Muhammad Sayyid Tantoviy: Payg‘ambarlar tarixi (4 ta kitob)

Buyuk matematik, astronom va geograf Muhammad Xorazmiy VIII asrning oxiri va IX asrning birinchi yarmida yashab ijod etdi. Dunyo faniga g‘oyat katta hissa qo‘shdi. Algebra fanining asoschisi bo‘ldi.

Kitob at tarix asari

Buyuk matematik, astronom va geograf Muhammad Xorazmiy VIII asrning oxiri va IX asrning birinchi yarmida yashab ijod etdi. Dunyo faniga g‘oyat katta hissa qo‘shdi. Algebra fanining asoschisi bo‘ldi.

Xorazmiy Xorazm o‘lkasida tug‘ilib, o‘sdi. Adabiyotlarda 783 yil uning tug‘ilgan yili deb qabul etilgan. U dastlabki ma’lumot va turli sohadagi bilimlarni, asosan, o‘z yurtida, Markaziy Osiyo shaharlarida ko‘pgina ustozlardan olgan, deb bilish mumkin.

Qadimgi Xorazmda astronomiya juda rivojlangan, xorazmliklar osmon “sirlari”ni arablarga qaraganda ancha yaxshi bilganlar.

Xorazmiyning bizgacha yetib kelgan asarlarini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, u yunon, hind va eron astronomiyasi va matematikasini yaxshi bilgan.

Xalifa Ma’mun davrida Bag‘dodda Markaziy Osiyo va Xurosondan kelgan bir guruh yirik olimlar ijod etgan. Ular orasida Xorazmiy bilan bir qatorda YAhyo ibn Abu Mansur, Ahmad Farg‘oniy, Ahmad al-Marvaziy, Xolid ibn Abdulmalik Marvarrudiy, Al-Abbos al-Javhariy va boshqa olimlar bor edi. Bag‘dodda Ma’mun otasi tomonidan asos solingan ilmiy markaz –“Bayt ul-hikma” faoliyatini har tomonlama takomillashtirib, uning qoshida ikkita yirik rasadxona: birinchisi 828 yilda Bag‘dodning Shammosiya mahallasida, ikkinchisi Damashq yaqinidagi Kasiyun tog‘ida 831 yilda barpo etiladi. Ikkala rasadxonaning ham faoliyatini Markaziy Osiyo va Xurosondan kelgan olimlar boshqaradi. Xorazmiy bu ilmiy markazning mudiri sifatida uning faoliyatini kuzatib turadi. Marvlik YAhyo ibn Abu Mansur Bag‘dodning Shammosiya mahallasidagi rasadxonaning asoschisi va rahbari bo‘ldi. Rasadxonadagi ishlar haqida u “Bayt ul-hikma”ning mudiri Xorazmiyga hisobot berib turardi. YAhyo 831 yili vafot etganidan so‘ng Xorazmiy bu rasadxonani ham boshqaradi va u yerdagi kuzatishlarda faol qatnashadi. Xorazmiy bilan Bag‘dodga, keyinchalik “Ma’mun akademiyasi” deb tanilgan “Bayt ul-hikma”da Suriya, Iroq, Eron va boshqa yerlaridan kelgan mutafakkirlar ham ishlagan. Biroq ular orasida Markaziy Osiyoliklar salmoqli o‘rinni egallagan.

Xorazmiy ana shunday ilmiy muhitda yashab ijod qildi va 850 yilda Bag‘dodda vafot etdi.

Xorazmiy qalamiga mansub 20 dan ortiq asarlarning faqat 10 tasi bizgacha yetib kelgan. Bular “Al-jabr val-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob” – algebraik asar, “Hind hisobi haqida kitob” yoki “Qo‘shish va ayirish haqida kitob” – arifmetik asar, “Kitob suratul-arz”– geografiyaga oid asar, “Zij”, “Asturlob bilan ishlash haqida kitob”, “Asturlob yasash haqida kitob”, “Asturlob yordamida azimutni aniqlash haqida”, “Kitob ar-ruhoma”, “Kitob at-tarix”, “YAhudiylarning taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola”.

Xorazmiyning arifmetik risolasi hind raqamlariga asoslangan o‘nlik pozitsion hisoblash sistemasining Yevropada, qolaversa butun dunyoda tarqalishida buyuk ahamiyat kasb etdi. Yevropaga hind raqamlari arablar orqali o‘tganligi uchun ular “arab raqamlari” deb ataladi va hozir ham shunday deb atalib kelinmoqda. Yevropaliklar uzoq vaqtgacha hind raqamlariga asoslangan hisob tizimini “algorizmi” deb atab keldilar. Faqat XVI asr o‘rtalaridagina bu nom “arifmetika” iborasi bilan almashtiriladi. Shundan keyin to hozirgi kungacha “algorizm” yoki “algoritm” deganda har qanday muntazam hisoblash jarayoni tushuniladigan bo‘ldi. Bu ibora bilan Xorazmiyning nomi fanga abadiy kirib qoldi. Xorazmiyning algebraik risolasining to‘liq nomi – “Al-kitob al-muxtasar fi hisob al-jabr va al-muqobala”. Risolaning nomidagi “al-jabr” va “al-muqobala” so‘zlari “to‘ldirish” va “ro‘para qo‘yish” –o‘rta asr algebrasining ikkita asosiy amalini anglatadi. “Aljabr” so‘zi lotincha transkripsiyada “algebra” bo‘lib, Xorazmiy asos solgan yangi fanning nomi bo‘lib qoldi.

