O‘zbekistonda yo‘l harakati qoidalarini buzganlik uchun jarimalar jadvali
Ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan bir xil huquqbuzarlikni ma’muriy jazo ikki marta qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etish
Менинг жарималарим
Онлайн маъмурий ҳуқуқбузарликларни текшириш ва тўлаш учун расмий илова.
Маъмурий жарималарни текшириш ва тўлаш
Жарималарни “Mening jarimalarim” иловасида сиз учун қулай усулда онлайн тарзда тўлаш мумкин. Uzcard ва Humo банк карталари ёрдамида. Жарималарни онлайн тўланг ва тўлов учун расмий квитанцияни олинг.
�� Иловада маъмурий ҳуқуқбузарликларингизни излаш мавжуд
�� Баённома рақами бўйича излаш
�� Буюртма рақами бўйича излаш
�� Квитанция рақами бўйича излаш
�� Қоидабузарликлар учун тўловни амалга оширишда 30% чегирмадан баҳраманд бўлинг
Дастлабки 15 кун ичида деярли барча жарималар 30% арзонроқ тўланиши мумкин (Қарор чиқарилгандан кейин дастлабки 15 кун давомида амал қилади). Шунинг учун дарҳол тўлаш яхшироқдир. Бизнинг иловада чегирма ва унинг расмий амал қилиш муддатини кўрсатади
OneID (Ягона идентификatsiя тизими) орқали рўйхатдан ўтишда сиз маъмурий ҳуқуқбузарликларингиз ҳақида тўлиқ маълумот оласиз:
1. Маъмурий ишнинг ҳозирги ҳолати
2. Маъмурий баённомани юклаб олиш имконияти
3. Жарима тўловлари тарихи
4. Қарорнинг ҳолатини билиб олинг
5. Жарима тўланганлиги тўғрисидаги квитанцияни текшириш
6. Суд мажлисининг санасини аниқланг
7. Орган ёки суд қарорларини PDF форматида юклаб олинг
8. Йўл ҳаракати жаримасини тўлаш
9. Маъмурий ҳуқуқбузарлик учун жарима тўлаш
O‘zbekistonda yo‘l harakati qoidalarini buzganlik uchun jarimalar jadvali
Yo’l harakati qoidalarini buzganlik uchun jarima miqdori O’zbekiston Respublikasining ma’muriy kodeksiga muvofiq belgilanadi.
Ma’lumotlar 09.01.2021 holatiga ko’ra amal qilinadi
1. XAVFSIZLIK KAMARINI TAQMASLIK UCHUN JARIMA
Haydovchilarning transport vositalarini boshqarishda va yo’lovchilarni tashishda xavfsizlik kamarlaridan foydalanish qoidalariga rioya qilmaslik, shuningdek, mototsikl haydovchilarining motoshlemalardan foydalanish qoidalariga rioya qilmaslik
2. TEXNIK KO’RIK “APTECHKA”, AKS ETTIRUVCHI NIMCHA (JILET), YONG’IN O’CHIRGICH, AVARIYAVIY TO’XTASH BELGISI YO’QLIGI UCHUN JARIMA
Belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tkazilmagan yoki majburiy texnik ko’rikdan o’tmagan yoki nosozliklari bo’lgan yoxud qonun hujjatlarida belgilangan tartibda avariya holatida oynani sindirish uchun bolg‘acha bilan jihozlanmagan, avtomashinalar bilan jihozlanmagan transport vositalarini haydovchilar tomonidan boshqarilishi. Yong’in o’chirgichi, birinchi tibbiy yordam to’plami, favqulodda to’xtash belgisi va ularni ishlatish taqiqlangan aks ettiruvchi jilet, shuningdek chiqindilardagi ifloslantiruvchi moddalar miqdori, shuningdek ish paytida ular tomonidan yaratilgan shovqin darajasi. , belgilangan standartlardan oshib ketish
3.Xatolar
Haydovchilarni tormoz tizimi, rul boshqaruvi yoki ulash qurilmasi ishlamay qolgan yoki tegishli ruxsatnomasiz qayta jihozlangan transport vositalari bilan boshqarish
4.Shaharlararo va xalqaro yoʻlovchi tashishni amalga oshiruvchi avtobus haydovchilarining boshqaruv moslamalari (taxograflar)siz yoki oʻchirilgan taxograflar bilan boshqarishi
5. Без госномера
