Kitoblar tarixi – History of books
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda ham kuzatib boring:
Orbita . U Z
Kitob bosishning ixtiro qilinishi
Ehtimolki, kitob bosish g‘oyasi muhrlar orqali vujudga kelgandir. VII-VIII asrlardayoq, yaqin sharqda va yevropada bosma naqsh tushirilgan matolar tayyorlangan. Ko‘p marta takrorlanadigan shakllarni bosish uchun, maxsus muhrlardan foydalanishgan. O‘rta asrlarda xattotlar, nusxa ko‘chiruvchi va kotiblar o‘z ism shariflari yoki, muallif ism sharifini yozish uchun ham muhrdan foydalanishgan. Shuningdek, o‘rta asrlarga doir qo‘lyozmalarning ko‘pchiligida matn satri boshidagi birinchi asosiy harf jimjimador ko‘rinishda, maxsus muhrlangan tarzda namoyon bo‘ladi. Buning sababi oddiy – agar matnni nisbatan tez yozish imkonli bo‘lgan bo‘lsa ham, ramzlar va turli shakldagi ifodalardan iborat bo‘lgan ism shariflar bosh harflarini yozish va bezashga ko‘p vaqt ketgan. Shuning uchun, bunday ishlarni avvaldan maxsus tayyorlangan muhrlar yordamida osongina bajarishgan. Bu ayniqsa xattot va nusxa ko‘chiruvchilarga qulay bo‘lgan. Katta hajmli qo‘lyozmalarni ko‘chirishda eng ko‘p uchraydigan so‘zlar, va tasvirlarni qayta qayta yozish o‘rniga, muhr yordamida osongina bosib ketish, ham vaqtni tejardi, ham, sifatni oshirardi. Bosma nusxalar esa, o‘yin qartalari va arzon-garov tasviriy ishlanmalar (masalan, ommabop va savdosi chaqqon bo‘lgan, ikonalar), shuningdek, xaritalarni tayyorlashda ko‘proq qo‘llanilgan. Bunday gravyurlar avvaliga faqat tasvirdan iborat bo‘lgan. Keyinroq esa, bir necha satr matn ham qo‘shib bosila boshlangan. Gravyura bosishdan kitob bosishga o‘tish uchun faqat bittagina qadam tashlash qolgan edi. Mantiqan qaralganda bu jarayon evolyutsiyasi quyidagicha bo‘lgan: avvaliga taxta yoki metall doskalarga tasvirni o‘yib tushirib, u orqali qog‘oz yoki matoga tasvirni bosib chiqarishni yo‘lga qo‘yishgan. Bunday tasvir ostidagi bir-ikki satr matn qo‘lda yozib chiqlgan. Keyinroq, doskaning o‘zida matnni teskari tartibda o‘yib yozib, uni ham tasvir bilan birvarakayiga bosishga o‘tishgan. Shu tahlit ish, doskada matnning o‘zini, bezak va tasvirlarsiz teskari tartibda o‘yib ishlash va uni qog‘ozga yoki, matoga bosishga yetib kelgan.
Bunday yo‘sinda bosilgan dastlabki kitoblar hajman kichik bo‘lgan. Biz ularni kichik risola (broshyura) deb atagan bo‘lardik. Bunday kitoblar, haqiqiy qo‘lyozma kitob sotib olishga imkoni yo‘q, ammo savodli o‘rta va quyi ijtimoiy sinflarga mo‘ljallangan bo‘lgan. Bunday usulda bosilgan kitoblarning adadi, dastabki matn o‘yish va boshqa tayyorgarlik harajatlari, shuningdek qog‘oz va siyoh sarfini qoplaydigan darajada katta bo‘lishi kerak edi. Bu nuqtai nazardan esa, diniy ta’limotga oid kitoblar ayni muddao bo‘lib, bunga misol tariqasida o‘rta asr noshirlari ishiga taaluqli «Kambag‘allar Injili» yoki, « Insonning qutqarilish ko‘zgusi » nomli kitoblarni keltirish mumkin. « Kambag‘allar Injili » , haqiqiy qo‘lyozma va to‘liq hajmdagi variantidan birmuncha farq qilib, u Injilning faqat ma’lum qismlaridan iborat bir necha o‘n sahifa matn va tasvirlardan iborat bo‘lgan. Shuningdek, o‘rta asrlarda eng ko‘p adadda chop etilgan arzon nashrlardan yana mashhurlari – « Masiyhning hayoti va ishtiyoqi » nomli (u ham diniy tematikada) shuningdek, lotin grammatikasiga oid Eliy Donatning « Grammatika » si, hamda, « Aleksandr Gallning ham « Grammatika » sini e’tirof etiladi.
Yuqorida sanab o‘tilgan kabi kitoblarni chop etish texnikasi quyidagicha bo‘lgan: qattiq yog‘ochdan (nok, yong‘oq yoki palmadan) 2 sm qalinlikdagi va to’g’ri to‘rtburchak shaklidagi doska tayyorlangan. Uning sirti tep-tekisligiga ishonch hosil qilinmagunicha, yaxshilab ishqalanib sayqallangan. Keyingi jarayonda, doskaning silliqlangan sirtiga qog‘ozga qo‘lda mohirona chizilgan tasvir yoki matn yopishtirib chiqilgan. Keyin o‘tkir pichoq bilan o‘sha harflarning shaklini zaruriy yo‘nalishda yog‘ochga o‘yib chiqib, shakl-qolip chiqarishgan. Natijada, butun doska tekisligi bo‘ylab taqsimlangan yaxlit tasvir yoki bir-butun matn paydo bo‘lgan. Mazkur qolip-doskaga, bo‘yoqni surtib chiqib, uning ho‘lligidayoq ustiga qog‘oz yoki matoni bosib, quritib olishgan. Vaqt o‘tishi bilan bu texnika takomillashib, harflarni o‘yish o‘rniga yo‘nishni qo‘llay boshlashdi. Yog‘och doskadagi bo‘rtib chiqqan teskari matn ko‘rinishidagi bu usul bosish sifatini yanada oshirdi. Qolaversa, endilikda bosmaxona ustalari, yog‘och taxtachaning har ikkala tarafidan foydalan boshlashdi.
Bunday kitoblarning qo‘lyozmalarga nisbatan arzonligi, ularga bo‘lgan talabning ortishiga va barqaror bo‘lishiga zamin hozirladi. Bu esa, kitob bosish hunariga bo‘lgan qiziqishni ham kuchaytirib yubordi. Ravshanki, matnlarni o‘yib, yoki, yo‘nib chiqish mashaqqatli va ko‘p vaqt hamda, sabr-toqat talab qiladigan mayda ish bo‘lgan. Har bir kitob uchun bir necha shunday doska tayyorlash kerak edi va u mazkur kitobdan boshqasi uchun mutlaqo yaramasdi. Bu ish bilan shug‘ullangan ko‘plab ustalarda, mazkur jarayonni tezlashtiradigan, hech bo‘lmasa yengillashtiradigan biror bir yo‘l topish fikri doimiy bo‘lgan bo‘lsa kerak. Bunday ishni yengillashtiradigan yagona usul esa – harakatlanuvchi harflarni tayyorlash edi. Bunday harflar uchun maxsus qoliplarni yoki andozalarni tayyorlab olinsa, ular uzoq yillar davomida va har qanday hajmdagi matnlarni terishga xizmat qilishi mumkin edi.
Bu g‘oyaning ilk marta amaliy tadbiq etilishini Olmoniyalik Iogann Gutenberg tomonidan amalga oshirildi. Gutenberg Maynts shahrida, qadimiy zodagonlar sulolasidan bo‘lmish – Gontsfleyshlar xonadonida tug‘ilgan. 1420-yilda u Mayntsni tark etib, hunar o‘rganishga kirishadi va Gontsfleysh familiyasidan voz kechib, onasining familiyasi – Gutenbergni tanlaydi. 1440-yilda Strasburgda yashayotga chog‘ida Gutenberg o‘zining dastlabki kitob bosish dastgohini yasaydi. 1448-yilda u Mayntsga qaytib keldi va kitob bosish ishini keng yo‘lga qo‘yib yubordi. Gutenberg 1468-yilda vafot etgan. U raqobatchilardan holi bo‘lish uchun, o‘z dasgohini qat’iy sir tutgan va yashirin ravishda ishlagan. Shu tufayli, Gutenbergning kitob bosish dastgohini qanday qilib yasagani va takomillashtirganligini faqat taxminan tiklash mumkin holos. Ma’lumotlarga qaraganda, Gutenbergning dastlabki yig‘ma dastgohi yog‘ochdan ishlangan ekan. XVI-asrning boshida, Gutenberg bosmaxonasi va dastgoh shriftlarini ko‘rganlar bor ekan. Uning alohida qilib ishlangan harflari o‘rtasidagi teshikcha orqali chilvir ip bilan o‘zaro mahkamlanib, keyin esa qog‘ozga bosilgan. Lekin, bunday ish uchun yog‘och materiali nobop bo‘lib, uning nalik ta’sirida ishib yoki, kichrayib qolishi, bitta matndagi harflar shakli va o‘lchamlarini turlicha qilib yuborgan. Bu kamchilikni bartaraf etishga urinib, Gutenberg, harflarni yumshoq metallar (masalan, qo‘rg‘oshindan) tayyorlashni yo‘lga qo‘ygan. Tez orada unga, harflarni o‘yib emas, metallni eritib quyish orqali tayyorlash fikri kelgan bo‘lsa kerak. Bu ham oson va tezkor tayyorlash usuli bo‘lar edi. Oqibatda Gutenberg ustaxonasida temirdan quyib tayyorlangan harf andozalar – literlar paydo bo‘ldi. Keyin ularni metall plastinka (odatda u misdan tayyorlangan) ustida bo‘lg‘a bilan urib chiqib, o‘sha plastinka sirti bo‘ylab harflarning ko‘p sonli qoliplarini tayyorlab chiqishgan. Bunday usulda tayyorlangan matritsa, ko‘p marta qo‘llashga yaroqli bo‘lib, u orqali har qanday hajm va mazmundagi kitoblarni tezkor va ko‘p adadda bosish imoniyati paydo bo‘ldi. Gutenbergning ixtirosi matbaachilikda, nafaqat bu sohada, balki insoniyat tamadduni tarixida inqilob yasadi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Zero, u tufayli, insoniyatning ming yillar davomida to‘plagan bilimlarini egallash osonlashdi.
Maynts shahar muzeyida saqlanayotgan Gutenberg nashr qilgan Injil nusxasi.
Gutenberg chop etgan ilk kitoblar – Donat muallifligidagi grammatika (13 ta nashrda) va kalendar edi. 1455-yilda u murakkabroq vazifa – 1286 sahifalik Injil (3400000 ta bosma harf) kitobini nashr qildi. Bu nashrda asosiy matn tipografiya usulida bosilgan bo‘lib, badiiy bezatilga sahifalar va bosh harflarni baribir xattotlar qo‘lda yozib va chizib chiqishgan. Gutenberg ixtiro qiligan kitob bosish usuli amalda XVIII-asrgacha o‘zgarishlarsiz qoldi. Kitob bosishning butun insoniyatning ma’naviy va madaniy ehtiyojlari talablariga qanchalik javob bera olganligini, uning paydo bo‘lgan dastlabki yillariyoq isbotlab berdi. 1500 yilning o‘ziga keliboq butun ko‘hna qit’a bo‘ylab 30000 dan ziyod nomdagi va yuz minglab adaddadagi turli xil kitoblar paydo bo‘ldi. 1516-yilga kelib esa, Venetsiyalik tasviriy san’at ustasi Ugo da Karpi rangli bezaklar bosish usulini joriy qildi va o‘zi mukammallashtirib, yangicha usullarini kiritdi. Ugo da Karpining o‘zi ajoyib xattot va nusxa ko‘chiruvchi bo‘lib, uning usulida chop etilgan rangli bezakli kitoblarda avval bir xil rangli tonlar, keyin boshqa rangdagi tonlar navbati bilan bosilar edi. Shu usul bilan Ugo da Karpi buyuk rassom Rafaelning ko‘plab nodir asarlarini ko‘paytirgan.
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda ham kuzatib boring:
Kitoblar tarixi – History of books
Ushbu maqolada bir nechta muammolar mavjud. Iltimos yordam bering uni yaxshilang yoki ushbu masalalarni muhokama qiling munozara sahifasi. (Ushbu shablon xabarlarini qanday va qachon olib tashlashni bilib oling)
Ushbu maqola qo’rg’oshin bo’limi juda qisqa bo’lishi mumkin xulosa qilish uning asosiy fikrlari. Iltimos, ushbu yo’nalishni kengaytirish haqida o’ylang kirish uchun umumiy nuqtai nazarni taqdim eting maqolaning barcha muhim jihatlari. ( 2016 yil sentyabr )
Bu maqola uchun qo’shimcha iqtiboslar kerak tekshirish. Iltimos yordam bering ushbu maqolani yaxshilang tomonidan ishonchli manbalarga iqtiboslarni qo’shish. Resurs manbasi bo’lmagan material shubha ostiga olinishi va olib tashlanishi mumkin.
Manbalarni toping: “Kitoblar tarixi” – Yangiliklar · gazetalar · kitoblar · olim · JSTOR ( 2017 yil dekabr ) (Ushbu shablon xabarini qanday va qachon olib tashlashni bilib oling)
(Ushbu shablon xabarini qanday va qachon olib tashlashni bilib oling)
Tug’ilgan kun uchun kitobni bosib chiqarish, oltitaning to’rtinchisi Fikrlar yurishi ko’rsatilgan haykallar Berlin 2006 yil davomida zamonaviy bir to’plamni namoyish etadi kodeks kitoblar.
Kitoblar tarixi 1980-yillarda tan olingan o’quv intizomiga aylandi, ushbu fanga hissa qo’shganlar orasida soha mutaxassislari bor. matnli stipendiya, kodikologiya, bibliografiya, filologiya, paleografiya, san’at tarixi, ijtimoiy tarix va madaniy tarix. Uning asosiy maqsadi – bu kitob nafaqat uning tarkibidagi matn, balki ob’ekt sifatida, o’quvchilar va so’zlarning o’zaro ta’sirini o’tkazuvchi kanal ekanligini namoyish etish.
Tomonidan tanilgan bosmaxona evolyutsiyasidan oldin Gutenberg Injil, har bir matn o’z qo’li bilan yaratilgan noyob maqola bo’lib, u yozuvchi, egasi, kitob biriktiruvchisi va rassom tomonidan kiritilgan dizayn xususiyatlari bilan moslangan. [1] Kitobning har bir tarkibiy qismini tahlil qilishda uning maqsadi, qaerda va qanday saqlanganligi, kim o’qiganligi, davr g’oyaviy va diniy e’tiqodlari va o’quvchilar matn ichidagi o’zaro aloqalari aniqlanadi. Ushbu tabiatning dalillari etishmasligi ham, ushbu kitobning tabiati to’g’risida qimmatli ma’lumot qoldiradi.
Mundarija
- 1 Kelib chiqishi
- 2 Xronologiya
- 3 Gil tabletkalari
- 3.1 Xoch mixi va shumer yozuvi
- 5.1 Yaponiya
- 6.1 Florensiya kodeksi
- 8.1 Yunoniston va Rim
- 8.2 Tavsif
- 8.3 Kitob madaniyati
- 8.4 Yunonistonda kitoblarning ko’payishi va saqlanishi
- 8.5 Rimda kitob ishlab chiqarish
- 10.1 Monastirlardagi kitoblar
- 10.2 Kitoblarni nusxalash va saqlash
- 10.3 The stsenariy
- 10.4 12-asrda adabiy nashrdan o’zgarish
- 11.1 E’tiborli bosib chiqarish bosqichlari ro’yxati
- 12.1 Kechki zamonaviy davr
- 12.2 Zamonaviy davr
- 12.3 Elektron kitoblar va kitobning kelajagi
- 13.1 Brayl shrifti ishlab chiqarish
- 13.2 Og’zaki kitoblar
- 17.1 Kitoblar
- 17.2 Davriy nashrlar
Kelib chiqishi
Kitob tarixi 20-asrning ikkinchi yarmida tan olingan ilmiy intizomga aylandi. Bunga yordam bergan Kichik Uilyam Ivins “s Bosib chiqarish va vizual aloqa (1953) va Anri-Jan Martin va Lucien Febvre “s L’apparition du livre (Kitobning kelishi: bosmaxonaning ta’siri, 1450-1800) 1958 yilda ham Marshall Makluan “s Gutenberg Galaktikasi: tipografik odamning yaratilishi (1962). Kitob tarixidagi yana bir taniqli kashshof Robert Darnton. [2]
Xronologiya
Kitob tarixi. Bilan boshlanadi yozuvni rivojlantirish kabi turli xil ixtirolar qog’oz va bosib chiqarish, va zamonaviy biznesga qadar davom etmoqda kitob bosib chiqarish. Kitoblarning eng qadimgi tarixi aslida bugungi kunda “kitoblar” deb nomlanadigan narsadan oldinroq bo’lgan va planshetlar, varaqlar va varaqlardan boshlanadi. papirus. Keyin ma’lum bo’lgan qo’l bilan bog’langan, qimmatbaho va murakkab qo’lyozmalar kodlar paydo bo’ldi. Ular yo’l berishdi bosma bosilgan hajmlar va oxir-oqibat bugungi kunda keng tarqalgan ommaviy bosma tomeslarga olib keladi. Zamonaviy kitoblar paydo bo’lishi bilan hatto jismoniy mavjudotga ega bo’lmasligi mumkin elektron kitob. Kelishi bilan kitob ham nogironlar uchun yanada qulayroq bo’lib qoldi Brayl shrifti va og’zaki kitoblar.
Gil tabletkalari
Qo’shimcha ma’lumotlar: Gil tabletka
A Shumer gil tabletka, hozirda joylashgan Sharq instituti da Chikago universiteti, she’r matni bilan yozilgan Inanna va Ebih ruhoniy tomonidan Enheduanna, nomi ma’lum bo’lgan birinchi muallif [3]
Gil tabletkalari ishlatilgan Mesopotamiya miloddan avvalgi 3 ming yillikda. Kalamus, uchburchak shaklidagi asbob, nam gilda belgilar yasashda foydalanilgan. Tabletkalarni quritish uchun odamlar olov ishlatar edilar. Da Nineviya, miloddan avvalgi VII asrga oid 20000 dan ortiq planshetlar topilgan; bu podshohlarning arxivi va kutubxonasi edi Ossuriya, ularning ixtiyorida nusxa ko’chirish va tabiatni muhofaza qilish bo’yicha mutaxassislarning ustaxonalari bo’lgan. Bu kitoblarga nisbatan tashkiliylikni, tabiatni muhofaza qilishni, tasniflashni va boshqalarni nazarda tutadi. Tabletkalar XIX asrga qadar dunyoning turli burchaklarida, jumladan Germaniya, Chili, Filippin va Sahroi Kabirda ishlatilgan. [4] [5]
Xoch mixi va shumer yozuvi
Yozuv yozuvlarni yuritish shakli sifatida paydo bo’lgan Shumer miloddan avvalgi to’rtinchi ming yillikda mixxat yozuvi. Yuridik shartnomalarni ro’yxatdan o’tkazish, aktivlar ro’yxatini tuzish va oxir-oqibat Shumer adabiyoti va afsonalarini yozish uchun ishlatiladigan mixxat yozuvi aks etgan ko’plab loydan yasalgan lavhalar topildi. Qadimgi maktablar miloddan avvalgi II ming yillikdanoq arxeologlar tomonidan topilgan bo’lib, u erda o’quvchilarga yozuv san’ati o’rgatilgan.
Papirus
Asosiy maqola: Papirus
The O’liklarning kitobi ning Hunefer, v. Miloddan avvalgi 1275 yil, siyoh va pigmentlar papirus, ichida Britaniya muzeyi (London)
Ildiz suyaklaridan ajratib olingandan so’ng Papirus qamish, ketma-ket qadamlar (namlash, bosish, quritish, yopishtirish va kesish) o’zgaruvchan sifatli vositalarni ishlab chiqardi, ulardan eng yaxshisi muqaddas yozuv uchun ishlatilgan. [6] Yilda Qadimgi Misr, papirus yuzalarni yozish vositasi sifatida ishlatilgan, ehtimol undan ham erta Birinchi sulola, ammo birinchi dalillar Kingning hisob kitoblaridan olingan Neferirkare Kakai ning Beshinchi sulola (taxminan miloddan avvalgi 2400 yil). [7] Yozish uchun kalamus, qamishning poyasi bir nuqtaga qadar o’tkirlashgan yoki qushlarning patlari ishlatilgan. Misr yozuvi ulamolar deb nomlangan ieratik yoki sakkizinchi yozuv; emas ieroglif, ammo soddalashtirilgan shakl qo’lyozma yozishga ko’proq moslangan (ierogliflar odatda o’yib yozilgan yoki bo’yalgan). Misrliklar papirusni O’rta er dengizi tsivilizatsiyalariga, shu jumladan Yunonistonga va Rimga eksport qildilar, u erda pergament paydo bo’lguncha ishlatilgan. [8]
Papirus kitoblar a shaklida bo’lgan aylantirish umumiy uzunligi 10 metr va undan ortiq bo’lgan bir nechta choyshab yopishtirilgan. Ba’zi kitoblar, masalan, hukmronlik tarixi Ramses III, uzunligi 40 metrdan oshiq edi. Kitoblar gorizontal ravishda chiqarildi; matn bir tomonni egallagan va ustunlarga bo’lingan. Sarlavha kitobni o’z ichiga olgan silindrga yopishtirilgan yorliq bilan ko’rsatilgan. Ko’plab papirus matnlari qabrlardan keladi, u erda ibodatlar va muqaddas matnlar saqlangan (masalan O’liklarning kitobi, miloddan avvalgi 2-ming yillik boshlaridan).
Sharqiy Osiyo
Xitoyning bambukdan tayyorlangan kitobi
Kitoblarni kiritishdan oldin, yozish suyak, chig’anoqlar, yog’och va ipak ichida keng tarqalgan edi Xitoy miloddan avvalgi II asrdan ancha oldin, qadar qog’oz milodiy I asr atrofida Xitoyda ixtiro qilingan. Xitoyning birinchi taniqli kitoblari jiance yoki jiandu, kanop, ipak yoki charm bilan bog’langan ingichka bo’linib quritilgan bambukdan yasalgan rulonlardan yasalgan. [9] Qog’oz yaratish uchun tutning qobig’idan foydalangan holda jarayonning kashf etilishi bilan bog’liq Tsay Lun (Kar-Shunning amakivachchasi), lekin u yoshi kattaroq bo’lishi mumkin. [10] Matnlar tomonidan takrorlangan yog’och bloklarini bosib chiqarish; buddaviy matnlarning tarqalishi katta hajmdagi ishlab chiqarishga asosiy turtki bo’ldi. Kitobning formati katlamalarning oraliq bosqichlari bilan rivojlangan kontsertina -sayt, bir chekkada bog’langan varaqlar (“kapalaklar kitoblari”) va boshqalar.
Hech qanday aniq sana yo’q bo’lsa-da, eramizning 618-907 yillarda – Tan sulolasi davri – Xitoyda birinchi kitoblar chop etila boshlandi. [11] [12] Hozirgacha mavjud bo’lgan eng qadimiy bosma kitob – bu asar Diamond Sutra va Tang sulolasi davrida bizning eramizning 868 yiliga to’g’ri keladi. [11] The Diamond Sutra usuli bilan bosilgan yog’och bloklarini bosib chiqarish Matnni bosib chiqarish kerak bo’lgan qattiq usul, asosan, so’zlarni yozuv yuzasiga muhrlash uchun ishlatilishi mumkin. [13] Woodblock bosib chiqarish kitobni bosib chiqarishning dastlabki bosqichlarida allaqachon qo’lda yozilgan matnlarni ko’paytirish uchun keng tarqalgan jarayon edi. Ushbu jarayon nihoyatda uzoq vaqt talab qildi. [14]
Yog’och bloklarni bosib chiqarish juda nozik va ko’p vaqt talab qiladigan jarayon tufayli, Bi Sheng, bosib chiqarish tarixining asosiy ishtirokchisi, jarayonini ixtiro qildi ko’chma turdagi bosib chiqarish (Milodiy 1041-1048). [14] [15] Bi Sheng yozma matnni shakllangan belgilar turlaridan foydalangan holda nusxalash mumkin bo’lgan bosib chiqarish jarayonini ishlab chiqdi, eng dastlabki turlari seramika yoki gil material. [14] [15] Ko’chma turdagi bosib chiqarish usuli keyinchalik mustaqil ravishda ixtiro qilinadi va takomillashtiriladi Yoxannes Gutenberg. [16]
Yaponiya
XVII asrning boshlarida Yaponiyada juda ko’p sonli tafsilotlarga yo’naltirilgan matnlar ishlab chiqarila boshlandi. Masalan, Xitomi Xitsudai oltmish yil davomida o’z kitobida 499 turdagi qutulish mumkin bo’lgan gullar va hayvonlar to’g’risida dala yozuvlari olib bordi. Honchō shokkan (Shohlikning oshpazlik ko’zgusi). [17] Ushbu o’ta batafsil yozish uslubi avvalgi yillarda, savodli odamlarning aksariyati yuqori sinflardan iborat bo’lgan davr uchun xos bo’lgan. Ko’p o’tmay, savodxonlik darajasi yuzlab (ba’zi ma’lumotlarga ko’ra minglab) maktablar bolalarga geografiya, tarix va shaxsiy hunarmandchilik va chaqiriq so’zlarini o’rgatganligi sababli o’sishni boshladi. [18] Juda batafsil uslub hali ham saqlanib qoldi, chunki u ko’plab gazetalarda izchil bo’lib, ijtimoiy leksikon sifatida paydo bo’ldi. Ba’zi hollarda oilaviy almanaxlar va entsiklopediyalar mintaqaviy ravishda birlashtirildi. [17]
Juda batafsil yozilgan shakl saqlanib qolgan bo’lsa-da, 1670-yillarda ommabop o’quvchilar uchun yozilgan oddiyroq o’qish uslubi shakllandi. Bu birinchi marta kitob sotib oluvchilar uchun deyarli to’g’ridan-to’g’ri yozilgan oddiyroq xalq tili bilan ajralib turardi. Ushbu asl fantastik ertaklar oddiy samuraylar va oddiy shaharliklar orasida mashhur bo’lgan. Asarlar badiiy adabiyotlar doirasidan tashqarida, shuningdek, ushbu mavzuga ixtisoslashgan ba’zi bir hunarmandchilik va qo’llanmalar tasvirlangan. [17] Ko’proq ommalashgan ushbu kitoblarning yozilishi yangi paydo bo’lgan skript shakli edi. Mualliflar birinchi marta “ommaviy o’qish” g’oyasi bilan birinchi marta shug’ullanishlari kerak edi. Mualliflar o’z auditoriyalarining turli xil ijtimoiy qatlamlarini hisobga olishgan va oddiy odamga “matnning so’zlari va tasvirlarini tushunarli bo’lgan umumiy ma’lumot shakllarini” o’rganishlari kerak edi. [17]
Mualliflar soddalashtirilgan yozuvlari bilan yangi bozorga chiqishdi. Ushbu to’siqdan o’tib, ular belgilangan hunarmandchilik va ijtimoiy leksikonlar haqida ko’proq yozishni boshladilar. Birinchi marta yozuvchilar bir paytlar xususiy bilimlarni ommaviy qilish imkoniyatini ochdilar va ko’proq mintaqaviy ma’lumot qo’llanmalariga o’tdilar. [17] Shunga qaramay, tafsilotlar yo’naltirilgan yozuv davom etdi, chunki yozuv “o’zgarishlarga qarshi doimiylikni o’lchash uchun miqdoriy dalil” bo’lishi kerak bo’lgan narsa sifatida tushunildi. [19] Yaponiya bo’ylab savodxonlikning oshishi va mualliflarning ko’payishi yozishni yarim avtonom tizimga aylantirdi, ammo XVII asr oxirida tsenzuraning holatlari mavjud edi. Landshaftning keng tasviriga qaramay, hukumat vakolatlari harbiy mavzular, masalan, harbiy uylar, tashqi ishlar, nasroniylik va boshqa heterodoksal e’tiqodlar va hozirgi voqealarni bezovta qiladigan joylarni jamoat ishlaridan chetda qoldirdi. Ushbu tsenzuraning kamchiliklari bor edi, chunki ijtimoiy sharhlar ushbu ma’lumot tezroq mavjud bo’lgan yuqori ijtimoiy kastada qoldi. [17] Ushbu tsenzuralarga qaramay, Yaponiyada ommaviy o’qishlar ko’payib bordi va yangi mavzular paydo bo’ldi, ular turli xil mavzularda bo’lsa ham yuqori elita va o’rtamiyona xalqlar o’rtasida taqsimlanishi mumkin edi.
Amerikaning kolumbiyalikgacha bo’lgan kodeklari
Mesoamerikada ma’lumotlar uzun qog’ozli qog’ozlarga, agav tolalariga yoki hayvonlarning terilariga yozib qo’yilgan, so’ngra buklangan va yog’och qoplamalar bilan himoyalangan. Ular milodiy III-VIII asrlar orasida Klassik davrdan beri mavjud bo’lgan deb o’ylashgan. Ushbu kodekslarning aksariyati astrolojik ma’lumotlar, diniy taqvimlar, xudolar haqidagi bilimlar, hukmdorlarning nasabnomalari, kartografik ma’lumotlar va o’lponlar to’plamini o’z ichiga olgan deb o’ylashgan. Ushbu kodlarning ko’pi ibodatxonalarda saqlangan, ammo oxir-oqibat ispan tadqiqotchilari tomonidan yo’q qilingan. [20]
Hozirgi vaqtda Kolumbiyadan oldingi to’liq yozilgan yagona tizim bu Maya yozuvi. Mayya bilan birga bir nechta boshqa madaniyatlar Mesoamerika, ustiga yozilgan konsertina uslubidagi kitoblar Amate qog’oz. Maya matnlari deyarli barchasi edi vayron qilingan madaniy va diniy asoslarda mustamlaka paytida ispanlar tomonidan. Omon qolgan bir nechta misollardan biri bu Drezden kodeksi. [21]
Garchi nutq orqali etkazilishi mumkin bo’lgan har qanday kontseptsiyani (zamonaviy bilan bir xil darajada) etkazishga qodir bo’lgan yozuv tizimiga ega bo’lgan mayyalar ko’rsatilgan. Yapon yozuv tizimi ), boshqa Mesoamerikalik madaniyatlar ko’proq ibtidoiy edi ideografik yozuv tizimlari shu kabi kontsertina uslubidagi kitoblarda mavjud bo’lib, ulardan biri Aztek kodlari.
Florensiya kodeksi
Ushbu davrni aks ettiruvchi mahalliy rassomlar tomonidan chizilgan 2000 dan ortiq illyustratsiyalar mavjud. Bernardino de Sahagun asteklar hayoti va ularning tabiiy tarixi haqida hikoya qiladi. Florensiya kodeksi asteklar madaniyati diniy kosmologiya va marosimlar, jamiyat, iqtisodiyot va tabiiy tarix haqida gapiradi. Qo’lyozma nahuatl tilida ham, ispan tilida ham joylashtirilgan. Florensiya kodeksining barcha o’n ikki jildining to’liq nahuatl matnining ingliz tiliga tarjimasi o’n yil davom etdi. Artur J.O. Anderson va Charlz Dibble o’n yillik ishlarini olib borishdi, ammo bu ularni Mezoamerikalik etnoxistoryaga muhim hissa qo’shdi. Yillar o’tib, 1979 yilda Meksika hukumati Florentsiya kodeksining to’liq rangli jildini nashr etdi. Endi, 2012 yildan boshlab, Meksika va Azteklar tarixi bilan qiziquvchilar uchun raqamli va to’liq foydalanish mumkin.
Florensiya kodeksi – bu 16-asrda ispan fransiskan ruhoniysi Bernardino de Sahagun tomonidan olib borilgan etnografik tadqiqot. Kodeksning o’zi aslida nomlangan La Historia Universal de las Cosas de Nueva España. [22] Bernardino de Sahagun ushbu loyihada 1545 yildan to vafotigacha 1590 yilda ishlagan. Florentsiya kodeksi o’n ikki kitobdan iborat. Uning uzunligi 2500 sahifani tashkil qiladi, ammo quyidagi toifalar bo’yicha o’n ikkita kitobga bo’lingan; Aztek odamlarining xudolari, marosimlari, omenlari va boshqa madaniy jihatlari.
Mum tabletkalari
Shaklida mumsimon tabletkalarni ushlab turgan ayol kodeks. Devorlarni bo’yash Pompei, milodiy 79 yilgacha.
Rimliklarga mum bilan qoplangan yog’och tabletkalar yoki pugillares ustiga yozish va o’chirish mumkin qalam. Qalamning bir uchi uchli, ikkinchisi sharsimon edi. Odatda ushbu planshetlar kundalik maqsadlarda (buxgalteriya yozuvlari, eslatmalar) va bolalarga yozishni o’rgatishda muhokama qilingan usullarga muvofiq ishlatilgan Kvintilian uning ichida Oratoriya instituti X bob 3. Ushbu planshetlardan bir nechtasini kodeksga o’xshash shaklda yig’ish mumkin edi. Shuningdek, kodeks so’zining etimologiyasi (yog’och blok) uning yog’och mumsimon tabletkalardan paydo bo’lishi mumkinligini taxmin qilmoqda. [23]
Pergament
Asosiy maqola: Pergament
Pergament asta-sekin papirusni almashtirdi. Legend o’z ixtirosini quyidagiga bog’laydi Eumenes II, qiroli Pergamon, undan “pergamin” nomi paydo bo’ldi, u “pergament” ga aylandi. Miloddan avvalgi III asrda uning ishlab chiqarilishi boshlangan. Hayvonlarning (qo’ylar, qoramollar, eshaklar, antilopalar va boshqalar) terilari yordamida tayyorlangan pergament vaqt o’tishi bilan osonroq saqlanib qoldi; u yanada qattiqroq edi va matnni o’chirishga imkon berdi. Material juda kamligi va hujjat tayyorlash uchun zarur bo’lgan vaqt tufayli juda qimmat vosita edi. Vellum pergamentning eng yaxshi sifati.
Yunoniston va Rim
Papirus varag’i lotin tilida “volumen” deb nomlanadi, bu so’z “aylanma harakat”, “rulon”, “spiral”, “girdob”, “inqilob” ni anglatadi (ehtimol “aylanmoq” ning zamonaviy inglizcha talqiniga o’xshashdir) ) va nihoyat “yozuv qog’ozi, o’ralgan qo’lyozma yoki kitob.” VII asrda Seviliyalik Isidor kodeks, kitob va scroll-ning o’zaro bog’liqligini tushuntiradi Etimologiyalar (VI.13) quyidagicha:
Kodeks ko’plab kitoblardan iborat (kutubxona); kitob bitta varaqdan (voluminis). U magistrallardan metafora orqali kodeks deb ataladi (dumaloq) daraxtlar yoki uzumzorlar xuddi go’yo yog’och zaxiradagidek, chunki u o’zida novdalar singari ko’plab kitoblarni o’z ichiga oladi.
Tavsif
O’tkazish ikki vertikal yog’och o’qlar atrofida o’ralgan. Ushbu dizayn faqat ketma-ket foydalanishga imkon beradi; bittasi yozilgan tartibda o’qishga majburdir va matndagi aniq nuqtaga bevosita kirish uchun marker qo’yish mumkin emas. Uni zamonaviy videokassetalar bilan taqqoslash mumkin. Bundan tashqari, o’quvchi vertikal yog’och rulonlarni ushlab turish uchun ikkala qo’lini ishlatishi kerak va shuning uchun bir vaqtning o’zida o’qish va yozish mumkin emas. Bugungi kunda keng tarqalgan yagona yahudiy yahudiydir Tavrot.
Kitob madaniyati
Mualliflari Antik davr nashr etilgan asarlariga nisbatan hech qanday huquqqa ega emas edi; na mualliflarning, na nashrning huquqlari mavjud edi. Har bir inson matnni qayta nusxalashi va hatto uning tarkibini o’zgartirishi mumkin edi. Yozuvchilar pul topdilar va mualliflar asosan shon-sharafga sazovor bo’lishdi, agar homiy naqd pul bermasa; kitob o’z muallifini mashhur qildi. Bu an’anaviy madaniyat tushunchasini ta’qib qildi: muallif u taqlid qilgan va takomillashtirishga harakat qilgan bir nechta modellarga yopishib oldi. Muallifning maqomi mutlaqo shaxsiy deb hisoblanmagan.
Siyosiy va diniy nuqtai nazardan, kitoblar juda erta tsenzuraga olingan: asarlari Protagoralar tarafdori bo’lgani uchun yoqib yuborilgan agnostitsizm va xudolarning mavjudligini yoki yo’qligini bilishning iloji yo’qligini ta’kidladilar. Odatda madaniy to’qnashuvlar kitoblarni yo’q qilishning muhim davrlariga olib keldi: 303 yilda imperator Diokletian nasroniy matnlarini yoqib yuborishni buyurdi. Biroz Nasroniylar keyinchalik yonib ketgan kutubxonalar va ayniqsa bid’at yoki kanonik bo’lmagan nasroniy matnlari. Ushbu amaliyotlar insoniyat tarixida uchraydi, ammo bugungi kunda ko’plab xalqlarda tugagan. Hozirgi kunda ham bir nechta xalqlar kitoblarni katta tsenzuraga olib boradi va hatto yoqib yuboradi.
Ammo kitoblar elita uchun ajratilgan bo’lsa, unchalik ko’rinmaydigan, ammo shunga qaramay samarali tsenzuraning shakli mavjud; kitob dastlab ifoda erkinligi vositasi bo’lmagan. Bu imperator davrida bo’lgani kabi siyosiy tizim qadriyatlarini tasdiqlash uchun xizmat qilishi mumkin Avgust, o’zini mohirona mualliflar bilan mohirona o’rab olgan. Bu siyosiy hokimiyat tomonidan ommaviy axborot vositalarini nazorat qilishning yaxshi qadimiy namunasidir. Biroq, xususiy va jamoat tsenzurasi turli shakllarda bo’lsa ham zamonaviy davrda davom etdi.
Yunonistonda kitoblarning ko’payishi va saqlanishi
Qadimgi kitoblar haqida ozgina ma’lumot Gretsiya omon qoladi. Bir nechta vazalarda (miloddan avvalgi VI va V asrlar) volumina tasvirlari bor. Shubhasiz kitoblar savdosi keng bo’lmagan, ammo kitoblar savdosiga bag’ishlangan bir nechta saytlar mavjud edi.
Kitoblarning tarqalishi, ularni kataloglashtirish va saqlashga e’tibor hamda adabiyotshunoslik davrida rivojlandi Ellistik misolida keltirilgan bilimga bo’lgan intilishga javoban katta kutubxonalar yaratish bilan davr Aristotel. Ushbu kutubxonalar, shubhasiz, siyosiy nufuzning namoyishi sifatida qurilgan:
- The Iskandariya kutubxonasi, tomonidan yaratilgan kutubxona Ptolemey Soter va tomonidan o’rnatildi Demetrius Phalereus (Faleron Demetrius). Uning tarkibida 500,900 jild bor edi Museion bo’lim) va Serapis ibodatxonasida 40 000 (Serapion). Misrga tashrif buyuruvchilarning yuklaridagi barcha kitoblar ko’zdan kechirildi va ularni nusxalash uchun saqlash mumkin edi. Miloddan avvalgi 47 yilda muzey qisman yo’q qilingan.
- Kutubxona Pergamon tomonidan tashkil etilgan Attalus I; unda Serapionga ko’chirilgan 200000 jild bor edi Mark Antoniy va Kleopatra, Museion vayron qilinganidan keyin. Serapion 391 yilda qisman vayron qilingan va oxirgi kitoblar milodiy 641 yilda yo’q bo’lib ketgan Arab zabt etish.
- Kutubxona Afina, Ptolemaion, yo’q qilinganidan keyin ahamiyat kasb etdi Iskandariyadagi kutubxona ; The Pantainos kutubxonasi, milodiy 100 yil atrofida; kutubxonasi Hadrian, milodiy 132 yilda.
- Kutubxona Rodos, raqobatdosh bo’lgan kutubxona Iskandariya kutubxonasi.
- Kutubxona Antioxiya, jamoat kutubxonasi Kalsiyning eyforiyasi III asrning oxirlarida direktor bo’lgan.
Kutubxonalarda nusxa ko’chirish ustaxonalari mavjud bo’lib, kitoblarning umumiy tashkil etilishi quyidagilarga imkon berdi:
- Har bir matn namunasini saqlash
- Tarjima (the SeptuagintInjil, masalan)
- Nusxasi uchun ma’lumot matnlarini o’rnatish uchun adabiy tanqidlar (masalan: Iliada va Odisseya )
- Kitoblar katalogi
- Kitoblarning tarqalishiga imkon bergan nusxaning o’zi
Rimda kitob ishlab chiqarish
Kitob ishlab chiqarish Rim miloddan avvalgi 1-asrda yunon ta’sirida bo’lgan lotin adabiyoti bilan. Konservativ hisob-kitoblarga ko’ra Imperial Rimdagi potentsial o’quvchilar soni 100000 kishini tashkil qiladi. [24]
Ushbu tarqalish, avvalambor, adabiy shaxslarning doiralariga tegishli edi. Attika do’stining muharriri edi Tsitseron. Biroq, kitob biznesi tobora kengayib bordi Rim imperiyasi; masalan, kitob do’konlari bor edi Lion. Kitobning tarqalishiga imperiyaning kengayishi yordam bergan, bu esa uning o’rnatilishini nazarda tutgan Lotin til juda ko’p odamlarga (Ispaniyada, Afrikada va boshqalarda).
Kutubxonalar xususiy bo’lgan yoki shaxsning buyrug’i bilan yaratilgan. Yuliy Tsezar Masalan, Rimda kutubxonalar siyosiy obro’ning alomatlari ekanligini isbotlab, uni tashkil qilmoqchi edi.
377 yilda Rimda 28 kutubxona bor edi va ma’lumki, boshqa shaharlarda ko’plab kichik kutubxonalar bo’lgan. Kitoblar juda ko’p tarqatilganiga qaramay, qadimgi davrlarda adabiyot sahnasi haqida olimlar to’liq tasavvurga ega emaslar, chunki vaqt o’tishi bilan minglab kitoblar yo’qolgan.
Qog’oz
Asosiy maqola: Qog’oz tarixi
Qog’oz ishlab chiqarish an’anaviy ravishda Xitoyda miloddan avvalgi 105 yilga to’g’ri keladi Cai Lun, davomida Imperator sudiga biriktirilgan rasmiy Xan sulolasi (Miloddan avvalgi 202 – milodiy 220), yordamida bir varaq yaratdi tut va boshqalar asosiy tolalar bilan birga baliq ovlari, eski latta va kenevir chiqindilar. [25]
Miloddan avvalgi II asrdan beri o’rash va to’ldirish uchun ishlatiladigan qog’oz Xitoyda ishlatilgan bo’lsa, [4] yozuv vositasi sifatida ishlatiladigan qog’oz faqat 3-asrga kelib keng tarqaldi. [26] VI asrga kelib Xitoyda qog’oz varaqlar ishlatila boshlandi hojatxona qog’ozi shuningdek. [27] Davomida Tang sulolasi (Milodiy 618-907) qog’oz katlanmış va to’rtburchak shaklida tikilgan sumkalar choy lazzatini saqlab qolish uchun. [4] The Song Dynasty Keyinchalik (960–1279) birinchi hukumat chiqargan qog’oz valyuta.
Tomonidan qog’oz ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish muhim voqea bo’ldi o’rta asrlar qog’oz ishlab chiqaruvchilar. Suv bilan ishlaydigan elektr energiyasini ishga tushirish qog’oz fabrikalari, birinchi aniq dalillar XI asrga tegishli Ispaniyaning Kordova shahrida, [28] ishlab chiqarishni ommaviy ravishda kengaytirishga imkon berdi va har ikkala xitoyga xos bo’lgan mehnatsevar hunarmandchilik o’rnini egalladi [29] [30] va musulmon [29] [31] qog’oz ishlab chiqarish. Qog’oz ishlab chiqarish markazlari 13-asrning oxirida Italiyada ko’payib, qog’oz narxini oltidan biriga tushirdi pergament va keyin pastga tushish. [32]
O’rta yosh
Asosiy maqolalar: Qo’lyozma madaniyati va Yoritilgan qo’lyozma
The kodeksi Manesse, O’rta asrlarga oid kitobAntik davr oxiriga kelib, 2-4 asrlar orasida aylantirish kodeks bilan almashtirildi. Kitob endi uzluksiz rulon emas, balki orqasiga yopishtirilgan choyshablar to’plami edi. Matnning aniq nuqtasiga tezda kirish imkoni paydo bo’ldi. Kodeksni stol ustiga qo’yish ham bir xil darajada oson, bu o’quvchiga o’qiyotganda yozuvlarni yozib olishga imkon beradi. Kodeks shakli so’zlarni, bosh harflarni va tinish belgilarini ajratish bilan yaxshilandi, bu esa jimgina o’qishga imkon berdi. Tarkiblar va indekslar ma’lumotlarga bevosita kirishni osonlashtirdi. Ushbu shakl shu qadar samarali bo’lganki, u paydo bo’lganidan 1500 yil o’tib ham, odatdagi kitob shakli hisoblanadi.
Qog’oz asta-sekin pergament o’rnini bosadi. Arzonroq ishlab chiqarish, bu kitoblarning keng tarqalishiga imkon berdi.
Monastirlardagi kitoblar
Buyrug’i bilan bir qator nasroniy kitoblari yo’q qilindi Diokletian milodiy 304 yilda. Bosqinlarning notinch davrida, monastirlar diniy matnlar va ba’zi asarlarni saqlab qolishgan Antik davr G’arb uchun. Ammo bu erda nusxa ko’chirish markazlari ham muhim bo’lar edi Vizantiya.
Monastirlarning kitoblarni saqlashdagi o’rni noaniqliklardan xoli emas:
- O’qish rohiblar hayotida muhim mashg’ulot bo’lib, uni ibodat, aqliy mehnat va qo’l mehnati deb ajratish mumkin ( Benediktin buyurtma, masalan). Shuning uchun ba’zi bir asarlarning nusxalarini olish kerak edi. Shunga ko’ra, monastirlarda saqlanib qolgan qo’lyozmalar nusxa ko’chirilgan va bezatilgan ko’pgina monastirlarda skriptoriya (ko’p sonli skriptoriya) mavjud edi.
- Biroq, kitoblarni saqlash faqat qadimiy madaniyatni saqlab qolish uchun emas edi; diniy matnlarni qadimgi bilimlar yordamida tushunish ayniqsa muhimdir. Ba’zi ishlar rohiblar uchun o’ta xavfli deb topilib, hech qachon qayta ochilmadi. Bundan tashqari, bo’sh ma’lumotlarga muhtoj bo’lgan rohiblar qo’lyozmalarni qirib tashladilar va shu bilan qadimiy asarlarni yo’q qildilar. Bilimlarning uzatilishi asosan muqaddas matnlarga yo’naltirilgan edi.
Kitoblarni nusxalash va saqlash
Ning muallif portreti Jan Milot uning kompilyatsiyasini yozish Bizning xonimimizning mo”jizalari, uning ko’plab mashhur asarlaridan biri.
Ushbu noaniqlikka qaramay, G’arb va Sharqiy imperiyadagi monastirlar ma’lum miqdordagi dunyoviy matnlarni saqlashga imkon berdi va bir nechta kutubxonalar yaratildi: masalan, Kassiodorus (Kalabriyadagi ‘Vivarum’, taxminan 550), yoki Konstantin I yilda Konstantinopol. Bir nechta kutubxonalar mavjud edi, ammo kitoblarning saqlanib qolishi ko’pincha siyosiy janglar va mafkuralarga bog’liq edi, bu ba’zan kitoblarni katta darajada yo’q qilishga yoki ishlab chiqarishdagi qiyinchiliklarga olib keldi (masalan, kitoblarni tarqatish paytida Ikonoklazma 730 dan 842 gacha). Ning bir qismini tashkil etadigan juda qadimgi va saqlanib qolgan kutubxonalarning uzun ro’yxati Vatikan arxivi da topish mumkin Katolik entsiklopediyasi.
Kutubxonachilar kitoblarni saqlash va ularni o’g’rilardan himoya qilishda yordam berishadi zanjirli kutubxonalar, bu shkaflar yoki stollarga metall zanjir bilan biriktirilgan kitoblardan iborat edi. Bu kitoblarni ruxsatsiz olib tashlashni bekor qildi. Eng qadimgi zanjirlangan kutubxonalardan biri 1500-yillarda Angliyada bo’lgan. Ommaviy madaniyatda, masalan, zanjirli kutubxonalar namunalari mavjud Garri Potter va faylasuf toshi tomonidan J.K. Rouling.
The stsenariy
Ssenariy monax nusxachilarining ish xonasi edi; bu erda kitoblar ko’chirilgan, bezatilgan, qayta tiklangan va saqlangan. Armarius asarga rahbarlik qildi va kutubxonachi rolini o’ynadi.
Nusxa oluvchining roli ko’p qirrali edi: masalan, ularning ishlari tufayli bir monastirdan ikkinchisiga matnlar tarqaldi. Nusxalar, shuningdek, rohiblarga matnlarni o’rganishga va diniy ma’lumotlarini takomillashtirishga imkon berdi. Shunday qilib, kitob bilan bo’lgan munosabatlar o’zini intellektual munosabatlarga muvofiq belgilab qo’ydi Xudo. Ammo agar bu nusxalar ba’zida rohiblarning o’zlari uchun qilingan bo’lsa, talab bo’yicha olingan nusxalar ham mavjud edi.
O’zini nusxalash vazifasi bir necha bosqichlardan iborat edi: ish tugagandan so’ng qo’lyozmani daftar shaklida tayyorlash, sahifalarni taqdim etish, nusxasini o’zi, qayta ko’rib chiqish, xatolarni tuzatish, bezatish va majburiy. Shuning uchun kitob turli xil malakalarni talab qildi, bu ko’pincha qo’lyozmani jamoaviy harakatga aylantirdi.
12-asrda adabiy nashrdan o’zgarish
Sahna Botticelli “s Kitob Madonnasi (1480) o’z davrida boy odamlarning uylarida kitoblarning mavjudligini aks ettiradi.
Evropada shaharlarning tiklanishi kitob ishlab chiqarish sharoitlarini o’zgartiradi va uning ta’sir doirasini kengaytiradi va kitobning monastir davri tugaydi. Ushbu tiklanish davrning intellektual qayta tiklanishiga hamroh bo’ldi. The Qo’lyozma madaniyati monastirdan tashqarida, bu vaqt ichida Evropaning ushbu universitet-shaharlarida rivojlangan. Aynan birinchi universitetlar atrofida ishlab chiqarishning yangi tuzilmalari rivojlandi: o’quv qo’llanma uchun talabalar va professor-o’qituvchilar tomonidan qo’llanma qo’lyozmalar ishlatilgan ilohiyot va liberal san’at. Savdo va burjuaziyaning rivojlanishi o’zi bilan ixtisoslashgan va umumiy matnlarga (huquq, tarix, romanlar va boshqalar) talabni keltirib chiqardi. Aynan shu davrda umumiy xalq tilida yozish rivojlandi (odobli she’riyat, romanlar va boshqalar). Tijorat ssenariylari odatiy holga aylandi va kitob sotuvchisi kasbi vujudga keldi, ba’zan xalqaro miqyosda muomala qiladi.
Qirollikning yaratilishi ham mavjud kutubxonalar holatda bo’lgani kabi Sent-Luis va Charlz V. Xususiy kutubxonalarda kitoblar ham to’plangan bo’lib, ular 14-15 asrlarda keng tarqalgan.
XIV asrda Evropada tarqalgan qog’ozdan foydalanish. Ushbu material, nisbatan arzonroq pergament, orqali Xitoydan kelgan Arablar XI-XII asrlarda Ispaniyada. U, ayniqsa, oddiy nusxalar uchun, pergament esa hashamatli nashrlar uchun ishlatilgan.
Matbaa
Asosiy maqola: Matbaa
Bo’yicha harakatlanuvchi turdagi ixtiro bosmaxona Yoxann Fust, Piter Shoffer va Yoxannes Gutenberg taxminan 1440 yil kitobning sanoat asriga kirishini anglatadi. G’arb kitobi endi bitta ob’ekt emas edi, so’rov bo’yicha yozilgan yoki ko’paytirildi. Kitobning chiqarilishi uni amalga oshirish uchun kapital va uni tarqatish uchun bozor talab qiladigan korxonaga aylandi. Har bir alohida kitobning narxi (katta nashrda) nihoyatda pasaytirildi, bu esa kitoblarning tarqalishini ko’paytirdi. Kodeks shaklida va qog’ozga bosilgan kitob, bugungi kunda biz bilganimizdek, XV asrga tegishli. 1501 yil 1 yanvardan oldin nashr etilgan kitoblar chaqiriladi beqiyos. Butun Evropada kitob chop etishning tarqalishi nisbatan tez sodir bo’lgan, ammo aksariyat kitoblar hali ham bosilgan Lotin. Kitoblarni bosib chiqarish kontseptsiyasining tarqalishi mahalliy biroz sekinroq jarayon edi.
E’tiborli bosib chiqarish bosqichlari ro’yxati
Jikji, Buddist donishmandlar va Seon ustalarining tanlangan ta’limoti, harakatlanuvchi metall turi bilan bosilgan eng qadimgi kitob, 1377 y. Frantsiya milliy kutubxonasi, Parij.
Tomonidan yozilgan yozuvlar Xristofor Kolumb ning lotin nashri bo’yicha Marko Polo “s Le livre des merveilles.
Birinchi bosilgan kitob Gruzin yilda nashr etilgan Rim, 1629 yilda Niceforo Irbachi.
- 1377: Jikji Koryo (Koreya) tomonidan harakatlanuvchi metall bosib chiqarish texnologiyasidan foydalangan holda birinchi bosma kitob ekanligi ma’lum. Jikji – bu koreys buddist hujjatining qisqartirilgan nomi, Buddist donishmandlarning tanlangan ta’limoti va Seon Magistrlar.
- 1455: The Gutenberg Injil (ichida.) Lotin ) tomonidan Evropada harakatlanuvchi metall turi bilan bosilgan birinchi kitob bo’lgan Yoxannes Gutenberg.
- 1461: Der Ackermann aus Böhmen tomonidan bosilgan Albrecht Pfister, birinchi bosilgan kitob Nemis, shuningdek, tasvirlangan birinchi kitob yog’ochdan yasalgan kesmalar.
- 1470: Il Canzoniere tomonidan Franchesko Petrarca da bosilgan birinchi kitob Italyan tili.
- 1472: Sinodal de Aguilafuente bosilgan birinchi kitob edi Ispaniya (da Segoviya ) va Ispan tili.
- 1473: Chronica Hungarorum bosilgan birinchi kitob edi Vengriya. U tomonidan bosilgan Andreas Xess yilda Buda. [33]
- 1474: Obres e trobes en llaor de la Verge Santa Maria da bosilgan birinchi kitob edi Valensiya tili, da “Valensiya”.
- v. 1475: Troya tarixining qayta tiklanishi da bosilgan birinchi kitob edi Ingliz tili.
- 1476: La légende dorée da chop etilgan birinchi kitob Giyom LeRoy tomonidan bosilgan Frantsuz tili.
- 1476: Aristotel “s De Animalibus, biologiya bo’yicha birinchi bosma kompilyatsiya (yunon tilidan tarjima qilingan) 1600 yilgacha tibbiy ta’limning asosi bo’lgan Venetsiyada nashr etilgan: bu bilan aralashmaslik kerak. Albertus Magnus versiyasi, arabchadan tarjima qilingan Maykl Skot. [34]
- 1476: Grammatica Graeca, sive compendium octo orationis partium, ehtimol birinchi kitob butunlay Yunoncha, tomonidan Konstantin Lascaris.
- 1477 yil: birinchi bosma nashr Geografiya tomonidan Ptolomey Ehtimol, 1477 yilda Boloniyada, shuningdek, birinchi bosma kitob bo’lgan o’yib yozilgan rasmlar.
- 1477: The Delft Injilda bosilgan birinchi kitob Golland tili.
- 1482: Evklid elementlari birinchi bosma versiyasi (tomonidan Erxard Ratdolt ) 1600 yilgacha matematik ta’limning asosi bo’lgan.
- 1483: Misal po zakonu rimskoga dvora da bosilgan birinchi kitob Xorvat tili va Glagolitik alifbo.
- 1485: De Re Aedificatoria, arxitektura bo’yicha birinchi bosma kitob
- 1487: “Pentateuco”, Portugaliyada Ibray tilida bosilgan birinchi kitob, Faruoning Vila-a-Dentro shahrida yahudiy Semyuel Gakon tomonidan nashr etilgan.
- 1494: Oktoyx birinchi bosilgan edi SlavyanKirillcha kitob.
- 1495 yil: dagi birinchi bosma kitob Daniya tili.
- 1495 yil: dagi birinchi bosma kitob Shved tili.
- 1497 yil: “Senhor Dom Diogo de Sousa, Bispo do Porto” konstitutsiyasi, birinchi kitob Portugal tili, 4-yanvar kuni Portuda birinchi portugal printeri Rodrigo Alvares tomonidan.
- 1499: Katolikon, Bretoncha-frantsuzcha-lotincha lug’at, birinchi bo’lib chop etilgan uch tilli lug’at, birinchi Breton kitob, birinchi frantsuzcha lug’at
- 1501: Harmonice Musices Odhecaton, tomonidan bosilgan Ottaviano Petrucci, ning birinchi kitobi notalar varaqasi ko’chma turdan bosilgan.
- 1501: Aldus Manutius birinchi ko’chma nusxasini chop etdi oktavos, shuningdek ixtiro qilish va ishlatish kursiv turi; seriya Virjil va Horas bilan boshlandi.
- 1508: Chepman va Myllar Shotlandiyada birinchi kitoblarni chop etdi.
- 1511: Hieromonk Makarije birinchi kitoblarini chop etdi Valaxiya (slavyan tilida)
- 1512: Hakob Megapart birinchi kitobni bosdi Arman – Urbatagirk. [35]
- 1513: Hortulus Animae, polonika da bosilgan birinchi kitob ekanligiga ishonishdi Polsha tili.
- 1516 yil: Lissabon nashrining qayta nashr etilishi Sefer Aburdraham Afrikada bosilgan birinchi kitob Marokashda bosilgan. [36]
- 1517: Psalterda bosilgan birinchi kitob Qadimgi belorus tili tomonidan Frantsisk Skaryna 1517 yil 6-avgustda
- 1539: La escala espiritual de San-Xuan Klimako, birinchi kitob Shimoliy Amerikada – Meksikada bosilgan
- 1541: Bovo-Bux chop etilgan birinchi diniy bo’lmagan kitob edi Yidishcha
- 1544: Rukouskiria tomonidan Mikael Agricola da bosilgan birinchi kitob Fin tili.
- 1545: Linguae Vasconum Primitiae bosilgan birinchi kitob edi Bask
- 1547: Martynas Mažvydas birinchi bosma nusxasini tuzdi va nashr etdi Litva kitob Katexizmning oddiy so’zlari
- 1550: Katexizm tomonidan Primož trubar da yozilgan birinchi kitob edi Sloven tili.
- 1561 yil: birinchi bosma kitoblar Rumin tili, Tetraevanghelul va Întrebare crehttinească (shuningdek, nomi bilan tanilgan Katehismul) tomonidan bosilgan Koresi yilda Braşov.
- 1564 yil: birinchi kitob Irland ning tarjimasi Edinburgda bosilgan Jon Noks tomonidan “Liturgy” Jon Karsvell, Hebridlar episkopi.
- 1564 yil: birinchi ruscha kitob, Havoriy, tomonidan bosilgan Ivan Fyodorov
- 1567: Foirm na n-Urrnuidheadh, Gael tilidagi tarjimasi Umumiy buyurtma kitobi tomonidan Jon Karsvell, har qandayida bosilgan birinchi asar Geydel tili
- 1571: Irlandiyada chop etilgan Irlandiyadagi birinchi kitob protestant katexizmi (Aibidil Gaoidheilge agus Caiticiosma ), irland tilida imlo va tovushlar bo’yicha qo’llanmani o’z ichiga olgan. [37]
- 1577: Lekah Tov, Ester kitobining sharhi hozirgi Isroilda bosilgan birinchi kitob edi
- 1581: Ostrog Injil, Injilning birinchi to’liq bosilgan nashri Qadimgi cherkov slavyan
- 1584 yil: Janubiy Amerikada chop etilgan birinchi kitob – Peru, Lima
- 1593: Kristiana haqidagi doktrina Filippinda chop etilgan birinchi kitob edi
- 1629: Nikoloz Cholokashvili birinchi bosma kitob bo’lgan gruzin lug’atini nashr etishga yordam berdi Gruzin
- 1640: The Bay Zabur kitobi, Britaniyaning Shimoliy Amerikasida bosilgan birinchi kitob
- 1651: Abagar – Filip Stanislavov, zamonaviy birinchi bosma kitob Bolgar
- 1678–1703: Hortus Malabaricus ning birinchi instansiyasini o’z ichiga olgan Malayalam bosib chiqarish uchun ishlatiladigan turlar
- 1798: Birinchi bosma kitob Osetik
- 1802: Yangi Janubiy Uelsning umumiy doimiy buyurtmalari 1791-1802 yillarda chiqarilgan hukumat va umumiy buyruqlardan iborat Avstraliyada chop etilgan birinchi kitob edi
- 1908-09: Aurora Australis, a’zolari tomonidan Antarktidada chop etilgan birinchi kitob Ernest Shaklton ekspeditsiya.
- 2005 yil – u faqat bosma kitoblarni qamrab olmasligi mumkin (lekin asosan), Xalqaro standart kitob raqami (ISBN ) deyarli 10 raqamli shaklda tugab qoldi. Raqamlar ISBN 13 ta raqamga o’zgartirildi. [38]
- 2010 yil – ko’ra Google butun dunyoda 129 864 880 ta kitob mavjud edi. [39]
Zamonaviy davr
Kechki zamonaviy davr
Kechki zamonaviy davr, kitoblarning tarqalishida juda ko’p rivojlanishlarga erishildi. Chapbooklar – arzon qog’ozga yozilgan qisqa asarlar – quyi sinf o’quvchilariga mo’ljallangan va turli mavzularda namoyish etilgan. Afsona va ertaklardan tortib amaliy va tibbiy maslahat va ibodatlarga qadar bo’lgan barcha narsalar quyi sinflar orasida savodxonlikning tarqalishiga yordam beradigan barqaror talabga yordam berdi. Umuman olganda savodxonlik o’sib bormoqda, 1890 yilga kelib G’arbiy Evropa, Avstraliya va Amerika Qo’shma Shtatlarida savodxonlik darajasi deyarli yaxshilandi, 1900 yilga kelib erkaklar va ayollar savodxonligi o’rtasidagi tengsizlik tenglasha boshladi.
Bosmaxona tobora mexanizatsiyalashgan. Metall va bug ‘bilan ishlaydigan bosmaxonalar uchun dastlabki dizaynlar 19-asrning boshlarida Fridrix Koenig va Charlz Stanxop kabi ixtirochilar tomonidan kiritilgan. Biroq, ular 1830-yillarda, ayniqsa London Times kabi gazetalarda keng qabul qilindi. Xuddi shu davrda Genri Fourdrinier va Tomas Gilpin tomonidan qog’oz ishlab chiqarishda inqilob boshlandi, ularning yangi qog’oz ishlab chiqaruvchi mashinalari juda keng uzluksiz rulonlarni ishlab chiqarishdi. The only bottleneck to book production was the time-consuming process of composition. This was eventually solved by Ottmar Mergenthaler and Tolbert Lanston who produced the Linotype and Monotype machines respectively. With these barriers removed book production exploded.
Great strides began in the realm of publishing as authors began to enjoy early forms of Copyright protection. The Statute of Anne was passed in 1710, establishing basic rights for the author’s intellectual property. This was superseded by the Copyright Act of 1814 which transferred sole rights to a print work for twenty eight years after publication. This was extended in 1842 to the author’s lifetime plus seven years, or forty two years after first publication. [40]
Davomida Ma’rifat more books began to pour off European presses, creating an early form of ma’lumotning haddan tashqari yuklanishi for many readers. Nowhere was this more the case than in Enlightenment Scotland, where students were exposed to a wide variety of books during their education. [41] Ning talablari Britaniya va xorijiy Injil jamiyati (founded 1804), the Amerika Injil Jamiyati (founded 1816), and other non-denominational publishers for enormously large inexpensive runs of texts led to numerous innovations. The introduction of steam printing presses a little before 1820, closely followed by new steam paper mills, constituted the two most major innovations. Together, they caused book prices to drop and the number of books to increase considerably. Numerous bibliographic features, like the positioning and formulation of titles and subtitles, were also affected by this new production method. New types of documents appeared later in the 19th century: fotosurat, ovoz yozish va film.
Zamonaviy davr
Yozuv mashinalari and eventually computer based word processors and printers let people print and put together their own documents. Ish stolida nashr etish is common in the 21st century.
Among a series of developments that occurred in the 1990s, the spread of digital multimedia, which encodes texts, images, animations, and sounds in a unique and simple form was notable for the book publishing industry. Gipermatn further improved access to information. Va nihoyat Internet lowered production and distribution costs.
E-books and the future of the book
It is difficult to predict the future of the book in an era of fast-paced technological change. [42] Anxieties about the “death of books” have been expressed throughout the history of the medium, perceived as threatened by competing media such as radio, television, and the Internet. [43] [44] However, these views are generally exaggerated, and “dominated by fetishism, fears about the end of humanism and ideas of techno-fundamentalist progress”. [45] The print book medium has proven to be very resilient and adaptable.
A good deal of reference material, designed for direct access instead of sequential reading, as for example entsiklopediyalar, exists less and less in the form of books and increasingly on the web. Leisure reading materials are increasingly published in e-reader formats.
Although electronic books, or e-books, had limited success in the early years, and readers were resistant at the outset, the demand for books in this format has grown dramatically, primarily because of the popularity of e-reader devices and as the number of available titles in this format has increased. Beri Amazon Kindle was released in 2007, the e-book has become a digital phenomenon and many theorize that it will take over hardback and paper books in future. E-books are much more accessible and easier to buy and it’s also cheaper to purchase an E-Book rather than its physical counterpart due to paper expenses being deducted. [46] Another important factor in the increasing popularity of the e-reader is its continuous diversification. Many e-readers now support basic operating systems, which facilitate email and other simple functions. The iPad is the most obvious example of this trend, but even mobile phones can host e-reading software.
Reading for the blind
Brayl shrifti is a system of reading and writing through the use of the finger tips. Braille was developed as a system of efficient communication for blind and partially blind alike. [47] The system consists of sixty-three characters and is read left to right. These characters are made with small raised dots in two columns similar to a modern domino piece to represent each letter. [48] Readers can identify characters with two fingers. Reading speed averages one hundred and twenty-five words per minute and can reach two hundred words per minute. [47]
The making of Braille
Braille was named after its creator Louis Brayl 1824 yilda Frantsiya. Braille stabbed himself in the eyes at the age of three with his father’s leather working tools. [47] Braille spent nine years working on a previous system of communication called tungi yozuv tomonidan Charlz Barbier. Braille published his book “procedure for writing words, music, and plainsong in dots”, in 1829. [49] In 1854 France made Braille the “official communication system for blind individuals”. [47] Valentin Xayy was the first person to put Braille on paper in the form of a book. [48] In 1932 Braille became accepted and used in English speaking countries. [48] In 1965 the Nemeth Code of Braille Mathematics and Scientific Notation was created. The code was developed to assign symbols to advanced mathematical notations and operations. [48] The system has remained the same, only minor adjustments have been made to it since its creation.
Spoken books
The spoken book was originally created in the 1930s to provide the blind and visually impaired with a medium to enjoy books. 1932 yilda Amerika ko’rlar jamg’armasi created the first recordings of spoken books on vinyl records. [50] In 1935, a British-based foundation, Ko’zi ojizlar uchun Qirollik milliy instituti (RNIB), was the first to deliver talking books to the blind on vinyl records. [50] Each record contained about thirty minutes of audio on both sides, and the records were played on a grammofon. Spoken books changed mediums in the 1960s with the transition from vinyl records to cassette tapes. [51] The next progression of spoken books came in the 1980s with the widespread use of compact discs. Compact discs reached more people and made it possible to listen to books in the car. [50] In 1995 the term audiokitob sanoat standartiga aylandi. [51] Finally, the internet enabled audiobooks to become more accessible and portable. Audiobooks could now be played in their entirety instead of being split onto multiple disks. [51]
Kitob mutolaasi haqida
Koʻpchilik, afsuski, kitob oʻqishni bilmaydi va koʻp kishilar nima uchun oʻqiyotganini tuzukroq tushunib ham yetmaydilar. Baʼzilar buni savodli boʻlishning qiyin, biroq yagona yoʻli, deb biladi. Ularning fikricha, har qanday kitob kishini “oʻqimishli” qila oladi. Boshqa birovlar uchun esa oʻqish, bu – dam olish, shunchaki vaqtni oʻtkazish va ularga nimani (maqola, roman, sheʼr, xabar va hokazo) oʻqish baribir, zerikarli boʻlmasa bas. Shunchaki dam olish, vaqt oʻtkazishni istagan va “oʻqimishli” boʻlish haqidagina qaygʻuradigan oʻquvchi kitobdagi dilni poklovchi, kishini ruhlantiruvchi qandaydir nomaʼlum bir kuchni sezadi. Biroq bu kuchni u aniq tasavvur etolmaydi va baholay ham olmaydi. Bunday kitobxon tibbiyotdan mutlaqo bexabar bemorga oʻxshaydi, yaʼni aynan qaysi dori kerakligini anglamasdan, har bir qutichadagidan tatib koʻra boshlaydi. Aslida, mutolaa borasida ham har bir kishi oʻzi uchun zarur, yangi kuch hamda ruhiy taʼsir baxsh eta oladigan kitoblarnigina topa bilishi maqbul emasmikin?
Albatta, biz mualliflarga odamlar koʻp mutolaa qilishlari yoqadi. Muallifning kitobxonlar haddan tashqari koʻp kitob oʻqishlariga eʼtibor qaratishi u qadar toʻgʻri emas. Chunki mingta loqayd oʻquvchidan oʻnta yaxshi kitobxon afzal. Shu bois, bemalol taʼkidlayman, hamma joyda haddan tashqari koʻp mutolaa qilishadi va bu – adabiyot uchun obroʻ emas, balki ziyon keltiradi, xolos. Kitob mustaqil boʻlmagan kishilarni yana ham maʼnaviy zaiflashtirish uchun yozilmaydi, bundan tashqari, undan baʼzan noqobil odamlarga arzon-garov manzara hamda osongina oʻzgartirilgan hayotni koʻrsatish uchun ham foydalanishadi. Kitoblar insonni hayotga yoʻllagandagina, unga xizmat qilgandagina foydali. Agar kitob oʻquvchiga oz boʻlsa-da, kuch-gʻayrat, shijoat, maʼnaviy poklik baxsh etmasa, mutolaa uchun sarf etilgan har bir soat behuda va besamar qolaveradi.
Shunchaki oʻqish, bu – diqqatni toʻplashga majbur etuvchi mashgʻulot va ovunish uchungina oʻqish, oʻz-oʻzini aldash. Loqayd kishilar uchun, umuman, biror narsadan ovunishning hojati yoʻq. Aksincha, ular hamma joyda diqqat-eʼtiborli boʻlishlari, qayerda nima ish bilan shugʻullanishmasin, nima haqda fikr yuritishlaridan qatʼi nazar, oʻzlarini butun vujudlari bilan voqealar girdobida his etmoqlari zarur.
Hayot qisqa, uning poyonida hech kimdan oʻqilgan kitoblar soni soʻralmaydi. Foydasi yoʻq ekan, oʻqishga vaqt sarflash aqllilik belgisi emas, aksincha, koni ziyon emasmikin? Men bu oʻrinda faqat yomon kitoblarni emas, avvalambor “sifatli mutolaa”ni nazarda tutayapman. Hayotda bosgan har bir qadaming kabi oʻqishdan ham biron natija kutiladi. Mutolaadan yangi kuch-gʻayrat olmoq uchun avval kuch sarf etmoq, yanada yaxshi tushunmoq uchun oldin oʻzingni “yoʻqotmoq” kerak.
Agar har bir oʻqilgan kitob quvonch va alam, shijoat hamda ruhiy tazarru olib kelmasa, jahon adabiyoti tarixini bilishdan maʼno yoʻq. Fikr-mulohaza qilmasdan oʻqish – xushmanzara tabiat qoʻynida koʻzni bogʻlab yurmoq demak. Biz oʻzimizni va turmushimizni unutish uchun emas, balki hayot jilovini yanada ongliroq ravishda anglash uchun oʻqishimiz kerak. Kitobga dimogʻdor oʻqituvchiga qaragan qoʻrqoq oʻquvchi singari emas, balki eng baland choʻqqini zabt etmoqqa shaylangan shiddatkor alpinist kabi yondashmoq talab etiladi.
Ruhiyatimizning tabiiy, tugʻma ehtiyoji – tur, xil, namunalarni aniqlab olish va ular asosida butun insoniyatni tur-turga ajratib chiqishni taqozo etadi. Teofrast [1] “Xarakterlar”idan tortib, to ajdodlarimiz va ota-bobolarimizning toʻrt mizoj toʻgʻrisidagi tushunchalari (inson tabiatiga xos xususiyatlar) va eng zamonaviy psixologiyaga qadar, mana shu ehtiyoj turlangan tartibda muntazam namoyon boʻlib, sezilib turadi. Qolaversa, har qanday kishi ham atrofidagi odamlarni yoshligida oʻzi uchun muhim xarakterlar bilan oʻzaro oʻxshashligiga qarab, koʻpincha gʻayrishuuriy bir tarzda guruhlarga boʻlib chiqishi tabiiy. Bunday boʻlinishlar, qanchalik jozibali va yoqimli boʻlmasin, sof shaxsiy tajribaga yoki qandaydir ilmiy tipologiyaga asoslanishidan qatʼi nazar, har qanday odamda ham har qaysi turga xos xususiyat, belgilar va oʻta qarama-qarshi xarakterlar hamda mizojlar, bir-biri bilan oʻzaro almashinib turadigan holatlar yangligʻ, har bir alohida shaxsda uchrashi mumkinligini taʼkidlab, tajribaning yangi kesimini belgilab olish baʼzan oʻrinli va samarali boʻlishi mumkin.
Shunday qilib, men quyida kitobxonlarning uch turi yoki boshqacha qilib aytganda, uch darajasi xususida toʻxtalib oʻtmoqchiman. Albatta, bu bilan kamina kitobxonlarning butun dunyosi uzil-kesil mana shu uch toifaga boʻlinadi, demoqchi emasman. Zero, har birimiz oʻz shaxsiy hayotimizning turli davrlarida goh u, goh bu guruhlarga mansub boʻlishimizga toʻgʻri kelishini ham unutmasligimiz lozim.
Shunga koʻra, eng avvalo, sodda kitobxonni olib koʻraylik. Har birimiz ham dam-badam ana shunday oʻquvchi qiyofasida namoyon boʻlib turamiz. Bunday kitobxonlar – hindular haqidagi kitobchani oʻqiyotgan bolakay yo graf ayol hayoti toʻgʻrisida hikoya qiluvchi romanni mutolaa qilayotgan oqsoch yoki Shopenhauerni oʻrganishga kirishgan talaba – barchasi, ovqatni paqqos tushiradigan sertomoq xoʻranda singari, kitobni yutib yuboradi. Bunday oʻquvchining kitobga munosabatini bir shaxsning ikkinchi bir shaxsga munosabatidek, deb boʻlmaydi, balki aksincha, ot suliga yoki izvoshchiga qanday qarasa, xuddi shunday deyish mumkin. Kitob yetaklaydi, kitobxon esa unga ergashadi. Kitob syujeti xolisona, begʻaraz voqelik sifatida idrok qilinadi. Syujetning oʻzi boʻlsa koshkiydi! Badiiy adabiyotning tuppa-tuzuk bilimga ega ashaddiy oʻquvchilari ham borki, ular butkul sodda kitobxon sinfiga mansubdir. Garchi ular syujetning oʻzi bilangina kifoyalanib qolmasalar-da, romanda qancha aza yoki qancha toʻy tasvir etilganiga qarab baho bermaydilar, shu bilan birga, muallifning oʻzini tushunib, kitobning estetik mohiyatini xolisona qabul qiladilar. Ular asar muallifining barcha zavq-shavq, quvonchiga va ilhomiga sherikdirlar, uning dunyoqarashiga butkul qoʻshilib, muallifning tasavvur mahsulini, turlicha maʼno berish holatlarini hech bir eʼtirozsiz qabul qiladilar. Oddiy odamlarni asar syujeti, undagi vaziyat, voqea va harakatlar qiziqtirsa, oʻtkir aql sohiblari uchun esa muallif mahorati, tili, bilimi, maʼnaviy saviyasi muhim. Ular buning barchasini qandaydir xolisona voqelik sifatida – adabiyotning soʻnggi va eng yuksak boyligi sifatida – Karl May [2] muxlisi boʻlmish navqiron oʻquvchi “Eski paypoq” asaridagi voqealarni mavjud voqelik deb qanday idrok etsa, xuddi shunday tushunadilar.
Bunday sodda kitobxon, mutolaaga munosabatiga koʻra, umuman, shaxs hisoblanmaydi, balki oʻzi bilan oʻzi andarmon oʻquvchi, xolos. U romandagi voqealarning keskinligiga, xavf-xatarga toʻla sarguzashtlariga, ishqiy lavhalarga boyligiga, tasvirning dabdabali yoki ojizligiga qarab baholaydi yoki buning oʻrniga, muallifning oʻzigagina baho berib qoʻyaqoladi, yaʼni uning muvaffaqiyatlarini shunday andaza bilan oʻlchaydiki, bu meʼyor oxir-oqibatda doimiy odatga aylanadi. Bunday oʻquvchi kitob, umuman, his qilib, tushunib oʻqish va mazmuni yoki shakliga munosib baho berish uchungina yaratilgan deb oʻylaydi, bunga shak-shubha qilmaydi. Yaʼni, kitob – non yoki koʻrpa-toʻshakka oʻxshagan narsa, deb hisoblaydi.
Biroq dunyodagi mavjud barcha narsalarga nisbatan boʻlganidek, kitobga ham oʻzgacha munosabat joiz. Inson tarbiyasiga emas, tabiatiga amal qildi deguncha, bolaga aylanadi va buyumlarni oʻynay boshlaydi. Shunda non yerosti yoʻli qazilgan toqqa, koʻrpa esa gʻorga yoki qor bosgan dalaga aylanadi. Shunday bolalarga xos soddalikdan va bu oʻyinchi dahodan ikkinchi turdagi kitobxonga nimadir yuqadi. Bu oʻquvchi asar mazmuni yoki shaklini qanchalik qadrlasa, uning haqiqiy, yanada muhimroq qadr-qimmatini ham shunchalik yuqori baholaydi. Bu kitobxon bolalarga oʻxshab, har bir narsaning ehtimol oʻn yoki yuz mazmun-mohiyati, ahamiyati va qadr-qimmati borligini yaxshi biladi. Mazkur oʻquvchi, masalan, yozuvchi yoki faylasufning voqea, hodisalar, narsalarga nisbatan oʻz bahosini oʻz-oʻziga yoxud kitobxonga majburan qabul qildirishga urinayotganini kuzata borib, jilmayib qoʻyishi hamda muallifning erkinligi va asossizligi boʻlib koʻrinayotgan narsa aslida sustkashlik va majburlashdan boshqa narsa emasligini payqab olishi mumkin. Bu kitobxon professor-adabiyotshunoslar va adabiyot munaqqidlariga koʻpincha butunlay nomaʼlumligicha qoladigan jihatni: mazmun va shaklning erkin tanlovi degan tuturiqsiz gapning mutlaqo mavjud emasligini ham yaxshi biladi. Yaʼni, adabiyot tarixchisi, Shiller falon yili falon syujetni tanlab olib, uni besh boʻgʻinli yamb (vazn) orqali ifodalashga ahd qilgan, deydi. Kitobxon esa na syujet, na yamb shoirning erkin tanloviga sabab emasligini, unga rohat bagʻishlagan yagona narsa – shoir syujetni nima qilishi emas, balki syujet shoir bilan nimalar qilganini koʻrish istagidir.
Shu xildagi fikrga kelganda, estetik deb ataladigan qadriyatlar deyarli butunlay oʻz qimmatini yoʻqotadi va aynan har qanday xato, kamchilik va nomukammalliklar ulkan jozibadorlik kasb etishi mumkin. Chunki bunday kitobxon yozuvchi ketidan izvoshchiga ergashgan otga oʻxshab emas, balki oʻljaning iziga tushgan ovchidek boradi va poetik erkinlik boʻlib koʻrinayotgan narsa tomon nogoh tashlangan nazar, shoirning sustligi va zoʻrakiligini payqagan nigoh, soz texnika hamda nafis soʻz sanʼatining barcha goʻzalliklaridan ham koʻra koʻproq zavq-shavq, shodlikka noil boʻlmogʻi mumkin.
Yana yoʻlimizda davom etamiz va uchinchi – oxirgi tipdagi kitobxonga duch kelamiz. Shu oʻrinda yana bir bor taʼkidlaymiz, hech kim, hech qaysi birimiz u yoki bu toifada muqim, abadiy qolib ketishga majbur emasmiz, zotan, har birimiz bugun ikkinchi, ertaga uchinchi, indin esa yana birinchi guruhga mansub boʻlmogʻimiz ham mumkin. Shunday qilib, endi nihoyat, uchinchi – soʻnggi bosqich haqida soʻz yuritamiz.
Uchinchi turdagi kitobxon zohiran “yaxshi” deb nom olgan oʻquvchining butunlay teskarisidir. Bu kitobxon shu darajaga yetgan shaxski, u hech kimga oʻxshamaydi. U – oʻz mutolaa saltanatida mutlaq hokim, hukamo, hukmdor. Kitobdan u na maʼrifat izlaydi, na vaqtichogʻlik. Kitobdan – bu yorugʻ olamda qolgan boshqa har qanaqangi narsa kabi – faqatgina boshlanish, yoʻnalish nuqtasi sifatida, istak, niyat, mayl sifatida foydalanadi. Unga aslida nima oʻqishning farqi yoʻq. U biror faylasufning asarini unga ishonib, taʼlimotini oʻrganib olmoq yoki uni tanqid qilib, unga qarshi harakat qilmoq uchun oʻqimaydi, biron-bir shoirni dunyoning qanday yaralganini tushuntirib berishi uchun mutolaa qilmaydi. Yoʻq, u hamma narsani oʻzi tushunadi, oʻzi anglay oladi. U, taʼbir joiz boʻlsa, komil inson. U hamma narsa bilan oʻynasha oladi: muayyan bir nuqtai nazar; qarash; fikr; tasavvur. Hamma narsani oʻyinga aylantirishdan ham koʻra foydaliroq va samaraliroq boshqa hech narsaga hojat qolmaydi. Agar bunday oʻquvchi kitobdan biron-bir sentensiya, yaʼni hikmatli soʻz, dono gap, hikmat topib olsa, eng avvalo, topilmaning astar-avrasini agʻdaradi. U azal-azaldan biladiki, har qanday haqiqatlarni inkor etish asl haqiqatdir. U maʼnaviyat sohasidagi har qanday fikr, qarash, nuqtai nazar qutb ekanligini va unga qarama-qarshi xuddi shunday zoʻr qutb ham mavjud ekanini azaldan yaxshi biladi. U yosh bolaga oʻxshab, assotsiativ [3] tafakkurni yetarli darajada qadrlaydi, biroq u boshqa narsalarni ham biladi. Shunday qilib, mazkur kitobxon yoki, toʻgʻrirogʻi, shu guruhga mansub har birimiz ham duch kelgan narsani – roman, grammatika, yoʻl qatnovi jadvali, bosmaxona namunalarini va boshqa har qanday narsani oʻqiyverishimiz mumkin. Fantaziyamiz va assotsiativ qobiliyatimiz munosib darajada boʻlgan paytda ham biz baribir qogʻozdagi bitiklarni oʻqimayotgan, lekin shu asnoda oʻqiganlarimizdan bizga yogʻilib turgan nurafshon yogʻdular, istak, niyat va mayllar oqimida suzayotgan boʻlamiz. Ular sahifalar, matnlar bagʻridan, shu bilan birga, bosma harflar terilgan ustunchalarda ham koʻrinishi mumkin. Hattoki, gazetada bosilgan eʼlon ham yangilik. Eng baxt-omadli, tantanavor fikr mutlaqo jonsiz soʻz zamiridan kelib chiqsa ham ajab emas, negaki, undagi harflarni, xuddi mozaikaga oʻxshab, dam bundoq, dam undoq aylantirib koʻraverish ham joiz. Bunday holatlarda hatto Qizil Shapkacha haqidagi ertakni qandaydir kosmogoniya [4] yoki falsafa yoxud goʻzal ishqiy poeziya yangligʻ mutolaa qilish durust. Allaqanday sigara qutisidagi “Colorado maduro” degan yozuvni shunchaki oʻqib, ushbu soʻzlar, harflar va tovushlar oʻyiniga berilib ketgach, ilm, xotira va tafakkurning barcha yuzta saltanati boʻylab, yurakdagi orzuga aylangan olis sayohatga otlanmoq ham mumkin.
Biroq shu oʻrinda – mutolaa ham shunaqa boʻladimi? – deya meni yozgʻirishlari tabiiy. Xoʻsh, aytaylik, Gyoteni oʻqiyotib, Gyotening niyat, maqsad, oʻy va fikrlarini uqish, idrok etish va chuqur anglash oʻrniga oʻzini goʻyo qandaydir eʼlonni yoki boʻlmasam, tasodifiy terilgan harflar uyumini tomosha qilayotgandek tutadigan odamni, umuman, kitobxon deb atab boʻladimi? Mutolaaning soʻnggi – uchinchi darajasi deb ataganimiz aslida kitobxonlikning eng past, eng bachkana, eng varvarlarcha turi emasmikin mabodo? Bunday oʻquvchidan Hyolderlin [5] musiqasi, Lenau [6] ehtirosi, Stendal irodasi, Shekspir teranligi qayoqqa ham qochib qutula olarkin? Nimayam derdim, yozgʻirgan kishi haq. Uchinchi toifadagi kitobxon – mutlaqo kitobxon emas. Mazkur guruhda uzoq qolib ketadigan odam oxir-oqibat kitob oʻqishni yigʻishtirib qoʻyadi. Bunga sabab shuki, uning uchun gilam rasmi, devor, toʻsiq, gʻovga terilgan toshlar aʼlo va mukammal darajada tartib berilgan harflardan tuzilgan eng goʻzal sahifa oʻrnini bemalol bosa oladi. Alifbo harflari bitilgan varaq uning uchun birdan-bir, yagona kitobga aylanishi ham mumkin.
Ha, shunday, bu oxirgi bosqichdagi kitobxon ortiq kitobxon emas. Unga Gyote bir pul, Shekspir ham chikora. Ana shu soʻnggi darajadagi kitobxon endi, umuman, kitob oʻqimaydi. Ha-da, kitob unga ne darkor? Axir, butun olam uning oʻzida mujassam emasmi?
Uchinchi guruhda uzoq toʻxtab qolgan odam kim boʻlmasin, ortiq kitob oʻqimay qoʻyar edi. Ammo, unda hech kim uzoq turib qolmaydi. Shunday boʻlsa ham, harholda, kimki mana shu uchinchi bosqich bilan tanish emas ekan, yomon, xom, gʻoʻr, dumbul kitobxondir. Chunki u dunyoning butun poeziyasi va butun falsafasi oʻzida mujassam ekanligini bilmaydi, zero, eng buyuk shoir ham har birimizda mavjud oʻsha pinhoniy sarchashmadan ulgi oladi, axir. Hayotingda aqalli bir martagina mayli, faqat bir kunga uchinchi – bosqichda bir boʻlgin – ana keyin (ortingga yengil qaytib), mavjud barcha bitiklarning ancha durust oʻquvchisiga, tinglovchisiga va sharhlovchisiga aylanasan. Shu bosqichda atigi bir martagina boʻlib koʻrgin, shunda sen uchun yoʻl boʻyida yotgan tosh ham Gyote yoki Tolstoy qadar maʼno kasb etadi, – soʻngra sen Gyote, Tolstoy va boshqa barcha yozuvchilardan beqiyos ulkan maʼno-mazmun, ilgarigidan ham koʻra koʻproq shira-sharbat va asal olasan, hayotga va oʻz-oʻzingga ishonching yana-da ortadi. Negaki, Gyote asarlari, bu – Gyote emas, Dostoyevskiy jildlari, bu – Dostoyevskiy emas, bu – ularning urinishlari, oʻzlari markazida turgan dunyoning koʻpovozliligi va koʻpmaʼnoliligini bosish, pasaytirish yoʻlidagi, hech qachon oxiriga yetmaydigan umidsiz, tushkun urinishlari, xolos.
Sayr qilib yurgan chogʻingda, aqalli bir marta xayolingga kelgan oʻy-fikrlar zanjirini tutib qolishga urinib koʻr. Yoki – bundan ham koʻra yengilroq tuyulgan – tunda koʻrganing oddiygina tushni eslab qol! Tushingda senga kimdir avval tayoq oʻqtaldi, soʻng esa, orden tutqazdi. Xoʻsh, bu kim ekan? Zoʻr berib eslashga harakat qilaverasan, u bir doʻstingga, bir otangga oʻxshash tuyuladi, lekin qandaydir begona, yot ekanligi bilinib turadi, ayol kishiga, singlingga, mahbubangga ham oʻxshab ketadi… U oʻqtalgan tayoq tutqichi esa nimasi bilandir sen oʻquvchilik davringda ilk bor sayohatga otlangan kemadagi shtokni [7] eslatadi. Va shunda birdaniga yuz minglab xotiralar qalqib, yuzaga chiqadi. Agar sen ana shu joʻngina tushni eslab qolib, mazmunini qisqacha qilib, stenografiya yoki alohida soʻzlar bilan yozib qoʻymoqchi ekansan, bilasanmi, to oʻsha ordenga yetib borguningcha, butun boshli kitob dunyoga keladi, bir emas, balki ikkita, ehtimol oʻnta boʻlar. Gap bunda emas. Chunki tush, bu – tuynuk, u orqali sen butun vujuding ichidagi bor narsani koʻra olasan, oʻsha bor narsa – butun dunyodan, sen tugʻilgandan to hozirgi daqiqagacha, Homerdan Haynrih Manngacha, Yaponiyadan tortib, Gibraltargacha, Siriusdan to Yergacha, Qizil Shapkachadan to Bergsonga [8] qadar butun dunyodan na katta, na kichik boʻlmagan bir olamdir. Va sen oʻz tushingni aytib, taʼbirlab berishga harakat qilayotganing tushing oʻrab, qamrab olgan dunyoga daxldorligi kabi, muallif asari ham u aytmoqchi boʻlgan narsaga, fikrga, gʻoyaga taalluqlidir.
Gyote “Faust”ining ikkinchi qismi ustida olimlar va diletantlar (havaskorlar) deyarli yuz yildan beri bahslashib, tortishib keladilar, bu esa birtalay bamaʼni va bemaʼni, teran va tuturiqsiz izohlar, sharhlar, tushuntirishlarning yuzaga kelishiga sababchidir. Shuni aytib oʻtish joizki, har qanday adabiy asar zamirida oʻsha sirli sirt – yuza ostiga yashiringan, nomsiz koʻpmaʼnolilik mujassam. Buni eng yangi psixologiya “ramzlarning oʻta determinantlashuvi” deb ataydi. Usiz ham buni fikrning cheksiz, bitmas-tuganmas mukammalligi uzra qisman boʻlsa-da, payqab olmoq uchun, har qanday yozuvchi yoki mutafakkirni torgina doirada uqib, idrok etasan, uning muayyan bir boʻlagini yaxlit, bir butun oʻrnida qabul qilasan, yuzani toʻla qamrab ololmayotgan izoh, tushuntirishlarga batamom ishonasan.
Kitobxonning mutolaadagi shu uch bosqich orasida goh u yon, goh bu yon koʻchib yurishi tabiiy, bu har qanday kishi bilan har bir sohada sodir boʻlishi mumkin. Minglab oraliq darajalardan iborat ana shu uch bosqich arxitektura, rassomlik sanʼati, zoologiya, tarix kabi sohalarda ham mavjud. Va mana shu uchinchi bosqich ham hammayoqda bor, unda sen hammadan koʻra koʻproq oʻz-oʻzing bilan tenglashasan, biroq u har yerda sendagi oʻquvchini yoʻqotish uchun tahdid qiladi, adabiyotning, sanʼatning aynishi, dunyo tarixining buzilishi uchun xavf-xatar tugʻdiradi. Ammo shunday boʻlsa ham, sen mana shu bosqichni oʻtamasang, kitob oʻqishda, sanʼat va ilm oʻrganishda imlo oʻqiyotgan oddiy maktab oʻquvchisidan farqing qolmaydi.
Nemis tilidan Mirzaali AKBAROV tarjimasi
“Sharq yulduzi” jurnali, 2015–5
[1] Teofrast (Feofrast, haqiqiy ismi Tirtam) (er. old. 372-287) – qadimgi yunon faylasufi, tabiatshunos olim, Arastuning doʻsti va izdoshi, “Axloqiy xarakterlar” asarining muallifi.
[2] Karl May (1842-1912) – nemis yozuvchisi, hindular haqidagi koʻplab sarguzasht romanlar muallifi.
[3] Assotsiativ – ayrim tasavvurlarning bir-biri bilan oʻzaro bogʻlanishiga oid.
[4] Kosmogoniya – olamning paydo boʻlishi haqidagi taʼlimot.
[5] Yohann Kristian Friydrih Hyolderlin (1770-1843) – nemis romantik shoiri.
[6] Nikolaus Lenau (1802-1850) – avstriyalik romantik shoir.
[7] Shtok – kema langarining tepa qismiga oʻrnatilgan koʻndalang oʻq.
[8] Anri Bergson (1859-1941) – fransuz faylasufi, adabiyot sohasidagi Nobel mukofoti sohibi.