Xorazmiyning algebraik risolasi uch qismdan iborat: 1) algebraik qism, buning oxirida kichik bir bo‘lim – savdo muomalasidagi bob keltiriladi; 2) geometrik qism, algebraik usul qo‘llanib o‘lchash haqida; 3) vasiyatlar haqidagi qism. Xorazmiy uni alohida nom bilan “Vasiyatlar kitobi” deb atagan. Xorazmiy algebrasi –bu sonli kvadrat va chiziqli tenglamalarni yechish haqidagi fandir. Xorazmiy asos solgan algebra fanini undan keyingi Sharq olimlari muvaffaqiyatli rivojlantirdilar. Xorazmiyning boshqa asarlaridan farqli o‘laroq, uning algebraik risolasining uchta qo‘lyozmasi saqlangan. Ular Kobulda, Madinada va Oksford universitetining Bodleyan kutubxonasida saqlanadi. Xorazmiyning eng yirik astronomik asari uning “Zij”idir. Olim bu asarini 830 yil atrofida yozgan. Xorazmiyning “Zij”i 37 bob, 116 jadvaldan iborat. Xorazmiy “Zij”i xalifalikdagi dastlabki astronomik asarlardan edi. Asar yozilishi bilan olimlarning diqqatini o‘ziga jalb etdi. Unga Xorazmiyning zamondoshlaridan Farg‘oniy, Hoshimiy va boshqalar yuksak baho berishgan. Abu Rayhon Beruniy bu “Zij”ni sharhlashga uchta asarini bag‘ishlagan. Tadqiqotchilar yakdillik bilan ta’kidlashicha, Xorazmiyning bu asari uning arifmetik va algebraik risolalari kabi bunday asarlarga ehtiyoj tug‘ilgan paytda yuzaga keladi va bu asari bilan olim astronomik asarlar yozilish uslubini standartlashtirdi, bu standart esa to Ulug‘bek “Zij”igacha o‘z kuchini saqladi. Xorazmiyning “Zij”i geografiya sohasidagi buyuk kashfiyotlarga ham aloqador bo‘ldi. Geografiyani iqlimlar nazariyasiga to‘la rioya etgan holda birinchi marta Xorazmiy bayon qiladi. U yerning ma’mur, ya’ni insonlar yashaydigan obod qismini yetti iqlimga ajratadi. Xorazmiyning geografik risolasi o‘rta asrlardagi eng birinchi geografik asar edi. Shuning uchun uning iqlimlar nazariyasi keyingi davrlarda geografiyaning rivojlanishida katta ahamiyat kasb etdi. Xususan, uning iqlimlar nazariyasi Yerning ma’mur qismini iqlim mintaqalari bo‘yicha o‘rganishni osonlashtirdi.

Xorazmiyning yuqorida keltirilgan asarlariyoq u fanning qator tarmoqlarining asoschisi bo‘lganligini ko‘rsatadi. Uning g‘oyalari matematika va astronomiyaning oyoqqa turishi va rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Hozirgi davrda uning xizmatlari jahon afkor ommasi tomonidan e’tirof etilgan.

Muhammad Sayyid Tantoviy: Payg‘ambarlar tarixi (4 ta kitob)

Муҳаммад Саййид Тантовийнинг ушбу китобида пайғамбарлар (алайҳимуссалом) тарихи, ибратли ҳаётлари, Қуръони Каримдаги баъзи сураларнинг нозил бўлиш сабаблари баён қилинади. Айниқса, муборак Қуръон оятларида зикр қилинган қиссалар жуда қизиқарли ва тушунарли услубда талқин қилинган. Бу ибратли қиссалар инсон нафсини разолатдан ҳидоят сари бошлайди, қалб кўзларини очади, разил ва чиркин одатлардан қутулишга чақиради.