Управление транспортными средствами, эксплуатация которых запрещена в установленном порядке, а равно транспортными средствами, с которых самовольно сняты государственные номерные знаки
6. Soxta yoki boshqacha tarzda o’zgartirilgan davlat raqamlari, shuningdek ushbu transport vositasiga tegishli bo’lmagan davlat raqamlari bilan transport vositalarini boshqarish
7. Yuklarni tashish qoidalarini buzish, shuningdek, shatakka olish qoidalarini buzish
8. Tegishli ruxsatnomasiz umumiy ko’rsatkichlari yuk bilan yoki yuksiz belgilangan me’yordan ortiq bo’lgan og’ir, katta o’lchamdagi, xavfli yuklarni tashish va yo’lga chiqish
9. Texnik reglamentga mos kelmaydigan oynali va (yoki) “tonirovka” (qorong’i) oynali transport vositalaridan, shuningdek, haydovchining joyidan ko’rinishni cheklovchi qo’shimcha ob’ektlar o’rnatilgan yoki qoplamalar qo’llanilgan transport vositalaridan foydalanishя
Xuddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo’lsa
10. Tovush signalini maqsadsiz berish, avtotransport vositalariga ishlab chiqaruvchi tomonidan nazarda tutilmagan ovoz va yorug’lik moslamalarini o’rnatish, shuningdek ularni o’zgartirish
11. Tegishli ruxsatisiz avtotransport vositalariga maxsus tovush va yorug’lik moslamalarini o’rnatish, shuningdek, davlat raqamlarining ko’rinishini cheklovchi, ularni to’g’ri idrok etishiga to’sqinlik qiluvchi turli xil narsalarni o’rnatish va qoplamalarni qo’llash
12. PIYODA YO’LLARI BO’YLAB HAYDASH UCHUN JARIMA
Haydovchilarning piyodalar yo‘laklarida harakatlanishi, ularning yo‘l belgilari yoki qatnov qismining belgilarida belgilangan talablarga rioya qilmasligi (ushbu Kodeksning 128-3, 128-5, 128-6 va 130-moddalarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno), odamlarni tashish qoidalarini buzish, transport vositalarini bosib o’tish, yo’nalishdagi transport vositalarining to’xtash joylaridan yoki piyodalar o’tish joylaridan o’tish, tashqi yorug’lik moslamalaridan foydalanish, shuningdek, piyodalarga loyni sachratish.
Ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan xuddi shunday huquqbuzarlikni bir yil davomida takror sodir etish
Ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan bir xil huquqbuzarlikni ma’muriy jazo ikki marta qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etish
Ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan bir xil huquqbuzarlikni uch marta va undan ortiq ma’muriy jazo qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etish
13. RULNI BOSHQARISH VAQTIDA TELEFONDAN FOYDALANISH UCHUN JARIMA
Avtomobilni boshqarish vaqtida haydovchilarni telefondan foydalanish
Xuddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo’lsa
14. Avtotransport vositasini haydash vaqtida televizor va video dasturlarni ko’rish uchun monitordan (displeydan) foydalanish hamda avtotransport vositasiga ruxsatsiz monitor (displey) o’rnatish
15. Avtomobil ichki qismining old qismiga ruxsatsiz monitor (displey) o’rnatish
Ushbu moddaning birinchi yoki ikkinchi qismlarida nazarda tutilgan huquqbuzarliklarni ma’muriy jazo qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etish
16. Transport vositalari haydovchilarining belgilangan harakatlanish tezligini soatiga 20 kilometrdan oshmaydigan miqdorda oshirib yuborish
