Kitob haqida sitatalar

Bugun O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat institutida “Zabarjad Media” nashriyoti tomonidan kitoblar yarmarkasi tashkil etildi.

Kitob haqida sitatalar

Tel (71) 230-28-02, 230-28-15

O‘zDSMI rektori institut talabasiga kitoblar to‘plamini sovg‘a qildi

Bugun O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat institutida “Zabarjad Media” nashriyoti tomonidan kitoblar yarmarkasi tashkil etildi.

Ushbu yarmarka ko‘pchilikning qiziqishiga sabab bo‘ldi hamda o‘zbek va jahon adabiyotiga oid sara asarlar institutning kitobxon yoshlari tomonidan sotib olindi.

Shu bilan birga, oliygoh rektori v.b. Eldor Shermanov ham yarmarkaga tashrif buyurib, shaxsiy kutubxonasi uchun kitoblar xarid qildi. Qolaversa, institut rektori kitobsevar talabalardan biriga o‘z hisobidan badiiy asarlar to‘plamini sovg‘a qildi.

Qayd etish joiz, O‘zDSMIda muntazam ravishda kitob yarmarkalari o‘tkazib kelinmoqda.

Oxirgi yangiliklar

O‘zDSMI rektori institut talabasiga kitoblar to‘plamini sovg‘a qildi 13.03.2023
Zakovat. Mart oyining 2-tur bahslari o‘tkazildi 13.03.2023
Ko‘kalamzorlashtirish ko‘klamga fayz bag‘ishlar 11.03.2023
Singapur menejmentni rivojlantirish instituti bilan hamkorlik yo‘lga qo‘yiladi 11.03.2023
Yangi imkoniyatlarni izlab — talabalarning tashabbuslari 10.03.2023
OʻzDSMIda yoshlar kinofestivali boʻlib oʻtadi 09.03.2023
Go‘zallikda tanhosan, ayol 07.03.2023
O‘zDSMIda buyuk kompozitor, benazir sozanda va xofiz, akademik Yunus Rajabiy nomidagi ijodiy o‘quv xonasi tashkil etildi 07.03.2023
“Zakovat” intellektual o‘yinining fevral oyi g‘oliblari taqdirlandi 05.03.2023
O‘zDSMI Kengashining 7-sonli yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi 03.03.2023
Buyuk Britaniya bilan hamkorlik doirasida davra suhbati bо‘lib о‘tdi 01.03.2023
Magistratura mutaxassisligi talabalari bilan uchrashuv tashkil etildi 28.02.2023
“Zulfiyaxonim” davlat mukofoti sovrindorlari ishtirokida davra suhbati o‘tkazildi 28.02.2023
“Qaysar qizning quyilishi” spektaklining premyerasi bo‘lib o‘tdi 27.02.2023
Badiiy, o‘quv-uslubiy kengashning navbatdagi yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi 27.02.2023

Arxiv

March 2023 (11)
February 2023 (41)
January 2023 (32)
December 2022 (36)
November 2022 (25)
October 2022 (23)
September 2022 (33)
August 2022 (17)
July 2022 (11)
June 2022 (18)
May 2022 (17)
April 2022 (23)
March 2022 (41)
February 2022 (30)
January 2022 (11)
December 2021 (28)
November 2021 (38)
October 2021 (33)
September 2021 (24)
August 2021 (15)
July 2021 (22)
June 2021 (35)
May 2021 (33)
April 2021 (34)
March 2021 (30)
February 2021 (31)
January 2021 (25)
December 2020 (35)
November 2020 (26)
October 2020 (33)
September 2020 (20)
August 2020 (4)
July 2020 (1)
June 2020 (2)
May 2020 (1)
March 2020 (1)
October 2019 (3)
September 2019 (4)
August 2019 (2)
July 2019 (4)
June 2019 (6)
May 2019 (3)
March 2019 (1)
February 2019 (6)
December 2018 (2)

Bizning manzil

О‘zDSMI – О‘ZBEKISTON DAVLAT
SAN’AT VA MADANIYAT INSTITUTI

Manzil: О‘zbekiston Respublikasi Toshkent sh. Mirzo Ulug’bek tumani, Yalang’och dahasi 127 “A” uy. 100164

Tel:(71)230-28-02
Faks:(71)230-28-15

Asosiy

Bizning manzil
Institut nizomi
Rahbariyat
Sayt xaritasi

Hidoyat.uz

Ўзбекистон Республикасида истиқомат қилаётган барча мўмин-мусулмонларнинг диний, маърифий адабиётларга, шунингдек, Ўзбекистон мусулмонлари идораси тасарруфидаги Тошкент ислом инстиутути ва ўнга яқин ўрта махсус ислом билим юртлари талаба-ўқувчиларининг дарслик ва қўлланмаларга бўлган эҳтиёжларини тўлароқ қондириш мақсадида «Мовароуннаҳр» нашриётининг китоблар бўлими изчил фаолият юритмоқда.

Нашриёт йилига 50-60 номда, умумий ҳисобда 450-500 босма табоқ ҳажмида, 1,5-2 миллион нусхадан ортиқ дарслик ва диний адабиёт ҳамда даврий нашрларни чоп эттирмоқда. Бу асарлар орасида Қуръони карим, ҳадислар, мазҳаббошимиз Имоми Аъзамнинг “Асарлар” ва “Муснад”, Ҳаким Термизийнинг “Манозилул ибод минал ибода”, “Абу Муин Насафийнинг “Табсиратул адилла” каби асарлари бор.