Xususiyatlar

ISBN	978-9943-6610-4-2
Til	O’zbekcha
Yozuv	Kirillcha
Betlar soni	1432
Nashriyot	Sharq
Muqovasi	Qattiq
Qog‘oz formati	A5
Chop etilgan yili	2021

Kitoblar, mahsulotlar, jahon adabiyoti, o’zbek adabiyoti, biznes va psixologiya, rus tilida, zamonaviy o’zbek adabiyoti, bolalar adabiyoti, diniy adabiyotlar, fan va o’quv qo’llanmalari, abituriyentlar uchun eng yaxshi kitoblar, eng yaxshi 100 ta kitoblar, badiiy (biografik adabiyotlar), , ingliz tilida juda ko’p narsalar va tez yetkazib berish

Sharhlar

Muhammad Sayyid Tantoviy: Payg‘ambarlar tarixi (4 ta kitob)

Uzbekiston Respublikasi Xalq Ta`lim Vazirligi Ajiniez nomidagi Nukus Davlat Pedagogika Instituti Tarix kafedrasi

Xukukiy xujjatlar va yozishmalar
O`zbekistonning kadimgi va o`rta asrlar tarixini o`rganishda ilmiy tekshirish
institutlarining kutubxonalarida, davlat tarix arxivida, o`lkashunoslik muzeylarida
saklanayotgan rasmiy xujjat va yozishmalarning axamiyati benixoya kattadir. Lekin
ularni topish, o`rganish va o`z o`rnida foydalanish o`ta kiyin bo`lib, tadkikotchidan
chukur bilim, maxsus malaka, kunt va sabot-matonat talab kilinadi.
Xukukiy xujjatlarni xam, jamiyatda katta nufuzga ega bo`lgan shaxslar
o`rtasida olib borilgan yozishmalarni xam yuir erdan, anikrogi bir yoki ikki asar
ichidan, bir muzey, arxiv va fondidan topib bo`dmaydi. Ularni barcha muzey, arxiv

va fondlar ichidan, ko`lyozma kitob va chop etilgan asarlardan kidirib topish
mumkin.
Xukukiy xujjatlar – podshox va xonlarning farmonlari, yorliklari,
inoyatnomalar, raxnomalar, vasikalar, vakfnomalar va boshkalar O`zbekistondagi
tarix va o`lkashunoslik muzeylarida, maxsus ilmiy-tekshirish institutlari va
universitetlarning kutubxonalarida, shuningdek Davlat tarix arxivdarida xamda
shaxsiy majmuadarda sakdanadi. Ammo IX-XII asrga oid xujjatlar xali aloxida
to`planib o`rganilganicha yo`k.
Bu davrda maxsus kotib yoki dabirlikka kancha katta e`tibor berilgani Nizimiy
Aruziy Samarkandiyning “To`rt makola” asarida bayon etilib, ayrim maktublar
namunalari keltirilgan. Musulmonchilik xujjatlari Burxoniddin Marginoniyning
“Xidoya” asarida keyincha o`zining rasmiy tavsifini topdi.

Arab tilida yozilgan manbalar.
O`zbekistonning VII asr oxiridan boshlab, XII asrgacha bo`lgan tarixi ko`prok
va deyarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan va bu an`ana keyincha xam
Temuriylar davrigacha davom etgan. Bu davrda yurtimiz avval arab xadifaligi
tarkibida,
so`ngra
Somoniylar,
Koraxoniylar,
Gaznaviylar,
Xorazmshoxlar
davlatlarini boshdan kechirdi. Arab tilida vatanimiz tarixiga oid yozma manbalarni
mualliflarning kelib chikishiga karab, ikki guruxga ajratish mumkin.
Birinchi gurux – arab tilida ijod etgan yurtimizdan chikkan tarixchi va olimlar.
Bular Muxammad Muso al-Xorazmiy, Abu Rayxon Beruniy, Maxmud Koshgariy,
Maxmud Zamaxshariy, Abu Said Sam`oniy, Shaxobuddin Muxammad Nisoviy va
boshkalardir. Ushbu muarrixlar asarlarida ona vatanga muxabbat aloxida namoyon
bo`ladi, bu ayniksa Abu Rayxon Beruniyning “Osor ul-bokiya” asarida xalkimiz
kadimgi madaniyati to`grisidagi ma`lumotlarida aloxida ko`zga tashlanadi.
Ikkinchi gurux – xorijlik olimlardan iborat bo`lib, ular yaratgan arab tilidagi
asarlarida yurtimiz tarixi madaniyati, siyosiy-ijtimoiy xayoti yoritilgan. Ushbu
mualliflarning eng yiriklari Abulxasan Madoiniy (vaf. 840 y.), Abulabbos al-
Ya`kubiy (IX asr), Abubakr al-Balazuriy, Ibn Xurdodbex (820-taxm.913), Abu Ja`far
Tabariy (839-923 y.), Isxok al-Istaxriy (850-934 y.) va boshkalardir.
Mazkur muarrixlar yurtimiz xududini umummusulmon olami, arab xalifaligi
bir kismi sifatida yoritganlar. Ular asosan arab xalifalikni ikki kismga, ya`ni arab va
a`jam – gayri arabga ajratib o`rganar edilar. Arablar tomonidan yurtimizga berilgan
nom Movarounnaxr – daryoning u yogidagi mamlakat mazmunini bildiruvchi
jugrofiy nom bizgacha etib kelgan bo`lib, asosan arab mualliflari asarlarida iste`foda
etiladi.
Kuyida arab tilida bitilgan eng muxim manbalar va ularning mualliflari xakida
ixcham ma`lumot keltiriladi. (Ushbu ma`lumotlardan ma`ruzachi o`z xoxishiga
binoan tanlab ana o`shalardan foydalanishi mumkin.)
“Kitob at-tarix”. Ushbu arab tilida bitilgan kimmatli asar muallifi buyuk
matematik Muxammad Muso al-Xorazmiy(VIII asr oxiri – IX asr birinchi yarmi)dir.
Biz uni birinchi O`rta Osiyolik tarixchi olim deb atashimiz mumkin. Chunki al-
Xorazmiy birinchilardan bo`lib o`zining “Kitob at-tarix” (“Tarix kitobi”) asarini
yozgan. Ammo ushbu asar bizgacha mukammal xolida etib kelgan bo`lmasada,
undan olingan parchalarni so`nggi davr tarixchilari Ibn an-Nadim, al-Mas`udiy, at-
Tabariy, Xamza al-Isfaxoniylar o`z asarlarida keltiradilar. Bu kitobni Abu Rayxon