17. Transport vositalari haydovchilarining belgilangan harakat tezligining soatiga 20 kilometrdan ortiq, lekin soatiga 40 kilometrdan oshmagan yoki transport vositalari haydovchilarining belgilangan harakat tezligini soatiga 20 kilometrdan oshmagan miqdorda bir xil huquqbuzarlik uchun ma’muriy jazo qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror oshirib yuborishi
18. Belgilangan tezlikni soatiga 40 kilometrdan ortiq oshirgan transport vositalari haydovchilari
19. Svetoforning taqiqlovchi signali yoki svetoforning taqiqlovchi ishorasi orqali harakatlanayotgan transport vositalari haydovchilari
Xuddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo’lsa
20. To’siqsiz harakatlanish huquqiga ega bo’lgan transport vositalarining o’tishi uchun transport vositalari haydovchilari tomonidan to’siqlar yaratish
21. Transport vositalari haydovchilarining yo’l yoki yo’l tomon yo’l harakati qoidalarini buzganligi, shuningdek, ular tomonidan sodir etilgan huquqbuzarlik sodir etilganligi, bu esa avariya holatini yaratishga, ya’ni boshqa yo’l foydalanuvchilarini tezlik, harakat yo’nalishini keskin o’zgartirishga yoki boshqa fuqarolarning xavfsizligini yoki xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan boshqa choralarni ko’rishga olib keladi
Ushbu moddaning birinchi yoki ikkinchi qismlarida nazarda tutilgan huquqbuzarliklarni ma’muriy jazo qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etish
22. Haydovchilar tomonidan transport vositalarini to’xtatish yoki to’xtash qoidalarini buzish
Ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan xuddi shunday huquqbuzarlikni ma’muriy jazo qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etish.
Ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan xuddi shunday huquqbuzarlikni ikki marta ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etish.
Ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan xuddi shunday huquqbuzarlikni uch yoki undan ortiq marta qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etish.
23. Mototsikl va boshqa transport vositalari haydovchilarining harakat xavfsizligiga tahdid soluvchi yo’llarda yoki favqulodda vaziyatlarda guruh harakatida ishtirok etishi.
Xuddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo’lsa
24. Avtotransport vositalarining haydovchilari tomonidan temir yo’l o’tish joylarida harakatlanish qoidalarini buzish
Xuddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo’lsa
25. Alkogolli, giyohvandlik yoki boshqa mastlik holatidagi shaxsga transport vositasini boshqarish huquqini berish: jarima va 2 yildan 3 yilgacha transport vositasini boshqarish huquqidan mahrum qilish
26. Avtotransport vositalari haydovchilari tomonidan jabrlanuvchiga yengil tan jarohati yetkazilishiga yoki jiddiy moddiy zarar yetkazilishiga sabab bo‘lgan yo‘l harakati qoidalarini buzish
27.Transport vositalari haydovchilari tomonidan yo’l harakati qoidalarini buzish, natijada transport vositalariga, yo’l harakati boshqaruvi moslamalariga yoki boshqa mol-mulkka zarar yetkazilishiga, katta miqdorda moddiy zarar yetkazilmasligiga olib kelishi
28. HUJJATSIZ TRANSPORT VOSITASINI BOSHQARISH UCHUN JARIMA.
Haydovchilar tomonidan transport vositalarini boshqarish huquqini beruvchi hujjatlari, transport vositasini ro’yxatdan o’tkazish, shuningdek transport vositasiga egalik qilish, undan foydalanish yoki uni tasarruf etish huquqini tasdiqlovchi hujjatlari, uning egasi yo’qligida sug’urta polisi bo’lmagan haydovchilar tomonidan boshqarilishi.
