Ushbu kitobga o xshash asarlar
aytganda hayot, uning shakillari, tuzilishi, rivojlanish qonuniyatlari to’g’risidagi fandir.
I bob. Biologiya faniga kirish I biologiya fanining rivojlanish tarixi
aytganda hayot, uning shakillari, tuzilishi, rivojlanish qonuniyatlari to’g’risidagi fandir.
Biologiyaning tekshirish ob’ekti bo’lib o’simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlar,
odamlar, ularning organ, to’qima, hujayra va hujayra kompanentlarning tuzilishi,
funkstiyalari, kimyoviy tarkibi, ularda kechadigan jarayonlar hamda organizmning
shahsiy va tarihiy rivojlanishi, jamolari, ularning o’zaro va anorganik tabiat bilan aloqasi
Biologiya tabiashunoslik fanlari qatoriga kiradi. Tekshirish ob’ektiga ko’ra
biologiya fani bir qancha sohalarga bo’linadi. Botanika-o’simliklar, zoologiya-hayvonlar,
anatomiya- organizm va uning organlar sistemasining tuzilishi va shaklini o’rganadi.
Fiziologiya-organizm va ayrim organlar, ularning hayotiy funkstiyalarini tekshiradi.
Sistematika-o’simlik va hayvonlarning sistematik guruhlari va ularning o’zaro
qarindoshlik munosabatlari haqidagi fan. Paleontologiya-qazilma holdagi organizmlarni,
embriologiya esa embrionning rivojlanishini tikshiruvchi sohadir. Ba’zi fanlar
biologiyaning va tabiashunoslik fani boshqa sohalarining hamkorligi tufayli tarkib
topgan. Organizm hayot faoliyatini tashkil etuvchi kimyoviy moddalar va jarayonlar
haqidagi – biokimyo, tirik sistemadagi fizik qonuniyatlar va ko’rsatkichlarni tadqiq
qiluvchi biofizika shunday fanlardir.
Biologiyaning turli sohalarida quyidagi ilmiy-tadqiqot metodlaridan keng
foydalaniladi. Kuzatish metodi organizmlar va ularning atrofidagi muhitda ro’y beradigan
hodisalarni tasvirlash va tahlil qilish imkonini beradi. Turli sistematik guruhlar, tirik
organizm jamoalari, organizmlar, ularning tarkibiy qismlaridagi o’sshashlik va farqlar
taqqoslash usuli yordamida aniqlanadi. Turli sistematik guruhlar organizm, uning
organlarini tarisiy jarayonda paydo bo’lish qonuniyatlari tarisiy metod yordamida
aniqlanadi. Bu metod yordamida organik dunyoning evolyustion ta’limoti yaratildi.
Eksprimental metod orqali tirik tabiatdagi, organizmlardagi voqea-hodisalar boshqa
metodlarga nisbatan chuqur o’rganiladi. Keyingi paytlarda elektron hisoblash
tesnikasining rivojlanishi bilan biologik tadqiqotlarda modellashtirish metodidan ham
foydalanilmoqda. Modellashtirish metodining mazmuni tirik tabiatdagi biror voqea-
hodisa yoki uning muhim jihatlarini model tarzida qayta tiklab o’rganishdan iborat.
Tasvirli metod matematik belgilarga aylantiriladi va ma’lum vaqtdan keyin unda qanday
o’zgarishlar, hodisalar ro’y berishi mumkinligi elektron hisoblash mashinasi yordamida
Biologiyada boshqa fanlardagi kabi ko’p muammolar, o’z echimini kutayotgan
masalalar, tirik tabiat sirlari mavjud.
Birinchidan molekulalarning tuzilishi va funkstiyasini aniqlash: ikkinchidan, bir va
ko’p hujaurali organizmlarning rivojlanishini tartibga solish mesanizmlarini bilish:
uchinchidan organizmlar shassiy rivojlanishdagi irsiyat mesanizmlari, ya’ni oqsil
biosintezidan hujayra hosil bo’lgunga qadar tabaqalanishni oydinlashtirish: to’rtinchidan,
organizmlar tarisiy rivojlanishini aniqlash; beshinchidan, yerda hayotning paydo bo’lish
muammosini echish va tajribada isbotlash: oltinchidan, insonlarning tabiatga
ko’rsatadigan ijobiy va salbiy ta’sirini bilish: yettinchdan odamning paydo bo’lishi bilan
bog’liq bo’lgan ba’zi muammolarni hal etishdan iborat.
Yuqorida qayd etilgan muammolarni yechish biologiya fani oldida turgan asosiy
vazifadir. Lekin biologiya fani nazariy muammolarni yechish bilan cheklanib qolmaydi.
U juda muhum amaliy ahamiyatga ega bo’lgan muammolar echimida ham faol ishtirok
Inson tabiatni ijtimoiy mehnat faoliyatining dastlabki qadamlaridanoq o’rgana
boshlagan. Uning bu sohadagi tajribasi, bilimi foydali o’simliklarni topish va ekish,
yovvoyi hayvonlarni ovlash va honakilashtirish jarayonida tobora ortib borgan,
Qadimgi misrliklarga ko’p shifobahsh o’simliklar, davolash vositalari, gigiena
qoidalari ma’lum bo’lgan, jarrohlikning nisbatan yuksak rivoji esa anatomiya asoslarini
bilishga imkon beradi. Qadimgi misrda eramizdan 3000 yil muqaddam bug’doyning 3
turi, tariq, no’hat, zig’ir, tok va boshqa o’simliklar ekilgan.
Qadimgi Hindistonda materialistik g’oyalar Misrdagiga nisbatan anchagina
rivojlangan bo’lib, tabiashunoslikning dastlabki rivoji bilan uzviy bog’liqdir. Hindlarning
eramizgach bo’lgan davrdagi VIII asrda yozilgan “hayot kitibi” nomli asarida olamning
moddiyligi va uning 5 ta element (er, suv, olov, havo, efir) dan iboratligi haqida fikr
yuritiladi. Tirik tabiatni o’rganish ishlari medistina talablariga mos ravishda olib
borilgan. Shu sababli ular 760 ta silma-sil shifobassh o’simlikni bilganlar. Murtakning
rivojlanishi ustida olib borilgan dastlabki kuzatishlar ham qadimgi hindlarga tegishlidir.
Qadimgi Xitoyda ham tabiashunoslik birmuncha rivojlangan. Qishloq so’jaligida
almashlab ekish joriy etilgan. Erlarni o’g’itlashda, sug’orishda birmuncha yutuqlar qo’lga
kiritilgan. Qadimgi Xitoy medistinasida qo’llanilgan davolash usullarining ba’zilari
(ninaterapiya, kuydirish yo’li bilan davolash) hozirgacha ham ahamiyatini yo’qotgani
yo’q. Eramizdan oldin 298-238 yillarda yashagan sitoylik faylasyf Syun Szi odam bilan
hayvonlar o’rtasidagi farq haqida gapirib, inson aql-idrokka ega, jamiyatda yashab, o’z
harakatlarini birlashtiradi, bu esa o’ziga qaraganda kuchliroq bo’lgan hayvonlar ustidan
hukumronlik qilishga, ulardan o’z maqsadlarida foydalanishga imkon beradi, degan edi.
O’simliklar bilan hayvonlar olamini sitoylar qadimdan o’rganganlar. Ularning
klassifikastiyasi eramizgacha bo’lgan ikkinchi asr oxiri-birinchi asr boshlarida yashagan
Vоhgdsh asarlarida uchraydi. U o’simliklarni 5 guruhga-danaklilar, quzoqlilar,
sharbatlilar yotib o’suvchilar va butalarga bo’lgan. Hayvonlar ham 5 guruhga bo’lingan.
Ular jun bilan qoplanganlar, qanotlilar, zirh bilan qoplanganlar, tangacha bilan
qoplanganlar va chig’anoq bilan qoplanganlar deb nomlangan. Qadimda sitoylarning
tasavvuriga ko’ra, organizmlarda bir formaning boshqa formaga o’tishi nihoyatda turli-
tumandir. Tirik tabiat to’g’risidagi fikrlar qadimgi Rim va Yunonistonda ham keng
tarqalgan. Bularga Diogen, Empedokl, Demokrit, Anaksagor, Fales, Anaksimandir,
Aristotel, Gippokrat, Teofrast, Epikur, Lukrestey Kar, Kay Pliniylarning ishlarini
klassifikastiyasini o’rganib, tirik tabiatni o’lik jonsiz narsalardan asta-sekin va uzliksiz
jarayon natijasida kelib chiqqanligini nazariy asoslab berishga urindi. Uning “Hayvonlar
tarixi”, “Hayvon tanasinining qismlari haqida”, “Hayvonlarning paydo bo’lishi haqida”
asarlarida hayvonlarni klassifikastiya solishga harakat qiladi va hayvonlarni 2 guruhga:
Qonlilar va qonsizlarga bo’ladi. U “mavjudotlar narvoni”ni tuzib, unda quyi qismida
«Minerallar keyin o’simliklar-zoofitlar-quyi hayvonlar-yuqori rivojlangan hayvonlar-
norvon teppasiga esa “odam” ni joylashtiradi.
Aristotel shogirdi Teofrast 450 dan ortiq o’simlik turini o’rganib, o’simlik bir turi
boshqa turga aylanishi mumkin degan fikrni olg’a suradi.
O’rta аsrlаrgа kelib, qаrib X аsr dаvоmidа (VI-XV) tаbiаshunоslik fаnlаri
Yevrоpаdа rivоjlаnmаy qоldi. Bu dаvrdа din kuchаyib, оlimlаr tаqib оstigа оlinа
bоshlаdi. Turlаr o’zgаrmаs vа dоimiy deb qаrаlib, bu kоnstepstiya «kreаstiоnizm»
(craestio-yarаtish) оqimini shаkillаnishigа sаvab bo’ldi. Cherkоv оlаmining yarаtilishi,
varchа mаvjudоtlаrning o’zgаrmаsligini tаrg’ib qilib, bоshqаchа fikr yuritgаnlаrning
hаmmаsini quvg’ingа оldi vа inkivizastiya qildi.
O’rta аsrlаrdа Yevrоpаdа tibiiy fаnlаrni o’rgаnish tushkunlikkа uchrаgаn vаqtdа,
O’rta Оsiyodа fаnlаr rivоjlаnа bоrdi. O’rta аsrlаrdа аllоmаlаrdаn Аl-Xоrаzimiy, Аl-
Farоbiy, Аl-Beruniy, Аbu Аli ibn Sinо vа bоshqаlаrning ishlаrini ko’rsаtish mumkin.
Mаsаlаn: Beruniyning fikrichа tаbiаt 5 elymynt: bo’shliq, hаvо, оlоv, suv vа tuprоqdаn
yarаtilgаn. U yerni shаr shаkldа ekаnini аytgаn vа Ptоlоmiyning Yer-оlаm mаrkаzi
bo’lib, u hаrаkаtlаnmаydi – deb аytgаn fikrigа qo’shilmаgаn vа Yer Quyosh аtrоfidа
аylаnsа kerаk degаn fikrni ilgаri surgаn. Bu fikrlаr Kоpernikdan kelib V аsr оldin ilgаri
surilgаn edi. U аyniqsа «Hindistоn» vа «Giоdeziya» аsrlаridа (jаmi аsarlаri 150 dаn
оrtiq) Yer yuzining аstа-sekin o’zgаrib turishi tug’risidаgi fikrlаr berilgan. U yerdа
hаyvоnlаr vа o’simliklаr yashаshi uchun shаrоit cheklаngаn bo’lib, tirik mаvjudоtlаr
оrаsidа yashаsh vа ko’pаyish uchun kurаsh bоrishini ko’rsаtgаn. Bu hаyotning аsоsini
tаshkil qilаdi-deydi. Beruniy fikrichа tаbiаtdаgi hаmmа nаrsа tаbiаt qоnunlаrigа
bo’ysingаn hоldа yashаydi vа o’zgаrаdi.
Beruniyning biologiya sohasidagi fikrlari ayniqsa qiziqarlidir. Uning mulohazasiga
ko’ra, hayvonlar, o’simliklar rivojlanishi uchun yerda sharoit cheklangan. Shu sababli
tirik mavjudotlar orasida yashash, cheksiz ko’payish uchun kurash boradi. O’simliklar,
hayvonlar o’rtasidagi kurash, ko’payish va nasl qoldirish uchun intilish tirik mavjudotlar
hayotining asosini tashkil etadi. Agar tevarak-atrof tabiati o’simliklar va hayvonlarning
biror turi bemalol urchishga monelik ko’rsatmaganda edi, bu tur butun yer yuzasini
egallagan bo’lur edi. Biroq bunday urchishga boshqa organizmlar monelik ko’rsatadi va
ular orasidagi kurash ko’piroq moslashgan organizmlarni ro’yobga chiqaradi. Beruniy
o’zining “Hindiston” nomli kitobida tabiat daraxtdagi eng baquvvat va sog’lom
novdalarning o’sishiga imkon berib, qolganlarini esa kesib tashlaydigan bog’bon kabi ish
ko’radi, deb yozgan edi.
Аbu Аli ibn Sinо – buyuk shаrq tаbibi medistinа fаnining аsоschilаridаn biri
hisоblаnаdi. Uning 5 jildli «Tib qоnunlаri» аsаri mаzmuni vа mukаmаlligi bilаn аjrаlib
turаdi. U Yevrоpа univrsitetlаridа qаriyib V аsrdаn оshiqrоq birdаn-bir o’quv qo’llаnmа
sifаtidа qo’llаnilib kelingаn.
Ibn Sinо tаbiаtni mаvjudligini tаn оlib, Yerning sekin-аstа o’zgаrishi hаqidа fikr
yuritаdi. U o’simliklаrni rivоjlаnishning quyi bоsqichdа, hаyvоnlаrni -o’rta bоsqichdа,
оdаmni eng yuqоri bоsqichdа turаdi deb ko’rsаtаdi. Аmmо Beruniy vа Ibn Sinоlаr
tаbiаtni yarаtuvchisi hudо deb аytаdilаr. Odam tanasi tuzilishini o’rganish taqiqlangan
o’sha davrda, olim odam anatomiyasi bilan yashirincha shug’illangan. Ibn Sino ilg’or
fikrlar uchun vatanidan quvg’in qilinadi va umrining ko’pini darbadarlikda o’tkazadi. U
Eronning Hamadon shahrida vafot etadi.
Kitob tarixi faniga kirish
Saytimizdagi elektron kitoblarni 3 usulda o’qish mumkin: kitobxon mobil ilovasi, kitobxon windows dasturi yoki onlayn sayt orqali
Kitobni qanday sotib olish mumkin?
Ketma-ketlik bo‘yicha tavsiya: saytda qanday ro’yxatdan o’tish, saytdagi shaxsiy hisobni qanday to’ldirish mumkin, kerak bo’lgan kitob uchun qanday to’lovni amalga oshirish
Siz muallifmisiz?
Hurmatli mualliflar: Saytimizda asarlaringiz joylashtirilishini (yoki saytdan o‘chirilishini) istasangiz biz bilan shartnoma tuzish uchun bog‘lanishingizni so‘raymiz.
Savol-javoblar
Agar men O‘zbekistonda bo’lmasam, qanday qilib kitob sotib olishim mumkin?
Nima uchun PDF formatini yuklab ololmayman?
Internetsiz kitobni qanday o‘qish mumkin?
va boshqa savollaringizga bizning javoblarimiz.
Huquq faniga kirish
Ko‘rganlar, jami:
Nashr yili:
ISBN raqami:
Kitob mahsulotlarining xarakteristikalari, yetkazib berish shartlari, tashqi ko’rinishi va rangi haqidagi ma’lumotlar faqat ma’lumot uchun mo’ljallangan va joylashtirilgan paytda mavjud bo’lgan eng so’nggi ma’lumotlarga asoslanadi.
Elektron kitob
E’tibor bering “Sotib olingan kitoblar qanday o’qiladi?” bo’limi bilan tanishib chiqing!
Buyurtma berish uchun, avtorizatsiyadan o’ting
Qog’ozli kitob
Сотувчи – KITOBXON
Дўкон тел.: +998 90 959-25-26, +998 90 976-99-88
Do‘stlarizga tavsiya eting
- Annotatsiya
- Fikr va mulohazalar
Ushbu kitob Yaponiyaning Aichi viloyati Inuyama shahrida joylashgan Nagoya iqtisodiyot universiteti tomonidan ajratilgan ilm-fanni rivojiantirishga oid “O’rta Osiyo va Mo’g’uliston bo’yicha qiyosiy huquq sohasidagi ta’lim va taraqqiyot granti” asosida chop etildi.
Ushbu kitobni chop etishda hamkorlik qilgani uchun Toshkent davlat yuridik universiteti “Xalqaro huquq va inson huquqlari” kafedrasiga alohida minnatdorchilik bildiriladi.
Ta’lim – har qanday davlat tarraqqiyotining asosiy poydevori hisoblanadi. Samarali va zamonaviy ta’lim tizimisiz hech bir mamlakat rivojlana olmaydi.
Bugungi kunda O’zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlarning ustuvor yo’nalishi – kadrlar tayyorlash hamda ta’lim sohasida olib borilayotgan yangilanishlardir.
Ushbu yo’nalishdagi islohotlardan ko’zlangan asosiy maqsad – mamlakatni modernizatsiya qilish, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan barqaror rivojlantirish uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, inson kapitalini mehnat bozori talablari asosida rivojlantirishdan iborat.
MAVZU PEDAGOGIKA TARIXI FAN SIFATIDA ENG QADIMGI DAVRLARDAN
REJA: 1, “Pedagogika tarixi” fanining maqsad va vazifalari. 2. Pedagogika tarixi fani g’oyalarining kishilik jamiyati taraqqiyoti bilan o’zaro aloqadorligi. 3. Ta’lim-tarbiya va pedagogika tarixini davrlashtirish muammolar 4. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha Sug’diyon, Baqtriya, Xorazm davlatlarida ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti 5. Xalq maktablari, san’at maktablari. 6. “Avesto” Eng qadimgi davrlarning madaniy yozma yodgorligi. 7. Xalq og’zaki ijodida xalq pedagogikasining boshlanishi va eng qadimgi yozma manbalarda ta’limotlar.
ADABIYOTLAR: 1. Hоshimоv K. , Nishоnоvа S. , Inоmоvа M. , Hаsаnоv R. Pеdаgоgikа tаriхi. – T. : O’qituvchi, 1996. 2. Hаsаnbоеv J. , Hаsаnbоеvа О. , Hоmidоv H. Pеdаgоgikа tаriхi. – T. : O’qituvchi, 1997. 3. Sаfо Оchil. , Hоshimоv K. O’zbеk pеdаgоgikаsi аntоlоgiyasi. – T. : O’qituvchi, 1999. 4. Hоshimоv K. , Sаfо Оchil. O’zbеk pеdаgоgikаsi аntоlоgiyasi. – T. : O’qituvchi, 2010. 5. Dоlimоv U. Milliy uyg’оnish pеdаgоgikаsi. – T. : NOSHIR, 2012. 6. Аtаеvа N. , Rаsulоvа F. , Hаsаnоv S. Umumiy pеdаgоgikа (Pеdаgоgikа tаriхi). – T. : “Fan va texnoligiya”, 2011.
TAYANCH SO’ZLAR : Eng qadimgi davrlar , piktografik yozuvlar , ideografik yozuvlar , zardushtiylik ta’limoti , xalq pedagogikasi , qadimgi manbalar
TARIX VA PEDAGOGIKA TARIXINING UMUMIY HAMDA O’ZIGA XOSLIKLARINI OCHISHGA DOIR VENN DIAGRAMMASI TOPSHIRIG’I Tarix Pedagogika tarixi
“PEDAGOGIKA TARIXI” FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI “Pedagogika tarixi” faning maqsadi – eng qadimgi zamonlardan to hozirgi kungacha turli tarixiy davrlarda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar taraqqiyotini tizimli yondashuv asosida o’rganishdan iborat. Maktab va pedagogika ko’p asrlik tarixiy yo’lni bosib o’tgan. Mazkur davrda pedagogika fani ko’plab g’oyalar va kontseptsiyalar bilan boyib bordi. “Pedagogika tarixi” faning predmeti – eng qadimgi zamonlardan to hozirgi kungacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlarning rivojlanish jarayoni. “Pedagogika tarixi” fanining vazifalari: 1) milliy o’z-o’zini anglash, kasbiy rivojlanish bilan bog’liqlikda umumiy va pedagogik madaniyatni shakllantirish; 2) pedagogik fikrlar rivojini tahlil etish va tizimlashtirish; pedagogik g’oyalarni tahlil etish asosida ularni o’quv-tarbiya jarayoniga tatbiq etish.
PEDAGOGIKA TARIXINI O’RGANISH MANBALARI: 1) arxeologik yodgorliklar; 2) qo’lyozmalar; 3) xalq og’zaki ijodi; 4) adabiy yodgorliklar; 5) hujjatlar; 6) badiiy adabiyot; 7) memuarlar; 8) Sharq va G’arb mutafakkirlarining asarlari.
Eng qadimgi kishilarga xos bo’lgan xislatlar, ularning dastlabki, oddiy istaklari, orzu-umidlari qadimgi eposlarda aks etgan afsonaviy obrazlar hamda qahramonlar qiyofasida o‘z ifodasini topgan. Ruhga sig’inish (onimizm), ajdodlar ruhiga sig’inish (totemizm), sehrgarlik kabi diniy e’tiqodlar va marosimlar yoritilgan afsona va rivoyatlarda eng qadimiy ajdodlarimizning tafakkur dunyosi aks etgan. Eng qadimgi madaniy boyliklarimizni o‘rganishda quyidagi uch guruhga ajratilgan manbalarga tayanamiz: -Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan ko’rgazmali ashyolar. -Xalq og’zaki ijodi materiallari hamda yozma manbalar. -Buyuk adiblar, allomalarning ijodiy merosi.
Kishilar mehnat faoliyatini jamoa a’zolarining yosh jihatlariga ko’ra quyidagi uch guruh asosida tashkil etganlar. -bolalar va o’smirlar; -ijtimoiy hayot va mehnatda to’la ishtirok etuvchilar; -keksalar.
PEDAGOGIKA TARIXINI DAVRLASHTIRISH: Eng qadimgi davrlardan O’zbekiston Respulbikasi mustaqilligigacha (1991 y) bo’lgan davrda O’zbekistonda maktab, pedagogik fikrlar tarixi. O’zbekiston Respublikasi mustaqilligidan keyingi davrlarda (1991 yil, 31 -avgust) ta’lim – tarbiya va pedagogik fikrlar. Xorijda eng qadimgi davrlardan bugungi kungacha pedagogik fikrlar rivoji.