Beruniy o`zining “Osor ul-bokiya” asarida xam eslatadi. Mazkur asar xalifalik
tarixiga oid ma`lumotlardan iborat bo`lgan.
“Kitob al-surat al-arz”. Mazkur asar xam al-Xorazmiy tomonidan yaratilgan
bo`lib, yunon olimi Ptolomiyning jugrofiyaga oid kitobini arab tiliga tarjima kilgan
va uni o`zining yangi ma`lumotlari bilan boyitgan. “Kitobi surat al-arz” (“er tasviri
kitobi”) asarida Kaspiy dengizi yoki Xorazm dengizi xakida kimmatli ma`lumotlar
bor. Ushbu tarixiy jugrofiyaga oid asardagi O`rta Osiyoga oid ma`lumotlar katta
ilmiy axamiyatga ega. Kitobning 937 mklodiy, xijriy 428 yili ko`chirilgan mo“tabar
ko`lyozmasi yuizgacha etib kelgan bo`lib, unga turli xaritalar chizib ilova kilingan.
Ushbu mo“tabar ko`lyozma matni 1926 yili sharkshunos X.M.Mjik tomonidan
Leyptsigda nashr kilingan. Kitobni o`zbek tiliga A.Axmedov tarjima kilib, ilmiy
sharxlar bilan 1983 yili chop etgan.
“Kitob al-magoziy”. Kitob muallifi Madoiniy Abulxasan Ali ibn Muxammad
(vaf. 840 y.) Arabiston, Xuroson va Movarounnaxrning VII-VIII asr boshlaridagi
ijtimoiy-siyosiy tarixiga oid ikki yuzdan ziyod asar yozgan yirik arab tarixchi
olimidir. “Axbor al-xulafo”(“Xalifalar xakida xabarlar”), “Kitob al-magoziy”
(“Urushlar xakida kitob”), “Kitob futux ash-Shom” (“Shomning bosib olinishi xakida
kitob”), “Tarix al-buldon” (“Mamlakatlar tarixi”) ana shu asarlar jumlasidandir.
“Kitob al-magoziy” Eron, Afgoniston va O`zbekistonning arablar istilosi va
VIII asrning birinchi yarmidagi siyosiy tarixi bo`yicha muxim manbalardan
xisoblanadi. Muarrifning tarixiy asarlari bizgacha etib kelmagan, lekin ayrim
parchalari Balazuriy va Tabariy asarlarida sakdanib kolgan.
”Kitob al-buldon”. Asar ijodkori al-Ya`kubiy IX asrda o`tgan yirik geograf
tarixchi olimdir. Ismi Abulabbos Axmad ibn Abu Ya`kub ibn Ja`far ibn Vaxb ibn
Vadix al-Kotib al-Abbosiy bo`lib, u yirik mansabdor xonadoniga mansubdur. Al-
Ya`kubiy Bagdodda tugildi, lekin umrining ko`p kismini Armaniston, Xuroson,
Falastin, Misr va Magribda o`tkazdi.
Al-Ya`kubiyning ikki yirik va muxim asari bizning zamonamizgacha etib
kelgan. Biri ”Kitob al-buldon” (“Mamlakatlar xakida kitob”), ikkinchisi esa “Tarix”
nomi bilan mashxurdir.
”Kitob al-buldon” (taxminan 891 yilda yozilgan) to`rt kismdan iborat. Asarda
arablar ko`l ostidagi mamlakatlarning geografik xolati, yirik shaxarlar va kal`alari,
axolisi va uning asosiy mashguloti, urf-odatlari, o`sha mamlakatdan olinadigan
xirojning umumiy mikdori xakida kimmatli ma`lumotlar keltiriladi.
Ushbu
asarning
ikki
mo“tabar
ko`lyozmasi
Garbiy
Germaniya
kutubxonalarida saklanmokda. Kitobning arabcha matni gollandiyalik mashxur
sharkshunos M.de Gue (1836-1909 y.) tomonidan 1892 yili Leydenda chop etilgan.
Al-Ya`kubiyning ikkinchi asari “Tarix” umumiy tarix tipida yozilgan bo`lib,
Shark mamlakatlari, shuningdek O`rta Osiyoning VII-IX asrlardagi tarixi bo`yiyaa
muxim manbalardan biri xisoblanadi. Asar ikki kismdan iborat bo`lib, Odam Atodan
islomgacha bo`lgan va musulmon mamlakatlari tarixlari, ya`ni o`sha mamlakatlarda
873 yilgacha sodir bo`lgan vokealar bayon etilgan.
“Tarix”ning arabcha matni 1883 yili gollandiyalik olim M.T.Xautsma (1851-
1943 y.) tomonidan chop etilgan.