29. Ushbu transport vositalarini boshqarish huquqiga ega bo’lmagan shaxslar tomonidan avtotransport vositalarini boshqarish, shuningdek transport vositalarini boshqarish huquqiga ega bo’lmagan shaxsga o’tkazish
30. Ushbu huquqdan mahrum bo’lgan shaxslar tomonidan transport vositalarini boshqarish
31.”MAJBURIY SUG’URTA”-(OSAGO)” YO’QLIGI UCHUN JARIMA
Transport vositalarini ulardan foydalanish davrida transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish bo’yicha sug’urta polislari tomonidan nazarda tutilmagan holda boshqarish, shuningdek, ushbu sug’urta polisida nazarda tutilgan transport vositalarini faqat ushbu sug’urta polisida ko’rsatilgan haydovchilar tomonidan boshqarish shartlarini buzgan holda boshqarish
32. Transport vositalari egalari tomonidan fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish bo’yicha qonunda belgilangan majburiyatlarni bajarmaslik, shuningdek, bunday majburiy sug’urta aniq bo’lmasa, transport vositalarini boshqarish
33. VOQEA JOYINI TARK ETISH UCHUN JARIMA
Yo’l-transport hodisasi joyining belgilangan qoidalarini buzgan holda ishtirokchilar tomonidan tark etish
34. Piyodalar yo’l harakatini tartibga solish signallariga bo’ysunmaslik, ular tomonidan belgilangan joylarga o’tish, shuningdek, yo’l harakatini tartibga solish signallariga bo’ysunmaslik, yo’l belgilari talablariga rioya qilmaslik, mopedlar va velosipedlarni boshqaruvchi shaxslar, tashuvchilar va yo’llardan foydalanadigan boshqa shaxslar tomonidan yo’l belgilarini taqiqlash yoki belgilash
35. Spirtli ichimliklar, giyohvandlik yoki boshqa mastlik holatida bo’lgan haydovchilarning yoki transport vositalarini boshqarish huquqiga ega bo’lmagan shaxslarning transport vositalarini boshqarishga ruxsat berish
36. Yo’llar, temir yo’l kesishmalari, boshqa inshootlar yoki yo’l harakatini tartibga solish texnik vositalariga zarar yetkazish, shuningdek, yo’l harakati uchun, shu jumladan yo’l qoplamasini ifloslantirish orqali qasddan aralashish
37. Transport vositasi harakatlanayotganda yo’lovchining tana qismlarini (qo’llardan tashqari) salondan chiqishi.
Нарушения правил дорожного движения в Узбекистане, влекущие удержании транспортного средства на штраф площадке.
Soxta yoki o’zgartirilgan davlat raqamlari bilan transport vositalarini boshqarish, shuningdek, ushbu transport vositasiga tegishli bo’lmagan davlat raqamlari bilan
Transport vositalarini saqlash qoidalarini buzish (fuqarolar uchun)
Ko’zguli, shuningdek tegishli GOST tomonidan belgilangan me’yorlarni buzgan holda ishlab chiqarilgan, tonirovkali (qoraytirilgan) oynalar transport vositalarini ishlatish
Haydovchilik guvohnomasi bilan mas holda transport vositasini boshqarish
Mast holatda va haydovchilik guvohnomasisiz transport vositasini boshqarish
Mast bo’lgan shaxsga transport vositasini boshqarishni topshirish
Tegishli hujjatlarsiz boshqaruv
Haydash huquqisiz boshqaruv
Haydash huquqidan mahrum etilganda
Mastlik holati bo’yicha tibbiy ko’rikdan bo’yin tovlash
O’zbekistonda yo’l harakati qoidalarini buzish, ular uchun joyida jarima solinishi mumkin bo’lgan holatlar*
Piyodalarning yo’l harakati nazorati signallariga bo’ysunmasliklari, ularning qatnov qismini belgilanmagan joylardan kesib o’tishlari, shuningdek, yo’l harakati nazorati signallariga bo’ysunmasliklari, mopedlar va velosipedlarni boshqarayotgan shaxslar tomonidan ustuvor yo’l belgilari talablariga rioya qilmaslik, yo’l belgilarini taqiqlash yoki ko’rsatish; haydovchilar va yo’llardan foydalanuvchi boshqa shaxslar (Bazoviy hisoblangan miqdorining 1/3 qismi jarima)
Haydovchilarga turli xizmatlar ko’rsatish maqsadida fuqarolarning yo’llarning qatnov qismida bo’lishi, yo’llarni olib tashlash zonasida chorva mollarini o’tlatish (Bazoviy hisoblangan miqdorining 1/2 qismi jarima)
Agar 126, 128-moddalarning birinchi qismida nazarda tutilgan huquqbuzarliklar bir yil davomida takror sodir etilmaganligini aniqlashning imkoni bo’lmasa, agar haydovchilik guvohnomasining taloni huquqbuzar tomonidan bir yil ichida almashtirilgan bo’lsa yoki huquqbuzarlik yozuvlari shubhali bo’lsa, YHXX hodimi belgilangan tartibda bayonnoma tuzishga haqli.
