Kimyoviy texnologiyaning asosiy jarayonlari va qurilmalari. 2-jild

Kimyo va oziq-ovqat sanoatlarning asosiy jarayon va qurilmalarini hisoblash va loyihalash

Q. G‘afurov kimyoviy texnologiyan [ng nazariy asosfari

и .
n ~ j
0 ‘ZB EK IST0N RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
Q. G‘AFUROV
KIMYOVIY TEXNOLOGIYANING
NAZARIY ASOSLARI
O
‘zbekiston Respublikasi Oliy va о ‘rta maxsus ta ’lim vazirligi
«Kimyoviy texnologiya va biotexnologiya» yo ‘nalishi bo ‘yicha
bakalavrlar tayyorlash uchun о ‘quv qo ‘llanma sifatida tavsiya etgan
A \ V ‘ S
Toshkent — 2007

Q. G‘afurov.
Kimyoviy texnologiyaning nazariy asoslari.
Т.,
«Fan va
texnologiya», 2007, 260 bet.
Mazkur darslik «Kimyoviy texnologiya va biotexnologiya* va «Atrof-
muhit muhofazasi» yo’nalishlari bo’yicha ta’lim olayotgan bakalavrlar
uchun mo’ljallangan bo’lib, texnologik jarayonlar mazmunini yechishda
zarur bo‘lgan qonuniyatlar: termodinamikaning asosiy qonunlari ish, ichki
energiya, entalpiya, entropiya tushunchalari; ikki va ko‘p fazali sistemalar
mohiyati; kimyoviy kinetika va muvozanat qonunlari, muvozanat va reak-
siya tezligiga ta’sir etuvchi omillar, texnologik jarayonlar turlari va mahsul-
dorlikni oshirish usullari; gomogen va geterogen sistemalar; nokatalitik va
katalitik jarayonlar va reaktorlar tuzilishi, ishlash prinsipi hamda ulami
loyihalash misollar bilan batafsil ifoda etilgan.
Kimyoviy texnologik sistemalar, bosqichlami arnalga oshirish yo’llari,
fizik, kimyoviy va matematik modellash usullariga hamda sanoat ekologi-
yasiga alohida ahamiyat berilgan.
Darslik oxirida mavzularga monand masalalar, reaktorlami hisoblash
tenglamalari va yechimlari berilgan. Наг bir bob mavzuga oid savollar bi-
Ian yakunlangan.
Kitobda berilgan ma’lumotlardan magistrlar ham foydalanishi mum-
kin.
Taqrizchilar: F.M.Mirzayev – 0 ‘zbekistonda xizmat ko’rsatgan fan
aibobi, t.f.d., professor;
SH.S. Nomozov — texnika fanlari doktori.
ISBN 978-9943-10-033-6
© «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2007 y.