Arab tilidagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari

Arab tilida yaratilgan tarixiy asarlar yoki yozma yodgorliklar kuyidagi umumiy
xususiyatlarga ega. Ular garchi arab tilida yozilgan bo`lsa-da, barchasida umumiy
tarixni kamrab olishga, ya`ni tarixni jaxon tarixi sifatida idrok etishga, talkin kilishga
intilish aloxida sezilib turadi. Bu manbalar uchun ilk tarixiy asar va namuna sifatida
“Kur`oni karim” olinadi.

Kitoblar ichida tarixchi o`zining “Kur`oni karim”, xadislar va “Paygambarlar
kissalari”, diniy rivoyatlarni ya`shi bilishini namoyish etishga va ulardagi mashxur va
ma`lum vokea, xodisa, rivoyat, akidalardan unumli foydalanishga intilganlar.

Arab tilidagi yozma manbalarning eng kadimgilari asosan mumtoz yozuv
turlaridan kufiyda “Kur`oni karim” va tafsirlar, xadislar nasx, suls yozuvlarida
bitilgan. XV asrdan so`ng istemolga nasta`lik yozuvi kirgan. Aloxida farmon va
xujjatlar ta`lik yozuvida bitilgan.

Tarixiy asarlar mazmuni va tarkibiga kelganda shuni aytish kerakki, ularda
matn an`anaviy Allox xamdi – taxmid, paygambarimiz na`tlari, to`rt saxoba yoki
saxobai roshidin ta`rifi kelib, undan so`ng asar kimga bagishlangan bo`lsa, odatda
ular yuksak lavozimdagi shaxslar yoki xokimlar bo`lgan, o`sha xomiylarga bagishlov
maktov yoziladi va ana shundan keyin kamtarin muallif o`zi xakida, kanday asar
yozmokchi ekanligi, uning nomi va asarning ixcham maxmuni yoki zamonaviy til
bilan aytilsa, annotatsiyasi bayon etiladi.

Asarning oxiridagi xotima – kolofonda esa, muallif asarini tugatib olgani
uchun Alloxga shukronalar keltirib, mazkur ko`lyozma asar va uning ushbu nusxasi,
ko`chirilish joyi va tarixi, xattoti xakida ma`lumot keltiriladi. Tarixiy asarlarda
keltiriladigan “Kur`oni karim” oyatlari va “Xadisi sharif” namunalari odatda asosiy
matndan ajratib, boshka siyox bilan va ko`pincha boshka yozuv, xat turi, masalan
kufiy, nasx yoxud suls yozuvida boshkacha siyox bilan bitilib, aloxida ziynatlanadi.

Tarixiy asarlar ko`lyozmalari o`z davri an`analariga mos ravishda charm
mukova – jildlarga olingan, kitob boshlanishi shams, unvon, sarlavxa, zarvarak
nakshlari bilan, matn o`rtalarida lavxa nakshlar va mo“jaz rasmlar bilan bezatilgan.
Namuna sifatida Beruniyning “Osor ul-bokiya” asarining mo“tabar ko`lyozmasini
ko`rsatish mumkin.

Umuman, arab tilida yurtimiz tarixiga oid manbalar bilan tanishish ularning
xam son jixatidan ko`pligi, xam ilmiy saviyasi juda yukori ekanligi guvoxi bo`lamiz.
Garchi komusiy olimimiz Beruniy arablarda tarix yaratish an`anasi juda kadimiy va
boy emasligi xakli ravishda kayd etilgan bo`lsa-da, arab xalifaligi shakllanganidan
so`ng, yunon, eron, yaxudiy va nasroniy tarix an`analaridan ijobiy va ijodiy
foydalangan arab va asosan arab tilida ijod etuvyai muarrixlar xam arab xalklari, xam
arab xalifaligi xududiga kirgan yoki unga ko`shni bo`lgan xalklar tarixini yozishda
juda katta xissa ko`shdilar.

Shuning bilan birga, yurtimizdan etishib chikkan tarixchilarimiz xam arab
tilida ayniksa, Beruniy, Sam`oniy, Shaxobiddin Nisoviy kabi tarixchilar ajoyib
asarlar yaratib, arab tilidagi tarix ilmi tarakkiyotiga munosib ulush ko`shdilar. Ya`ni
arab tilidagi manbalarni o`rganish xali o`z dolzarbligini yo`kotgani yo`k. Ular
xalkimiz boy merosining ajralmas kismi bo`lib, o`tmishdagi yuksak tarakkiyotimiz
guvoxidir.