Toshkent shahri aholisiga huquqbuzarlik uchun olib qo‘yilgan haydovchilik guvohnomalarini qaytarishda qulaylik yaratish maqsadida qo’yidagi manzillariga murojat qilishni tavsiya etilgan:
- Yakkasaroy, Bektemir, Mirobod, Sirg’ali va Yashnobod tumanlari yasovchi aholi – Toshkent shahar, Yakkasaroy tumani, Glinka ko’chasi, 44-uy manzilida joylashgan YHXX Ma’muriy ishlari bo’yicha bo’limi;
- Yunusobod, M.Ulug’bek va Olmazor tumanlari aholisiga – Toshkent shahar, Yunusobod tumani, O. Zokirov ko‘chasi, 2-uy manzilida 2-sonli diagnostika stansiyasi binosidagi joylashgan Ma’muriy ishlari bo’yicha bo‘limining filiali;
- Chilonzor, Uchtepa va Shayxontohur tumanlari aholisiga – Toshkent shahri, Chilonzor tumani, Bunyodkor shoh ko’chasi, 118-uy manzilida 1-sonli diagnostika stansiyasi binosidagi joylashgan Ma’muriy ishlari bo’yicha bo‘limining filiali.
Kiyim razmerlar jadvali
Maqolada Xorazm vohasi erkaklari an’anaviy bosh kiyimlarining o’ziga xos xususiyatlari ko’rib chiqilgan. Bosh kiyimlarning rangi, shakli, kiyilish tartibi tavsiflangan.
Xorazm erkaklarining an’anaviy bosh kiyimlari o’ziga xos va betakror bo’lib, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida vohadagi turli etnik guruhlar bosh kiyimlarida o’ziga xoslik saqlanib qolgan. Vohaning an’anaviy bosh kiyimlarini tayyorlanadigan xom ashyosiga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1. Jundan tayyorlanadigan bosh kiyimlar: cho’girma (to’galak, sherozi va silkma).
2. Kigiz (namat)dan tayyorlanadigan bosh kiyimlar: qalpoq, kuloh va h.k.
3. Ip va ipakdan tayyorlanadigan bosh kiyimlar: tahya (chumakli, papakli, qazma); ro’mol (farang ro’mol, sochoqi beqaror, yo’rinja gulli ro’mol, to’r ro’mol, boki ro’mol, shaxmat ro’mol, qozoqi ro’mol va h.k.); lachak (Xiva lachagi, Karvak va Pitnak lachagi), bosho’rov, o’ramol (shim. Xorazm); to’ppi (bolalar va keksalar to’ppisi – sappush); cho’tti (Xazorasp).
4. Mo’ynadan tayyorlanadigan bosh kiyimlar: qunduz popoq yoki qunduz talpak (ondatra telpak), norka popoq (qorako’zan – norka terisidan tikilgan telpak), suvsar talpak (sobol – suvsar mo’ynasidan tikilgan telpak) , quloqchin (ushanka).
Xorazmda bosh kiyim davlat, g’urur, iftixor ramzi sanalgan, shuning uchun bosh kiyimni biror kimsa bilan almashtirish yoki birovga berish mumkin bo’lmagan. Otaning bosh kiyimi faqat uning o’g’liga berilgan. “Oyog’ingda mahsing bo’lmasa ham boshingda cho’girmang bo’lsin”, degan keksalar. “Qadimda farzandi yuzini erga qaratgan ota cho’girmadan mahrum qilingan, bu esa uning elot (mahalla)da yakkalanib qolishiga olib kelgan”. XX asr boshlarida Xorazm aholisi o’rtasida boshyalang yurish odobdan hisoblanmagan. Qariyalar hatto kechasi uxlagani yotganlarida ham yumshoq chitdan, ichiga paxta solib, astar qilingan konussimon bosh kiyim – to’ppi (shabpo’sh) kiyib yotganlar. Bu kabi bosh kiyim O’zbekistonning boshqa hududlarida ham uchraydi.
