to u fibrin laxta bo‘lib, to‘la cho‘kib tushadigan vaqt qayd qilinadi. Shu tariqa qon ivish vaqti aniqlanadi. Masalan: soat 8 minut 10 sekund boshlanishi, 13 minut 10 sekund tugash vaqti bo‘ladi. 353

Skarifikatsion teri allergologik testni qo‘yish Kerakli jihozlar: 70% li spirt, allergen, shprits, natriy xlor­ ning izotonik eritmasi, skarifikator. Harakat algoritmi: 1. Sinama bilakning kaft qismiga qo‘yiladi. 2. Teri yuzasi 70% li spirt bilan artiladi, teri yuzasiga maxsus tayyorlangan 4 steril allergendan har birining orasi 3–4 sm dan qilib (2,5 sm dan kam bo‘lmasligi kerak) tomchilab surtiladi. 3. Allergenlar rezina qopqoq bilan berkitilgan flakonlarda olinadi (har qaysi allergen uchun alohida shprits qo‘llaniladi). 4. Har qaysi allergen tomchisi surtilgan teri yuzasi alohidaalohida skarifikator yordamida uzunligi 0,5 sm uzunlikda qon tomirlarga zarar yetkazilmagan holda ikkitadan tirnab chiqiladi. 5. Manfiy nazorat sifatida natriy xlorning izotonik eritmasidan foydalaniladi. Sinama 15–20 min dan keyin baholanadi. 6. Skarifikatsion sinamani bahosi. 7. Teri yuzasidagi shishsiz giperemiya – shubhali reaksiya (+). 8. Skarifikatsiya sohasida teri taranglashtirilganda aniqla­ nadigan shish – kuchsiz musbat reaksiya (+). 9. Terida terini taranglashtirmagan holda shishning aniq­ lanishi – musbat reaksiya (++). 10. 10 mm gacha aniq shishning bo‘lishi – sezilarli musbat reaksiya (+++). 11. 10 mm dan katta shishning bo‘lishi – sezilarli musbat reaksiya (++++). Teri ichiga allergologik test qo‘yish texnikasi Kerakli jihozlar: allergen, tuberkulin shpritslaridan, 70% li spirt. Harakat algoritmi: 1. Allergen teriga yuboriladi. 354

2. Teri ichi sinamasi juda ham sezgir, ammo uncha o‘ziga xos emas. Teri ichi sinamasini qo‘yishda mahalliy va umumiy allergologik reaksiya asoratlari kuzatilishi mumkin. 3. Teri ichi sinamasini qo‘yishda tuberkulin shpritslaridan foydalaniladi. 4. Har qaysi allergen uchun alohida shprits va igna bo‘lishi kerak. Bilakning ichki teri yuzasi 70% li spirt bilan artiladi. 5. Ignaning kesik tomoni yuqoriga qilib epidermisning yuqo­ rigi qatlamiga kiritiladi. 6. Allergen to‘g‘ri yuborilganda teri yuzasida 15–20 min da so‘rilib ketadigan oq do‘mboqcha (infiltrat) paydo bo‘ladi, albatta bir vaqtning o‘zida test nazorat suyuqligi (natriy xlor izotonik eritmasi)ni qo‘llash kerak. Teri ichi testi Kerakli jihozlar: 70% li spirt, doka, selofan qog‘ozi, leykop­ lastir, natriy xlorning izotonik eritmasi. Harakat algoritmi: 1. Teri testlarini qo‘yish uchun teri yuzasi buzilmagan dermatitlarda, bilakning ichki yuzasiga, bel yoki qorin sohasiga quyiladi. 2. Teri 70% li spirt bilan artiladi, teri qurishi bilan ana shu sohaga 1 sm 2 o‘lchamda tekshirilayotgan eritmada shimdirilgan doka qo‘yiladi. 3. Ustidan kattaroq selofan qog‘ozi qo‘yilib, leykoplastirlar bilan chekkalari yopishtirib chiqiladi, doka chetlaridan chiqib qolmasligi lozim (dokani tez qurib qolishidan saq­ lash kerak). 4. Bir vaqtning o‘zida taqqoslash uchun natriy xlorning izotonik eritmasi ham qo‘llaniladi. 5. Applikatsiya sinamasi natijalari 20 min, 5–6 soat, 1–2 sut­ ka­dan keyin kuzatiladi va baholanadi. 355

6. Tekshirilayotgan bemorda qichishish yoki achishish paydo bo‘lishi bilan doka olib tashlanib, tekshirilayotgan eritma qo‘ldig‘i teri yuzasidan spirt yoki efir bilan artib tashlanadi. Applikatsion testni baholash 1. Eritema bo‘lishi – kuchsiz musbat reaksiya (+). 2. Eritema va shish bo‘lishi – o‘rta darajadagi musbat reak­ siya (++). 3. Eritema, shish, va katta bo‘lmagan vezikulyatsiya – musbat reaksiya (+++). 4. Eritema, shish, sezilarli vezikulyatsiya, ayrim hollarda yara­chalar paydo bo‘lishi – sezilarli musbat reaksiya (++++). 5. Antigistamin moddalarini qabul qilish test natijalariga ta’sir qilmaydi. Eslatma. Agar teri qichishi, kuyishi paydo bo‘lsa, marlini olish kerak va teri sohasini spirt va efir bilan artish kerak. Insulinga ehtiyojni hisoblash 1. Bemorning tana vazni o‘lchanadi. 2. Tana vazni insulinning o‘rtacha dozasiga ko‘paytiriladi (0,5–0,6 TB/kg). 3. Insulin dozasini 70% ertalab, 30% kechga beriladi.

Insulinni shpritsga yig‘ish Kerakli jihozlar: insulinli flakon, insulin shpritsi va spirtga botirilgan paxta. Harakat algoritmi: 1. Qo‘llarni albatta yuvish kerak. 2. «Xira» insulinni yengil harakatlar bilan aralashtiriladi, lekin silkitilmaydi. 3. Flakonning rezinali qismini spirt bilan artish. 4. Shpritsga qancha insulin tortish kerak bo‘lsa, shuncha havo tortiladi (bunda insulinni shpritsga yig‘ish osonlashadi). 5. Flakonga ignani sanchib, yig‘ilgan havo chiqariladi. 6. Flakonni teppaga ko‘tarib, kerakli dozada insulin yig‘iladi. Keragidan 3–4 birlik ko‘p yig‘iladi. 7. Agar yig‘ilgan eritmada havo pufakchalari yo‘q bo‘lsa, porshenni kerakli dozani belgisigacha suriladi. 8. Agar pufakchalar bo‘lsa porshenga barmoqlar bilan asta sekin urib havo eritmaning yoqori qismiga chiqariladi va porshenni kerakli belgigacha surib chiqarib yuboriladi. 9. Flakondan ignani chiqarib, insulin yuborilguncha igna hech qayerga tegib ketmasligini ta’minlash kerak. Bitta shpritsda insulin aralashtirish Agar siz tez va uzoq ta’sir qiluvchi insulinni aralashtirmoqchi bo‘lsangiz ularni bitta shpritsga yig‘ish va bir vaqtning o‘zida yuborish mumkin. Masalan: sizga nonushtadan oldin 8 birlik Aktrapid va 12 birlik Protafan yuborish kerak. Buning uchun qo‘llar yuviladi, so‘ng 2 ta flakonni, spirtli paxtani, shpritsni olib, flakonlarni rezinasini spirtli paxta bilan artib, quyidagilar amalga oshiriladi: 357

1. 12 birlik hajmida shpritsga havo yig‘iladi (ya’ni uzoq ta’sir qiluvchi insulin hajmida) va bu havoni Protafanli flakonga yuboring. 2. Shpritsga insulin yig‘masdan ignani flakondan chiqaring. 3. Endi shpritsga 8 birlik hajmida havo yiging (ya’ni qisqa ta’sir qiluvchi insulin hajmida) va bu havoni Aktrapidli flakoniga yuboriladi. So‘ng igna flakondan chiqariladi. 4. Protafanli flakonga shprits igna sanchiladi. 5. Flakon teppaga ko‘tariladi va igna flakon ichida turgan­ ligiga ishonch hosil qilish kerak. 6. Protafan asta-sekin yig‘iladi. 7. Porshen 20 birligigacha tortiladi (8 + 12). 8. Bundan so‘ng kerakli doza yig‘ilgach ignani flakondan chiqariladi va inyeksiyagacha igna hech qayerga tegib ketmasligi kerak. 9. Diqqat: hamma insulinlarni ham aralashtirish mumkin emas, shuning uchun shifokor bilan maslahatlashish zarur. Insulinni hisoblab jadvali 16 TB – 0,4 ml 12 TB – 0,3 ml 8 TB – 0,2 ml 4 TB – 0,1 ml 2 TB – 0,05 ml 1 TB – 0,025 ml

40 TB – 1,0 ml 36 TB – 0,9 ml 32 TB – 0,8 ml 28 TB – 0,7 ml 24 TB – 0,6 ml 20 TB – 0,5 ml

Inyeksiya qayerga qilinadi? Insulin teri osti to‘qimasiga, ya’ni mushak bilan yo‘g to‘qimasi orasiga yuboriladi. Teri osti qavati tananing barcha joylarida mavjud. Shunday sohalar borki ularga tez-tez inyeksiya qilish xavfsiz va qulaydir. 358

Insulin yuboriladigan sohalar: • yelkaning yon va orqa qismiga; • sonning oldi va yon qismiga; • dumbaning yuqori – yon qismiga; • qoringa (kindik atrofi sohasida). Insulin yuborish tartibi 1. Inyeksiya joyini tanlab, spirtli tampon bilan shu soha terisi artiladi. 5–10 daqiqadan so‘ng spirt uchib ketadi. 2. Insulin yig‘ilgan shpritsni oldin qilinadigan sohani bosh qo‘l bilan burmaga yig‘ib, 45–60° burchak ostida ignani teriga oxirigacha kiritiladi. 3. Terini qo‘yib yuborib porshenni bosing. Bu vaqtda ikkin­ chi qo‘l shpritsni asosiy qismini ushlab turadi. 4. Teridan ignani chiqarib, paxta tampon bilan bir necha daqiqa bosib turiladi. 5. Inyeksiya joyini massaj qilish mumkin emas. Tananing bir joyiga bir necha inyeksiyani ketma-ket qilish mumkin emas. Har bir insulin inyeksiyasi qilinadigan joyni tez-tez almashtirib turish va oxirgi qilingan inyeksiya bilan yangi qilingan inyeksiyaning orasida 3 ta barmoq hajmida masofa qolishi kerakligini unutmaslik kerak. Bu insulin bir xilda so‘rilishi uchun zarur. Bundan tashqari insulinni bir joyga ketmaket qilish natijasida teri osti to‘qimasi shikastlanishi mumkin. Shprits-ruchka haqida qisqacha ma’lumot Bu qulay qurilma bo‘lib, insulin, shprits va igna hajmidagi tizimni namoyon qiladi. Shprits ichiga 150 yoki 300 birlik insulin hajmidagi ballonchik o‘rnatilgan (100 birlik – 1 ml konsentratsiyasi hisobida). «Penfil»dagi insulin bir necha kun qo‘llashga yetadi, so‘ng undagi ballonchikni yangisiga almashtiriladi. Shprits-ruchkaga o‘rnatilgan ballonchik muzlatgichda saqlanishiga hojat yoq. 359

Shprits-ruchkani bemor o‘zi bilan maktabga, mehmonga va bo‘shqa joylarga olib borishi mumkin. Siydik tarkibidagi qand miqdorini aniqlash Kerakli jihozlar: toza banka, yo‘llanma, tibbiy hujjatlar, glyu­kotest qog‘oz. Harakat algoritmi: 1. Siydikni analizga olishdan 1 kun oldin bemorga siydik yig‘ish qoidalarni o‘rgatiladi. 2. Ertalab bemor tagini yuvib, siydigini dastlabki qismini tuvakka siyib tashlaydi. 3. Siydikni toza bankaga 10 ml yig‘iladi. 4. Bankaga yo‘llanma yozilib laboratoriyaga jo‘natiladi Olingan siydikka ekspress usuli yordamida glyukotest qog‘oz­ lari botiriladi va agarda indikator qog‘ozning rangi o‘zgarsa siydik tar­kibida qand borligi aniqlanadi. Maxsus shkalalar yorda­ mida siydik tarkibida necha % qand borligi aniqlanadi. Olin­gan ma’lumot bemor yo‘llanmasiga yoziladi. Analiz javobi olib kelinib, bemorning tibbiy hujjat 003 formasiga yopishtirib qo‘yiladi. Eslatma: 1. Siydik bemor dorilar qabul qilmasdan oldin yig‘iladi. Siydik bemor kasalxonaga kelgan kuni va har 6–8 kunda qayta olinadi. 2. Bemorlarning hayz ko‘rgan paytlarida siydik kateter yorda­ mida olinadi. 3. Umumiy siydik analizidan qand, oqsil miqdori aniqlanadi. Ekspress usulida siydikdagi glukoza va atsetonni test-tayoq­chasi yordamida aniqlash 1. Bemor bankaga siydigini yig‘adi, siydik aralashtiriladi. 2. Indikator tayoqcha flakondan olinadi va bankaga indikator sohasi butunlay botgunicha tushiriladi. 360