KIRISH
(/u iim zamonlardayoq, taxm inan 500 ming yillar oldin, ibti-
ilniv odamlar olovdan foydalanishgan, olov esa laboratoriya vazi-
I
jh
.
mii
biijargan. Qadimgi Misr, M esopatamiya, Kichik Osiyoda
rm m i/dan 3-4 ming yil aw al toza misdan buyumlar yasashgan va
t I!img yil aw al bronza davri boshlangan.
Oadimgi dunyo odamlari (eramizdan 7000-5000 yillar aw al)
ulliii, kiimush, qo‘rg‘oshin, qalay va misdan foydalanishgan. Simob
inn him bo’lsa ham uni ishlatish yo’llarini bilishmagan.
0
‘sha davr-
lnidayog* hunarm andlar shisha va keram ika-chinni tayyorlashgan.
Misitia eramizdan 2800 yil, Xitoyda 2350 yillar oldin tem ir ru-
• liiliii iиi olovda eritib tem ir olishgan.
I rami/.dan ko‘p asrlar oldin oltingugurt, tabiiy soda, mineral
lui’yog’lar, o ‘simlik moylari, smoladan foydalanishgan va charm,
kosniclik vositalar va portlovchi m oddalar yasashgan. Bundan
I ming yil aw al odamlarga neft m a’lum edi.
Demak, insoniyat tabiiy boyliklardan foydalanish texnolo-
giyalarini qadimdayog‘ kashf etgan. Amaliy ishlar texnologiya
na/.ariyalari yaratilishidan aw alroq boshlangan. Tabiiy xom ashyo-
dan iste’mol mollari, m ehnat qurollari va boshqa narsalar ishlab
chiqarish tasodifiy tanlov va tajribalarga asoslangan bo‘lib, hunar-
mandchilik bilimi asta-sekin boyib borgan.
Texnologiya fani xom ashyoni iste’mol mollari, ishlab chiqarish
vositalari va boshqa zaruriy vositalar yaratish uchun qayta ishlash
jarayonlari va usullarini o ‘rganadi.
Texnologiya grekcha so‘z bo‘lib, «texnos» — sanoat yoki hunar,
«lotos» — fan, ya’ni hunarlar fani demakdir. Ya’ni texnologiya —
tabiiy xom
ashyodan
sanoat
m ahsulotlari
ishlab
chiqarish
jarayonlari va usullari haqidagi fan. Ishlab chiqarish usuli mahsulot
ishlab chigarilguncha xom ashyo o ‘tib boradigan barcha jarayonlar
tizim idan iborat. Jarayonlar tizimi esa kimyoviy texnologik siste-
mani (KTS) tashkil etadi. KTS esa xom ashyo — tabiiy yoki sun’iy
moddalar, boshqa sanoatning yarim mahsulotlaridan maqsadli
mahsulot ishlab chiqarishdir.
3

Inson faoliyatida ikki yo‘nalish asosiy o’rinni egallaydi. Bin in-
sonning m a’naviy dunyosini yuksaltirishga, ikkinchisi esa uning
moddiy ehtiyojini qondirishga yo’naltiriladi. Demak, texnologiya
insoniyatning moddiy ehtiyojini qondirish uchun xizmat qiladigan
asosiy ilmiy yo‘nalishdir.
M atem atika, fizika, nazariy kimyo va boshqa fanlar hodisa-
larning um um iy qonuniyatlarini yaratgan holda, texnologiya bu
qonuniyatlar asosida u yoki bu texnologik jarayonlarning mukam-
mal sharoitlarini o’rganish, amaliyotda qo’llashda barcha soha fan
yutuqlaridan foydalanadi va hamkorlikda ish olib boradi.
Texnologiya mexanik va kimyoviy yo‘nalishga ega.
Mexanik texnologiya m oddalaming fizik xossalari (shakli v. b.)
o’zgarishi bilan boradigan jarayonlam i o’rganadi.
Kimyoviy texnologiya esa m oddalaming kimyoviy tuzilishi,
tarkibi va xossalari
o’zgarishi
bilan
boradigan jarayonlam i
o’rganadi.
Bunday ajratish shartli bo’lib, ko’pincha texnologik jara-
yonlarda fizik-kimyoviy hodisalar ro‘y beradi.
Shuning uchun kimyoviy texnologiya fizik va kimyoviy
jarayonlarning barchasini qamragan holda o’rganadi va ulam i
sanoat miqyosida amalga oshiradi.
4