O’zbek do’ppilarining Chust, Marg’ilon, Andijon, Shahrixon, Qo’qon, Toshkent, Samarqand, Urgut, Buxoro, Boysun, Dashnobod, Shahrisabz, Koson, Xiva, Laqay, Baxmal, zar, ola, gilamnusxa, iroqi, araqchin kabi turlari ma’lum. O’zbekiston tarixi muzeyida turli davrlarga tegishli bo’lgan 260 dan ortiq do’ppi mavjud. Behistun qoyatoshlariga o’yib tushirilgan (bo’rtma) odam suratlarining biridagi bosh kiyim qadimgi xorazmiylar bosh kiyimlariga juda o’xshab ketganligini ko’rish mumkin. Zero qoya yozuvlarida Doro buyrug’i bilan bo’ysundirgan xalqlar orasida saklar, so’g’dlar qatorida xorazmiylar ham tilga olingan. X asrda yashab ijod etgan muarrix al-Maqdisiy Xorazmdan chetga olib chiqiladigan mollar ro’yxatida xorazmliklarning cho’qmor telpagi ham borligini, Xurosonning har bir shahrida mahalliy aholidan o’zlarining cho’qmor telpaklari bilan ajralib turuvchi ko’plab xorazmliklarni uchratish mumkinligini aytib o’tadi. Demak, Xorazmda chumakli tahya deb ataluvchi konussimon do’ppi turi ham qadimiy bosh kiyim bo’lishi mumkin.
Erkak va ayollar do’ppilari bir xil shaklda bo’lib, erkaklarning do’ppilari to’q yashil rangli, ko’k, qora baxmaldan tayyorlangan. Voha aholisi qishda do’ppi ustidan dumaloq, jundan bo’lgan telpak kiyganlar. Xorazm vohasi aholisining bosh kiyimlari rangi, shakli va kiyilish tartibi bilan ham o’ziga xos xususiyatga ega. Xorazmda yashovchi o’zbeklar katta dumaloq cho’girma kiyganlar. Cho’girma voha aholisining etnik xususiyatlarini yanada yaqqolroq namoyon etadigan bosh kiyimdir. Cho’girma uch xil: to’galak cho’girma, sherozi va silkma cho’girmadan iborat bo’lgan. Ustki qismi teri yoki qalin matodan tekis qilib tikilib, atrofiga bosma shaklda qorako’l yopishtirilgan to’galak cho’girma vohada XIX asrdan beri kiyilib kelgan cho’girmaning dastlabki nusxasidir. Uni dastlab faqat hukmdorlar, keyinchalik esa aholining barcha tabaqa vakillari kiygan. Kalta junli Xazorasp uslubida tikilgan cho’girma sherozi cho’girma deb atalgan. Sherozi cho’girma – yangi tug’ilgan qo’zichoqning terisidan tikilgan va tikilish jihatidan ixcham bo’lib, hozirgi telpaklardan ozgina farq qilgan. Uchinchisi aholining kambag’al tabaqasi hamda vohada yashovchi turkmanlar ham kiygan uzun junli silkma cho’girmadir. Silkma cho’girma qo’yning uzun junidan, dumaloq shaklda va ancha katta hajmda tikilgan. Cho’girma ilgari Xorazmda keng tarqalgan bo’lib, u haqda xalq orasida quyidagicha aytim bo’lgan:
Cho’girma-yo, cho’girma-yo, cho’girma
Cho’girmaga qarab yuzing o’girma.
Qishni guni chaqirsa ham yugurma,
O’zi – yarim, og’iri botmon cho’girma.