Ìàâçóíè
Ìàâçóíè
Ìàâçóíè
Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø
ìóñòàõêàìëàø
ìóñòàõêàìëàø
ìóñòàõêàìëàø ó÷óí
ó÷óí
ó÷óí
ó÷óí áåðèëàäèãàí
áåðèëàäèãàí
áåðèëàäèãàí
áåðèëàäèãàí ñàâîëëàð
ñàâîëëàð
ñàâîëëàð
ñàâîëëàð

1. Àðàá òèëèäà åçèëãàí ìàíáàëàð âà óëàðíèíã þðòèìèç òàðèõèíè óðãàíèøäàãè
àõàìèÿòè 3àíäàé?
2. Áåðóíèéíèíã «Îñîð óë-áî3èÿ» àñàðèíèíã òàðèõíè óðãàíèøäàãè àõàìèÿòè
íèìàäà?
3. Òàáàðèéíèíã «Òàðèõ àð-ðóñóë âà-ë-ìóëóê» àñàðè òàðèõèé ìàíáà ñèôàòèäà
3àíäàé õóñóñèÿòëàðãà ýãà?
4. Øèõîáóääèí Íèñîâèéíèíã «Ñèðîò óñ-ñóëòîí Æàëîëóääèí Ìåíêáóðíè» àñàðè
ìàçìóíè íèìàäàí èáîðàò âà óíèíã ìàíáà ñèôàòèäàãè àõàìèÿòè íèìàäà?
5. «Äåâîíè ëó2àòè òóðê » àñàðèíèíã èëìèé à8àìèÿòè íèìàäà?

8-mavzu: XIII-XIV asrlar tarixiga oid manbalar

Reja:
1. Asosiy ijtimoiy-siyosiy vokealar.
2. Xukukiy xujjatlar va yozishmalar .
3. Fors tilidagi tarixiy manbalar.

Foydalanigan adabiyotlar ro`yxati:
1. I.A.Karimov. «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008.
2. B. A. Axmedov. O`zbekiston tarixi manbalari. – Toshkent: “O`kituvchi”. 2001.
3. T.S.Saidkulov. O`rta Osiyo xalklari tarixining tarixnavisligidan lavxalar.-T.,
“O`kituvchi”. 1993.
4. Sobranie vostochnix rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. Istoriya.
Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998.
5. Rukopisnaya kniga v kul`turax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva:
‘’Nauka’’. 1987.
5.

B.A.Axmedov. Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Aziy. XVI-XVIII vv.
(Pismennie pamyatniki).-T., “Fan”, 1985.

1219-1221 yillar ichida O`zbekiston mo`gullur tomonidan istilo etildi. 1227
yili Chingizxon ettisuv, Koshgar, Movarounnaxr va Xorazmning sharkiy kismini,
shuningdek, xozirgi Afgonistonning shimoliy kismini ikkinchi o`gli Chigatoyga
(1227-1241 y.) in`om kildi. Bu ulus tarixda Chigatoy ulusi nomi bilan mashxur.
Chigatoy ulusining oliy xukmdorlari xam, koraxitoylar singari, ulusni maxsus
ijaradorlar, ya`ni xorashmlik mashxur savdogar Maxmud Yalavoch (1125-1238 yy.)
va uning o`gli Ma`sudbek (1238-1289 yy.) yordamida idora kildilar.
Munko koon (1251-1260 yy.) taxtga o`ltirgandan keyin, Jo`ji ulusining oliy
xukmdori Botuxon (1227-1255 yy.) bilan til biriktirib, Chigatoy avlodining
ko`pchiligini katl ettirdi va Chigatoy ulusini o`rtada bo`lib olishdi.
Lekin, oradan ko`p vakt o`tmay, Olgu (1261-1266 yy.) ulus mustakilligini
tiklashga muvaffak bo`ldi. Mubrakshox (1266 y.) va Barokxon (1266-1271 yy.)
davrida mo`gud xukmdorlari maxalliy axoli bilan yakinlashish maksadida islom
dinini kabul kildilar. Natijada, 1266 yili xon xamda ba`zi mo`gul uruglari (masalan,
jaloiriylar) ettisuvdan Movarounnaxrga ko`chib o`tdilar. Bu xol o`z navbatida