/ BOB. UM UM IY TUSHUNCHA
1.1. Kimyoviy texnologiyaning mazmuni
Oiulim zamonda moddiy ishlab chiqarish faqatgina qo‘l
nirhniitiga tayangan bo’lib, turli jarayonlar ham tasodifiy yoki uzoq
«liivrlnr davom etgan m ehnat tajribalari natijasida yaratilgan.
Aviuqsa, fizik-kimyoviy jarayonlar mavhum bo’lib, ishlab chiqarish
iiMilliiri ham sir saqlangan.
I izika va kimyo fanining yutuqlariga tayangan holda XIX
.14
dan boshlab kimyo sanoati taraqqiy eta boshladi.
Insoniyat o‘z hayotiy faoliyatida foydalanadigan m oddalar
i и к |i l
111
к va 2,5 mln organik m oddalar ishlab chigariladi. U lar o’zaro
tnrkibi, tuzilishi va xossalari bilan farqlanadi.
Kimyo sanoatini ikki guruhga, ya’ni noorganik va organik
m oddalar ishlab chiqarishga ajratish mumkin.
Noorganik m oddalar sanoatiga quyidagilar kiradi:
1
) m uhim kimyoviy m oddalar (kislotalar, ishqorlar, tuzlar,
o ‘g‘itlar va boshqalar) ishlab chiqarish;
2
) nozik noorganik moddalar (reaktivlar, kam uchraydigan
clcm entlar, yarimo‘tkazgichlar, farmatsevtik dorivor m oddalar va
boshqalar) ishlab chiqarish;
3) elektrokimyoviy (xlor, kislorod, vodorod va boshqalar) m od
dalar ishlab chiqarish;
4) metallurgiya (qora, rangli, nodir va kam uchraydigan metal-
lar);
5) silikatlar (shisha, sement, keramika va boshqalar) ishlab
chiqarish;
6
) m ineral bo’yog’lar va pigmentlar ishlab chiqarish.
Organik m oddalar sanoatiga quyidagilar kiradi:
1
) m uhim organik sintez (spirtlar, kislotalar, efirlar, tabiiy va
boshqa gazlar)ni qayta ishlash;
2
) yarim o’tkazgich va bo‘yog‘lam i ishlab chiqarish;
5

3) nozik organik sintez (farmatsevtik dorivor moddalar, kino-
fotoreaktiv va boshqalar);
4) yuqori molekulali m oddalar (plastmassalar, sun’iy tolalar,
kauchuk va boshqalar) ishlab chiqarish;
5) yog‘ilg‘i m oddalam i (neft, ko‘mir, slanets va boshqalar)
qayta ishlash;
6
) ozuqa m oddalar (shakar, yog‘ va boshqa) ishlab chiqarish.
Bunday ajratish texnologik jihatdan shartli bo’lib, ayrim noor
ganik
va
organik
m oddalam i
olish
jarayonlari
um umiy
o‘xshashlikka ega.
Masalan, noorganik m odda — ammiak va organik m o dd a-
m etanolni olish jarayoni o’xshash:
N
2
+ 3H
2
2 N H
3
+ Q
CO + 2H
2
« C H 3O H + Q
Jarayon hajm kamayishi va issiqlik chiqishi bilan boradi. Shar-
oitlari ham o’xshash: am m iak 500°S harorat va 30 m Pa bosimda,
m etanol esa 250°C harorat va 25 m Pa bosimda sintez qilinadi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki,
kimyoviy texnologiya
faqatgina asosiy kimyo sanoati jarayonlarini o’rganib, uning qon-
uniyatlarini tiklabgina qolmay, balki boshqa muhim texnika so-
halari bilan ham shug‘ullanadi. Chunki amalda barcha ishlab
chiqarish asosida kimyoviy ta ’sir bilan bog‘langan jarayonlar
mavjud, haqigatan ham hozirda kimyoviy vosita va m etodlar (usul-
lar)siz sanoat sohasini tasaw u r qilish qiyin. Usiz atom -yadro texni-
kasida, radiotexnikada, elektronikada, kosmo-navtika va boshqa
texnika sohalarida muvaffaqiyatga erishib bo’lm as edi.
Hozirgi zam on kimyo texnologiyasining vazifasi jarayonlar
oqimi qonuniyatlari va apparatlam ing texnologik parametrlarini
aniqlash, ayrim bosqich va butun jarayonlam i turli texnologik
ko‘rsatkichlarga bog’liq ravishda m atematik modellash va optimal-
lashdan iborat. Hozirda plazma-kimyoviy jarayonlar, ultratovush-
dan foydalanish, fotokimyoviy jarayonlar, fotokatalik va radiatsion-
kimyoviy jarayonlar kimyo sanoatida qo‘llanmoqda va jarayonlam i
intensivlashda katta aham iyat kasb etmoqda. Kimyoviy m oddalar
ishlab chiqarishda xom ashyo va energiyadan samarali foydalanish,
jarayonlam i intensivlash, tuproq, suv va havoga tashlanayotgan
chiqindilarsiz yangi texnologik tizimlarni ishlab chiqish, ekologik
m uvozanatni saqlash m uhim va asosiy maqsad hisoblanadi.
6

i l Kimyoviy texnologiya fani, sanoati tarbri va ahamiyati
Kimyo Minoatining ahamiyati xalq xo‘jaligini ko‘p miqdordagi
iihIi
11
iii I i
4
ii lot I иг bilan ta ’min etishdan iborat b o iib , usiz hoza^i
.шиш i «пну;ttining hayotini tasaw u r etish qiyin.
M.n.ilim, qnzib olinadigan yoqilg‘i moddalar: toshko’m ir, neft,
inl’iiy
k
.
i
/, torf va slanetslar, koks, m otor yoqilg‘isi, moylovchi
> I
mi
. yonuvchi gazlar va boshqa organik m oddalar kabi m uhim
iiiiiliMiMlami olishga im kon beradi. Kokssiz metallurgiya va unga
I’M’uj’liq ho’lgan mashinasozlik rivojlanmas edi. Benzinsiz, ligroin va
in win i.i motor yoqilg‘ilarisiz aviatsiya, avtomobil va boshqa trans
port vositalari ishlamas edi. Kunlik ehtiyojda va sanoatda kulsiz va
i in ним / yog‘ilg‘i sifatida yonuvchi gazlar ham katta ahamiyatga

1111
.и, portlovchi m oddalar va boshqalar ishlab chigarilib, ular
Imvotmn/da va turli korxonalarda ishlatiladi. Yoqilg‘ilam i qayta
i -lii.i-ih natijasida olingan mahsulotlardan yuqori molekulyar sin-
■ i iik in.iirriallar — plastmassa, sintetik tola va kauchuk olishda ish-
liiiii.nliu.iii smolalar katta ahamiyatga ega.
Kn’inirdan yoki tabiiy gazdan, suv va havodan kimyo zavod-
liirnln ammiak va azot kislotasi, ulardan esa mineral o ‘g‘itlar, sin-
irtik modda va boshqalar olinadi. Oltingugurt kolchedani va oltin-
Kiiuiirtdan olinadigan sulfat kislota ko‘pgina korxonalarda foy-
dulaniladi. U yordamida apatit va fosforitlardan murakkab fosforli
o’ji’itlar olinadi. Rangli m etallar ishlab chiqarishda, mashinasozlik.
i n i pishirish, qog‘oz va oziq-ovqat sanoatlarida ham sulfat kislota
yoki uning tuzlari ishlatiladi.
Osh tuzidan xlorid kislota, xlor, soda, ishqor va boshqa m od-
d.iiar olinadi. Bu m oddalar esa shisha, qog‘oz, sovuri, alyuminiy,
sun’iy tola, junli m atolar, plastmassa va boshqa mahsulotlar ishlab
i hiqarishda qo‘llaniladi.
Yog‘ochni qayta ishlash natijasida turli qimm atbaho m ahsulot
lar, jum ladan, shoyi, shtapel, qog‘oz, plastmassa, tutunsiz porox,
Hktivlangan ko‘mir, uksus kislota, metil va etil spirti, skipidar,
kanifol, atseton va boshqalar olinadi. Kimyoviy usul bilan olingan
radiaktiv m oddalar atom energetikasida ishlatiladi.
Tarixiy m anbalardan m a’lumki, eram izning VIII asrida arab
kimyogari Jobir Ibn-Hayyon (721—815) birinchi bo’lib azot va sul
fat kislotalami olish usullarini yaratgan. Uning barcha ilmiy
tadqiqot natijalari «70 kitob» asariga kiritilgan. Bu asarda metallar,
7

m inerallar, tuzlar va boshqa materiallar haqida m a’lum otlar
keltirilgan. Ar-Roziy (865—925) meditsina va kimyoviy tajribalar
bilan shug’ullangan. Buyuk alloma Ibn Sino (980—1037) kimyoviy
texnologiya tajribalari bilan shug’ullangan. Uning «Tib qonunlari»
va «Shifobaxsh vositalar kitobi» butun Sharq va Yevropada shi-
fokorlar va kimyogarlaming asosiy o ‘quv va bilim oluvchi asari sifa-
tida qo’llanilgan. Arab olimi Ar-Roziy o ‘z davrida m a’lum bo‘lgan
m oddalar (klassifikatsiya) sinflarini tuzgan. U m oddalam i uch qis-
mga: yer — minerallar, o’sim lik va jonzotlarga ajratgan. «Tabiat-
ning uch shoxligi» sistemasini tuzgan, minerallar klassifikatsiyasini
kengroq o’rgangan va ishlab chiqgan.
Arablaming V III—X asrlarda yozgan asarlari aniq, tushunarli
tilda yozilgan. Yevropadagi Bolon (1119 y.), M onpel (1189 y.) va
Parij (1200 y.) shaharlarida universitetlar tashkil bo‘ldi. X II asrda
arab tilidagi kimyo asarlari lotin tiliga tarjima qilinib, butun Yev-
ropa b o ‘ylab tarqalgan. O ‘rta asrlarda ham ko‘pgina buyuk alkimy-
ogarlar faoliyat ko‘rsatdi. Ulardan dominikanlik monax Albert
Bolshtedskiy (1193 — 1280 y.) arab alkimyogarlari davomchisi sifa-
tida «Alkimyo haqida kitob»ini yozgan. «А1 kimyo ko’zgusi» asari
muallifi geologiya, kimyo (metallurgiya —«falsafa toshi» va m etal-
lam ing o’zgarishi haqida) falsafasiga oid faoliyat ko’rsatgan. Vrach
va alkimyogar Arnold Yillanovanskiy (1240—1311 y.), ingliz monaxi
Rodjer Bekon (1214—1294 y.) tabobat bilan alkimyoni chambar-
chas bog’lab, ko’pgina m oddalardan tibbiyotda foydalanish, zaharli
moddalar va ularga qarshi ishlatiladigan vositalar haqida asarlar
yozgan. O ‘rta asrlar alkimyogarlaridan Raymond Lulliy (1235—1313
y.)ning bir qancha asarlari alkimyo, falsafa va logika (mantiq)ga
bag’ishlangan.
XVI asrda kimyogar texniklar, ishlab chiqarish mutaxassislari
paydo b o ‘ldi. Ulardan Fransua Bernar Palissi (1510 — 1589 y.)
soda va shisha ishlab chiqarish hunarmandchiligi bilan shu-
g‘ullandi. U b o ‘yog‘lar va glazurlar yasash usullarini kashf qildi.
Uning chiroyli ranglar bilan bezatilgan fayans buyumlari butun
Yevropada shuhrat qozondi. Ammo u texnologiya siriarini yozib
qoldirmagan. U nordon tuproqlarga mineral o ‘g‘it sifatida ohak
qo‘llash g‘oyasini aytib o ‘tgan. XVII asrda kimyoviy texnik
yo‘nalishda Iogann Rudolf Glauber (1604—1668 y.) faoliyat
ko‘rsatdi. U iatrokimyo yo‘nalishi bilan shug‘ullangan, turli labora-
toriya va ishlab chiqarish. pechlari yasagan, vinodan uksus, toza
azot va xlorid kislota olish texnologiyalarini kashf qilgan. XV—XVI
asrlarda osh tuzi va selitrani (chili selitrasi) tem ir kuporosi (tem ir
8

•.ull.it) lul.ui qiJKlinb, xlorid va azot kislota olgan. Bu kislota tem ir
vii I n
11
*|,• m ixhM ar qo’shim chalariga ega bo’lib, toza bo‘lmagan.
It. in у iiiiiliislima qizdirilganda kuporos moyi — sulfat kislota ajra-
111
• > hl osh tuzi va selitradan kislotalami ajratib chiqishini
. v.i trm ir kuporosi o’m iga toza sulfat kislota ishlatib xlo-
■
• >i v.i inii.it kislotalami toza holda olgan va ulam i konsentrlab,
• i• ■