Xorazmning tabiiy sharoiti va jug’rofiy muhiti ham jun yoki teridan tikilgan kiyimlarning mavjud bo’lishini taqozo etadi. Qolaversa, po’stin va cho’girma kabi ust-boshlar ichida haroratning normal holatda bo’lishi qattiq bo’ron yoki cho’l shamoli tufayli sodir bo’ladigan har xil nojo’ya ta’sirlardan kishi tanasini asraydi. Xorazm vohasida cho’girma bilan bog’liq yana bir udum saqlanganki, qiz bolaning bo’y etganligini bilish uchun uni otasining cho’girmasi bilan bir urib ko’rishgan. Agar qiz cho’girma bilan urganda yiqilib tushmasa, uni turmushga uzatishgan. Cho’girma XX asrning to 70-yillariga qadar keksalar bosh kiyimi sifatida saqlanib qolgan. Keyinchalik cho’girmalar aholi tomonidan deyarli kiyilmay, faqat teatr va folklor-etnografik ansambl a’zolari tomonidan kiyilgan, biroq “sherozi telpak” nomli cho’girma turi o’rta va keksa yoshdagi erkaklar orasida saqlanib qolgan. U olti oylik qo’zichoq terisidan tikilgan va badavlat xonadon erkaklari tomonidan kiyilgan. XX asrning 60-80 yillarida rahbar xodimlar orasida sherozi papaq (telpak) deb atalgan turi urf bo’lgan.
Turkmanlarning yovmut urug’ida ham Xorazm cho’girmasiga o’xshash bosh kiyimi bo’lib, u chovurma deb atalgan. Silkma cho’girma kabi bosh kiyim turkmanlarning ersari va sariq urug’i aholisida ham mavjud bo’lib, u silkma telpak deb atalgan. Manbalarda Xorazm vohasida cho’girma deb nomlanuvchi bosh kiyimning urf bo’lib, voha o’zbek va turkman aholisi o’rtasida keng yoyilishiga afg’on urug’laridan biri – jamshidlar sabab qilib ko’rsatilgan. Ammo cho’girmaga o’xshash bosh kiyim, ya’ni to’galak cho’girma xorazmliklarda qadimdan mavjud bo’lgan, jamshidiylar kirib kelgandan so’ng ularning ta’sirida shakli (dizayni) va hajmi o’zgargan, xolos. Chunki Xorazmning kontinental iqlim mintaqasi shunday bosh kiyim bo’lishini taqozo etgan. Buni so’nggi yillarda arxeologik manzilgohlarda olib borilgan tadqiqotlar ham tasdiqlaydi.
Bosh kiyimlari O’zbekistonning turli hududlarida o’ziga xos bo’lgan. Masalan, Buxoroda va unga yaqin tumanlarda telpaklar qiya konus shaklida bo’lgan. Uning yuqori qismini qorako’l terisidan, ichini qo’y mo’ynasi bilan qoplab, tevarak-atrofini qunduz mo’ynasi bilan bezaganlar. Farg’ona vodiysi va Toshkentda telpakning yuqori qismi uchun mato ishlatganlar, hoshiyasini tulki yoki suvsar mo’ynasidan, ayrim hollarda qo’zi terisidan tikkanlar. Farg’ona vodiysining qishloq ahli qishda mo’ynasi ichkariga qaratib tikilgan tumoq kiygan. Bosh kiyim turlaridan biri salla bo’lib, uni odatda din ahli: mulla, eshonlar va ayrim etnik guruhlar, masalan, Oqdarband eroniylari kiyganlar.
Demak, XIX asr oxiri – XX asr davomida Xorazm vohasi erkaklarining asosiy bosh kiyimi qish faslida cho’girma, yoz faslida taxya (do’ppi) bo’lib, voha iqlimiga juda mosligi uchun xalq bu bosh kiyimlarni sevib kiygan. Hatto keksalar yoz faslida bo’lsa ham cho’girmani boshidan echishmagan. Buning o’ziga xos sababi bor: yoz faslida bosh terlaganda, cho’girma o’ziga terni shimib olgan va boshni yozning jazirama issig’idan asrab namlantirib turgan. Shu sababli keksa otaxonlar paxtali to’n (do’n) va cho’girmani yoz faslida ham kiyib yurishgan. Hozirgi kunga kelib bu bosh kiyimlari xalqimizning an’anaviy bosh kiyimlari sanaladi va qadriyat sifatida e’zozlanadi.
Sh. Nurullaeva
Urganch davlat universiteti,
2013 yil 31 mayda qabul qilingan
(Taqrizchi: t.f.d.U.Abdullaev)