tarkoklik va parokandalikka olib keldi. X1U asrning 50-yillariga kelib, Chigatoy
ulusi ikkiga ajralib ketdi – ettisuv va Koshgarda kolgan mo`gullar mustakillik e`lon
kilib, o`z davlatlarini tuzib oldilar. Bu davlat tarixda Mo`guliston yoki Jete nomi
bilan mashxurdir.
Mo`gullar xukmronligi yillarida Movarounnaxr xalki ikki tomonlama – mo`gul
xukmdorlari dorugalar, boskoklar xamda maxalliy er egalari zulmi ostida koldi. Ular
asosiy daromad soligi xirojdan tashkari talaygina boshka solik va jarimalar –
dorugagi, sar shumor, ulufa, tamga, kupchur yasogi, tagor, bigor va boshkalarni
to`lashga majbur etilgan edilar.
Ogir chorakorlik mexnati, mo`gul xukmdorlarining beboshligi mexnatkash
xalkning sabr kosasini to`ldirdi. Buxoro viloyatining xalki kosib Maxmud Tarobiy va
iloxiyot olimi Shamsuddin Maxbubiylarning atrofiga uyushib, 1238 yili ko`zgolon
ko`tardi, lekin ko`zgolon boshka shaxar va viloyatlarga yoyilmadi. Natijada
Buxorodagi ko`zgolon ettisuv va Xo`janddan Ildiz no`yon xamda Chukan kurchi
boshchiligida yuborilgan mo`gul ko`shini tomonidan bostirildi.
XIV asr ikkinchi yarmiga kelib Chigatoy ulusining janubiy-garbiy kismini
tashkil etgan Movarounnaxrda siyosiy tarkoklik yanada kuchaydi. Bu ayniksa amir
ul-umaro Kazagon vafotidan (1358 yili) keyin kuchayib, mamlakat mayda kismlarga
bo`linib ketdi. Masalan, Shaxrisabzda Xoji barlos mustakillik bayrogini ko`tardi.
Xo`jandda Boyazid jaloir mustakillik e`lon kildi. Balxda Amir Xusayn xon ko`tarildi,
Shibirgonni Muxammad Apardi egalladi. Xuttalonda Kayxusrav o`zini podshox deb
e`lon kildi. Badaxshon maxalliy xukmdorlar – Badaxshon shoxlari ko`liga o`tdi.
Feodal tarkoklikdan barlos amirzodalaridan Amir Temur ustalik bilan
foydalandi va 1370 yili oliy xokimiyatni ko`lga oddi. 1370-1378 yillari u
mamlakatdagi tarkoklikni tugatib, Movarounnaxr va Xorazmni o`ziga bo`ysundirdi.
1381-1402 yillari Amir Temur ko`shni mamlakatlar ustiga xarbiy yurish kilib, Eron,
Kavkaz orti, Irok, Kichik Osiyo va Shimoliy Xindistonni istilo kildi, Oltin O`rda xoni
To`xtamishga (1376-1395- yy.) kakshatich zarba berib, uni poytaxti Saroy Berkani
egalladi.
Amir Temur va Temuriylar davlati mayda uluslarga bo`lingan xolda idora
kilindi. Masalan, Amir Temur saltanati to`rt kismga bo`lingan edi: Xuroson, Jurjon,
Mozandaron va Seiston (markazi Xirot shaxri) Shoxruxga; Garbiy Eron, Ozarbayjon,
Irok va Armaniston (markazi Tabriz), Mironshoxga; Fors, ya`ni Eronning janubiy
kismi (markazi Sheroz), Mironshoxga; Fors, ya`ni Eronning janubiy kismi (markazi
Sheroz), Umarshayxga; Afgoniston va Shimoliy Xindiston (markazi Gazni,
keyinchalik Balx), Pirmuxammadga suyurgol (shaxzoda amirlarga toju taxt oldidagi
katta xizmatlari uchun shartli tarzda in`om kilingan er-suv va uni idora kilish xukuki
berilgan edi.
Amir Temur vafotidan (1405 yil 18 fevral) keyin 1409 yilgacha o`zaro kurash
davom etdi. Shoxrux Mirzo (1409-1447- yy.), Mirzo Ulugbek (1409-1449- yy.),
Sulton Abu Said Mirzo (1451-1469 yy.), Sulton Xusayn Mirzo (1459-1506- yy.)
davrida davlat nisbatan markazlashgan edi va xalkaro obro`ga xam ega edi.
XV asrning 80- yillaridan boshlab, o`zaro xamjixatlik juda susaydi.
Movaronnaxrning bir o`zida deyarli uchta mustakil davlat bo`lib, ularda Sulton Abu
Said Mirzoning o`gillari Sulton Axmad Mirzo Samarkandda, Umarshayx Mirzo
Fargonada va Sulton Maxmud Mirzo Xisor, Xuttalon xamda Badaxshonda xokimi
mutlak xisoblanar edilar.

