Kiyinish madaniyatini kim qanday tushunadi
Zap zamonlar boʻldi-da! Bundan yigirma yillar avval “kiyimingiz yirtilib yoki soʻkilib ketibdi” deyishsa, uyalib oʻzimizni panaga olardik, sharmanda boʻlishdan choʻchir edik. Yillar oʻtib, yuz berayotgan oʻzgarishlar odamlarimizning kiyim borasidagi qarashlarini ham keskin oʻzgartirib yubordi. Bugungi yoshlar ataylab yirtiq kiyimlarni kiyishni, shu kiyimlarda nikoh va kechki bazmlarga borishni istashmoqda.
Qizmi bu yoki yigit.
O‘zbek xalqi o‘zining asrlar osha qadrlanib kelinayotgan milliy liboslari bilan ham butun dunyoga dovrug‘ taratgan. Turli ranglarda tovlanib, ko‘zni qamashtiruvchi atlasu adraslar nozik hilqat vakillarining ko‘rkiga ko‘rk qo‘shishda katta ahamiyat kasb etsa, beqasam to‘n, milliy do‘ppi va belbog‘ alp o‘g‘lonlarning mard, jasur va dovyurak bo‘lib kamol topishida muhim o‘rin tutadi. Bugun madaniyat va qadriyatlar globallashuvi liboslarga ham ma’lum bir ma’noda o‘z ta’sirini o‘tkazayotganini achinarlidir. G‘arbdan kirib kelayotgan ajnabiy suratlar va turli yozuvlar aks etgan kiyimlarni ko‘rib, yoqa ushlaysan kishi. Ayniqsa, ayrim o‘smir yigitlar ustidagi liboslar har qanday insonni taajjubga solishi shubhasiz.
So‘nggi paytlarda ommaviy axborot vositalarida kiyinish madaniyati to‘g‘risida ko‘plab maqolalar yozilib, ko‘rsatuv va eshittirishlar berilayotir. Ularning aksariyatida deyarli xotin-qizlarning kiyinishi “nishon”ga olinmoqda. Shu o‘rinda bir qancha savollar tug‘iladi. Bugun barcha yigitlar ham kiyinish madaniyatiga amal qilyaptimi? Ular egnidagi libosiga bir qur bo‘lsa-da nazar solib, qanday kiyim kiyayotganligi xususida fikr yurityaptimi?
Shu kabi savollar atrofida mushohada yuritish maqsadida ayrim yurtdoshlarimiz fikr-mulohazalariga ham quloq tutdik.
– Bashariyatning kiygan kiyimi uning dunyoqarashi, ichki madaniyati va individual psixologiyasidan dalolat beradi, – deydi psixolog Otabek Muxtorov. – Har bir inson kiygan libos uning yoshiga, mentaletitetiga, jinsiga mos va har qanday vaziyatda noqulaylik tug‘dirmaydigan, ko‘rkam hamda bejirimligi bilan atrofdagilarning ruhiyatiga ijobiy ta’sir o‘tkazadigan bo‘lishi lozim. Ayrimlar esa o‘zi ideal deb bilgan insonlarga yoxud mashhur kishilarga taqlid qilib kiyinadilar. Mana shunday va ayollar libosiga o‘xshash bichimda tikilgan kiyimlarni egniga uyalmasdan kiyib olgan erkaklarni ko‘rganda, yuzimiz beixtiyor oriyatdan qizarishi bor gap. Erkaklarning ayniqsa, o‘smir yigitlarning o‘ta tor, yupqa va kalta kiyimlar kiyishi zamirida maqtanchoqlik, o‘zini va badanini ko‘z-ko‘z qilish kabi o‘tkinchi hoyu havaslar ham yotadi. Bunday liboslar kiyishga qiziquvchan yigitlar psixologiyada “og‘ishgan ruhiyat” deb ataladi. Bu kabi illatlar albatta, tashqi ta’sir natijasida yuzaga keladi. Kiyinish madaniyati, eng avvalo, oilada shakllanadi. Demak, har bir ota-ona bu masalaga jiddiy yondoshib, farzandiga o‘rnak bo‘lishi zarur.