BIROQ PEDAGOGIKA TARIXINI INSONIYAT TARIXI BILAN BOG’LIQLIKDA O’RGANISH MAQSADIDA QUYIDAGI TARZDA DAVRLASHTISH MAQSADGA MUVOFIQ: 1) eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar; 2) VII asrdan XIV asrning birinchi yarmifacha O’rta Osiyoda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar; 3) Sharq Uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojllanishi; 4) XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movaraunnahrda tarbiya va maktab; 5) XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movaraunnahrda pedagogik fikrlar rivoji; 6) XVII asrdan XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji; 7) XIX asrning 2 -yarmi – XX asr boshida Turkiston o’lkasida tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar; 8) 1917 -1991 yillarda O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar rivoji; 9) Mustaqil O’zbekiston ta’lim tizimi. Mustaqillik yillarida pedagogik fikrlar rivoji; 10) eng qadimgi davrlardan XIX asrning birinchi yarmida jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi; 11) XIX asrning 2 -yarmi – XX asrda jahon pedagogika faning rivoji; 12) hozirgi davrda jahon mamlakatlari ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji.
Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda Baqtriya, Xorazm, So’g’diyona, Marg’iyona, Parfiya hamda Parkana kabi davlatlarida turli qabila va elatlar yashagan. Ular saklar, massagetlar, so’g’diyonalar, xorazmiylar, boxtarlar, chochliklar, parkanaliklar kabi qabila va urug’lardan iborat bo’lib, hozirgi Markaziy Osiyo hududida yashovchi xalqlarning ajdodlari hisoblanadilar. Eramizdan oldingi asrning birinchi yarmida qadimiy davlatlar: Baqtriya va So’g’diyona, Marg’iyona, Xorazm, Parkana, Parfiya kabi o’lkalarda xalq xo’jaligining turli sohalarida rivojlanish va taraqqiyot ro’y bergan. Eramizdan oldingi IX-VI asrlarda paydo bo’lgan Ahmoniylar, eramizdan avvalgi III asr o’rtalarida tashkil topgan Grek-Baqtriya, eramizning I asrida tashkil topgan Kushonlar, eramizning V asrda yuzaga kelgan Eftalitlar, so’ngra Sosoniylar va nihoyat Turk hoqonligi davlatlarida ijtimoiy madaniyat yuksala bordi.
Hozirgi turkiy va forsiyzabon xalqlarning bizgacha yetib kelgan muhim arxeologik topilmalari, tarixchilar, adabiyot va san’at namoyandalarining ijodiy merosi, san’at va adabiy asarlarning namunalari Ajdolarimiz tomonidan qo’lga kiritilgan qadimiy madaniyati tarkibidan ta’lim tarbiyaga oid merosi hisoblanadi. Bunday muhim manbalar sirasiga yunon olimlari Gerodot, Suqrot, Plutarx, Polienlarning tarixiy, geografik hamda axloqiy asarlari, allomalarimiz Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Qoshg’ariy, faylasuf, sharqshunos va tarixchi olimlar: ye. E. Bertels, S. P. Tolstov, V. V. Braginskiy, I. M. Mo’minov, B. Gafurov, I. V. Stebleva, A. O. Makovelskiy, Y. Jumaboev, M. IShoqov, adabiyotshunoslar A. Qayumov, N. Mallaev, N. Rahmonov, pedagog-olimlar O’. Aleuov, M. Orifiy va boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar kiradi.
Eng qadimgi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelmagan. Turkiy va forsiyzabon xalqlarning hayot kechirish san’ati, donolik majmuasi sifatida yuzaga kelib, borliqqa amaliy munosabatda bo’lishning namunasi tarzida e’tirof etilgan ma’naviy madaniyat yodgorliklari qadimgi grek tarixchisi Gerodotning Tarix, Strabonning Geografiya hamda Mahmud Qoshg’ariyning Devonu lug’atitturk kabi asarlari, shuningdek, Urxun-yenisey bitiklari kabi adabiy-tarixiy manbalarda saqlangan va ular orqali bizgacha yetib kelgan. Ushbu yodgorliklar mohiyatini o’rganish insonning shakllanishida moddiy va ma’naviy madaniyat qay darajada katta rol o’ynaganligidan dalolat beradi.
PIKTOGRAFIK YOZUVLAR – SURATLI YOZUV
IDEOGRAFIK YOZUVLAR – BELGILI, GRAFIKLI YOZUVLAR