Шу билан бирга, бўлимда Тошкент ислом институти ва ўрта махсус ислом билим юртлари талаба-ўқувчиларига мўлжалланган дарсликлар, хусусан, “Нурул Анвор” (2 жилд), “Шарҳ ал-фиқҳ ал-акбар”, “Ҳидоя”, “Ал-Ашбоҳ ван назоир”, “Ат-Таъарруф лимазҳаби аҳлит тасаввуф” каби ўн номдан ортиқ китоблар чоп этиб келинмоқда.

Нашриётнинг Китоблар бўлимида айни пайтда ижодий ва техник ходимлар фаолият юритмоқда.

МАҚОЛАЛАР

Инернет луғати. Trojan Trojan – троян – Интернет фойдаланувчилари ёки корпоратив тармоқлар компьютерларигининг …

Тутқаноқ аёл Тобеин олимлардан Ато ибн Абу Рабоҳ ҳикоя қилади: Бир куни …

Одамлар ғафлатда қоладиган ой фазилатлари Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм Алҳамдулиллаҳ вассолату вассаламу аъла Расулиллаҳ ва аъла аалиҳи ва соҳбиҳи ажмаъийн Ражаб ойи ниҳоясига етиб, Шаъбон ойи ҳам кириб …

Бобурнинг советлар яширган фиқҳий рисоласи Тарихий китобларда Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг шоҳлик, саркардалик ва олимлик истеъдодидан ташқари фиқҳ …

Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳақида 14 факт Ҳар бир халқнинг тарихий, маданий-миллий қиёфасини аниқ белгиловчи улуғ шоҳлари, …

Интернет луғати. BitTorrent BitTorrent – Торрент – Интернет фойдаланувчилари компьютерлари ўртасида тўғридан-тўғри маълумот …

САВОЛИМ БОР

Хуфтон намозини ўқиб, бироз ором олгандан кейин ўқиладиган намоз таҳажжуд намози, дейилади. Таҳажжуд намозини бомдод вақти киргунича ўқиса бўлади. Кечанинг охирги учдан бир қисмида ўқимоқ афзалдир. Чунки, бу муборак вақтни баракали эканлиги ҳақида ҳадисда шундай дейилган:

عن أبي هريرة رضي الله عنه، أن النبي صلى الله عليه وسلم قال: “يَنْزِلُ رَبُّنَا تَبَارَكَ وَتَعَالَى كُلَّ لَيْلَةٍ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا حِينَ يَبْقَى ثُلُثُ اللَّيْلِ الآخِرُ يَقُولُ: مَنْ يَدْعُونِي فَأَسْتَجِيبَ لَهُ مَنْ يَسْأَلُنِي فَأُعْطِيَهُ مَنْ يَسْتَغْفِرُنِي فَأَغْفِرَ لَهُ”
(رواه الإمام البخاري والإمام مسلم).

яъни: “Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади, Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: Роббимиз табарока ва таоло ҳар кеча туннинг охирги учдан бири қолганда бу дунё осмонига тушади. Сўнгра: “Ким Менга дуо қилади, Мен уни ижобат қиламан? Ким Мендан сўрайди, Мен унга сўраганини бераман? Ким Менга истиғфор айтади, Мен унинг гуноҳларини кечираман” дейди (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривояти).

Нафл намозларининг энг афзали таҳажжуд ҳисобланади. Бу борада Пайғамбаримиз шундай деганлар: “Тунги намозда бардавом бўлинг. Чунки у сизлардан олдинги мўътабар зотларнинг одати эди. Тунги сажда инсонни Аллоҳга яқинлаштириб, йўл қўйган гуноҳларидан фориғ қилади, кўплаб касалликлардан қутқаради ва гуноҳу маъсият ишлардан қайтаради” (Имом Термизий ривояти).

Таҳажжуд намозининг энг ками 2 ракаат, кўпини чегараси йўқ. Баъзи уламолар саккиз ракаат ўқиса бўлади деганлар.

Таҳажжуд намозида маълум сураларни ўқиш шарт қилинмаган. Уни икки ёки тўрт ракаатдан ўқиса бўлади. Валлоҳу аълам.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
фатво ҳайъати. @diniysavollar

Мумкин. Уламоларимиз хотирасига оятлар ёзилган уяли телефонни инсон хотирасига ўхшатишган. Аммо телефон экранида оят, ҳар хил зикрлар, Аллоҳ лавзи ёки Пайғамбаримизнинг исмлари кўриниб турса, у билан ҳожатхонага кириб бўлмайди.

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ، أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “كَانَ إِذَا دَخَلَ الْخَلَاءَ وَضَعَ خَاتَمَهُ” (رواه الإمام الترمذي).

яъни: Анас ибн Молик разияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳожатга кирганларида узукларини ечар эдилар” (Имом Термизий ривояти). Сабаби, У зотнинг узукларида “Муҳаммадур расулуллоҳ” ёзуви бор эди. Валлоҳу аълам.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
фатво ҳайъати. @diniysavollar

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим.

Идда – эр ўз аёлини талоқ қўйиши ёки эр вафот этиши билан бошланади. Аёл билмаса ҳам муддат ўтиши билан идда тугайди.

Иддада ўтирган аёлга совчи қўйилмайди. Лекин киноя сўзлар билан ишора қилиш мумкин. Масалан, киноялардан бири – Ибн Аббос розияллоҳу анҳу айтганларидек, ўша аёлга эшиттириб, “Мен уйланмоқчиман”, дейишдир.
Боин талоқ бўлган ёки эри вафот этган аёл зийнатланмайди. Хушбўйлик сепиш, сурма, хино суртиш ва безанишни тарк қилади.