Amir Temur va Temuriylar davrida xam er-suv xamda xuearmandchilik
korxonalarining katta kismi podshox xonadoni va badavlat kishilar ko`lida bo`lib,
mexnatkash xalk ularning erini ijaraga olib kun kechirar edi. Ular xiroj, dorugagi,
mirobona, jon soligi, avorizot, boj, tamga, zakot, peshkash, sovari kabi solik va
jarima to`lashga, xukumat va katta er egalarining turli-tuman yumushlarini bajarishar
edilar.
Amir Temur davrida davlat tepasida rasman Chingiz avlodidan bo`lgan
Suyurgatmish (1370-1380- yy.) va Sulton Maxmudxon (1380-1402- yy.) turdi, lekin
amalda butun xokimiyat Amir Temur ko`lida edi. Keyincha xon ko`tarish tartibi
bekor kilindi va oliy xukmdor o`zini podshox deb e`lon kildilar. Viloyat va
tumanlarda xokimiyat markaziy xukumat tarafidan tayinlangan dorugalar ko`lida
bo`ldi. Davlat ishlari asosan turli muassasa – devonlar, devoni oliy – markaziy ijroiya
organi, devoni mol – moliya ishlari maxkamasi va devoni tavochi – xarbiy ishlar
maxkamasi va boshkalar ko`lida bo`lgan. Din, shariat bilan boglik ishlar kozi va
shayxulislom ko`lida edi.
Amir Temur va Temuriylar davrida Movarounnaxrdagi Samarkand,
Shaxrisabz, Buxoro kabi shaxarlar iktisodiy va madaniy jixatdan o`sdi,
xunarmandchilik va savdo sotik rivoj topti. Movarounnaxrining Xitoy, Xindiston,
Arabiston mamlakatlari, Mo`guliston, Oltin O`rda va evropa mamlakatlari bilan
iktisodiy va madaniy alokalar kengaydi. Bu davrda ilm-fan va madaniyat rivojlandi.
Bu davrda Nizomiddin Shomiy va Xofizi Abru, Sharafuddin Ali Yazdiy va
Abdurazzok Samarkandiy, Muxammad Mirxond va Giyosiddin Xondamir kabi
muarrix olimlarni, Alisher Navoiy va Abduraxmon Jomiy, Bisotiy Samarkandiy va
Xoja Ismatulla Buxoriy, Shayx Axmad Suxayliy va Kamoluddin Binoiy kabi juda
ko`p iste`dodli shoir va olimlarni etishtirdi.

Xukukiy xujjatlar va yozishmalar

Xoja Axrorga tegishli vasika va vakfnomalar. Bu turdagi xujjatlar ko`p va ular
arxiv va muzeylarning fondlaridan, shuningdek ko`lyozma kitoblar saklanayotgan
kutubxonalardan topish mumkin. Yirik sharkshunos olima O.D.Chexovich (1912-
1982- yy.) O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Sharkshunoslik
instituti va O`zbekiston Respublikasi Davlat arxivi fondlarida saklanayotgan vasika
va vakfnomalar fondini ko`p yillar davomida kunt bilan o`rgandi va ular ichida Xoja
Ubaydulla Axrorga tegishlilarini ajratib olib, matni va ruscha tarjimasi, va maxsus
tadkikot bilan birga ko`shib 1974 yili “Samarkandskie dokumenti XV-XVI vekov”
nomi bilan nashr etdi.
Xoja Ubaydulla Axror o`z davrining badavlat, boobro` kishisi bo`lib,
mamlakatning iztimoiy-siyosiy xayotida katta nufuzga ega bo`lgan. Uni shu darajaga
etkazgan omillardan biri uning ko`lida to`plangan katta er-suv va mol-mulk bo`ldi.
Tarixiy manbalarning guvoxlik berishicha, uning 300 jufti nov (bir juft xo`kiz
yordamida xaydab ekiladigan er) eri, shaxarlarda timlari (usti yopik bozor),
do`konlari, xammomlari, karvonsaroylari, tegirmonlari, moyjuvozlari bo`lgan.
Xoja Ubaydulla Axror ma`rifatli va raiyatparvar kishi edi. Daromadning bir
kismini xayrli ishlarga sarflagan, xalk manfaatini ximoya kilgan. Masalan, 1463 yili
Temuriyzoda Umarshayx Mirzo Toshkent xalkidan katta mikdorda xiroj talab
kilganda, Xoja Ubaydulla Axror uni o`z xisobidan to`lab yuborgan; xunarmandlar va
bozor axlidan olinadigan tamga soligiga karshi chikkan, uning o`zi va mulki barcha

soliklardan ozod kilinganiga karamay, ayrim yillari xamma katori xiroj, ushr va
boshka soliklar ma`unoti devoniya va navoibi sultoniya to`lab turgan.
Xoja Ubaydulla Axror xar yili Sulton Axmad Mirzo (1458-1494 yy.
Movarounnaxr xukmdori)ning devoniga 80 ming man (4,32 kg.ga teng) gallani xiroj
o`rnida yuborib turgan; yiliga unga xirojning bir kismini – 10 ming kumush tanga
berib turgan.
Xoja Ubaydulla Axrorga tegishli vasika, vakfnoma va boshka xukukiy
xujjatlar xali boshka erlardan xam topiladi. Lekin O.D.Chexovich nashr kilganlarning
o`zi xam O`zbekistonning XU-XU1 asr boshidagi ijtimoiy-iktisodiy axvolini
o`rganishda birinchi darajali manba bo`lib xizmat kiladi. Kuyida ikkita xujjat
mazmunini keltiramiz: