Hozirgi o zbek adabiy tili dan ma ruzalar matni

Lug’aviy va grammatik ma’no tahlili

Kitob ma’nosi

Kitob a bir varaq to’plamidan yoki boshqa materiallardan tashkil topgan, qopqoq yoki qopqoq bilan bog’langan va himoyalangan, hajm hosil qiluvchi ish. Bu so’z, lotincha liber, libri dan keladi.

Shunday deb hisoblanadigan kitoblar, kamida 49 bet bo’lishi kerakAks holda, agar sizda 48 tadan kam va beshtadan ko’p bo’lsa, u risola, beshdan kam bo’lsa, bo’shashgan choyshab hisoblanadi.

Tarix davomida kitoblar matbaa ixtirosi tufayli qo’lda yozilgan yoki bo’yalgan varaqlardan bosma nashrga aylantirilgan. Yoxannes gutenberg, taxminan 1440.

Ayni paytda, bundan tashqari, kitobda raqamli formatga o’tishda inqilob yuz bermoqda elektron kitob, yoki ovoz formatiga moslashishda, gap ketganda audiokitoblar ko’rlar uchun.

Kitoblar har qanday mavzu yoki mavzu bilan shug’ullanishi mumkin: fan, adabiyot, badiiy adabiyot, til, tarjimai hol va boshqalar yoki turli xil maqsadlarga ega, shuning uchun o’quv yoki darslik, ma’lumotnoma yoki maslahat, buxgalteriya yoki uslubiy kitob va boshqalar bo’lishi mumkin.

Shu ma’noda, kitob insoniyat uchun nihoyatda muhim ahamiyatga ega, chunki u bilim, e’tiqod va madaniyatni vaqt va makon orqali saqlash va uzatish uchun eng yaxshi vosita hisoblanadi.

O’z navbatida, kitob sifatida uni jildlar yoki jildlar tomonidan nashr etilgan katta hajmli asar deb ham atashadi. Xuddi shunday, asarga bo’linadigan qismlarning har biri, masalan, Muqaddas Kitobda bo’lgani kabi, bir xil hajmda bo’lsa ham, kitob sifatida belgilanishi mumkin.

Kitobning ba’zi qismlari

Kitoblar har xil qismlardan iborat bo’lib, ularning har biri turli xil maqsad va funktsiyalarga ega, ma’lumot beruvchi yoki amaliy yoki bir xil ish doirasida. Ularning ba’zilari, masalan, dekorativ turi, tarqatilishi mumkin, shuning uchun kitoblar har doim ham bir xil qismlarga ega emas.

• Chang ko’ylagi: bu kitobning muqovasini himoya qiladigan qog’oz yoki kartondan o’ralgan narsadir. Hamma kitoblarda ham mavjud emas.
• Muqova: u kitobning tashqi tomonini tashkil etadi, u qopqoq, orqa miya va orqa qopqoq orqali tarqaladi.
• Loin: unda sarlavha, raqam yoki jild, muallif va nashriyot logotipi ma’lumotlari mavjud.
• Siz saqlaysiz: bu muqovalarni kitobning qolgan qismi bilan birlashtirgan varaqlar.
• Odob yoki hurmat varaqlari: bular kitobning boshida va oxirida topilgan bo’sh varaqlar.
• Old qopqoq yoki oldingi sahifa: muqovadan oldin; unda kitobning nomi berilgan.
• Orqa qopqoq: bu odatda bo’sh bo’lgan muqovadan keyingi tekis sahifa.
• Mulk huquqlari yoki kreditlar sahifasi: muqovaning orqa tomonida joylashgan; unda mualliflik huquqi to’g’risidagi ma’lumotlar yoki mualliflik huquqi, nashriyotchi, nashr qilingan sanalari, qayta nashr qilinganligi, qonuniy depozit, asl nomi (tarjimalar uchun), kreditlar va boshqalar.
• Muqova sahifasi: sarlavha va muallifning ismi kabi kitob ma’lumotlari joylashgan joy.
• Sahifa: old va orqa tomonlari bilan varaqlarning har biri raqamlangan.
• Ishning asosiy qismi: asarning o’zi matnini tashkil etadigan varaqlar to’plami. Asar, o’z navbatida, quyidagi qismlarning hammasini yoki ayrimlarini o’z ichiga olishi mumkin: taqdimot, bag’ishlash, epigraf, prolog yoki kirish, indeks, boblar yoki qismlar, bibliografiya, kolofon va epilog.
• Biografiya: Ba’zan muallifning tarjimai holi uchun kitobning bir sahifasidan foydalaniladi.
• Tashqi yeng: asrab qolish uchun ba’zi kitoblarga qo’yiladigan astar.

• Kitob qismlari.
• Muqaddima.

Elektron kitob

Sifatida tanilgan elektron kitob elektron kitob yoki raqamli kitob, raqamli formatda bo’lgan kitob. Shunday qilib, bu kitobning qog’ozdagi elektron versiyasidir, faqat elektron qurilmani o’qish kerak.

Shuningdek, elektron kitobga qarang.

Hozirgi o’zbek adabiy tili dan ma’ruzalar matni

So’zlar obyektiv bog’liq bo’lgan narsa va hodisalar haqidagi tushunchalarni ifodalaydi. Bunday tushunchalarning ifodalanishi so’zning lug’aviy ma’nosidir. Masalan, paxta so’zi asosida oppoq, yumshoq predmetni tushunilishi shu so’zda mavjud bo’lgan lug’aviy ma’nodir.

So’zlar lug’aviy ma’no ifodalashiga ko’ra tilda o’ziga xos mustaqillikka ega bo’lgan, lug’aviy jihatdan shakllangan birliklardir. Lug’aviy ma’no so’zlaraning birlamchi, asosiy, nutqdan tashqaridagi ma’nosi bo’lib, shu ma’no orqali so’zlar narsa -hodisalar haqidagi tushunchalarni ifodalaydi. Tushuncha esa narsa-hodisalaming kishi ongida aks etishidir. So’zlar lug’aviy ma’nosiga ko’ra leksikalogiyaning tekshirish obyektidir.

Nutqda so’zlar faqat lug’aviy birlik bo’lib qolmaydi, balki nutq vositasiga aylanadi, ya’ni o’zaro birikadi, bog’lanadi. Bu jarayonda so’zlar turli qo’shimcha ma’nolarni ifodalaydi. Turli munosabatlarni bildiruvchi bunday ma’nolar lug’aviy ma’nodan tashqaridagi qo’shimcha grammatik ma’nodir.

Grammatik ma’no so’zning shakliy ma’nosidir. Masalan. kitoblar so’zida grammatik ko’plik ma’nosi mavjud bo’lsa, kitobning so’zida kelishik ma’nosi mavjud. Grammatik ma’no o’zaro munosabatlarni ifodalashi bilan birga so’zlar uchun umumiy bo’lgan ma’nolarni ham o’zida birlashtiradi. Masalan, biz a’lo o’qish uchun harakat qilamiz gapidagi egalik, shaxs-son va zamon ma’nolari munosabatni anglatsa,kitobning, uyga, darsdan so’zlaridagi qo’shimchalar ushbu so’zlar uchun umumiy ma’no-kelishik ma’nosidir. Lug’aviy ma’noga qo’shimcha ravishda bu xildagi turli ma’nolarni ifodalanishi grammatik ma’no deyiladi.

Grammatik ma’no umumiydir. Jumladan, otlardagi egalik, kelishik, ko’plik ma’nolari grammatik ma’nolardir. Grammatik ma’nolarni hosil qiluvchi turli usullar mavjud:

1. Yordamchi so’zlar. Yordamchi so’zlar, asosan, ko’mak-chilar mustaqil so’zlar bilan birikib grammatik ma’no ifodalaydi.Masalan: Otabek Rahmatning bu so’zini samimiyat bilanqarshi oldi. (A. Qod.)
2. So’z tartibi. So’zlarning gapda o’rin almashuvi grammatikma’no ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, uzoqdan katta uyko’rindi, -uy uzoqdan katta ko’rindi.
3. So’zlarni takrorlash. Nutqda so’zlarni takror holda ishlatishorqali grammatik ma’no hosil bo’ladi. Olcha va shaftolilar g’ij -g’ij, shoxlarining boshlari yerda .(O.)
4. Ohang. Gap yoki so’zlarni turli ohanglarda aytilishi hamgrammatik ma’no ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, Fotima keldi.(darak gap), Fotima keldimi? (so’roq gap), Fotima keldi ! (his -hayajon gap).
5. So’zlarni juftlash. So’zlarni juftlash ham grammatik ma’nohosil qiladigan vositalardandir. Masalan, katta -kichik, yaxshi -yomon kabi So’zlarning juftlanishi natijasida kattalar hamkichiklar ham, yaxshilar, yomonlar ham, xullas, hammaningifodalanishi ham grammatik ma’nodir.

So’zlarning grammatik shakli va grammatik kategoriyalari

So’zning o’z lug’aviy ma’nosini yo’qotmagan holda turli shakllarda qo’llanishi so’zning grammatik shaklini tashkil etadi. Masalan, kishining, kishiga, kishilar.

Grammatik shakl ma’no ifodalash uchun xizmat qiluvchi muhim qismdir. Masalan, keldi, yozdi so’zlariga -m, -k qo’shimchalari qo’shilganda birinchi shaxsning birlik va ko’plik ma’nolari anglashilsa shu so’zlarga -ng -ing qo’shimchalari qo’shilganda ikkinchi shaxsning birlik va ko’plik ma’nolari ifodalanadi. Ushbu misollardan ko’rinadiki turli grammatik ma’nolarni ifodalashda shakl asos bo’lib xi2mat qiladi. I Grammatik shakl nutqdagi so’zlarning bir-biriga turli munosabatini ham ifodalaydi. Masalan, kitobning varag’i birikmasidatobelik ma’nosi mayjud bo’Isa, ota va bola birikmasida tenglik ma’nosi mayjud.

Grammatik shakl so’zning lug’aviy ma’noli qismi orqali, shuningdek, unga qo’shiladigan grammatik ma’no orqali hosil bo’ladi. Demak, so’zlar nutqda yo lug’aviy ma’no ifodalash shaklida, yoki grammatik ma’no ifodalash shaklida qo’llaniladi.

So’zlarning lug’aviy ma’nosi bilan birgalikda nutqdagi boshqa so’zlarga munosabatini ifodalaydigan qo’shimcha ma’noga mos holati so’zning grammatik shakli deyiladi.

So’zning grammatik shakli ikki xil:

a) so’zning modal shakli; b) so’zning so’z o’zgartirish shakli.

Lug’aviy ma’noga mos keladigan, turli munosabatlarni ifodalaydigan shakl so’zning modal shaklidir. Masalan, bola-bolalar (birlik vako’plik), qush -qushcha (kichraytish), o’qi (aniq nisbat), o’qit (orttirma nisbat) shakllaridir.

So’z o’zgartirish shakli grammatik munosabatlarni vujudga keltiruvchi shakldir. Bu shakl nutqda so’zlarning o’zaro munosabatlarini (bog’Ianishini) ifodalaydigan shakldir. Masalan, Kumushning bu holi bechora onaning yuragini ezar!(A. Qod.) gapidagi -ning,-ni so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalar so’zlarning birikishi uchun muhim vaziia bajaradi.

So’zning grammatik shakllari tuzih’shiga ko’ra uch xil: sintetik shakl analitik shakl, aralash (analitik -sintetik) shakl. Grammatik ma’noning qo’shimchalar orqali ifodalanishi sintetik shaklni vujudga keltiradi. Sintetik shakl so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalar orqali: kitobni (o’qidim), kitobdan o’qidim, hamda shakl yasovchi qo’shimchalar orqali. ko’kish, ko’kroq, ko’kimtir hosil bo’ladi.

Mustaqil so’zlarning yordamchi so’zlar bilan birgalikda ishlatilishi analitik shaklni hosil qiladi.Masalan, qalam bilan, bog’ tomon, uy sari kabi. So’zlarni takrorlash bilan hosil bo’ladigan shakl ham analitik shakldir: uyum -uyum, baland-baland, uzun-uzun.

Ham qo’shimchalar, ham yordamchi so’zlar orqali ifodalanadigan shakl aralash shakl hosil qilad. Uyga tomon, yo’lga qadar, toqqa tomon kabi. Nutqda so’zlar biror maxsus shaklni olmagan holda ham qo’llaniladi. O’zaro zich bog’lanib, bir xil grammatik ma’no ifodalaydigan shakllar yig’indisi grammatik kategoriya deyiladi. Masalan, egalik, kelishik, son kategoriyalari otturkumiga. shaxs -son, nisbat, mayl kategoriyalari fe’l turkumiga xos grammatik kategoriyalardir. Grammatik kategoriya atamasining ikki ma’nosi mavjud. So’zlarning lug’aviy -grammatik jihatdan turkumlarga ajratilishi, so’zlami kategoriyalarga bo’lish—grammatik kategoriyadir. Shu bilan birgalikda muayyan turkumning o’ziga xos shakllari, jumladan, otlardagi egalik -grammatik kategoriyadir.

1. Morfologiya nirmani o’rganadi?
2. Qanday shakllar so’zning morfologik va sintaktik shaklihisoblanadi?
3. Grammatika nimani o’rganadi? U tarkiban qanday qismlardantashkil topadi?

1. Grammatik ma’noning umumiyligi nimada ko’rinadi?
2. Grammatik ma’no hosil qiluvchi vositalar nimalar?

Lug’aviy va grammatik ma’no tahlili

1. So’zning lug’aviy ma’nolarini aniqlash. 2. Grammatik ma’-nolarni ajrating.

Namuna: kishilarning so’zidagi lug’aviy ma’noli qism kishi-predmetlik tushunchasini ifodalagan. Ot turkumi -lar ko’plik ma’nosini – ning kelishik ma’nosini ifodalagan grammatik ma’nodir.

Похожие:

Документы 1. /Sayfullayeva R. va b. Hozirgi o’zbek adabiy tili.doc	Документы 1. /Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili (darslik).doc
Документы 1. /Hozirgi o’zbek adabiy tili sintaksis B.Bahriddinova.doc	Документы 1. /Hozirgi o`zbek adabiy tili (Morfologiya va sintaksis).doc
Документы 1. /Sayfullayeva R. va b. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis.doc	Документы 1. /Hozirgi o’zbek adabiy tili fonetika-fonologiya. B.Bahriddinova.doc
Документы 1. /O’ZBEK TILI/HOZIRGI O’ZBEK TILI (USLUBIY MAJMUA) (D. LUTFULLAYEVA).doc 2.	Документы 1. /Nemis tili stilistikasi ma’ruzalar matni.pdf
Barcha fanlarda bo‘lgani kabi o‘zbek tili ta’limida ham mashg‘ulotlarning sifat va samaradorligini oshirishda ilg‘or pedagogik texno­logiyalar asosida yaratilgan o‘quv-metodik ada­biyot­larning ahamiyati katta «O‘zbek tili» darsliklari qayta ishlanib tako­millashtirildi. 2011-2012-o‘quv yilida o‘zbek tili fanidan 2-sinf uchun A. Rafiev rahbar­ligidagi.	Shunga ko‘ra, joriy o‘quv yilida 4-sinf «O‘zbek tili» darsligi (Mualliflar: A. Rafiyev, G. Mu­ham­madjonova) qayta ishlanib takomillashtirildi «O‘zbek tili» darsliklari va metodik qo‘llanmasi ekspertlar xulosasiga ko‘ra g‘olib deb topildi
Документы 1. /Hozirgi adabiy jarayon_Маъруза-Eshjanova G. Abduvaliyva D.doc

Разместите кнопку на своём сайте:
Документы

База данных защищена авторским правом ©uz.denemetr.com 2000-2015
При копировании материала укажите ссылку.
обратиться к администрации

SO`Z MA`NOLARI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Mahmudova Roziya Furqat Qizi

ushbu maqolada so`z va uning asosiy ma`nolari – denotativ va konnotativ ma`nolari, ularning nutq jarayonidagi asosiy farqlari, shuningdek, umumiste`mol so`zlar va nutqning ayrim turlari uchun xos bo`lgan so`zlar hamda ularning ma`nolari, umumiste`molda qo`llalanuvchi baho-munosabatlarini ifodalovchi konnotativ ma`noli so`zlarning uslubiy xususiyatlari haqida mulohazalar bildirilgan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Mahmudova Roziya Furqat Qizi

FRAZEOLOGIZMLARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI (italyan tilidagi iboralar misolida)
BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHLARINING LUG`ATLAR BILAN ISHLASH JARAYONIDA KREATIVLIGINI OSHIRISH
ALISHER NAVOIY SHE’RIYATIDA “SHAXS” TUSHUNCHASI
OYBEKNING SO‘Z QO‘LLASH MAHORATI
OT SO‘Z TURKUMIDA METONIMIYA HODISASI
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «SO`Z MA`NOLARI»

Mahmudova Roziya Furqat qizi Termiz davlat universtiteti filologiya fakulteti 3-kurs talabasi

Annotatsiya: ushbu maqolada so z va uning asosiy manolari – denotativ va konnotativ manolari, ularning nutq jarayonidagi asosiy farqlari, shuningdek, umumistemol so zlar va nutqning ayrim turlari uchun xos bo lgan so zlar hamda ularning manolari, umumistemolda qollalanuvchi baho-munosabatlarini ifodalovchi konnotativ manoli sozlarning uslubiy xususiyatlari haqida mulohazalar bildirilgan.

Kalit so’zlar: denotativ ma no, konnotativ ma no, umumistemol so zlari, funksional xususiyatlar, sinonimlar, uslubiy xoslik.

Tilshunoslikning barcha bolimlarida organilishi mumkin boladigan lingvistik birlik so zdir. Zero, so z, nafaqat, lug aviy birlik balki morfologik sathda sintaktik aloqani vujudga keltiradigan muhim vositadir. Bu holatlar sozning denotative (atash) manosi bilan bogliq ravishda yuz beradi. Sozning denotativ manosi uning til tizimida muhim lug aviy birlikligini anglatsa, shu ma no bilan uzviy bog liq holda vujudga keladigan konnotativ mano sozning funksional imkoniyatlarini yanada kengaytiradi va uning uslubshunoslikning ham muhim tekshirish obyekti ekanligini namoyon etadi. Nutq uslublarida qollanilishi nuqtayi nazaridan sozlar: umumistemol sozlar va nutqning ayrim turlari uchun xos bolgan sozlar kabi ikki guruhga ajratiladi. 1. Umumistemol so zlar mohiyat jihatidan til lug at tarkibining asosini tashkil qiladi va barcha nutq turlarida tayanch lugaviy birlik sifatida qollaniladi. 2. Nutqning ayrim turlari uchun ham xoslangan sozlar bo’lib, ular uslubiy jihatdan chegaralangan boladi. Masalan, kitobiy sozlar kitobiy nutq uchun xoslangan bolsa, ogzaki nutqning ham uslubiy xoslangan so zlari mavjud. Shuningdek, ilmiy terminlar ilmiy nutq uchun, rasmiy atamalarning rasmiy nutqqa xosligi, eskirgan sozlar, dialektizmlar, argo va jargonlarning, asosan, badiiy nutqda qollanilishi sozlarning nutqlararo taqsimlanishi lingvistik ejtiyoj natijasi ekanligidan dalolat beradi. Keltirilgan mulohazalar so z, uning ma nosi va uslubiy xoslanganlik munosabatlari ko plab tadqiqotlar olib borilishi uchun asos bo lishini ko’rsatadi. Matnda sozlar asl lug’aviy manosidan tashqari kochma manolarda qollanish xususiyatlariga ham ega. Ma’no ko’chishi orqali vujudga keladigan mano

so’zníng hosila ma’nosi hisoblanadi. So’zning hosila ma’nosi matn orqali anglashiladi. Shunday ekan, soz manosini asl yoki hosila mano ekanligi lugaviy birliklarning matniy qollanilishi asosida izohlash mumkin. Barcha lug aviy birliklar singari umumistemol so zlar ham turli ma nolarda qollaniluvchi vositalardandir. Masalan, o pka so zi asl lug aviy ma nosiga ko ra odam organizmining nomi. Shu ma noni ifodalashiga kora bu so’z denotativ ma’noga ega. Biroq, – Kerilmay o l! -, dedi jahl bilan Yo’ldosh ketgan tomonga qarab. -Hali ham o’sha-o’sha! Opka! (O\Usmonov “Girdob”) gapidagi opka sozi asl manosida qollanilmagan. Bu gapda ushbu soz hosila mano orqali “oziga bino qoyganMmanosida qollanilgan. Bunday holatlarda kopincha hosila ma no orqali so zlovchining mumosabati ham ifoda etiladi. Yangi ma no ifodasi va munosabat bildirilishi asosida bu xildagi lzg aviy vositalar uslubiy vositaga ham aylanadi. Yuqorida keltirilgan “opka” sozi orqali ham sozlovchining salbiy munosabati ifoda etilgan.

Muhimi shundaki, nutq jarayonida hosila ma no ifodalanishi muayyan tushunchani oldin ifoda etilmagan shakl orqali anglatib, badiiylik, obrazlilikni kuchaytirish vositasiga ham aylanadi. Masalan, Torga tor dunyo, u battar tutaqib ketdi.

– Siz bolmay kim?! Qachon qarasa,qoynimni puch yongoqqa tolgazasiz? Siz tengilar ho’-o’ qachon edi – yegani oldida, yemagani ketida (O\Usmonov “Girdob”). Keltirilgan matnlarda ikki bor ishlatilgan “tor” so’zlarining biri asl manosida sifat turkumi shaklida qo’llanilgan, ikkinchisi esa, “inson”ma’nosida metonimik mano ifodalagan. Shuningdek, “puch yong,oq”birikmasi orqali “amalga oshmaydiganlik”, yegani oldida,yemagani ketida birikmalari bilan ta minlanganlik” tushunchalarining ifodalanishi bu lug aviy vositalarning matnida denotativ va konnotativ vazifadagi lug aviy birliklar ekanligidan dalolat beradi. So zning turli ma nolarda qollanilib, muayyan vazifalarni bajarishi nuttqqa xos bo lib, nutq so zning ma no qirralarini namoyon etuvchi turli xususiyatlarini ozida mujassamlashtiruvchi manbadir. Sozning turli mano nozikliklariga ega ekanligi, ayniqsa, sinonim sozlar qollanilishida yorqin korinadi. Masalan, Saltanat erining orqasidan yeb qo’ygudek oqrayib turdi-da, qo’lidagi alyumin tovoqni taraqlatib shkaf taxtasiga tashlab, u ham bolasi yotgan xonaga kirib ketdi (O\Usmonov “Girdob”).

Qaramoq so’zi “biror narsa yoki tomonga ko’z tashlash, nazar tashlash” ma’nosidagi so’z. 3. Tilda ushbu ma’noni ifodalashda bundan tashqari “termilmoq, tikilmoq, nazar solmoq, qiyp boqmoq” kabi so’z shakllari mavjud. Shuningdek, keltirilgan matndagi “o’qraymoq” so’zi ham qo’llaniladi. Bunday so’z qo’llanishining muhim jihatlaridan biri tushunchaning turli darajalarda ifoda etilishidir. Chunonchi, tikilmoq so’zida “ko’z uzmaslik” ma’nosi mavjud bolsa, o’qraymoq so’zida “nafratli qarash” ma’nosi mavjud. So’zlarning bu xildagi mano nozikliklaridan nutq yo’nalishiga mos holda foydalaniladi. Yuqoridagi keltirilgan parchada so’zlovchilarning bir-biriga yomob munosabarda bo’lgan holati tasvirlangan va ulardan biriga nisbatan “qaramoq” ma’nosidagi o’qrayib so’zi orqali munosabat bildirilgan. Sinonimik qatordagi so’zlarning muhim jihatlari bir xil ma’noli, turli ma no bo’yoqlariga ega bo’lgan so’zlar ekanligidadir. Sinonimlardagi bu xususiyatlar ulardagi tasviriylikni belgilaydi va oddiy so’zning hosila mano ifodalashi singari nutqiy imoniyatlarga ega bo’ladi.

Badiiy matnlarda lug’aviy vositalarning asl ma’nosidan boshqa ma’nolarda qo’llanilishi so’zlarning keng imkoniyatlarga ega bo’lgan vosita ekanligini til birliklarining rang-barang xususiyatlari mavjudligidan dalolatdir. Masalan, nazariy masalalarni yechishga bel bog’lagan odam, avvalo, o’zi qomuschi bo’lmog’i lozim (O’.Usmonov “Girdob”). Gapidagi “bel bog’lamoq”ning hosila ma’nosi “ahd qilmoq”. So’zlarning hosila ma no ifodalashi va sinonimik qatorlarni yangi so’zlar bilan boyib borishining ham o’zgacha xos qonuniyatlari bor. Chunonchi, hosila ma no hosil bo’lishida qiyoslash, o’xshatish ma’nolari ham asos bo’lishi mumkin. Masalan, Hozir ham Azizning dili xufton! Ko’tarinki kayfiyatidan asar ham yo’ q (O’ .Usmonov “Girdob”) gapidagi xufton so’zi “kun bilan tun o’rtasidagi qorong’ulik payti”ni ifodalaydi. Qorong’ulikka qiyosam kishining xafaqon holati, ko’ngil noxushligi dili xufton ifodasi orqali ifodalangan. Sinonimlarda ham yangi so’zlar so’z ma’nosidagi nozikliklarni ifodalash maqsadida yaratiladi: Sergey Mashveevichning yelib – yugurib, kolxozga chiqib, ozgina yer olib bergan paytlarini xotirladi-yu, beixtiyor kulimsiradi (O’ .Usmonov “Girfob”) gapidagi “kulimsiradi” so’zi ham umumiy ma’noda “kulmoq” ma’nosini ifodalaydi. “Kulmoq”tushunchasini ifodalovchi boshqa so’zlardan farqli ravishda bu so’z kulgining past darajasidagi belgisini ifodalaydi. Bu so’z ifodasida “kulgi”ma’nosi emas, shu ma’nodagi so’zning sal bajarilishi ma’nosi mavjud. Bir umumiy tushunchani turli

nozik manolarda ifodalash uchun alohida-alohida sozlarning mavjudligi esa tilning til vositalariga boyligini ko’rsatadi.

O zbek tili ana shunday xususuyatlarga ega bo lgan lug aviy vositalarning mavjudligi, ularning nutqiy rang-baranglikni ta minlashi, lug aviy va uslubiy imkoniyatlarining kengligi jihatidan alohida oziga xos tildir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. Mirzayev N., Usmonov S., Rasulov U. Ozbek tili. -Toshkent, “Oqituvchi, 1970. -B. 46.

2. Umurqulov B. Badiiy so’z jozibasi. -Toshkent: Muharrir, 2021. -B. 90.

3. Hojiyev A. Ozbek tili sinonimlarining izohli lugati. -Toshkent, Oqituvchi; 1974. -B. 249.