Барча турдаги иддалар эрнинг уйида ўтказилади.
Боин ёки ражъий талоқ бўлган хотин уйдан кундузи ҳам, кечаси ҳам чиқмайди. Идда пайтида унинг нафақаси эрнинг зиммасида вожиб бўлгани сабабли кўчага чиқишга шаръан рухсат йўқ.

Эри вафот этган аёлга нафақа берадиган кишиси йўқлиги учун кундузи ва кечанинг бир қисмида тирикчилик учун кўчага чиқиши мумкин, лекин эрининг уйида тунаши лозим.

Иддада ўтирган аёлнинг уйи бузилиб кетадиган бўлса ёки иддадаги аёл меросхўрлар томонидан мажбуран чиқарилса ёки ижара ҳақини тўлай олмаса, уйдан кўчиб кетиши мумкин.

Идда ўтирганда боин талоқ ёки уч талоқ бўлган хотин ва эр ўртасини тўсувчи тўсиқ ёки парда бўлиши лозим. Эр фосиқ бўлса, парда бўлса ҳам аёл бошқа ерга кўчиши мумкин.

Идда пайтида эр-хотин ўртасини тўса олувчи ишончли бир аёл бўлгани яхши. Агар идда ўтирган жой эр-хотинга торлик қилса, хотин у ердан чиқиб кетиши мумкин. Лекин эр чиқиб кетгани яхшироқ. (Манбалар: “Ҳидоя”, “Ихтиёр”).
Ҳозирги кунда иддага боғлиқ воқеликдаги хатолар шуки, кўпинча талоқ қилган эр хотинни болалар билан қўшиб уйдан ҳайдаб чиқаради ва уларни моддий таъминотдан бутунлай узиб қўяди. Ваҳоланки, болаларни таъминлаш эрнинг доимий бурчи ҳисобланади. У хотинини иддаси чиққунча уй-жой ва нафақа билан таъминлаши керак. Мана шу таъминотлар қилинмаса, эр шариат ҳукми билан гуноҳкор бўлади.

Баъзида, талоқ қилинган хотин эрга бўйсунмай кўчага чиқиб кетади, идда пайтида зийнатланиш қайтарилганига қарамай пардоз-андозини тарк этмайди. Минг афсуски, баъзи ҳолларда идда тугамай бошқасига эрга тегиб кетиш ҳоллари ҳам учрамоқда. Ваҳоланки, иддани ичида қилинган никоҳ боғланмайди ва уларнинг келгусидаги алоқалари зино ҳисобланади. Бунинг ортидан кўплаб фасод ишлар юзага келади ва аёл қаттиқ гуноҳкор бўлади. Валлоҳу аълам.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
фатво ҳайъати. @diniysavollar

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим.
Қурбонлик қилиш – Ислом шиорларидан биридир. Аллоҳ таоло қурбон ҳайити кунида бизларни ҳайит намозини ўқишга, қурби етган кишиларни эса қурбонлик қилишга буюрган. Қуръони каримда бу ҳақда шундай баён қилинган:

فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ (سورة الكوثر/2)

яъни: “Бас, Раббингиз учун намоз ўқинг ва (туя) сўйиб қурбонлик қилинг!” (Кавсар сураси, 2-оят).
Фуқаҳоларимиз қурбонликнинг маъносини таърифлаб: “Қурбонлик бу – муайян ҳайвонни махсус вақтда сўйишдир”, – деганлар. Қурбонлик иккинчи ҳижрий санада жорий бўлган. Ҳанафий мазҳаби бўйича қурбонлик қилиш вожибдир. У – ҳур, балоғат ёшига етган, оқил, муқим, яъни сафарда бўлмаган ва закот нисобига эга бўлган мусулмон шахсга вожиб бўлади. Қурбонлик қилишнинг вақти ҳайит куни тонг отиши билан киради ва учинчи ҳайит куни қуёш ботиши билан чиқади. Қурбонлик қилишни ҳайит намози ўқиб бўлингандан кейин бошланади. Бу ҳақида Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар:

عَنْ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “اِنَّ اَوَّلَ مَا نَبْدَاُ بِهِ فىِ يَوْمِنَا هَذا اَنْ نُصَلِّىَ ثُمَّ نَرْجِعَ فَنَنْحَرَ فَمَنْ فَعَلَ فَقَدْ اَصَابَ سُنَّتَنَا وَمَنْ ذَبَحَ قَبْلَ الصَّلاَةِ فَاِنَّمَا هُوَ لَحْمٌ قَدَّمَهُ لِاَهْلِهِ لَيْسَ مِنَ النُّسُكِ فىِ شَيْءٍ”
(رواه الإمام البخارى).

яъни: “Дарҳақиқат, бугунги кунда аввал бошлайдиган ишимиз ийдул азҳо (қурбон ҳайити) намозини ўқиш, сўнгра (уйларимизга) қайтиб қурбонлик қилишдир. Ким шундай қилса, демак у суннатимизга мувофиқ иш қилибди. Кимдаким ҳайит намозидан олдин сўйса, у қурбонлик эмас, балки ўз аҳли учун тақдим қилган гўштдир” (Имом Бухорий ривояти).

Қурбонлик қилинадиган ҳайвонлар мол, туя, қўй ва эчкилардан иборатдир. Бу ҳайвонларнинг эркаги ҳам, урғочиси ҳам, бичилгани ҳам қурбонлик қилинса, бўлаверади. Булардан бошқа ҳайвонларни қурбонлик қилиб бўлмайди.

Мол билан туяни 7 кишигача шерик бўлиб сўйиш мумкин. Бунда шерикларнинг ҳаммаси мусулмон ва қурбонликни ният қилган бўлиши шарт. Аммо улардан бирортаси шунчаки гўшт учун қўшилган бўлса, қолган барча шерикларнинг қурбонлиги ўтмайди. Сўйилган ҳайвоннинг гўшти шериклар ўртасида тарозуда ўлчаб тенг тақсимланишига ҳам алоҳида эътибор қаратиш зарур.
Қурбонлик қилишдан мақсад – банданинг Аллоҳ таоло амрига бўйсуниши ва тақвосини намоён этишдир. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ كَذَلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ (سورة الحج/37).

яъни: “Аллоҳга (қурбонлик) гўштлари ҳам, қонлари ҳам етиб бормас. Лекин у Зотга сизлардан тақво етар. Аллоҳ сизларни ҳидоят қилгани сабабли – У зотни улуғлашларингиз учун – уларни сизларга бўйсундириб қўйди. Эзгу иш қилувчиларга хушхабар беринг!” (Ҳаж сураси, 37-оят).
Демак, қурбонлик қилувчи шахс нияти тўғри бўлиши, амалини холис Аллоҳ таоло учун қилган бўлиши лозимдир. Қолаверса, бу амални бажаришда Аллоҳ таолонинг буюклиги ва динининг улуғлиги зоҳир бўлади. Валлоҳу аълам.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
фатво ҳайъати. @diniysavollar

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим. Муқаддас динимизда мерос ҳалол-ҳаром масаласи бўлгани учун алоҳида эътибор қаратилган. Унга кўра, агар майитнинг ортидан турмуш ўртоғи, икки қизи ва опа-укалари қолган бўлса, мерос қуйидагича тақсимланади:

Хотини умумий мероснинг 1/8 улушини олади;

Қизлари умумий мероснинг 2/3 улушини бўлиб оладилар;
Опа-укалар қолган молни эркакларга икки ҳисса ва аёлларга бир ҳисса қилиб бўлиб оладилар;

Яна шуни ҳам алоҳида таъкидлашимиз лозимки, шариатимизда меросхўрларга васият қилинмайди. Зеро, Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам бу ҳақда шундай дейдилар:

إن الله أعطى كل ذي حق حقه، ولا وصية لوارث (رواه الامام الترمذي عن عمرو بن خارجة رضي الله عنه)

яъни: “Албатта, Аллоҳ (мерос масаласида) ҳар бир ҳақ эгасига ҳаққини берди ва меросхўрларга васият қилиш йўқ”, – деганлар. Чунки, меросхўрларнинг васиятсиз ҳам меросда ўз улушлари мавжуд.

Демак, юқоридаги ҳолатда васият қилинган шахслар, меросхўрлардан бўлганлиги сабабли васият бекор бўлади ва улар яъни, ука-сингиллар меросдаги ўзларининг улушларини олаверадилар. Валлоҳу аълам.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
фатво ҳайъати. @diniysavollar

Geraklit: falsafa, asosiy g’oyalar, bayonotlar

“Hamma narsa oqadi, hamma narsa o’zgaradi” deganingizda qadimgi yunon faylasufi Geraklitning so’zlarini keltirganingizni bilasizmi? Uning ismi butun dunyoga tanilgan va Nitsshe, Kant, Shopengauer kabi munavvarlar o’zlarini buyuk faylasuf izdoshlari deb faxr bilan nomlashgan.

Qadimgi Yunoniston dunyoga ko’plab munosib insonlarni berdi. Falsafa antik davrdan kelib chiqadi. Ushbu fanning asoschilaridan biri Geraklit edi.Siz bizning faylasufimiz haqida qisqacha ma’lumot olishingiz mumkin, bu sizning ufqingizni sezilarli darajada kengaytirishga emas, balki ko’plab ilmlar va ta’limotlarning kelib chiqishi haqida ham aytib beradi.

Geraklit kim? U nima uchun tanilgan

Qadimgi Yunoniston yoki qadimgi davrlarda she’riy tarzda aytilganidek, Ellada ko’plab fanlarning beshigiga aylandi.

Antik davrning eng mashhur faylasuflaridan biri Geraklit edi. Falsafa fan sifatida unga ko’plab tushunchalar va asosiy tezislarni shakllantirishga majburdir. Ko’p asrlar davomida Geraklit “hamma narsa oqadi, hamma narsa o’zgaradi” degan ibora muallifi hisoblanadi. Qadimgi yunon donishmandining tushunchalari hali ham ko’plab fan vakillari tomonidan o’rganilayotgan narsadir.

Geraklit “logos” tushunchasini falsafa tizimiga kiritilishi va dastlabki dialektikaning rivojlanishi tufayli mashhur bo’lgan. Geraklitning dialektikasi undan keyingi ko’plab faylasuflar ta’limotining asosiga aylandi, masalan, Aflotun o’zining “Davlat” monumental asarida bir bobda Geraklit bilan shartli muloqot olib boradi.

Donishmandning tezislari bilan rozi yoki rozi bo’lmaslik mumkin, ammo ular ilm ahlini ham, oddiy o’quvchini ham befarq qoldirmaydi.

Faylasufning hayoti haqida qisqacha

Faylasufning hayoti to’g’risida ishonchli ma’lumotlar juda kam. Miloddan avvalgi 544-483 yillarda Efes shahrida yashaganligi ma’lum. U qadimiy oiladan chiqqan. Aristokratik olijanob ildizlarga ega bo’lgan Geraklit kattalar davrida barcha mumkin bo’lgan imtiyozlardan voz kechdi va tog’larda hayotni jamiyatdan ustun qo’ydi.

Men o’rgangan savollar ontologiya, etika va siyosatshunoslik edi. O’z davrining ko’plab faylasuflaridan farqli o’laroq, u mavjud maktablar va tendentsiyalarning hech biriga rioya qilmagan. Uning ta’limotida u “o’zi” edi. Faylasuf tanqid qilgan Milesian maktabi, garchi bu uning qarashlariga ta’sir qilmasa-da, lekin dunyoqarashda iz qoldirgan. Bu haqda batafsil ma’lumot maqolaning keyingi qismlarida keltirilgan. Unda ham haqiqiy talabalar yo’q edi, ammo qadimgi davrdan to hozirgi kungacha bo’lgan eng dono mutafakkirlar o’zlarining tezislari va qarashlarini o’zlarining g’oyalariga qo’shib berdilar.

Geraklit faoliyatining gullab-yashnashi 69-olimpiada davriga to’g’ri keldi. Ammo uning ta’limoti bevaqt edi va javob topolmadi. Ehtimol, shuning uchun ham ba’zi tarixchilarning fikriga ko’ra, Geraklit o’z g’oyalarini va paydo bo’layotgan yorqin innovatsion tushunchalarni o’zi bilan yakka o’zi rivojlantirish uchun Efesni tog’larga tark etadi. Bugungi kunga qadar saqlanib qolgan donishmand haqidagi ushbu qisqa ma’lumotlar uni yopiq, o’tkir aql va ko’rgan va eshitganlariga tanqidiy munosabatda bo’lgan odam sifatida tasvirlaydi. Geraklitning bayonotlari xuddi o’q uzilgan nishonga o’xshardi. Va uning tanqidining maqsadi ham qishloqdoshlari, ham mahalliy hukumat va uning boshida turgan odamlar bo’lishi mumkin. Faylasuf tanbeh yoki jazodan qo’rqmagan, xuddi qilichday to’g’ridan-to’g’ri bo’lgan va istisno qilmagan. Ehtimol, allaqachon etuk yoshda, uning ongi eng yuqori darajaga etgan va uning qarashlari va bilimlaridan butunlay uzoq bo’lgan va uni tushunmaydigan muhitda bo’lish imkonsiz bo’lib qolgan. Faylasuf “qorong’u” deb nomlangan va nima uchun ikkita versiyasi mavjud. Birinchisi – taxallus donishmandning fikrlari uning zamondoshlari uchun tushunarsiz bo’lganligidan kelib chiqqan, u ularni mos ravishda chalkash va “qorong’u” deb atagan. Ikkinchi nazariya faylasufning dunyoqarashi va kayfiyatiga asoslanadi. Boshqalar uchun nima etishmasligini bilgan Geraklit yopiq va doimo melankolik yoki istehzoli kayfiyatda edi.

Donishmandning o’limi haqida ko’plab afsonalar mavjud, ularning hech biri tasdiqlanmagan yoki rad etilmagan. Mavjud fikrlardan biriga ko’ra, faylasufni itlar itlar tomonidan parchalanib ketgan, boshqa ma’lumotlarga ko’ra, donishmand tomchidan vafot etgan, uchinchisiga ko’ra, u qishloqqa kelib, go’ng bilan bulg’angan va o’lgan. U o’z vaqti uchun juda g’ayrioddiy edi. Uning hayoti davomida odamlar uni tushunmaganidek, u sirli o’limidan keyin ham ular uchun sir bo’lib qoldi. Faqatgina ko’p asrlar o’tib, Geraklitning fikrlari o’z muxlislarini topdi.

Geraklit asarlari

Buyuk donishmandning asarlari juda ko’p, deb ishonishadi, ammo bizning kunlarimizga faqat bittasi – “Xudo to’g’risida”, “Tabiat to’g’risida” va “Davlat to’g’risida” qismlardan iborat “Tabiat to’g’risida” kitobi etib kelgan. Kitob butunlay saqlanib qolmadi, lekin alohida qismlar va parchalar bilan saqlandi, ammo u Geraklit ta’limotlarini etkaza oldi.

Bu erda u o’zining “logotiplar” kontseptsiyasini asoslab beradi, biz quyida muhokama qilamiz.

Kitobning tarqoqligi sababli ko’plab g’oyalar va tushunchalar zamonaviy falsafa qarashlari doirasidan tashqarida qoldi. Biroq, biz o’rganish va tushunish imkoniyatiga ega bo’lgan donalar faylasufning buyuk donishmandligini, uning tezislarini o’z qadrini ham, ahamiyatini ham yo’qotmaydi.

Geraklit falsafasining asoslari

Qadimgi donishmandlar dunyoga donolikka muhabbat bag’ishladilar va ko’plab ilmlarning boshida turdilar. Bu ham Geraklit edi. Falsafa fan sifatida o’zining rivojlanishi va kelib chiqishi uchun unga qarzdor.

Faylasufning asosiy tezislari:

1. Yong’in hamma narsaning asosiy manbai. Haqiqiy ma’noda olov haqida yoki majoziy ma’noda (olov, energiya sifatida) haqida ekanligi noma’lum, ammo uni Geraklit dunyo yaratilishining asosiy printsipi deb hisoblagan.

2. Qayta tiklanish uchun dunyo va kosmik vaqti-vaqti bilan kuchli olovdan yonib turadi.

3. Oqim va aylanma tushunchasi. Gap bu erda: “Hamma narsa oqadi, hamma narsa o’zgaradi”. Bu Geraklitning tezisi mohirona sodda, ammo o’zgaruvchanlikning mohiyati, hayot va vaqt oqimi ilgari hech kimga ochilmagan.

4. Qarama-qarshiliklarning qonuni. Bu erda tushunchalarning farqi haqida gap boradi. Misol tariqasida buyuk faylasuf dengiz hayotiga hayot beradigan, lekin odamlarga ko’pincha o’lim keltiradigan dengizni keltiradi. Qaysidir ma’noda, Eynshteynning nisbiylik nazariyasi tug’ilishidan buyuk faylasuf tufayli bizgacha etib kelgan ushbu ajoyib g’oya-nasab egasi qarzdor.

Afsuski, Geraklitning yagona ta’limoti bizgacha faqat parcha-parcha bo’lib kelganligi sababli, uning ta’limotlarini talqin qilish juda qiyin, ular butunlay tugallanmagan, bo’lakka o’xshaydi. Shu sababli ular doimiy ravishda tanqid qilinmoqda. Masalan, Hegel ularni imkonsiz deb hisoblagan. Biz esa ularni baholash va idrok etishga to’liq qodir emasmiz. Qadimgi Yunonistonda buyuk faylasuf davrida hukmronlik qilgan an’ana va urf-odatlar va qarashlarga tayanib, etishmayotgan parchalarni butunlay intuitiv ravishda to’ldirish kerak. Garchi u o’zidan oldin mavjud bo’lgan maktablar va mutafakkirlarning ta’sirini inkor etgan bo’lsa-da, ba’zi bir o’xshashliklarni, masalan, o’sha Pifagorani sezmaslik mumkin emas.

Milesian maktabi faylasufning qarashlarini shakllantirishda

Bu Milets shahridagi Osiyodagi yunon mustamlakasida Tales tomonidan asos solingan maktab. Uning o’ziga xos xususiyati shundaki, u qadimgi dunyoning birinchi falsafiy maktabi bo’lgan. 6-asrning birinchi yarmida yaratilgan. Maktabning asosiy predmeti tabiiy falsafa edi (tabiiy jismoniy muammolar va mohiyatni o’rganish). Ko’pgina ilm-fan olimlarining fikriga ko’ra, aynan shu maktabdan astronomiya va matematika, biologiya va geografiya, fizika va kimyo nafaqat Yunonistonda, balki butun dunyo bo’ylab sayohatini boshladi. Maktabning asosiy tamoyillaridan biri “hech narsa yo’qdan paydo bo’lmaydi” pozitsiyasi edi. Ya’ni, paydo bo’lgan har qanday mavjudot yoki hodisaning asosiy sababi bor. Ko’pincha bu sababga ilohiy kelib chiqish sabab bo’lgan, ammo bunday ta’rif faylasuflarni izlashda to’xtata olmadi, balki oldinga borishga yordam berdi.

Yuqorida aytib o’tganimizdek, Geraklit mavjud bo’lgan biron bir maktabning vakili emas edi. Ammo u fikrlarini tanqid qilgan va sezmagan Mileys maktabi bilan faylasuf o’z yozuvlarida aks etgan polemikaga kirishdi.

Maktabning yana bir xususiyati shundaki, u dunyoni tirik, butun borliq sifatida qabul qildi. Tirik va o’lik o’rtasida farq yo’q edi, hamma narsa fan uchun qiziq edi. Ba’zi xabarlarga ko’ra, aynan Mileys maktabi tufayli “falsafa” atamasi paydo bo’lgan va birinchi bo’lib talaffuz qilingan. Ilm-fanga, bilimga bo’lgan muhabbat bu jamiyat vakillari uchun rivojlanishning asosiy rag’batlantiruvchisi bo’lgan. Ba’zan noto’g’ri deb nomlangan Geraklit maktabi o’zi bilan parallel ravishda rivojlangan. Garchi buyuk donishmand bu aloqani inkor etgan bo’lsa-da, bu juda aniq.

Dialektik tushuncha

“Dialektika” atamasi, boshqalar singari, bizga ham antik davrdan kelib chiqqan. Bu so’zma-so’z “dialog o’tkazish, bahslashish” degan ma’noni anglatadi.

Ushbu kontseptsiyaning ko’plab ta’riflari mavjud, ammo biz faqat Geraklit ishlagan tushunchaga to’xtalamiz.

Buyuk faylasuf uchun dialektika tushunchasi abadiy bo’lish va shu bilan birga borliqning o’zgaruvchanligi haqidagi ta’limotdan iborat edi. Abadiy oqim haqidagi Geraklitning g’oyasi biz uchun juda oddiy bo’lib tuyuladi, lekin vujudga kelgan davrda bu ayniqsa falsafada va umuman ilm-fan sohasida katta yutuq edi.

Bu erda, albatta, Milet maktabining va uning vakillarining qarashlarini his qilish mumkin. Geraklitdan erkin ravishda, butunlay boshqa tekisliklarda rivojlanib, ular o’zlarining xulosalarida bir-birlarini kesib o’tdilar, garchi ular mustaqil bo’lsalar ham, faqat shaxsiy kuzatuvlar va xulosalar natijasida olingan.

Dialektika kontseptsiyasidan tashqari, zamonaviy ilm-fan qadimgi faylasufga yana bir o’lmas tushuncha va uning asosida o’sib chiqqan kontseptsiya uchun qarzdor. Bu Geraklitning timsollari – hamma narsaning ildizi sifatida olovning buyuk g’oyasi.

Qadimgi donishmand timsollarning kontseptsiyasini quyidagicha taqdim etgan: dunyo bor va u erda olov (logotiplar tegishli). Dunyo u bilan boshlandi va oxirat uni olovda kutmoqda. Yong’inlar kosmosda doimo paydo bo’lib, undan yangi dunyolar tug’iladi. Bu hukm hech narsaga o’xshamaydimi? Ehtimol, astronomiya bo’yicha bilimga ega odamlar bu savolga boshqalardan ko’ra tezroq javob berishar edi. Kosmosdagi yulduzlarning tug’ilishini (va, asosan, o’limni) eslang. Portlashdan va uning to’planib, keyin energiya berilgandan so’ng, yangi yosh yulduz tug’iladi. Ehtimol, buni astronomiya yoki fizika maktablaridan biladigan biz uchun bu ma’lumotlar g’ayritabiiy narsa bo’lib tuyulmasligi mumkin. Ammo qadimgi kunlarga qaytish. Bizning davrimizdan oldin astronomiya maktabda aniq o’qitilmagan, shuning uchun yulduzlarning tug’ilishi jarayoni haqida bilib, yunon faylasufi o’z kontseptsiyasini tuzishi mumkin edi. Agar bunday bilimlarni fan tushuntirmasa, unda Geraklit nima yordamida uni qo’lga kiritishi mumkin edi? Falsafa hech qachon sezgi tushunchasini inkor qilmagan, taniqli oltinchi tuyg’u – insoniyatning saylangan vakillari uchun sovg’a yoki jazo.

Buyuk donishmand vafot etgandan keyingina ming yillar o’tgach, nimalar oshkor bo’lishini anglab va idrok eta oldi. Bu uning eng yuksak donoligi va farovonligi haqida gapirmaydimi?

Faylasufning izdoshlari

Ba’zi xabarlarga ko’ra, faylasuf hali ham shogirdi bo’lgan – Kratil. Ehtimol, engil qo’li va ustozining mehnatini tiklash istagi bilan biz Geraklitning haqiqiy fikrlarini chalg’itdik. Kratilus tirishqoq talaba edi, u o’qituvchining tushunchalarini qabul qildi. Keyinchalik, u ma’lum darajada Platonning ustoziga aylanadi, u o’zining monumental “davlati” da u bilan an’anaviy xayoliy monologlarni olib boradi. Faylasuf Geraklit shu qadar buyuk ediki, o’limidan keyin ko’p asrlar davomida izdoshlariga ilhom berdi.

Aflotun shuningdek, dialektika yo’lidan boradi. Uning deyarli barcha asarlari uning asosida quriladi. Dialektikadan foydalanish ularni juda tushunarli va tushunarli qiladi.

Kratilus Platonning ilhomlantiruvchisi bo’lganligi sababli, “g’or afsonasi” ning buyuk muallifi ham shartli ravishda Geraklit izdoshlariga tegishli bo’lishi mumkin.

Keyinchalik Sokrat va Aristotel Geraklit dialektikasini asos qilib olib, o’zlarining yangi, ancha kuchli tushunchalarini yaratdilar. Ammo, ularning barcha mustaqilliklariga qaramay, qadimgi donishmandning ularga ta’sirini inkor etish mutlaqo asossizdir.

Bizning amaldagi zamondoshlarimizdan Geraklitning izdoshlari Gegel va Xaydeggerlar edi. Nitsshe ham yunon donishmandining xulosalarining kuchli ta’sirini boshdan kechirdi. Zaratustraning ko’plab boblari ushbu ta’sir bilan ajralib turadi. Dunyoga mashhur supermen nomi va tushunchasiga ega bo’lgan nemis faylasufi zamon tushunchasi va mohiyati va uning borishi haqida juda ko’p o’ylagan. Hamma narsa o’zgarishi aksiomasi odatiy hol sifatida qabul qilingan va ko’plab asarlarda rivojlangan.

Geraklitning g’oyalarini inkor etish va tanqid qilish

Miloddan avvalgi 470 yilda. e.Hieron saroyida komediyachi Epicharm yashagan. U ko’plab asarlarida Geraklit nazariyalarini masxara qilgan. “Agar biror kishi qarz olgan bo’lsa, u qaytarib bermasligi mumkin, chunki u allaqachon o’zgargan, bu umuman boshqacha odam, shuning uchun nima uchun u boshqa birov uchun qarzlarini to’lashi kerak”, – bu shunchaki misollar. Ularning soni juda oz edi va endi xavf ostida bo’lgan narsalarni hukm qilish allaqachon qiyin: sudda odatdagi o’yin-kulgilar, Geraklit asarlarini masxara qilish asosida yoki uning kontseptsiyasini sud hazilkori tomonidan talqin qilinishi va tanqid qilinishi haqida? Va nima uchun Geraklit kulgili sahnalarning nishoniga aylandi? Epicharmusning uning yozuvlariga bo’lgan qarashlari juda istehzoli va kinoyali edi. Ammo bunday ekran ortida ham buyuk qadimgi faylasufning donoligiga qoyil qolish yashiringan emas.

Xuddi shu Hegel va Xaydeggerlar ko’plab risolalarida Geraklitning hukmlaridan foydalanib, uni nomukammal qarashlarda, paradoksallikda va xaotik fikrlarda aybladilar. Shunga qaramay, aftidan, asarlarning to’liq saqlanib qolmagani, ammo nima bo’lganligi, merosxo’rlar tomonidan mehnat va o’qituvchisini to’liq tushuna olmagan talabalar tomonidan to’ldirilgan va qayta yozilganligi, faylasuflarning tushunchasidan qochib qutulgan, bu ularni bo’shliqlarni o’zlari bilan to’ldirishga majbur qilgan. fikrlar va ba’zan taxminlar.

Geraklitning fikrlari va ularning zamonaviy falsafadagi o’rni

Garchi Geraklit boshqa shaxslar va maktablarning ta’sirini inkor etgan bo’lsa-da, uning qarashlari, shubhasiz, yo’q joydan paydo bo’lmagan.

Ko’pgina tadqiqotchilar faylasuf Pifagor va Diogen asarlari bilan yaxshi tanish bo’lganligini ta’kidlaydilar. U yozgan narsalarning aksariyati ushbu qadimgi donishmandlar tomonidan ilm-fanning qo’llanilishiga kiritilgan tushunchalarga o’xshashdir.

Geraklitning so’zlari bugungi kunda ham takrorlanib kelinmoqda.

Mana, donishmandning ming yilliklarni bosib o’tgan, o’z qadr-qimmatini yo’qotmagan eng taniqli tezislari.

Ko’zlar quloqlardan ko’ra aniqroq guvohlardir. Insonning haqiqiy idrok etadigan qisqacha donoligi. Inson anatomiyasini bilmaslik (yuqoridagi maqola bo’limlaridan eslaganimizdek, tabiiy falsafa maktabi bu fanning rivojlanishining boshlanishini belgilagan), hissiy organlar to’g’risida ilmiy bilimlarga ega bo’lmagan, faylasuf ma’lumotni idrok etishdagi ustuvor yo’nalishlarni nozik va aniq qayd etgan. Bir marta eshitishdan ko’ra bir marta ko’rish yaxshiroq degan gapni eslaylik. Endi bu deyarli har bir xalqda uchraydi, lekin faylasuf hayoti davomida bu munosib kashfiyot edi.
Insonning barcha istaklari amalga oshganda, bu uni yanada yomonlashtiradi. Bu haqiqatan ham. Agar insonda harakat qiladigan joyi bo’lmasa, u rivojlanmaydi, balki tanazzulga uchraydi. Agar individual xohlagan hamma narsaga ega bo’lsa, u kamroq baxtli bo’lganlarga xayrixohlik qobiliyatini yo’qotadi; mavjud narsani qadrlashni to’xtatadi, uni odatiy hol deb qabul qiladi. Ming yillar o’tgach, ushbu tezisni irlandiyalik ingliz yozuvchisi Oskar Uayld o’z uslubida talqin qiladi: “Bizni jazolashni istab, xudolar bizning ibodatlarimizni bajaradilar”, – deydi u o’zining “Dorian Greyning surati” romanida. Va Uayld dunyo haqidagi bilimlarini antik davr manbasidan olganligini hech qachon inkor qilmagan.
Bilim aqlga ko’p narsani o’rgatmaydi. Ba’zi tadqiqotchilar bu ibora Milet maktabini tanqid qilish va inkor qilishda aytilgan deb hisoblashadi. Biroq, boshqa ko’plab epizodlar singari, bu faktning hujjatli tasdig’i yo’q. Ushbu tezisda Geraklitning dialektikasi yorqin ranglar bilan gullab-yashnagan va buyuk donishmand tafakkurining ko’p qirraliligini ko’rsatgan.
Donolikning mohiyati nafaqat haqiqatni gapirish, balki tabiat qonunlarini tinglash, unga rioya qilishdir. Bu erda biz qadimgi faylasufning ushbu xulosasining mohiyati haqida mulohaza yuritishga chuqur kirib bormaymiz. Buni har kim o’zicha anglashi mumkin, ammo buning mohiyati faqat ma’no bilan boyitiladi.
Bittasi men uchun o’n ming, agar u eng yaxshisi bo’lsa. Ushbu tezis nega uning hayoti davomida yunon faylasufi o’z shogirdlariga ta’lim berishni xohlamaganligini tushuntiradi. Ehtimol, bir paytlar u hech qachon munosib topolmagan.
Tosh – bu sabablarning ketma-ketligi va tartibi, unda bir sabab boshqasini keltirib chiqaradi. Va shunga o’xshash reklama infinitum.
Eng dono donishmandning bilimi va tushunchasi shunchaki fikrdir.
Ular karlarga o’xshaydilar, tinglayotganda ular sezmaydilar. Ular haqida aytishimiz mumkinki, ular hozir bo’lishadi, ular yo’q. Ushbu bayonotda Heraklitus duch kelishi kerak bo’lgan tushunmovchilikdan barcha achchiqlanishlarni ifoda etdi. U o’z vaqtidan ancha ilgarilab, tushunish imkoniyatiga ega emas edi.
G’azab bilan kurashish juda qiyin. U talab qilgan har bir narsa uchun siz o’z hayotingiz bilan to’lashingiz mumkin. O’zidan zavq olish istagini engib o’tish yanada qiyinroq. Bu g’azabdan kuchli.

Va nihoyat

O’z vaqtlari doirasiga shunchalik mos kelmaydigan shaxslar borki, ularni shunchaki zamondoshlari tushunishlari mumkin emas. Bunday odam qadimgi yunon donishmand Geraklit edi. Uning tezislari va asarlari, nazariyalari va tushunchalarisiz hozirgi falsafa shunday bo’lmas edi.

Buyuk faylasuf umrining ko’p qismini tog’larda, tabiat va fikrlari bilan yolg’iz o’tkazgan. Uni “qorong’u” deb atagan odamlar bu ajoyib odamning donoligini to’liq anglash nasib etmagan.

Uning aforizmlari hanuzgacha o’nlab tillarda keltirilgan va uning asarlari tobora yangi o’quvchilarga ilhom bag’ishlamoqda. Zamonamizning ko’plab faylasuflari buyuk yunon zohidining asarlarini asos qilib olishadi. Va, garchi uning ishi bizga faqat tugallanmagan qisqa parchalar shaklida kelgan bo’lsa ham, bu ularning qiymatini hech qanday pasaytirmaydi.

Buyuk donishmandning nazariyalari va tushunchalari bilan nafaqat umumiy rivojlanish, balki qadimgi dunyo bilan tanishish uchun ham tanishish kerak.

Kitob haqida sitatalar