1111
A S.
Margraf (1709 — 1782 y.) fosfomi yondirib, fosfat kislota
losiorning oltingugurtli birikmasini oladigan glinozem bilan mag-
iii, ivaning farqini aniqlaydi, gipsning ohak, sulfat kislota va suvdan
i.-ishkil etilganligini aniqlaydi, ishqorlar bilan shug‘ullanadi, birinchi
bo’lib sariq qon tuzi (ferrotsianid kahy) va sianid kaliyni, gand lav-
liigi va boshqa shakarli o’sim liklardan shakar ajratib oladi. Havas-
kor tabiatshunos ruhoniy S. Geyls (1667— 1761Й.) tom onidan
yog’ochni quruq haydash va ajralib chiqgan gazlami to’plovchi
pnevmatik vanna ixtiro qilingan. Bu vanna yordam ida birinchi
pnevmatik-kimyogar ingliz Dj. Blek ohaktoshni va magneziya
(magniy karbonat)ni qizdirish natijasida «fiksatsiyalangan havo»
(karbonat angidrid) ajrab chiqishini, bunday gaz ohaktosh va mag-
neziyaga kislotalar ta ’sir etganda ham ajralib chiqishini aniqladi.
Ingliz olimi G. Kavendish (1731—1810 y.) metallarga kislotalar
ta’sir ettirib vodorod oldi va uni flogiston deb o’yladi. Uning zich-
ligi 0,09 ekanligini aniqladi. U Dj. Blek aniqlagan gazni ajratib oldi
va uni «sun’iy havo» deb atadi («flogistonlashgan havo»), azotni
kashf etdi, am m o uni e’lon qilmagani uchun 1772 yilda bu kashfi-
yot—«fiksatsiyalangan
mifitik
havo»
A. Ruterford
(1749—1819 y.)ga taalluqli bo‘hb qoldi. U K. Sheyele tom onidan
1772 yilda ajratib olingan «olovii havo» (kislorod) xossalarini
o’rgandi. 1783 yilda G. Kavendish havo tarkibini aniqlaydigan
evdiom etr yasadi. U azot oksidi xossalarini o’rgandi. Kislorodni —
«olovii havo»ni 1772 yilda K. Sheyele, 1774—1775 yilda A.L. La-
vuazye vodorod, kislorod va azotni toza holda olib, ulam ing barcha
xossalarini aniqladi va ularga hozirgi atam alam i berdi. U m oddalar
massasining saqlanish qonunini ilmiy-nazariy jihatdan asosladi va
amaliy misollar bilan isbotlab berdi. Dj. Pristley osh tuziga sulfat
kislota ta ’sir ettirib vodorod xlorid gazini, ohak bilan nashatir
aralashmasini qizdirib, amm iakni sintez qildi. U oltingugurt
9

gazlarini va uglerod (II) оксидини sintez qilib o’rgandi (1799 y.).
U flogiston nazariyasi tarafdori bo‘lib qoldi. Uning zamondoshi
shved olimi K.V. Sheyele (1742 — 1786 y.) bolaligidan dorixonada
ishlab, kimyo va farmatsevtikani mustaqil o’rgandi. U 28 yoshida
shved analitik kimyogari T.U . Bergman bilan tanishdi. Sheyele
1775 yilda Stokgolm akademiyasi a’zosi bo‘ldi. U analitik, farmat-
sevtik va pnevmatik kimyo bilan shug’ullandi. 1777 yilda «Havo va
olov haqida traktatlar» nomli kitobini yozganda u yaratgan ixti-
rolam ing ko‘plari boshqalar nomi bilan chop etilib bo‘lingan edi.
Shunday bo ‘lsa-da, ixtirolari so‘zsiz uning sharafi bilan ataladi. U
o ‘z asarida havo tarkibini aniqladi, 1769 yilda vino toshidan tartrat
kaltsiy olib, uni parchalab vino kislotasini sintez qildi.
0
‘simlik
soklarini (sharbatlari) ohak bilan qayta ishlab, sulfat kislota ta ’sir
ettirib, 1784 yilda lim on kislotasini, 1785 yilda olma kislotasini,
1786 yilda gallol kislotasini ajratib oldi. 1776 yilda shakarga azot
kislotasini ta ’sir ettirib shakar kislotasini (T. Bergman shunday ata-
gan) oldi, keyinroq uning shaveldan olingan shavel kislotaga
o’xshashligini aniqladi. Yog‘larga (olivkovoye maslo) qo‘rg‘oshin
oksidi ta ’sir ettirib glitserin sintez qildi. Glitseringa azot kislota
ta ’sir ettirib, shavel kislotasini oldi. 1770 yildayog’ u efirlami, 1782
yilda sinil kislotasini sintez qildi. Ko’rinib turibdiki, u organik ki
myo asoschisi hisoblanadi. T. Bergman tem ir, mis va simob turli
darajada oksidlanishini, m ohbden yaltirog’i va grafit mustaqil m od
dalar (minerallar) ekanligini isbot qildi. Tungsten mineralini
o’rganib (volfram kislotasining kaltsiyli tuzi), bu mineral ohak bilan
maxsus bir kislota tuzi ekanligini aniqladi. Uning sharafiga bu m in
eral sheyelit deb ataldi. Marganets oksidiga xlorid kislotasi ta ’sir
ettirib (xlor) «deflogistonlashgan* xlorid kislota oladi va «qora
magneziya» magniyga emas, boshqa metallga tegichli ekanligini
aniqlaydi.
U ni
mangan
deb,
XVIII
асрда rus shishasoz-
hunarm andlar marganets (IV) oksidni manganes (marganets) deb
atashgan. U kiyik shoxi kukuni (zola) farmatsevtik preparatini tahlil
qilib, unda maxsus kislota borligini aniqladi va uni fosfat kislota
deb atadi. Bu ish I. Gan (1745—1818 y.) bilan hamkorlikda olib
borilgan. Ular hayvonlar suyagidan fosfor ajratib olish usulini
yaratgan. U ozgina umri davomida (44 yil yashagan) juda ham
ko‘p kashfiyotlar yaratganligi hozirgacha kimyogarlami hayratga
soladi.
Texnik kimyo sohasidagi yuksalish Yevropa va Rossiyada kimyo
sanoatining tez sur’atlar bilan rivojlanishiga sabab bo‘ldi.
10

VV асрларда Yevropada manufakturalar Ь аф о bo‘ldi va ular
in linn kislotalar, ishqorlar, tuzlar, farmatsevtik preparatlar va ba’zi
• >i i;n
111
к moddalar ishlab chigaradigan kichik korxonalar vujudga
it li.li
I / .’() yilda Moskva yaqinida (Rossiya) azot kislota, tem ir sulfat,
kii
4
il.il. kanifol ishlab chigaradigan kimyo zavodi, 1805 yilda esa
nll.ii kislota (kamerli usul) zavodi qurildi.
I mi silatida «texnologiya» atamasi 1772 yilda Gyottingen uni-
vri-.iirii |)iolrsKori I. Bekman tom onidan qo ‘liana boshlangan. 1795
vililit ( ic-nnaniyada I.F. Gm elinning «Texnik kimyodan qo’llanma»
kiinlii uaslu ctildi.
IMH yilda Rossi у a Fanlar akademiyasida kimyoviy texnologiya
к м. ili,i’i. 1‘»Д) yilda Moskvada D.I. Mendeleyev nomidagi kimy-
■

ivi
v иMiolo^iya institiiti tashkil ctildi. 1924 yilda 0 ‘rta Osiyo Dav
it.
mi
r i i , l‘)3l yilda nndan O ‘rta Osiyo politexnika instituti