3. Tayoqchadagi ranglarni baholash shkalasi bilan solish­ tiriladi. Me’dani rentgenologik tekshiruvga tayyorlash Ko‘rsatmalar: me’da kasalliklarida diagnostika qilish maqsadida. Mo‘neliklar: me’da yarasidan qon ketish, kontrast moddaga bemorlarda allergiya bo‘lsa. Harakat algoritmi: 1. Bemor bilan kommunikativ aloqa o‘tnatib, muolaja mohiyati va maqsadini tushuntiring va uning roziligini oling. 2. Muolajani o‘tkazishga moneliklar yo‘qligini aniqlang. 3. Bemorni tekshiruvga 2–3 kun avval tayyorlang, buning uchun ovqatlanish ratsionidan gaz hosil qiluvchi mahsulot­ larni olib tashlang. 4. Tekshiruvdan 1 kun oldin kechki ovqatni soat 20.00 gacha yeyishi kerak. 5. Tekshiruvdan 1 kun oldin kechqurun va tekshiruvdan 2 soat oldin tozalovchi huqna o‘tkazing. 6. Tekshiruv och qoringa nahorda o‘tkaziladi. 7. Tekshiruv xonasiga bemorni yo‘llanma va kasallik tarixi bilan kuzatib boring. 8. Rentgenologik xonada bemorga kontrast modda shifokor buyurgan dozada ichiriladi (150–200,0 ml). 9. Rentgenologik tekshiruvni shifokor bajaradi. Asoratlari: Kontrast moddaga bemorda sezuvchanlik yuqori bo‘lsa, allergik reaksiya yuzaga keladi. Eslatma: 1. Bariy sulfat eritmasi quyidagicha tayyorlanadi: 100 gr bariy sulfatga 150 gr qaynagan suv qo‘shib aralashtirib ichiriladi. 361

2. Tekshiruvdan 1 kun oldin va tekshiruv kuni surgi dorilar berilmaydi, chunki ular qorinni dam qiladi. 3. Agar me’dada ko‘p miqdorda shilimshiqlar bo‘lsa, uni bir necha kungacha yuviladi. 4. Gazlar miqdori ko‘p bo‘lsa, gaz haydovchi naycha qo‘yiladi. Duodenal zondlash Kerakli jihozlar: duodenal zond uzunligi 1,5 metr, 0,1% atropin eritmasi 20,0 gr shprits, sorbit yoki kselit, isitgich, iliq suv, probirkalar, 33% magneziy sulfat yoki 40% glyukoza, qisgich. Harakat algoritmi: 1. Bemor stulga joylashtirib o‘tkaziladi. 2. Bemor oldiga sochiq tutilib oyoqqa, tizza oldiga tog‘ora tutiladi. 3. Bemor psixologik tayyorlanadi (bemorga chuqur nafas olib bezovta bo‘lmaslik, hamshira aytganini tinch, vazmin holatda bajarishi tayinlanadi). 4. Bemorga og‘zini «a-a-a» deb ochish va tilini chiqarish buyuriladi. 5. Siz bu paytda o‘ng qo‘lingizda zondning bosh qismidan ushlab tiliga tekkizmasdan tomog‘iga solasiz. 6. Bemorga og‘zini yopib, zondni tishlamasdan sekin-asta yutish buyuriladi. 7. Bemorning shu zondni 3 ta belgisigacha yutishi, ya’ni 20–30–45 minut davom etadi. 8. Bemor kushetkaga o‘ng tomoni bilan boshi plastroq qilib (yostiqsiz) yotkiziladi. 9. Bemorning o‘ng qovurg‘a ostiga qattiq buyum qo‘yilib, ilik isitgich qo‘yiladi. 10. Duodenal zond ichi shtativdagi 1chi probirkaga solinib quyiladi (probirkalar bemorga nisbatan pastda bo‘ladi). 1-porsiya 12 barmoqli ichak suyuqligi olinadi. 362

11. Shundan keyin bemor chalqancha yotqizilib, zond uchidan 50–60 ml 33% li magneziy sulfat eritmasi yuboriladi va 10 daqiqa zond uchi qisib qo‘yiladi. 12. Qisqich olinib 2-probirkaga o‘t pufagidan chiqadigan suyuqlik yig‘iladi. 13. Suyuqlik rangining o‘zgarishiga qarab, 2-probirkadan zond 3-probirkaga ko‘chiriladi, ya’ni 3-porsiya yig‘iladi (o‘t suyuqligini yig‘ish boshlanadi: A porsiyasi (o‘t yo‘larining porsiyasi), B porsiya (o‘t qopining porsiyasi), C porsiyasi (o‘tning jigar porsiyasi). 14. Oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichak suyuqligini olib bo‘lgandan keyin zondni sekinlik bilan chiqarib olinadi va bemorga mos keladigan tana holati yaratib beriladi. 15. Bemorga muolaja tugaganligi haqida aytib, og‘izdagi noxush hidlarni yo‘qotish uchun chayiladi va og‘iz atrofidagi teri artiladi. Muolaja uzoq vaqt davom etganligi uchun bemorga minnatdorchilik bildiriladi. 16. Ishlatilgan jihozlarni olib tashlab, probirkaga yorlig‘i yopishtiriladi va laboratoriyaga jo‘natiladi 17. Qayd etish. Muolaja o‘tkazilgan sana, yig‘ishni boshlagan va tugatgan vaqti, suyuqlikning holati, muolajani bajaruv­ chining ismi–familiyasi, ishlatilgan moddaning dozasi va nomi, bemorning umumiy holati, ajralgan suyuq­lik­ning miqdori, tashqi ko‘rinishi (rangi, tiniqligi, qon ketishning mavjudligi va h.k.) Eslatma: 1. Duodenal zondlash muolajasi bemorni charchatadi, 1–1,5 soat davom etadi. 2. Agar 2 soat o‘tgach o‘t paydo bo‘lmasa to‘xtatish lozim. 363

22-rasm. Duodenal zondlash: a – zarur ashyolar: 1 – probirkalar to‘plami, 2 – duodenal zond, 3 – magniy sulfat eritmasi, 4 – shprits, b – bemor shunday holatda yotadi.

Abdominal punksiya uchun kerakli xomashyo va bemorni tayyorlash Kerakli jihozlar: troakar, shprits, yod, spirt, rezina naycha, steril salfetka, tamponlar, stul, qisqich, leykoplastir, paxta, sochiq, tog‘ora, 0,5% li novokain eritmasi, shtativ, probirkalar, pinset, steril bint. Harakat algoritmi: 1. Muolajadan bir kun oldin bemorga tozalovchi huqna qili­ nadi, bevosita muolajadan oldin bemor qovug‘ini bo‘shatadi. 2. Bemorning umumiy ahvoliga qarab stulga o‘tkaziladi yoki stulda o‘tirgan bemorni hamshira ushlab turadi. 3. Kerakli anjomlarni tayyorlab olib, bog‘lov xonasiga olib kelinadi va bemorga yaqin qo‘yiladi. 364

4. Hamshira va shifokor qo‘lini operatsiyaga tayyorlangandek yuvadi. 20–30 daqiqa oldin bemorga teri ostiga promedol qilinadi, so‘ngra bel atrofi, oyoqlarini yopadigan kleyonka tushaladi. Igna qorin bo‘shlig‘iga kirgandan so‘ng rezina naychani tashqi uchiga ichidan havosi chiqarilgan shprits ulanadi va unga suyuqlik surib olinadi. 5. Punksiyani shifokor bajarib, hamshira bemorning yelka­ sidan ushlab, uning ahvolini kuzatadi (teri rangini, tomir urishini, es-hushini), shifokor ko‘rsatmasiga ko‘ra olingan syuqlik probirkalarga yig‘ilib, laboratoriyaga jo‘natiladi. 6. Suyuqlik olinib bo‘linganidan so‘ng asta-sekin chiqariladi, bu vaqtda terisi pastga bosib turiladi. 7. Teridan qo‘lni olib, teshilgan joy va atroflari yod eritmasi bilan artiladi. 8. Teshilgan joyga steril salfetka qo‘yiladi. 9. Salfetka atrofiga kleyonka yopilib, ustiga salfetka yopish­ tiriladi. 10. Muolajadan so‘ng bemor zambilda xonaga olib boriladi va bemor tezda joyiga yotqiziladi. Eslatma: 1. Abdominal punksiyani faqat shifokor bajaradi, hamshira esa yordam beradi. 2. Abdominal punksiya uchun 7–10 sm li uzunlikda 1–1,2 mm diametrli maxsus igna ishlatiladi. 3. Qorin bo‘shlig‘idagi suyuqlik astasekin so‘rib olinishi lozim. Tyubaj – o‘t pufagini zondsiz reflektor bo‘shatish. Ko‘rsatmalar: Abdominal 1. O‘t qopidagi dimlanish. punksiya 2. Ich qotish. 365

Moneliklar: 1. Ich ketishga moyillik. 2. O‘t yo‘lining giperkinetik diskeniziyasi. Harakat algoritmi: 1. Ertalab och qoringa bemorga magniy sulfat eritmasi beriladi (200 ml. issiq mineral suvda 1 choy qochiq eritilib) yoki ishqoriy mineral suvlar (borjom, Essentuki-4, Slavyanov, Smirnov, arzni va boshqalar). 2. Magniy sulfat o‘rniga tyubajda sorbit, ksilit, tuxum sarig‘i, xolekinik moddalar qo‘llanilishi mumkin. 3. O‘t haydovchi vositalarni qabul qilgach bemor o‘ng yonboshga yotadi. 4. Kichikroq yostiqqa issiq grelka qo‘yilib, bemor o‘ng qovurg‘a ravog‘ini unga bosib yotadi. 5. 20 daqiqadan so‘ng bemorga qo‘shimcha yana 200 ml mineral suv berish mumkin. Lekin magniy sulfat va boshqa o‘t vositalarisiz. 6. Bemor o‘ng qovurg‘a sohasi bilan 1,5–2 soat yotishi kerak. 7. Undan so‘nggina bemorga nonusta qilishga ruxsat beriladi. 8. Ko‘pgina bemorlar muolajadan so‘ng darhol yengillikni va o‘ng qovurg‘a sohasidagi og‘irlik yo‘qolganini his qiladilar. Ishtahalari ham yaxshilanadi. 9. Tubaj haftada 1–2 marta o‘tkaziladi. 10. Davolash kursi 4–8 muolajani tashkil etadi. 11. Muolaja so‘ngida asboblar zararsizlantiriladi. Najasda yashirin qonni aniqlash Kerakli jihozlar va reaktivlar: probirkalar, sig‘imi 1,2 va 5 ml li pipetkalar, shtativ, sirka kislotaning 30% li eritmasi, amidopirinning 96% li etil spirtdagi 5% li eritmasi, vodorod peroksidning 3% li eritmasi. 366

Harakat algoritmi: 1. Najas kurakcha yordamida qunt bilan aralashtiriladi va tekshirish uchun har yer, har yeridan olinadi. 2. Probirkada najas suv bilan 1 × 10 nisbatda suyultiriladi. 3. 10 ml suyultirilgan najas pipetkalar yordamida boshqa ximiyaviy toza probirkaga quyiladi. 4. 10 ml suyultirilgan najasga toza pipetka amidopirinning spirtdagi 5% li eritmasidan 2 ml 10 tomchi, 30% sirka kis­lota eritmasi va 8–10 tomchi 3% li vodorod peroksid eritmasi quyiladi 5. Binafsha bo‘yalish bo‘lganda reaksiya musbat deb sanaladi. 6. Agar 3 min. mobaynida aralashma rangi o‘zgarmasa reak­ siya, manfiy hisoblanadi. Eslatma: 1. Bemor analiz olinishidan 3–5 kun avval parhez qilib tu­r ishi, go‘sht, baliq, tuxum, sabzavotlar, tarkibida temir, magniy, vismut karbomen bor dori moddalarini qabul qilmas­ ligi kerak. 2. Yashirin qon odatda bir necha kunda aniqlanadi. Umumiy tаhlil uchun siydik yig‘ish Ko‘rsаtmа: Tаshxis qo‘yish mаqsаdidа. Mоnеliklаr: Siydik yo‘li jаrоxаtlаridа, аyollаrdа hаyz vаqtidа. Jihozlаr: Tоzа shishа bаnkа (200,0 ml xаjmdаgi), lаbоrаtо­ riyagа yo‘llаnmа, sudnо, qo‘lqоplаr. Harakat algoritmi: 1. Bеmоrgа umumiy tаhlil uchun siydik yig‘ish qоidаlаrini, mоhiyatini vа аhаmiyatini tushuntiring. 2. Bеmоrgа tоzа shishа bаnkаgа yo‘llаnmа yozib, yopishtirib bеring. 367

3. Ertаlаb, bеmоr uyqudаn turgаch, tаshqi jinsiy а’zоlаrini yuvаdi. 4. Siydigining birinchn qismini suydikdonga siyadi, o‘rtа qismini bаnkаgа 50–100 ml hаjmdа yig‘аdi. 5. Yig‘ilgаn siydikni lаbоrаtоriyagа yubоrilgunchа sаlqin jоydа (hоjаtxоnаning kаfеli ustidа) sаqlаng. 6. Siydikni lаbоrаtоriyagа bir sоаt ichidа yubоring. Eslаtmа: 1. Аyollаrdа hаyz vаqtidа siydik tаhlili zаrur bo‘lgаndа siydikni kаtеter yordаmidа tаshqi jinsiy а’zоlаrini zаrаrsizlаn­ tiruvchi eritmа (furаtsillin eritmаsi, kuchsiz kаliy pеrmаngаnаt eritmаsi) bilаn yuvib, so‘ng оlinаdi. 2. Siydik yig‘ilаdigаn bаnkаlаrdа ishqоr (sоvun vа yuvuvchi vоsitаlаri) qоldiqlаri bo‘lmаsligi kеrаk. 3. Оg‘ir yotgаn bеmоrlаrdа siydikni hаm hаmshirаning o‘zi yig‘аdi. 4. Sоg‘lоm оdаm kunigа 4–7 mаrtа, kеchqurun 1 mаrtа siydik аjrаtаdi. 5. Hаr bir pоrsiyadа siydik 200–300 ml ni tаshkil qilib, sutkаlik diurеz o‘rtаchа 1000–2000 ml gа tеng bo‘lаdi. 6. Siydikni umumiy xususiyatlаri quyidаgichа: • Rаngi – оch sаriq rаngdа – yantаr sаriq rаnggаchа; • Tiniqligi – tiniq; • Nisbiy zichligi – 1010–1027; • Muhiti – nоrdоn yoki nеytrаl; • Оqsil – yo‘q yoki 0,033; • Qаnd – yo‘q yoki izlаri; • Аtsеtоn – yo‘q; • O‘t pigmеntlаri – yo‘q; • Urоbilin – оzginа; • Indikаn – оzginа. 368

Yo‘llаnmа namunasi Klinik lаbоrаtоriya_____________________________________ Siydikni umumiy tеkshirish uchun. F.I.Sh._______________________________________________ Yoshi ______________ millаti____________________________ Bo‘lim.______________________________________________ Bеmоr хоnа № __________ sаnа «____»__________ 201__ yil. _______________ hаmshirа imzоsi. Eslаtmа: Bеmоr оyoqlаr tаgi, qinni yuvilgаndаn so‘ng, quruq qilib pахtа-bint tаmpоn yordаmidа аrtilаdi. Zаrаrsizlаntirish: tuvаklаr 60 dаqiqаgа 3% li хlоrli оhаk eritmаsigа sоlinаdi, yuvilgan suvgа quruq хlоrli оhаk sеpilаdi. Hisоb: 200 gr хlоrаmin 1 litr suvgа 60 dаqiqаgа. Zimnitskiy usuli bo‘yichа siydikni yig‘ish. Ko‘rsаtmа: Buyrаklаrning kоnsеntrlаsh vа mоchеvinаni chiqаrish xususiyatini, kunduzgi vа kеchki diurеz nisbаtini, hаr bir pоrsiyadаgа nisbiy zichlikni vа sutkаlik diurеzni аniqlаsh mаqsаdidа. Mоnеliklаr: Siydik yo‘li jаrоhаtlаridа, аyollаrdа hаyz vаq­ tidа. Jihоzlаr: 8–10 tа tоzа shishа bаnkа (200,0 ml hаjmdаgi), lаbоrаtоriyagа yo‘llаnmа, urоmеr, sudnо, qo‘lqоplаr. Harakat algoritmi: 1. Bir kun аvvаl 8 tа shishа bаnkа tаyyorlаng. 2. Ulаrning hаr birigа tаrtib rаqаmi (1 dаn 8 gаchа), bеmоrning ismi-shаrifi, pаlаtа rаqаmi, vаqt оrаlig‘i, tеkshi­rish mаqsаdi yozilgаn yorliqni yopishtiring. 3. Bеmоrgа Zimnitskiy sinаmаsi uchun siydik yig‘ish qоidаlаrini, mоhiyatini, аhаmiyatini tushuntiring vа bеmоrni nаzоrаt qilib turing. 369

4. Bеmоr ertаlаb 600 dа qоvug‘ini bo‘shаtаdi. Siydikning bu qismi unitаzgа to‘kib tаshlаnаdi. 5. Sоаt 6.00 dаn bоshlаb siydikni hаr 3 sоаtdа аlоhidа bаn­ kаlаrgа yig‘ilаdi. 6. Birоr qismdа siydik miqdоri bаnkаgа sig‘mаy qоlsа, qоldig‘i bоshqа bаnkаgа yig‘ilаdi vа shu vаqt оrаlig‘idаgi tаrtib rаqаmi yozib qo‘yilаdi. 7. Bеmоr birоr 3 sоаtlik vаqt оrаlig‘idа siymаsа, o‘shа vаqt оrаlig‘idаgi bаnkа bo‘sh qоlib, kеyingi vаqt оrаlig‘idаgi siydikni nаvbаtdаgi bаnkаgа yig‘ilаdi, bu bаnkа lаbоrаtоriyagа bo‘sh jo‘nаtilаdi. 8. Ertаsigа ertаlаb hаmmа bаnkаlаrni lаbоrаtоriyagа yubоring. Eslаtmа: 1. Sinаmаni istаlgаn vаqtdа yig‘ish mumkin, lеkin ertаlаbdаn bоshlаgаn mа’qul. 2. Hаmshirа siydik tоpshirish vаqtlаrini bеmоrgа eslаtib turаdi, kеrаk bo‘lsа kеchqurun uyg‘оtаdi. 3. Sutkаlik siydik miqdоri 1–2 litrni tаshkil qilib, uning 2/3 qismi kunduzgi diurеzgа to‘g‘ri kеlаdi. Siydikning nisbiy zichligi 1010–1027 оrаlig‘idа bo‘lib, siydikni dоim bir xil miqdоrdа аjrаlishi vа nisbiy zichligining dоimiyligi buyrаklаrning kоn­ sеntrаtsiоn xususiyati buzilgаnidаn dаlоlаt bеrаdi. Nеchipоrеnkо sinаmаsi uchun siydik yig‘ish Ko‘rsаtmа: Tаshxis qo‘yish, siydikning shаklli elеmеntlаri miqdоrini аniqlаsh mаqsаdidа. Mоnеliklаr: Siydik yo‘li jаrоhаtlаridа, аyollаrdа hаyz vаqtidа. Jihozlаr: Tоzа shishа bаnkа (200,0 ml hаjmdаgi), lаbо­ rаtоriyagа yo‘llаnmа, sudnо, qo‘lqоplаr. Harakat algoritmi: 1. Bеmоrgа sinаmа uchun siydik yig‘ish qоidаlаrini, mоhiyatini vа аhаmiyatini tushuntiring. 370

2. Bеmоrgа tоzа shishа bаnkаgа yo‘llаnmа yozib, yopishtirib bering. 3. Siydikni istаlgаn vаqtdа yig‘ish mumkin, lеkin lаbоrа­ tоriyagа ertаlаbki siydikni yеtkаzgаn mа’qul. 4. Bеmоr qunt bilаn tаshqi jinsiy а’zоlаrini yuvаdi (bеmоr оg‘ir аhvоldа bo‘lsа hаmshirа yordаm bеrаdi). 5. Siydig‘ining birinchi qismini sudnоgа siyadi, o‘rtа qismini bаnkаgа 20–30 ml hajmdа yig‘аdi. 6. Siydikni dаrhоl iliq hоldа lаbоrаtоriyagа jo‘nаtilаdi. Eslаtmа: Sinаmаdа siydikning shаklli elеmеntlаri hisоblаsh kаmеrаsidа sаnаlib, ulаrning miqdоri 1 ml gа tаqsimlаnаdi. Qоvuqni kаtеterlаsh tехnikаsi Bеmоrni muоlаjаdаn оgоh qilinаdi vа muоlаjа mаqsаdi bаjаrilish qоidаsi tushuntirilаdi. Bеmоrgа muоlаjаdаn оldin tаhоrаt qilish zаrurligi eslаtilаdi, оg‘ir аhvоldаgi bеmоrlаrni tаgini hаmshirа yuvаdi. Harakat algoritmi: 1. Qo‘l yuvilаdi vа quritilаdi, qo‘lqоplаr kiyilаdi. 2. Steril yumshоq kаtеter, sterillаngаn vazеlin, tаmpоn, sаlfеtkа, pinsеt, аntisеptik eritmаlаr (0,5% kаliy pеrmаngа­ nаt, 0,21% li furаtsеlin, 0,1% rivаnоl), chоyshаb, klеyonkа, siydik yig‘ish uchun tuvаk vа to‘siq tаyyorlаnаdi. 3. To‘siqni tutib kushеtkаgа klеyonkа vа chоyshаb yozib bеmоrni chаlqаnchа оyoqlаri tizzаdа bukilib kеrilgаn hоldа yotqizilаdi. 4. Bеmоr оyoq tоmоnigа tuvаk qo‘yilаdi. 5. Pinsеt bilаn kаtеtr оlinib ungа vаzеlin surtilаdi, qo‘lning 3–4-bаrmоqlаri bilаn jinsiy lаblаr kеrilib, 1–2-bаrmоqlаr bilаn siydik chiqаruv kаnаlining tаshqi tеshigigа birоz kiritilаdi, o‘ng qo‘l bilаn аntisеptik eritmаdа ho‘llаngаn tаmpоn bilаn аrtilаdi. 371

6. Steril pinsеt bilаn steril yumshоq kаtеterni ushlаb, so‘ng bаrmоqlаr bilаn kаtеter uchidаn аstа-sеkin kiritilаdi vа qоvuqqа tushishi bilаn undаn dаrhоl siydik аjrаlаdi. 7. Аgаr kаtеter kirgаzilаyotgаndа birоz to‘sqinlik sеzilsа bеmоrgа tinchlаnishni mаslаhаt bеrilаdi. 8. Kаtеter uchi tuvаk yoki siydik yig‘ish idishigа sоlib qo‘yilаdi. 9. Siydik аjrаlib bo‘lgаndаn so‘ng kаtеterni аstа-sеkin оlib, kаtеter zаrаrsizlаntirilаdi. 10. Bеmоrning tekislanib qulаy vаziyatdа yotqizilаdi. 11. Bаrchа ishlаtilgаn buyumlаr vа аnjоmlаr zаrаrsizlаnti­ rilаdi. 12. Bеmоr 20–25 dаqiqа dаvоmidа kuzаtilаdi.

TESTLAR 1. Anemiya nima? A. Qonda leykotsitlar sonining kamayib ketishi. B. Qonda leykotsitlar sonining oshib ketishi. C. Qonda trombotsitlarning kamayib ketishi. D. Qonda eritrotsitlar va gemoglobinning kamayib ketishi. 2. Etiologiya deganda nima tushuniladi? A. Kasallik sababi. B. Kasallik kechishi. C. Kasallik avj olish mexanizmi. D. Kasallik klinikasi. 3. Ichki a’zolar kasalliklarini qaysi fan o‘rganadi? A. Gerontologiya. B. Xirurgiya. C. Terapiya. D. Gistologiya. 4. Surunkali kasalliklar deb qanday kasalliklarga aytiladi? A. Kasallik tez boshlanib, tezda tuzaladi. B. Kasallik davolangandan so‘ng qaytalanmaydi. C. Bemor ahvoli birdan yomonlashib, tezda davolanishni talab qiladi. D. Kasallik uzoq davom etadi va tez-tez qaytalanadi. 5. Organizmning tashqi muhitga moslashish reaksiyasi nima deb ataladi? A. Adaptatsiya. B. Reaktivlik. C. Kompensatsiya. D. Regeneratsiya. 6. Simptom nima? A. Kasallikning belgisi. B. Kasallikning sababi. C. Kasallikning kechishi. D. Kasallikning davosi. 7. Sindrom nima? A. Kasallikning belgisi. B. Kasallikning sababi. C. Kasallikning kechishi. D. Kasallik belgilarining yig‘indisi. 8. Retsidiv nima? A. Kasallikning bo‘silishi. B. Kasallikning qo‘zishi. C. Kasallikning yashirin davri. D. Kasallik belgilari. 9. Remissiya nima? A. Kasallikning bo‘silishi. B. Kasallikning qo‘zishi. C. Kasallikning yashirin davri. D. Kasallik belgilari. 373

10. «Terapiya» so‘zining ma’nosi keltirilgan javobni tanlang. A. Kasallik. B. Davolash. C. Ichki a’zolar. D. Diagnostika. 11. Palpatsiya nima? A. Eshitib ko‘rish. B. Tukillatib ko‘rish. C. Ko‘zdan kechirish. D. Paypastlab tekshirish. 12. Obyektiv tekshirish usullarini ko‘rsating. A. Palpatsiya. B. Hayot anamnezini yig‘ish. C. Bemor shikoyatini so‘rab-surishtirish. D. Pasport qismini to‘ldirish. 13. Perkussiya tеkshirish usulini Аuenbruggеr amaliyotga qachon kiritgan? A. 1557-yil. B. 1761-yil. C. 1671-yil. D. 1991-yil. 14. Perkussiya tеkshirish usulini amaliyotga kim 1-bo‘lib tadbiq qilgan? A. Lаenеk. B. Esmаrh. C. Kussmаul. D. Аuenbruggеr. 15. Subyektiv tekshiruv usuli bu … A. Auskultatsiya. B. Bemorni so‘rab-surishtirish. C. Ko‘zdan kechirish. D. Palpatsiya. 16. Obyektiv tekshirish usullarini ko‘rsating. A. Auskultatsiya. B. Bronxografiya. C. Spirometriya. D. Tomografiya. 17. Quyidagi qaysi tekshiruv instrumental tekshirish usuliga kirmaydi? A. Palpatsiya. B. Rentgenologik. C. Bronxoskopiya. D. Gastroskopiya. 18. Anamnezis morbi nima? A. Kasallik tarixi. B. Hayot tarzini so‘rash. C. Iqtisodiy holat to‘g‘risida ma’lumot. D. Oilaning holatini surushtirish. 19. Anamnezis vitaeda nimalar surishtiriladi? A. Kasallik tarixi. B. Hayot tarzini so‘rash. C. Iqtisodiy holat to‘g‘risida ma’lumot. D. Oilaning holatini surishtirish. 374

20. Qo‘shimcha tekshiruvlar to‘g‘ri ko‘rsatilgan qatorni aniqlang. A. Subyektiv va obyektiv tekshirish. B. Instrumental va laborator tekshirish. C. Fizikal tekshiruv usuli. D. Ko‘zdan kechirish, UTT. 21. Rentgen nurlarini kim kashf qilgan? A. Vilgelm Rentgen. B. Xaunsrild Rentgen. C. Korman Rentgen. D. Auenbruger Rentgen. 22. Rentgen nurlari nechanchi yilda kashf qilingan? A. 1986-yilda. B. 1786-yilda. C. 1896-yilda. D. 1658-yilda. 23. Flyurografiya nima? A. Ichi bo‘sh a’zolarni ichki yuzasini ko‘zdan kechirish. B. Ultratovush yordamida ichki a’zolar holatini tekshirish. C. Yurak biopotensiallarini qayd qilish usuli. D. Rentgen nuri yordamida ko‘krak qafasi a’zolarini kichraytirilgan shaklda kam nurlantirib ko‘rsatish usuli. 24. Endoskopiya qanday tekshirish usuli? A. Ichi bo‘sh a’zolarni ichki yuzasini ko‘zdan kechirish. B. Ultratovush yordamida ichki a’zolar holatini tekshirish. C. Yurak biopotensiallarini qayd qilish usuli. D. Rentgen nuri yordamida ko‘krak qafasi a’zolarini kichraytirilgan shaklda kam nurlantirib ko‘rsatish usuli. 25. UTD qanday tekshirish usuli? A. Ichi bo‘sh a’zolarni ichki yuzasini ko‘zdan kechirish. B. Ultratovush yordamida ichki a’zolar holatini tekshirish. C. Yurak biopotensiallarini qayd qilish usuli. D. Rentgen nuri yordamida ko‘krak qafasi a’zolarini kichraytirilgan shaklda kam nurlantirib ko‘rsatish usuli. 26. EKG qanday tekshirish usuli? A. Ichi bo‘sh a’zolarni ichki yuzasini ko‘zdan kechirish. B. Ultratovush yordamida ichki a’zolar holatini tekshirish. C. Yurak biopotensiallarini qayd qilish usuli. D. Rentgen nuri yordamida ko‘krak qafasi a’zolarini kichraytirilgan shaklda kam nurlantirib ko‘rsatish usuli. 375

27. Bitta rentgenografiya tekshiruvida qancha millirentgen qabul qili­ nadi? A. 60 millirentgen. B. 600 millirentgen. C. 500 millirentgen. D. 80 millirentgen. 28. Bitta flyurografiya tekshiruvida qancha millirentgen qabul qilinadi? A. 60 millirentgen. B. 600 millirentgen. C. 500 millirentgen. D. 80 millirentgen. 29. Gastroduodenoskopiya orqali qaysi a’zolar tekshiriladi? A. Yo‘g‘on ichak. B. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak. C. Halqum va qizilo‘ngach. D. Traxeya va bronxlar. 30. Kolonoskopiya orqali qaysi a’zo tekshiriladi? A. Yo‘g‘on ichak. B. Me’da va o‘n ikki barmoq ichak. C. Halqum va qizilo‘ngach. D. Traxeya va bronxlar. 31. Klinik laboratoriyaning maydoni qanchadan kam bo‘lmasligi kerak? A. 10 m2. B. 20 m2. 2 C. 5 m . D. 8 m2. 32. Klinik laboratoriyada bitta xodim uchun laboratoriya maydoni qanchadan kam bo‘lmasligi kerak? A. 10 m2. B. 20 m2. 2 C. 5 m . D. 8 m2. 33. Klinik laboratoriyaning balandligi qanchadan kam bo‘lmasligi kerak? A. 5 metr. B. 10 metr. C. 3 metr. D. 2 metr. 34. Klinik-biokimyoviy laboratoriyada kimlar ishlaydi? A. Shifokor laborant, feldsher laborant, tibbiy texnolog, tibbiy ma’lumotli 18 yoshdan katta xodim. B. Gematolog shifokor, hamshira, tibbiy texnolog. C. Travmatolog, hamshira, feldsher, laborant. D. Shifokor laborant, hamshira. 35. Aksariyat tahlillar kunning qaysi paytida olinadi? A. Kechqurungi ovqatdan keyin. B. Tushlik paytida. C. Kunning istalgan paytida. D. Och qoringa nahorga. 376

36. Laboratoriyadagi birinchi tez yordam uchun saqlanadigan aptech­ kada qaysi dori vositalari bo‘lmaydi? A. Steroid dorilar. B. 70% li spirt. C. 1 % li kumush nitrat eritmasi. D. 1 % li yod eritmasi. 37. Laboratoriyada ishlovchi xodimlar qancha muddatda tibbiy ko‘­ rikdan o‘tishadi? A. 1 yil. B. 2 yil. C. 6 oy. D. 5 oy. 38. Tahlil topshirishi kerak bo‘lgan bemorga 2–3 kun oldindan qaysi omillardan saqlanishi tayinlanadi? A. Emotsional stress, ko‘p muloqot, turli ovqatlar. B. Emotsional stress, alkogol iste’mol qilish, chekish. C. Musiqa tinglash, parhez qilish, fizik zo‘riqish. D. Muloqotda bo‘lish, sayr qilish, fizik zo‘riqish. 39. Krizis tushunchasi bu… A. Fiziologik o‘zgarishlar. B. Kuchli bezovtalik holati bo‘lib, bu paytda inson yo‘qotish xavfini sezadi. C. Psixologik, ijtimoiy va o‘zini tutish reaksiyalari. D. Doimiy va uzluksiz qiyinchilik. 40. Koping nima? A. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash. B. Vaziyatdan qochish. C. Doimiy va uzluksiz qiyinchilik va krizisni yengishga qaratilgan tegishli harakatlar. D. Tez moslasha olmasligi. 41. Stressorlar nima? A. Inson uchun zararli bo‘lgan tashqi ta’sirotlar. B. Qiyinchilik yoki muammolar. C. Shaxslararo munosabatlar. D. Biror-bir ishni bajarishi yoki oxiriga yetkazish. 42. Hamshiralik jarayoni necha bosqichdan iborat? A. To‘rtta. B. Ikkita C. Beshta. D. Oltita 43. Quyidаgi tеkshiruvlаrdаn qаy biri rеntgеnоlоgik tеkshiruvgа kir­ mаydi? A. Brоnxоgrаfiya. B. Tоmоgrаfiya. C. Brоnxоskоpiya. D. Rеntgеnоgrаfiya. 377

44. Nоrmаdа o‘pkаni tukillаtib urib ko‘rgаndа eshitilаdigаn tоvush? A. To‘mtоq tоvush. B. Qutichа tоvush. C. Timpаnik tоvush. D. Аniq o‘pkа tоvushi. 45. Gormonlar qayerda ishlab chiqariladi? A. Ichki a’zolarda. B. So‘lak va ter bezlarida. C. Teri osti yog‘ qatlamida. D. Ichki sekretsiya bezlarida. 46. Аbssеss brоnxgа yo‘rilganda kuzаtilаdi. A. Оg‘iz to‘la bаlg‘аm аjrаlishi. B. Zаngsimоn bаlg‘аm аjrаlishi. C. Ko‘piksimоn bаlg‘аm аjrаlishi. D. Bo‘g‘ilish xuruji. 47. Zangsimon balg‘am qaysi kasallikda kuzatiladi. A. Pnevmoniyada. B. O‘pka absessida. C. O‘pka rakida. D. O‘pka silida. 48. O‘tkir pnevmoniyadа qo‘llаnilаdigаn dоri mоddа. A. Furosemid. B. Ravnatin. C. Аntibiоtiklаr. D. Fеstаl. 49. Pnеvmоniyaning eng ko‘p sаbаbchisi bo‘lgаn mikrоbni ko‘rsаting. A. Pnеvmоkоkk. B. Kox tayoqchasi. C. Strеptоkоkk. D. Ichаk tаyoqchаlаri. 50. O‘pkа аbssеssidа аntibiоtiklаrni effеktiv yubоrish yo‘llаrini аniq­ lаng. A. Аbssеss ichigа. B. Tеri оstigа. C. Vеnа ichigа. D. Muskul оrаsigа. 51. Bаlg‘аmdа Shаrkо-Lеydеn kristаllаri tоpilsа qаndаy kаsаllikkа xоs bo‘lаdi? A. Kаttа o‘chоqli pnеvmоniya. B. O‘pkа sili. C. O‘pkа o‘smаsi. D. Brоnxiаl аstmа. 52. Ekssudаtiv plеvrit sаbаbi? A. O‘pkа sili. B. O‘pkа shishi. C. O‘tkir brоnxit. D. Qаndli diаbеt. 53. Brоnxiаl аstmа kаsаlligidа bеmоrning vаziyati qаndаy? A. Tizzаgа tirаlgаn hоlаt. B. Yon tоmоngа yotgаn hоlаt. C. Chаlqаnchа hоlаt. D. Kvinkе hоlаt. 54. Plеvrа suyuqligidа tubеrkulyoz uchun xаrаktеrli bеlgini ko‘rsаting. A. Nеytrоfillаrning ustunligi. B. Eоzinоfillаr ustunligi. C. Gеmоrrаgik xаrаktеrli. D. Limfositlаr ustunligi. 55. Brоnxiаl аstmа kаsаlligining klinik bеlgisi. A. Bo‘g‘ilish xuruji. B. Qоn tupurish. C. Tеrlаsh. D. Tаnа hаrоrаtining 39–40°C ko‘tаrilishi. 378

56. Brоnxiаl аstmа kаsаlligidа tеz yordаm chоrаsi. A. Nitrоglisirin 0,0005 til оstigа. B. Pаpаvеrin gidrоxlоrid 2% – 2,0 mushаk оrаsigа. C. Еufillin 2,4% – 10,0 vеnаgа. D. Tusеprеks 0,03 kunigа 1 mаhаl. 57. Brоnxоektitik kаsаllik bilаn оg‘rigаn bеmоrni ko‘rikdаn o‘tkаzishdа xаrаktеrli simptоmni ko‘rsаting. A. «Bаrоbаn tаyyoqchаlаri» ko‘rinishidаgi bаrmоqlаr. B. Аkrоsiаnоz. C. Mаj buriy hоlаt. D. Оzib kеtish. 58. Rеvmаtizmgа xаrаktеrli bo‘lgаn tеri bеlgisini ko‘rsаting. A. Yuzdаgi eritеmа. B. Hаlqаsimоn eritеmа. C. Gipеrkеrаtоz. D. Qоn quyulishlаr. 59. Rеvmаtizmning sаbаbi. A. Pnеvmоkоkk. C. Stаfilоkоkk.

B. β-gеmоlitik strеptоkоkk. D. Kоx tаyyoqchаsi.

60. Rеvmаtizmning klinik bеlgisi. A. Ko‘ngil аynishi. C. Yirik bo‘g‘imlаrdаgi оg‘riq.

B. Bo‘g‘ilish xuruji. D. Bоsh оg‘rishi.

61. Rеvmаtizmni оldini оlishdа qo‘llаnilаdigаn dоri mоddа. A. Аllаxоl. B. Bitsillin. C. Rаunаtin. D. Nо-shpа. 62. Gipertoniyaga оlib kеluvchi оmil. A. Bоsh miayning chаyqаlishi. C. Ruhiy zo‘riqish.

B. Jigаr kаsаlligi. D. Yarа kаsаlligi.

63. Gipertoniya kаsаlligigа xоs bo‘lgаn klinik bеlgi. A. Bo‘g‘ilish. B. Ko‘z оldini pаrdа qоplаshi. C. To‘sh оstidа оg‘riq. D. Bo‘g‘imlаrdаgi оg‘riq. 64. Gipertoniya kаsаlligining аsоrаti. A. Miyagа qоn quyilishi. C. O‘pkа infаrkti.

B. Jigаr sirrоzi. D. O‘pkа sili.

65. Qаysi diаgnоstik belgi rеvmаtizmning mеzоni hisоblаnmаydi? A. Kаrdit. B. Pоliаrtrit. C. Yuzdаgi eritеmа. D. Hаlqаsimоn eritеmа. 379

66. Stеnоkаrdiya sаbаbi. A. Nоto‘g‘ri оvqаtlаnish. B. Jismoniy zo‘riqish. C. Оzib kеtish. D. Ko‘p suyuqlik ichish. 67. Stеnоkаrdiya xurujida effektiv dоri vosita. A. Strоfаntin. B. Pаpаvеrin. C. Nitrоglisеrin. D. Dibаzоl. 68. Miоkаrd infаrkti sаbаbi. A. Tоj аrtеriyalаrining trоmbоzi vа sklеrоzi. B. Infеksiya. C. Оrganizmning sоvuq qоtishi. D. Jаrоhаtlаnish. 69. Yurаkni qаndаy аsbоb-uskunаlаr bilаn tеkshirish mumkin? A. UTT, EKG. B. Endоskоp. C. Rеntgеn. D. EEG. 70. Brаdikаrdiya bu …… A. Pulsning minutigа 60 mаrtаdаn kаm urishi. B. Ipsimоn puls. C. Pulsning minutigа 70 mаrtа urishi. D. Pulsning minutigа 100 mаrtаdаn ko‘p urishi. 71. Аtеrоsklеrоzdа zаrаrlаnаdi. A. Vеnаlаr. B. Аrtеriyalаr. C. Kаpillyarlаr. D. Mushаklаr. 72. Me’da kasalliklariga tashxis qo‘yishda qaysi tekshirish usulidan foydalaniladi? A. Flyurografiya. B. Endoskopiya. C. UTD. D. Bronxoskopiya. 73. Yarа kаsаlligining аsоrаtigа kirаdi. A. Surunkаli gеpаtit. B. Mе’dаdаn qоn kеtishi. C. Surunkаli xоlеtsistit. D. Jigаr sirrоzi. 74. Enterit bu … A. Ingichka ichakning yallig‘lanishi. B. Yo‘g‘on ichakning yallig‘lanishi. C. O‘t pufagining yallig‘lanishi. D. Oshqozanning yallig‘lanishi. 75. Bеmоrdа tеri vа sklеrаlаrning sаrg‘ishligi, teleangioektaziyalar, qichishish izlаri, kаftlаrning qizаrishi, ginеkоmаstiya аniqlаnyapti. Bеmоrdа qаndаy kаsаllik mаvjud? 380

A. O‘tkir xоlеtsistit. C. Surunkаli gеpаtit.

B. Bоtkin kаsаlligi. D. Jigаr sirrоzi.

76. Yarа kаsаlligi bo‘lgаn bеmоrlаrning tеrаpеvtik dаvо sаmаrаsi аsоsаn quyidаgi hоlаt bilаn tаsdiqlаnаdi. A. EFGDS qаytа o‘tkаzish. B. Оg‘riqning qоlishigа qаrаb. C. Kаsаlning sеmirishigа qаrаb. D. Аssidоz bеlgisining yo‘qоlishigа qаrаb. 77. «Tоkchа» bеlgisi qаysi kаsаllikkа xоs? A. Gipеrtrоfik gаstritgа. B. Erоziv gаstritgа. C. Оshqоzоn polipoziga. D. Оshqоzоn yarаsi kаsаlligigа. 78. Jigаr kаsаlliklаridа quyidаgi pаrhеz stоli bеlgilаnаdi. A. 2-stоl. B. 4-stоl. C. 1-stоl. D. 5-stоl. 79. Surunkаli xоlеtsistitni dаvоlаshdа qo‘llаnilаdi. A. Bаlg‘аm ko‘chiruvchi dоrilаr. B. O‘t hаydоvchi dоrilаr. C. Yurаk glikоzidlаri. D. Siydik hаydоvchi vоsitаlаr. 80. Kasb kasalliklariga kiradi: A. Surunkali bronxit. C. Pnevmakanioz.

B. Surunkali pnevmoniya. D. Xavfli o‘smalar.

81. 7-stоl qаysi kаsаllikdа qo‘llаnilаdi? A. Surunkаli gеpаtit. B. Mе’dа yarа kаsаlligi. C. Surunkаli xоlеtsistit. D. Surunkаli glоmеrulоnеfrit. 82. Diurеz bu nimа? A. Аrtеriаl bоsim оshishi. C. Siydik аjrаlishi.

B. Siydik rаngining o‘zgаrishi. D. Shishlаrning pаydо bo‘lishi.

83. Pоliuriya dеgаndа nimаni tushunаsiz? A. Siydikning ko‘p аjrаlishi. B. Siydikning kаm аjrаlishi. C. Siydik mutlаqо аjrаlmаsligi. D. Siydik tаrkibining o‘zgаrishi. 84. Nikturiya bu … A. Tungi diurеzning оrtishi. C. Siydik rаngining o‘zgаrishi.

B. Siydik tutоlmаslik. D. Siydikdа оqsil pаydо bo‘lishi.

85. Prоtеinuriya bu … A. Siydikdа tоsh pаydо bo‘lishi. C. Siydikdа lеykоtsitlаr bo‘lishi.

B. Siydikdа оqsil pаydо bo‘lishi. D. Siydikdа еritrоtsitlаr bo‘lishi. 381

86. Gеmаturiya bu siydikdа. A. Silindrlаr bo‘lishi. B. Eritrоtsitlаrning bo‘lishi. C. Lеykоtsitlаrning bo‘lishi. D. Prоtеninlаrning bo‘lishi. 87. Qаysi kаsаllikdа buyrаk kоptоkchаlаri zаrаrlаnаdi? A. Glоmеrulоnеfritdа. B. Gеpаtitdа. C. Piеlоnеfritdа. D. Gipеrtоniyadа. 88. Оliguriya siydikni–… A. Ko‘p аjrаlishi. B. Siydikdа yiring bo‘lishi. C. Siydikni kаm аjrаlishi. D. Mutlоq аjrаlmаsligi. 89. O‘tkir glоmеrulоnеfritdа siydikdа qаndаy o‘zgаrishlаr bo‘lаdi? A. Qоn pаydо bo‘lаdi. B. O‘zgаrmаydi. C. Yiring pаydо bo‘lаdi. D. Siydik ko‘pаyishi. 90. Dоimо siydikni nisbiy zichligi kаm bo‘lishi qаndаy nоmlаnаdi? A. Аnuriya. B. Gipоstеnuriya. C. Аlbuminuriya. D. Silindriuriya. 91. Qаysi kаsаllikdа buyrаk jоmlаri shilliq pаrdаlаri zаrаrlаnаdi? A. Glоmеrulоnеfritdа. B. Buyrаk yеtishmоvchiligidа. C. O‘tkir piеlоnеfritdа. D. Surunkаli glоmеrulоnеfritdа. 92. Glоmеrulоnеfritning turlаridan biri. A. Gеmolitik. B. Gipotоnik. C. Ishemik. D. Nеfrоtik. 93. Piеlоnеfrit kаsаlligini tеkshirish usullаri. A. Ekskrеtоr urоgrаfiya. B. EKG. C. Endоskоpiya. D. Skаnirlаsh. 94. O‘tkir pielоnefritni dаvоlаshdа qo‘llаnilаdigаn dоri mоddа: A. Strоfаntin. B. 5-NОK. C. Аnаlgin. D. Dibаzоl. 95. Sutkаlik diurez qancha bo‘lsа oliguriya deyiladi? A. 2500 ml. B. 4000 ml. C. 300 ml. D. 1000 ml. 96. Piuriya bu … A. Siydikdа yiring pаydо bo‘lishi. B. Siydikdа оqsil pаydо bo‘lishi. C. Siydikdа bаkteriya pаydо bo‘lishi. D. Siydikdа tuzlаr pаydо bo‘lishi. 97. Bаzеdоv kаsаlligigа xоs klinik bеlgi. A. Brаdikаrdiya. B. Ko‘zning chаqchаyishi. C. Sеmirish. D. Gipоtоniya. 382

98. Qаlqоnsimоn bеz nеchа bo‘lаkdаn ibоrаt? A. Ikki. B. Uch. C. To‘rt. D. Besh. 99. Miksеdеmаgа xоs klinik bеlgi. A. Gipеrtоniya. B. Xotirа susаyishi. C. Jizzаkilik. D. Gipеrtеmiya. 100. Qаndli diаbеt sаbаbi. A. Ruhiy zo‘riqish. B. Оzg‘inlik. C. Sоvqоtish. D. Chеkish. 101. Qаndli diаbеt klinik bеlgisi. A. Оliguriya. B. Polidеpsiya. C. Gеmаturiya. D. Piuriya. 102. Sianokobolamin qaysi vitaminning nomi? B. Vitamin B3. A. Vitamin B1. C. Vitamin B6. D. Vitamin B12. 103. Siydikdаgi qаnd miqdоrini аniqlаsh uchun siydik qаy vаqtdа yig‘ilаdi? A. Ertаlаb nаhоrgа. B. Sutkа mоbаynidа. C. Istаlgаn siydikning o‘rtа pоrsiyasini. D. Оvqаtlаnib bo‘lgаch. 104. Diаbеtik kоmаdа shоshilinch yordаm. A. Glukоzа 40% – 20,0 ml vеnаgа. B. Insulin 50 TB vеnаgа, 50 TB tеri оstigа. C. Аnаlgin 50% – 2,0 mushаk оrаsigа. D. Eufilin 2,4% – 10 ml venaga. 105. Gipоglikеmik kоmа sаbаbi. A. Insulinni ko‘p yubоrish. B. Аdrеnаlin yubоrish. C. Оch qоringа to‘yib оvqаtlаnish. D. Glukоzа yubоrish. 106. Gipоglikеmik kоmаdа shоshilinch yordаm chоrаsi. A. Insulin yubоrish. B. Shirin chоy, kоnfеt bеrish. C. Ko‘p miqdоrdа suyuqlik yubоrish. D. Prеdnizоlоn yubоrish. 107. Ichki sеkrеtsiya bеzi kаsаlliklаrigа kirаdi. A. Brоnxit. B. Gаstrit. C. Miksеdеmа D. Piеlоnеfrit. 108. Qаlqоnsimоn bеz kаsаlligigа kirmаydi. A. Qаndli diаbеt. B. Miksidеmа. C. Tоksik zоb. D. Еndеmik buqоq. 383

109. Endеmik buqоq оldini оlishdа qo‘llаnilаdi. A. Adelfan tab. B. Аntistrumin tаb. C. Pаrаstеmоl tаb. D. Аmpitsilin inеk. 110. Bаzеdоv kаsаlligi bilаn ko‘prоq kаsаllаnаdi. A. Аyollаr. B. Bоlаlаr. C. Qаriyalаr. D. Erkаklаr. 111. Bаzеdоv kаsаlligidа qo‘llаnilаdigаn dоri mоddа. A. Аntibiоtik. B. Suprаstin. C. Pipеrаzin. D. Mеrkаzolil. 112. Bаzеdоv kаsаlligini аniqlаshdа qo‘llаnilаdigаn tеkshirish usuli. A. Endоskоpiya, rеntgеnоskоpiya. B. EKG, FKG. C. Biоpsiya, punksiya. D. UTD, skаnеrlаsh. 113. Qоndа qаnd miqdоrining ko‘pаyishi nimа dеyilаdi? A. Gipоglikеmiya. B. Gipеrglikеmiya. C. Gipеrtеrmiya. D. Gipеrtоniya. 114. Qаndli diаbеt bilаn оg‘rigаn bеmоrlаrdа kuzatiladi. A. Gipеrtеrmiya. B. Gipоtоniya. C. Brаdikаrdiya. D. Pоliuriya. 115. Diffuz tоksik buqоqqа xоs bo‘lmagan ko‘z simptоmi. A. Ekzоftаlm. B. Shtеllvаg simptоmi. C. Grеfе simptоmi. D. Ptoz. 116. Qаndli dibеt kаsаlligidа nеchаnchi pаrhеz stоli buyurilаdi. A. 9-pаrhеz. B. 5-pаrhеz. C. 7-pаrhеz. D. 1-pаrhеz. 117. Qоn yarаtish а’zоlаrigа qаysi оrganlаr kirmаydi? A. Limfа tugunlаri. B. Tаlоq. C. Suyak ko‘migi. D. Buyrаk. 118. Qоndа gеmоglаbin miqdоri 115 g/l buni qаndаy tа’riflаsh mumkin? A. Gеmоglаbin miqdоri me’yoridа. B. Gеmоglаbin miqdоri ko‘tаrilgаn. C. Оg‘ir kаmqоnlik. D. Gеmоglоbin оzginа pаsаygаn. 119. Rаng ko‘rsаtkichi bu …… A. Qоndаgi gеmоglоbin miqdоrining ko‘pаyishi. B. Qоndаgi eritrоtsitlаr miqdоrining kаmаyishi. C. Eritrоtsitdаgi gеmоglаbin miqdоrining ko‘rsаtkichi. D. Qоndа eritrоtsit vа gеmоglаbinning kamаyishi. 384

120. O‘tkir pоstgеmоrrаgik kаmqоnlik sаbаbi. A. Mе’dаdаn qоn kеtishi. B. Gijjа invаziyasi. C. Sеmizlik. D. Kоx tаyoqchаsi. 121. Vitаmin B12 tаnqislik аnеmiyasi sаbаbini аyting. A. Mе’dа rаki. B. Gаstrit. C. Tеz-tеz hоmilаdоr bo‘lish. D. Pаrhеzning buzilishi. 122. Vitаmin B12 tаnqisligi аnеmiyasini dаvоlаshdа qo‘llаnilаdigаn dоri mоddаlаr. A. Fеstаl. B. Nikotin kislota. C. Glukоzа. D. Tordiferon. 123. Tеmir tаnqisligi аnеmiyasigа xоs bеlgilаr. A. Tеrining qizаrishi. B. Tirnоq mo‘rtligi. C. Ko‘ngil аynishi. D. Qоrin оg‘rishi. 124. Tеmir tаnqisligi аnеmiyasini dаvоlаshdа qo‘llаnilmаydigаn dоri mоddа. A. Fаrbitоl. B. Fеrrоplеks. C. Pеnitsillin. D. Fеrrum lеk. 125. Lеykоz kаsаlligigа xоs klinik bеlgi. A. Kаtаrаl аnginа. B. Ko‘ngil аynishi. C. Brаdikаrdiya. D. Nеkrоzli аnginа. 126. Lеykоz kаsаlligi qаndаy tеkshiruvgа аsоslаnib qo‘yilаdi? A. Rеntgеn tеkshiruvi. B. Siydik tеkshiruvchi. C. Suyak ko‘migini tеkshirish. D. Bаlg‘аm tеkshiruvi. 127. O‘tkir lеykоzni dаvоlаshdа qo‘llаnilаdigаn dоri mоddа. A. 6-mеrkоptаpurin (sxеmа bo‘yichа). B. Аdеlfаn. C. Аllоxоl. D. Pаsk. 128. O‘tkir lеykоzdа qоn tаhlilidа quyidаgi o‘zgаrishlаrdаn qаy biri kuzаtilаdi? A. Pоykilоsitоz. B. Rаng ko‘rsаtkichining ko‘tаrilishi. C. Lеykеmik uzilish. D. Lеykоtsitоz. 129. Gеmmоrаgik diаtеzgа qаysi kаsаllik kirаdi? A. Gеmоfiliya. B. Tеmir tаnqislik аnеmiyasi. C. O‘tkir lеykоz. D. Bаzеdоv kаsаlligi. 130. Vеrlgоf kаsаlligigа xоs bеlgi. A. Qоrin sоhаsidаgi оg‘riq. C. Gipеrtеrmiya.

B. Burun qоnаshi. D. Brаdikаrdiya. 385

131. Vеrlgоf kаsаlligini dаvоlаshdа qo‘llаnilаdigаn dоri mоddа. A. Аmidоpirin. B. Trоmbаtsitаr mаssа. C. Sulfаdеmizin. D. Diаkаrb. 132. Аnеmiya bu …… A. Qоn miqdоrining kаmаyishi. B. Qоn miqdоrining оshishi. C. Qоngа infеksiya tushishi. D. Qоn bоsimi tushishi. 133. Eritrotsitlar mozori deb qaysi a’zo ataladi? A. Taloq. B. Jigar. C. Suyak ko‘migi. D. Buyrak. 134. Eritrotsitlar necha kun yashaydi? A. 3–5 kun. B. 10–15 kun. C. 120 kun. D. 3 oy. 135. Tеmir tаnqisligigа xоs klinik bеlgi. A. Gipеrtеrmiya. B. Dizuriya. C. T’аm sеzgi buzilishi. D. Ich buzilishi. 136. O‘tkir lеykоzdа kuzаtilаdi. A. Limfа tugunlаri kаttаlаshishi. B. Sоvuq qоtish. C. Hаrоrаt pаsаyishi. D. Ishtаhа оshishi. 137. O‘tkir lеykоz qоn tаhlilidа kuzаtilmаydi. A. Аnеmiya. B. Trоmbоtsitоpеniya. C. Lеykоtsitоz. D. Lеykоpеniya. 138. Qоn kаsаlliklаrigа xоs bo‘lmаgаn bеlgi. A. Milklаr tеz-tеz qоnаshi. B. Suyakdаgi оg‘riqlаr. C. Limfа tugunlаr kаttаlаshuvi. D. Kеkirish. 139. Birlamchi siydik qayta so‘rilishini qaysi gormon boshqaradi? A. Vazopressin. B. Oksitotsin. C. Tireotrop. D. Intermedin. 140. Gеmоfilliya bilаn xаstаlаngаn bеmоrlаr nimаdаn sаqlаnishi kеrаk. A. Оvqаtlаnishdаn. B. Chеkishdаn. C. Shikаstlаnishdаn. D. Sеmirishdаn.

Kattalarda hamshiralik ishi kitob

Saytimizdagi elektron kitoblarni 3 usulda o’qish mumkin: kitobxon mobil ilovasi, kitobxon windows dasturi yoki onlayn sayt orqali

Kitobni qanday sotib olish mumkin?

Ketma-ketlik bo‘yicha tavsiya: saytda qanday ro’yxatdan o’tish, saytdagi shaxsiy hisobni qanday to’ldirish mumkin, kerak bo’lgan kitob uchun qanday to’lovni amalga oshirish

Siz muallifmisiz?

Hurmatli mualliflar: Saytimizda asarlaringiz joylashtirilishini (yoki saytdan o‘chirilishini) istasangiz biz bilan shartnoma tuzish uchun bog‘lanishingizni so‘raymiz.

Savol-javoblar

Agar men O‘zbekistonda bo’lmasam, qanday qilib kitob sotib olishim mumkin?
Nima uchun PDF formatini yuklab ololmayman?
Internetsiz kitobni qanday o‘qish mumkin?
va boshqa savollaringizga bizning javoblarimiz.

Kattalarda hamshiralik parvarishi

Ko‘rganlar, jami:
Hammuallif:
Nashr yili:
ISBN raqami:

Kitob mahsulotlarining xarakteristikalari, yetkazib berish shartlari, tashqi ko’rinishi va rangi haqidagi ma’lumotlar faqat ma’lumot uchun mo’ljallangan va joylashtirilgan paytda mavjud bo’lgan eng so’nggi ma’lumotlarga asoslanadi.

Elektron kitob
E’tibor bering “Sotib olingan kitoblar qanday o’qiladi?” bo’limi bilan tanishib chiqing!

Buyurtma berish uchun, avtorizatsiyadan o’ting

Do‘stlarizga tavsiya eting

• Annotatsiya
• Fikr va mulohazalar

Boshka soavtorlar: Sh. Shadiyeva
Ushbu darslikda teri-tanosil kasalliklari haqida nazariy ma’lumotlar bilan bir qatorda kichik tibbiyot xodimi bajarishi lozim bo‘lgan amaliy ishlar, xususan, kasallikning klinik belgilarini yuzaga keltiradigan har xil yara-chaqa va toshmalarni davolashda ishlatiladigan dorivor moddalarni qo‘llash uslublari, hayotda ko‘p uchraydigan va muhim amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan terminal holatlar, ularning klinik ko‘rinishi, hamshiralik parvarishi xususiyatlari, yuqumli kasalliklarning etiologiyasi, epidemiologiyasi, klinik belgilari, davosi va yuqumli kasalliklarning profilaktikasi haqidagi ma’lumotlar keng yoritib berilgan. Hozirgi kunda hamshiralik ta’limi tamoyillari zamon talabiga mos ravishda o‘zgarmoqda. Bemorga yo‘naltirilgan parvarish tamoyillariga asoslangan holda, hamshira tomonidan amalga oshiriladigan bemorlar parvarishiga alohida
e’tibor qaratilgan.
Mazkur darslik tibbiyot kollejlarining hamshiralik ishi yo‘nalishi oquvchilari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ularning Davlat ta’lim standartlariga asosan bilimlarga ega bo‘lishlariga imkon beradi.

Fan nomi: “Kattalarda hamshiralik parvarishi’’ Mavzular ro’yhati

Endimik buqoq deb, qalqonsimon bezning kattalashuviga aytiladi. Kasallik yod miqdorining kamayib ketishiga bog’liq bo’lib, ovqat mahsulotlari va ichimlik suvining yodga kam to’yinishi va binobarin organizmga yodning kam tushishidan kelib chiqadi. Endimik buqoq nafaqat oziq-ovqat mahsulotlarida yod, balki boshqa elementlar: mis, marganes, qo’rg’oshin, ruh, kobalt, brom va boshqalar miqdorining yetishmasligidan ham paydo bo’ladi.

Klinik manzarasi. Bemorlar aksari hech narsadan nolimaydi. Kasallikning bosh belgisi qalqonsimon bezning kattalashuvi (ba’zan anchagina kattalashuvi) hisoblanib, bu yutishning buzilishiga,nafas olishning qiyinlashuviga olib keladi. Endimik buqog’i bor qizlarda jinsiy jihatdan yetilish kechikadi, hayz sikli buziladi. Xastalik bilan og’rigan bemorlardan ba’zan kretinizmga duchor bo’lgan bolalar tug’iladi.

Davolash. Epidemiya o’choqlarida buqoqqa qarshi maxsus chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Osh tuzi va oziq-ovqatni mahsulotlariga yod tuzlarini qo’shib berishdan iborat ommaviy yod profilaktikasi ana shunday chora-tadbirlar jumlasiga kiradi. Bunday o’choqlarda ro’zg’orga bir tonnasiga 25g hajmda kaliy yodid bo’ladigan osh tuzi ishlatiladi. Bolalar hamda homilador ayollarga haftasiga 2 marotaba 1 tabletka dan tarkibida kaliy yodid bo’lgan antistrumin ichib turish buyuriladi.

Miksedema (gipotireoz) qalqonsimon bez kasalligi bo’lib, tireoid gormonlarining kam miqdorda ishlab chiqishi natijasida yuzaga keladi.

Etiologiyasi. Xastalik moddalar almashinuvining susayishi bilan xarakterlanadi. Moddalar almashinuvining susayishi, jumladan issiqlik hosil qilishning kamayishidan paydo bo’ladi. Qalqonsimon bezda paydo bo’lgan yallig’lanish, jarayonlari, ruhiy jarohatlar, infeksiyalar, tug’ma bez yetilmay qolishi kabilarni gipoterioz avj olishiga yo’l ochadigan etiologik omillar jumlasiga kiritish kerak. Operatsiya qilib qalqonsimon bez olib tashlangandan so’ng, shuningdek rentgen nurlari yoki radioktiv yod tufayli bez atrofiyaga uchraganda, gipofiz va dientsefal soxa shikastlanishi natijasida ham kasallik kelib chiqishi mumkin.

Klinik manzarasi. Bemorning eng asosiy shikoyatlaridan biri-sovuqqa chidamaslik, ya’ni oyoq-qo’li va badaning sovuqda qotishidir. Bemor kun issiq bo’lsa ham kechalari ko’proq ko’rpaga o’ranib yotishga xarakat qiladi. Bu belgi tireoid gormonlarining kam miqdorda ishlanishi, moddalar almashinuvining izdan chiqishi oqibatida paydo bo’ladi. Bemorni xadeb uyqu bosib, unda atrof-muhitga qiziqish yo’qoladi. Buning ustiga qosh, mo’ylov va boshdagi sochlar ham tushib ketadi. Bemorlar tovush xirillab yo’g’onlashganidan, teri qurib qalinlashganidan yuzdagi shishlardan shikoyat qiladilar. Ular og’ir, vazmin hamda shoshilmasdan gapiradigan bo’lib qoladilar. Shish badan va qo’l-oyoqlarda ham paydo bo’ladi. yuz shishi natijasida u quruqlashadi, ko’zlar yumilib, lablar qalinlashib ketadi. Bemorlar yurak urishi sekinlashganidan (bradikardiya), nafas qisishidan, yurak atrofida og’riq paydo bo’lishidan noliydi.

Davolash. Tireoid preparatlari (0,1 foizli doridan kuniga 3 mahal ) 1-1,5 oy mobaynida yuboriladi. Buyrak usti bezlari po’stloq qatlamida yetishmovchilik bo’lganida gormonlar bilan davolash, piridoksin va sianokobalamin vitaminlarini buyurish foydalidir. Agar misedema rivojlanishi surunkali infeksiya bilan bog’liq bo’lsa, spetsifik terapiya (silga, zaxmga qarshi) o’tkazish maqsadga muvofiq bo’ladi.

Tayanch iboralar.

Diffuz– -bir tekis tarqalgan, tarqoq.

Miksedema--(gipotireoz) qalqonsimon bez kasalligi bo’lib, tireoid gormonlarining kam miqdorda ishlab chiqishi natijasida yuzaga keladi.

Tireotoksikoz-qonda tireoid gormonlar miqdorining haddan ziyod ko’payib ketishi natijasida organizmning umumiy zaxarlanishi.

Ekzoftal’m- ko’zning “chaqchayib” turishi

Shtelvag simptomi-ko’zlarning kam yumilishi,kam pirillashi.

Mebius simptomi– bemor ko’zini qanshariga qarata olmasligi.

Grefe simptomi– ko’z soqqasi pastga harakatlantirilganda ustki qovoq yumilishining kechikichi.

1.Ichki sekretsiya bezlari va moddalar almashinuvi tizimining kasalliklari bilan og’rigan bemorlarda hamshiralik parvarishining hususiyatlari.

2.Klinik belgilar va simptomlar.

3. Bemorlarni tekshirish usullari.

4.Diffuz toksik buqoqning asosiy klinik beigilari.

5.Tireotoksik kriz mohiyati va simptomlari.

6..Davolash ,shoshilinch xolatlarda yordam ko’rsatish.

7.Miksedema kasalligining mohiyati va asosiy klinik beigilari.

Adabiyotlar:

1. «Kattalarda hamshiralik parvarishi»M.F.Ziyayeva 2012

2. «Ichki kasalliklar» B.U.Yo’ldoshev, 1996

3. «Ichki kaslliklar» G’O’Haydarov 2002 y.

4.’’Terapiya’’ M.F. Ziyayeva 2005 y.

5. M.T. Qarshiboyeva “Terapiyada hamshiralik ishi” Toshkent 2007 y.

6. E. Y. Qosimom “Ichki kasalliklar propedevtikasi” .

7.L. S. Zalikina “Bemorlarning umumiy parvarishi” Toshkent 1995y

Mavzu№15: Ichki sekretsiya bezlari va moddalar almashinuvi buzilishi kasalliklari bilan og’rigan bemorlarda va klinik tekshiruvlarda hamshiralik parvarishi.

1.Ichki sekretsiya bezlarining anatomo-fiziologik xususiyatlari.

2.Uglevodlarning biologik ahamiyati.

3.Me’da –ichak yo’llarida uglevodlarning parchalanishi.

4.Klinik holati va simptomlari.

5.Tekshirish usullari va davolash.

6.Qandli diabet kasalligi bilan og’rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi(kasallik etiologiyasi,patogenezi,klinikasi,asoratlari,davolash).

QANDLI DIABET

Qandli diabet moddalar almashinuvi kasalligi hisoblanadi, bunda organizmning glyukozani to’plash yoki yondirish hususiyati yo’qoladi. Shu tufayli foydalanilmagan qand qonda yeg’ilib, giperkaliemiya yuz beradi. So’ngra qand qondan siydikka tushib, glikozuriya kuzatiladi.

Etiologiyasi. Qandli diabet me’da osti bazi garmoni insulinni yetarlicha ishlab chiqmasligidan kelib chiqadi. Me’da osti garmonining Langergans orolchalari faqat insulin emas, balki lipoid almashinuvida muhim ro’l o’ynaydigan lipokain, insulin hosil bo’lishini kamaytiradigan glyukagonni ham ishlab beradi. Me’da osti bezi faoliyatini markaziy asab sistemasi boshqaradi. Asab ruhiy buzilish (qo’rqish, uzoq muddat tashvishlanish)lar ham qandli diabet rivojlanishiga sabab bo’lishi mumkin. Xastalik kelib chiqishida irsiy moyillik ma’lum ro’l o’ynaydi. Keragidan ko’p ovqat yeyish ayniqsa uzoq vaqtgacha qandni ko’p miqdorda yeyish insulyar apparatning holdan toyishiga sabab bo’ladi, bu esa diabet kelib chiqishida katta o’rin tutadi.

Klinik manzarasi. Qandli diabet kasalligida bemor ko’p chanqaydi, ko’p suv ichadi (polidipsiya), tez-tez siyadi (poliuriya, 10-15 litrgacha), shuningdek tez-tez qorin ochishi (polifagiya), quvvatsizlik ayollarda ko’pincha jinsiy yo’llar qichishishi, ozib ketish va ovqatdan keyin uyqu bosishi kuzatiladi. Metabolik jarayonlar kuchayishi natijasida bemorlar darmonsizlikdan, ish qobiliyatining susayib ketganidan va yaralarning juda sekin bitishidan shikoyat qiladi. Metabolik buzilishlar kuchayishi keyinchalik qorin ochishi, ishtaxa yo’qolishi va ko’ngil aynishi, hatto qayt qilishgacha olib keladi. yirik qon tomirlarda ateroskleroz (mikroangiopatiya) bo’lishi sababli bemor yurak va chap qo’l chap yelkasi og’riganidan shikoyat qiladi. Ko’z atrofida har xil rsnglar paydo bo’lib ko’z hiralashadi. Laboratoriya taxlilining natijalari siydikda qon paydo bo’lishi, siydik nisbiy zichligining oshishi, qonda qand miqdorining ko’payishi (giperglikemiya) hisoblanadi. Hastalik og’ir yengilligiga qarab, 3 darajaga bo’linadi. Yengil, o’rtacha, og’ir. Kasallikning yengil darajasiga uglevodlarni ko’p miqdorda istemol qilinganidagina uning qondagi miqdorining ko’tarilishi va siydikda paydo bo’lishi hosdir. O’rtacha darajasida bemor qandli diabetga hos bo’lgan, yuqorida sanab o’tilgan shikoyatlarda noliydi, qonda qand miqdori ortadi, siydikda qand doimo bo’ladi. diabetning og’ir turida, bemorlar mehnat qilish qobiliyatini yo’qotadilar. Organizmning keton tanachalaridan zaharlanishi va atsidoz paydo bo’lishi tufayli-diabetik ko’ma rivojlanadi.

Diabetik ko’maning klinik manzarasi. Dastlab bemorlar chanqash, umumiy darmonsizlik, uyquvchanlik, lohaslik, ishtaxa yo’qligi, ko’ngil aynishi, qusish, ich ketishi, quloqlarning shang’illashidan noliydilar. Ular bo’shashgan apatek bo’lib qoladilar. Til quruq bo’ladi. nafasdan chiqadigan havodan keskin atseton hidi keladi. siydikdagi keton tanachalariga qo’yilgan reaksiya musbat bo’lib chiqadi. Mana shu holat-prekoma deb ataladi. Zarur davo choralari ko’rilmaydigan bo’lsa prekoma holati diabetik ko’maga o’tib ketishi mumkin. (Odatda bir necha kundan kegin). Bemor asta sekin o’zidan ketib qoladi, nafas izdan chiqadi. Arterial bosim pasaygan, puls tezlashgan, yaxshi to’lishmaydigan bo’ladi. mushaklar to’nusi pasaygan, ko’z soqqalari yumshoq bo’lib qoladi. Tana harorati subnormal.

Diabet bilan og’rigan bemorga ko’p miqdorda insulin yuborilgan bo’lsa gipoglikemik ko’ma boshlanishi mumkin.

Gipoglikemik koma klinik manzarasi. Insulin yuborilgandan so’ng odatda 1-2 soat o’tgach yuz beradigan keskin darmonsizlik ko’p terlash, oyoq qo’llar titrashi, isitma, bosh aylanishi, bosh og’rishi, yurakning tez-tez urishi, ochlik his qilish, rang o’chishi-gipoglikemiyaning asosiy alomatlaridan hisoblanadi.

Qandli diabet davosi. Qandli diabet organizmdainsulin yetishmasligidan kelib chiqishi sababli, xastalikni davolash uchun organizmga insulin yuboriladi. Parhez kasallikning har qanday turlarida ham buyuriladi. Dard yengil o’tib ketayotganda bemorlar faqat parxez bilan davolanadilar. Kasallik o’rtacha og’ir yoki og’ir o’tayotganda insulin va qand miqdorini kamaytiradigan preparatlar buyuriladi. Uglevodlarni istemol qilish cheklanadi, yengil hazm bo’ladigan uglevodlar batamom istesno qilinadi. Yetarli miqdorda oqsillar bilan yog’lar tavsiya etiladi (9 parxez dastirxon). Sutkalik ratsionda uglevodlar tahminan 50 %, oqsillar 20% va yog’lar 30%ni tashkil etadi. Agarda bemor semiz bo’lsa, kalloriyalar miqdori kamaytiriladi. Parxez eng muhim davo tadbirlaridan biri bo’lganligi sababli, uni nazorat qilib borish zarur. Parxez buzilsa, diabetik koma yoki aksincha, gipoglikemik koma boshlaniishi mumkin. Diabet bilan og’rigan bemorlarni davolashda hammadam ko’p naf beradigan modda-insulin hisoblanadi preparat miqdori giperglikemiya darajasiga, shuningdek sutkalik siydikdagi miqdorga qarab belgilanadi. Bemorga oz miqdordagi(sutkasiga 30 birlik miqdordan ko’ra kamroq) insulin kifoya qiladigan bo’lsa, preparak uglevodlarga boy bo’lgan ovqatni yeyishdan oldin kuniga bir marotaba yuboriladi. Bemor insulin yuborilgandan so’ng 2 soat o’tgach ovqat yeyishi kerak aks holda gipoglikemiya boshlanishi mumkin. Insulin preparatini aniq dozalashga imkon beradigan mahsus shpris yordamida teri ostiga yuboriladi. Insulin yuborishdan oldin 1 ml eritmada necha birlik preparat borligini bilib olish zarur. Uni 6 soat o’tmasdan turib 2 marotaba yuborish mumkin emas. Ko’p ineksiyalar qilishning oldini olish maqsadida, hozirgi vaqtda ineksiyalar uchun kristalli insulin bilan bir qatorda ta’siri uzaytirilgan preparatlar: protamin-rux insulin, insulin rux suspenziyasidan foydalanib kelinmoqda, chunki bu preparatlar qulay afzalliklarga ega. Bunday preparatlar bir muncha uzoq vaqt 12-24 soat mobaynida o’z ta’sirini ko’rsatadi. Qandli diabetning davo qilishda insulin bilan birga tabletka ko’rinishidagi preparatlar:sulfanil-mochevina unumlari (butamid 1,0 g dan kunida ikki maxal, bukarbon 0,5-1 g dan kuniga uch maxal, manilin 5 mg dan kuniga ikki maxal), adebit (0,1 g dan kuniga ikki maxal) qo’llaniladi.

Diabetik ko’mani davolash. 50 birlik insulinni venaga va 50 birlikni teri ostiga shoshilinch ravishda yuborish kerak. Keyinchalik hushsizlik holati davo etaversa, insulinni 20-30 birlikda teri ostiga har ikki soatda sutkasiga jami taxminan 200-300 birlikdan yuborish kerak. Insulin bilan bir vaqtda 20-30 ml 40 foizli glyukoza eritmasidan venaga yuboriladi. Bundan tashqari 600-800 ml 5 foizli glyukoza eritmasi teri ostiga kiritiladi. Atidozni kamaytirish maqsadida fiziologik eritmaga glyukoza va soda qo’shib (50 g glyukoza 26 g natriy gikorbanat, 100g fiziologik eritma) huqna qilinadi. Kollapsga qarshi kamfora, kofein, kordiamin buyuriladi.

Gipoglikemik komani davolash. Agar bemorning hushi joyida bo’lsa, unga 50-100 g non va 1-2 chaqmoq qand beriladi yoki 1 stakan choy ichiriladi. Bexush xolatdagi bemorga 50 ml 40%li glyukoza eritmasidan venaga yuboriladi. Agar u hushiga kelmasa, 5-10 daqiqa o’tkazib, teri ostiga 500-600 mg 5 %li glyukoza hamda 0,5-1 ml 0,1%li adrenalin eritmasidan takror yuboriladi.

1.Ichki sekretsiya bezlari va moddalar almashinuvi tizimining kasalliklari bilan og’rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi.

2.Klinik holat va simptomlari.

4.Qandli diabet mohiyati ,kelib chiqish omillari.

5.Kasallikning asosiy klinik belgilari.

6.Kasallik natijasida kelib chiqadigan asoratlar.

7.Gipo- va giperglikemik komalarda shoshilinch yordam choralari

8.Simptomlarga qaratilgan hamshiralik parvarishi.

Tayanch iboralar:

Qandli diabet – Ichki sekretsiya bezi(me’da osti bezi) kasalligi bo’lib,glyukoza almashinuvining buzilishi bilan xarakterlanadi.

Giperglikemiya– qonda glyukoza miqdorining me’yordan ortib ketishi.

Gipoglikemiya- qonda glyukoza miqdorining me’yordan kamayib ketishi.

Glyukozuriya- siydikda glyukoza ajralib chiqishi.

Polidipsiya- -tez-tez chanqash, ko’p suv ichish.

Poliuriya- sutkalik diurezning me’yordan ortib ketishi.

Insulinoterapiya– qandli diabetni insulin gormoni bilan davolash usuli.

Polineyropatiya– ko’pgina periferik nervlarning diabetik zararlanishi.

Adabiyotlar:

1. «Kattalarda hamshiralik parvarishi»M.F.Ziyayeva 2012

2. «Ichki kasalliklar» B.U.Yo’ldoshev, 1996

3. «Ichki kaslliklar» G’O’Haydarov 2002 y.

4.’’Terapiya’’ M.F. Ziyayeva 2005 y.

5. M.T. Qarshiboyeva “Terapiyada hamshiralik ishi” Toshkent 2007 y.

6. E. Y. Qosimom “Ichki kasalliklar propedevtikasi” .

7.L. S. Zalikina “Bemorlarning umumiy parvarishi” Toshkent 1995y

Mavzu №16: Allergik holatlarda hamshiralik parvarishi.

1.Allergik reaksiya va uning rivojlanish mexanizmi.

2.Tekshirish va tashxis qo’yish.

3.Klinik holat va simptomlari.

4.Davolash va hamshiralik parvarishi.

5.Bronxial astma bilan og’rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi.

Allergiya atrof-muhitning allergenlar deb ataluvchi ba’zi omillari (kimyoviy moddalar mikroblar va ularning hayot faoliyatida hosil bo’ladigan mahsulotlar, oziq-ovqatlar, ta’siriga organizmning sezgirligi bilan harakterlanadi. Allergiya XX asr vrachlariga ma’lum bo’ldi. 1902-yilda Venalik vrach K.Pirket difteriya (ot) zardobi takror ineksiya qilingandan keyin bolalarning nima uchun kasal bo’lib qolishi ustida birinchi marta bosh qotiradi va zardob kasalligining klinik manzarasiga amal qilib, allergiya qonunini aniqladi.

Allergik kasalliklar (bronxial astma, eshkem, allergik tumov, dermatitlar, dori va oziq-ovqatdan bo’ladigan allergiyalar) keng tarqalgan bo’lib, tobora ko’payib bormoqda. Antibiotiklar va boshqa dorilar shuningdek turli sintetik materiallar, bo’yoqlar, kimyoviy moddalarning ko’p qo’llanilishi shunga sabab bo’lmoqda. Oddiy kimyoviy moddalar (brom, yod) dan tortib eng murakkab birikmalar (oqsillar, polisaxaridlar va b) ham allergiyaga sabab bo’lishi, ya’ni allergenlar bo’lib, xizmat qilishi mumkin. Bularning ko’pi organizmga tashqaridan kirsa (ekzogen allergenlar), boshqalari esa organizmning o’zida hosil bo’ladi (endogenlar yoki autoallergenlar). Ekzogen allergenlar noinfeksion (uy, kimyoviy moddalar, gul changi) hamda infeksion (bakteriyalar, zamburug’lar, viruslar) yo’llar bilan organizmga tushib, turli a’zo va sistemalarning zararlanishiga sabab bo’lishi mumkin. Bu allergenlar quyidagi guruhlarga bo’linadi;

Biologik allergenlar. Bular mikroblar, viruslar, zamburug’lar, gelmintlar, zardob va vaksina preparatlari bo’lib hisoblanadi. Talaygina mikroblar allergiya bilan davom etadigan kasalliklarni (sil, brutsellyoz, ich terlama, va b.) paydo qiladi. Avj olib borish jihatdan allergiyaga ko’proq sabab bo’ladigan kasalliklar odatda, yuqumli allergik kasalliklar deb ataladi. Bu kasalliklarga ko’pincha odamning terisi, nafas yo’llari, og’iz bo’shlig’I va ichakdagi bo’ladigan mikroorganizmlar sabab bo’ladi. Moddalar almashinuvida va ular halok bo’lganda yuzaga keladigan mahsulotlar allergiyani keltirib chiqaradi.

Dori allergenlari. Amalda har qanday dori preparatlari allergiyaga sabab bo’lishi mumkin. Antibiotiklar, vitaminlar, sulfanilamidlar, novokain va boshqa preparatlar ishlatilganda allergik reaksiyalar ko’p uchrab turadi. Penitsillin boshqa preparatlarga qaraganda allergiyaga ko’proq sabab bo’ladi va ba’zi hollarda o’limga ham olib keladi.

Uy-ro’zg’or allergenlari. Bularga uydan gilam, kiyim kechak, ko’rpa to’shaklardan chiqqan chang, devorlardagi mog’orlar, hayvon junlari kiradi. Kir yuvishda ishlatiladigan parashoklar ham allergiyaga sabab bo’lishi mumkin. Uy-ro’zg’or allergenlari ko’proq nafas yo’llari kasalliklari (bronxial astma, allergik tumov)ni keltirib chiqaradi.

O’simlik allergenlari. Bular jumlasiga daraxtlar (zirq, qayrag’och, tera, qayin, o’tloqlarda o’sadigan o’tlar, xonaki va bog’ o’simliklardari, atirgullar, lolalar, navrozgul) abar o’simliklarining changlari kiradi. Bu allergenlar allergik tumov, konyunktivit va boshqalarga sabab bo’ladi.

Oziq-ovqat allergenlari. Juda ko’p oziq-ovqat mahsulotlari allergen ro’lini o’ynashi mumkin. Allergiyalarni keltirib chiqaradigan mahsulotlar organizmga tushgandan so’ng bir necha daqiqa o’tgach allergik reaksiyalar boshlanishi mumkin. Masalan, odamda sutga allergiya bo’lsa,sut ichilgandan bir necha daqiqa keyin odam qayd qilib ich surishi, keyinchalik badan qichishishi, tana haroratining ko’tarilishi kabilar kiradi.

Sanoat allergenlari. Kimyoviy sanoatda ishlab chiqarilgan juda ko’p mahsulotlar-har xil moylar, bo’yoqlar, turli preparatlar hatto pardoz buyumlari va boshqa talaygina moddalar allergenlar bo’lishi mumkin. Bular o’z tabiatiga ko’ra, har xil allergik reaksiyalarni keltirib chiqaradi. Kasb-korga aloqador bo’ladigan allergik kontakt dermatitlar deb yuritiladigan teri kasalliklari shu reaksiyalar orasida asosiy o’rinni egallaydi. Issiq sovuq, mexanik tasurotlar singari fizik omillar alohida allergenlar guruhini tashkil qiladi. Allergen organizmga tushganda unga javoban spetsifik yoki nospetsifik allergik reaksiya paydo bo’lishi mumkin.

Spetsifik reaksiya boshlanishidan oldin ma’lum bir davr o’tgach, organizmning unga birinchi bor tushgan moddaga sezgirligi ortib boradi, bu sensibilatsiya. Sensibilizatsiya yuzaga kelishida organizmda unga birinchi bor tushgan allergenlarga javoban alohida oqsil moddalar- antitellolar yoki unga allergen bilan o’zaro ta’sir qila oladigan limfositlar paydo bo’lishi katta ahamiyatga ega.

Nospetsifik allergiklar reaksiyalar allergenga birinchi bor duch kelganida kuzatiladi. Bunda sensibilatsiya davri bo’lmaydi. Organizmga tushgan allergenning o’zi hujayra, to’qima va a’zolarni hosil qiladi. Ba’zi dori va kasalliklarni ko’tara olmaslik-idiositraziya shunday reaksiyalar jumlasidandir. Ko’pincha odamda spedsifik allergik reaksiya tarzda va sekin boshlanadigan turlarga bo’linadi. Bemorga spetsifik allergen ta’sir qilgandan so’ng 15 daqiqa o’tgach badan terisi, nafas a’zolari va hazm yo’llarida paydo bo’ladigan reaksiyalar (badanga toshma toshishi, bronxlar torayishi, ich surishi va boshq) tezda boshlanadigan reaksiyalar qatoriga kiradi. Ba’zan organizmning oqsillari bularga odatdagidan boshqacha reaksiya ko’rsatadi, bu autoallergiya deb ataladi.

BRONXIAL ASTMA

Bronxial astma- infeksion- allergik kasallik bo’lib, bronxlar muskulaturasi tortishib qisqarishi natijasida odamning birdan nafasi siqib, bo’g’ilib qolishi , keyin yo’talib yopishqoq balg’am tashlashi bilan xarakterlanadi. Allergen ta’sirada ( allergenlar organizmga uzoq vaqt davomida muttasil ta’sir qilib turganda ) organizmda ma’lum o’zgarishlar paydo bo’lishi kasallik uchun zamin yaratadi.

Allergenlar: oziq – ovqat mahsulotlari, dorilar, turli o’simliklarning gul changlari, gullarning xidlari, kimyoviy moddalar, uy changlari, soch – qazg’oq, yostiq pari, xap – hil bakteriyalar, zamburug’ mog’orlari, gilam qili, gazetalar, jurnallar, kitoblar change ba’zi hashirat yoki hayvonlar ( ularning hidi, juni, ajralmalari ), parfumeriya vositalari va boshqalar.

Bolalarning qizamiq, ko’kyo’tal, zotiljam, bronzit va yuqori nafas yo’llari kasalliklari bilan og’rishi xam bronxial astma paydo bo’lishiga olib kelishi mumkin.

1. Antigen va antitelolar bir – biri bilan ta’sir qilib boradigan imunologik fazasi – boshlab beradigan birinchi mexanizm;
2. biologic aktiv moddalar ( gistomin ) hosil bo’lib boradigan patokimyoviy fazasi;
3. patofizologik fazasi.

Odam ko’pincha kechasi nafasi qisib, bo’g’ilib qoladi. Kasallik yanada avj olib broganda xurujlar kunduzi xam tutib turishi mumkin. Odamning sivuq qotib qolishi, asabiylashishi, chekishi, ma’lum bir xidlar ( bo’yoq xidlari ), chang ( Jung change) ning dimog’ga urilishi va boshqalar bunga sabab bo’lishi mumkin. Kasallik xuruji tutib qolgan maxalda bemor o’tirib o’ladi, qo’llari bilan o’rindiq chetlariga suyangan xolda nafasini yngillashtirishga urinadi. Nafas qisqarganda bemorning lablari, xatto tirnoqlarigacha ko’karib ketadi, yuragi gupillab uradi, uni ter bosadi, bemor nafasi qattiq qisganida xatto o’lib qolaman deb qo’rqadi, xansirab, xuddi mushukka o’xshab irillab nafas oladi. Shu paitda spazmni yo’qotadigan birorta dori ichirilsa yoki ineksiya qilinsa, bemor nafas olishi engillashi, yo’tal bilan oq – sarg’ish balg’am tashlaydi. So’ng xoli qurib boshashib uyquga ketadi. Bemor ko’zdan kechirib ko’rilganda ko’krak qafasi eng ko’p nafas olishi xolatida turadi. Perkusiya qilib ko’rilganida quticha tovushi chiqadi. Asskultatsiyada bir talay quruq xirillashlar borligi sniqlanadi. Kasallik xuruji kasallik boshida 10 – 20 daqiqa, uzoq davom etib borganida bir necha soatga cho’ziladi, ba’zan bir sutkadan ortiqroq davom etadi. Bu bemorning umuman yomonlashib qolishiga, yurakning o’pka tufayli dekompensatsiyalanishiga olib keladi. Bronxial astma xurujining uzoq tutib turishi asmatik xolat deb ataladi.

Tashxis: Tashxis qo’yish bemor shikoyatlarini aniqlash, kasallik va hayoti haqidagi ma’lumotlarini yig’ish, allergik holatlar bor -yo’qligini aniqlashga va be’morni obyektiv tekshirishga asoslanadi.

Bronxoskopiya- maxsus oparat yordamida nafas olish yo’llarini tekshirishdir. Bunda mutaxasis vrach nafas yo’llari shilliq qavatining holatini aniqlaydi, yallig’lanishning turi, uning qanchalik tarqalganligi, zararlanishining yuza yoki chuqurligi va boshqa o’zgarishlar aniqlanadi. Bu usul davo samarasini nazorat qilib borishga ham imkon beradi.

Bronxografiya usulida bronxlarning holatini o’rganish maqsadida organizm uchun bezarar, roentgen nurlarini tutib qoladigan yodolipol, sulfoyodol va shunga o’xshash moddalar bronxlar ichiga yuborilib, o’pkaning rasmi olinadi. Bu usullar yordamida nafas olish yo’llarida paydo bo’lgan o’zgarishlar, bronxlarning holati, o’pkaning qaysi qismi qay darajada zararlangani aniq bilinadi. Shuningdek radioaktiv skenirlash, spirometriya, spirografiya, pnevmotaxometriya usullari ham bronxial astma tashxisini aniqlashga yordam beradi. Qoshimcha tashxis usuli o’pka tomagrafiyasi aniq tashixis qo’yishga yordam beradi.

Kasallikning tasnifi ( G. B. Fedosoyev 1982 y )

1. astma oldi xolati: o’tkir va surunkali bronxit, qonda eozinofiliya va balg’amda eozinofliyalar miqdori oshgan vasomotor pinit, eshakemi, vazamotr shish, migren va neytrodermit bilan o’tadigan xamda patogenizning immunologic yoki noimmunologik mexanizmlariga aloqador bronxospazm elementlar bo’lgan o’tkir va surunkali zotiljam.
2. klinik shakllangan bronxial astma – Bronxial astmaning birinchi xuruji yuki statusidan keyin.

1. Immunologik turi
2. Noimmunologik turi

1. Atopik – allergiyalovchi allergen yoki allergenlar ko’rsatuvchi xolat
2. Infektsion – qaram – infektsion agentlar va infektsion qaramlik xarakteri ko’rsatilgan xolda, u otopik reaksiya stimulyatsiya infeksion allergiya va bronxlarning birlamchi o’zgargan reaktivligi shakllanishida namoyon bo’lishi mumkin.
3. Autoimmun
4. Disgormonal
5. Asab – ruxiy o’zgarishlarning turlari ko’rsatilgan sharoitda o’tkaziladi.

Kasallikni oldini olish bronxial astmaning oldini olish uchun yoshlikdan boshlab chiniqish, fizkultura va sport bilan shug’ullanish, suv muolajalari, havo vannalari qabul qilish kerak. Bronxial astmaga olib keluvchi sabablarni bartaraf etish kerak.

Kurortda davolanish. Kislovodisk va Shimoliy Kavkaz, shuningdek O’zbekistonning Oqtosh hamda Zomin sanato’riyalarida bemorlar davolanishlari mumkin.

Kasallik yakuni. Kasallikning og’ir kechishiko’p hollarda bemorlarni nogronlikka olib keladi. Ayniqsa yomon oqibat-natija yoshi katta odamlarda kuzatiladi. Ammo o’rinli va tog’ri davolanganda zarur bo’lgan quvvatlar turuvchi davolash o’tkazilganda kasallik yengil kechadi, bemorlar uzoq muddat ish qobiliyatini saqlab qoladi.

1.Allergik reaksiya nima va uning rivojlanish mexanizmi qanday?

2.Immunitet va allergiyaning bog’lig tomonlari qanday?

3.Qanday tekshirish va tashhis qo’yish usullari bor?

4. Bronxial astma-qanday kasallik?

5. Bronxial astmaning kelib chiqish sabablari qanday?

6.Kasallikning qanday turlari bor?

7.”Astmatik holat” nima?

8. Bronxial astma xurujida shoshilinch yordam nimalardan iborat?

9.Dori-darmonlar bilan davolashda nimalarga e’tibor beriladi?

10.Bronxial astma bilan og’rigan bemorlarda hamshiralik parvarishi qanday olib boriladi?

Tayanch iboralar:

Allergiya– atrof-muhitning allergenlar deb ataluvchi ba’zi omillari (kimyoviy moddalar mikroblar va ularning hayot faoliyatida hosil bo’ladigan mahsulotlar, oziq-ovqatlar) ta’siriga organizmning sezgirligining oshishi bilan harakterlanadigan javob reaksiyasi.

Asfiksiya- havo yetishmay bo’g’ilish

Astmatik status– bronxlarning torayishidan bo’g’ilish xuruji.

Gipoksiya- kislorod yetishmasligi.

Sensibilizatsiya– organizmning biror allergenga nisbatan o’ta sezuvchanlik holati

Anafilaksiya -o’ta zudlik bilan yuz beradigan allergik reaksiya turi

Bronxospazm- bronxlar bo’shlig’ining spastik torayishi.

Taxipnoe -nafas olish maromining me’yordan tezlashishi.

Adabiyotlar:

1. «Kattalarda hamshiralik parvarishi»M.F.Ziyayeva 2012

2. «Ichki kasalliklar» B.U.Yo’ldoshev, 1996

3. «Ichki kaslliklar» G’O’Haydarov 2002 y.

4.’’Terapiya’’ M.F. Ziyayeva 2005 y.

5. M.T. Qarshiboyeva “Terapiyada hamshiralik ishi” Toshkent 2007 y.

6. E. Y. Qosimom “Ichki kasalliklar propedevtikasi” .

7.L. S. Zalikina “Bemorlarning umumiy parvarishi” Toshkent 1995y

8.«Qariyalarda hamshiralik parvarishi»M.F.Ziyayeva 2013y

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2023
rəhbərliyinə müraciət