Darhaqiqat, bugun “ommaviy madaniyat”ning bu kabi turini o‘ziga ep ko‘rgan erkaklar, ayniqsa, yigitlar afsuski, ko‘plab uchraydi. Bunday holatlarning yanada ommalashishiga san’atkorlarimizning ham oz bo‘lsada “hissa”si bor, deb o‘ylaymiz. Konsertlarda qiziqchilarning tomoshabinlarni kuldirish maqsadida kiygan ayollar kiyimi va qiliqlari ham o‘sib kelayotgan yoshlarga salbiy ta’sir etishi ayni haqiqat. Oilada ota-ona, ta’lim muassasalarida esa ustoz va murabbiylarimiz yoshlarga har jihatdan namuna bo‘lishlari zarur. Birinchi o‘rinda kiyimning qulay va chiroyli, ko‘rkamligiga katta ahamiyat berish lozim. Chunki pokiza va go‘zal libos kayfiyatni ko‘taradi, qalbga orom bag‘ishlaydi hamda ko‘ngil tubidagi ezgu va pok niyatlar, orzularni ifodalashga xizmat qiladi.
Kiyinish madaniyati borasida buyuk mutafakkir va allomalar ham o‘z asarlarida turli fikr-mulohazalarni bayon etishgan. So‘z mulkining sultoni Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub” asarida: “Erkaklarning o‘zini ko‘z-ko‘z qilish uchun yasanishi xotinlarning oroyish uchun bezanishlari kabidir. Ammo bu kabi bezanmoq har ikkalasi uchun ham nomunosib, xususan, erkaklar uchun ko‘proq sharmandalikdir”, deya ta’kidlab o‘tgan.
– Oxirgi paytlarda kino aktyorlar va mashhur san’atkorlarga taqlid sifatida adras va atlaslardan tikilgan kastyumni kiyib olgan tengdosh yigitlarga ham ko‘zimiz tushmoqda, – deydi Andijon davlat universiteti talabasi Guljahon Rustamova. – Ular bunday “moda” yigitlik g‘ururi va sha’niga dog‘ tushirishini yaxshi bilishmaydi, nazarimda. Ko‘p hollarda sizdan o‘n besh, yigirma metr oldinda qizil va pushti aralash ko‘ylak, tor tikilgan yirtiq, ko‘k shim va turli ranglar uyg‘unlashgan poyafzal kiyib ketayotgan insonni ko‘rib, uning qiz yoki yigit ekanligini ham ajratib olishda ancha bosh qotirasiz. Ayniqsa,
u o‘sgan sochini allambalo usulda turmaklaganini ko‘rganda na kulishingizni bilasiz, na kuyishingizni. Uning kimligini bilish maqsadida yoniga borsangiz, yigit kishi ekanligini ko‘rib, uyalib ketasiz. O‘zbek o‘g‘lonlari azaldan madr va jasur sifatida o‘zgalarga ibrat bo‘lib kelgan. Ochig‘ini aytsam, qizlarga ham ana shunday haqiqiy dovyurak, “belida belbog‘i bor” yigitlar yoqadi va hurmat qilishadi. Bir so‘z bilan aytganda, tengdosh yigitlarimiz ham o‘zlariga xos va mos erkakcha kiyinsalar nur ustiga a’lo nur bo‘lardi.
Shu o‘rinda qayd etish joizki, shariatimizda ham kiyinish odoblari va kiyimlarga oid ko‘plab hukmlar mavjud. Islom dinida erkak kishining ayol kishiday, ayol kishining erkak kishiday libos kiyishi man etilgan. Rasullulloh (s.a.v.) aytganlaridek, “Kimki bir qavmga o‘zini o‘xshataversa, u o‘sha qavmdan bo‘ladi”. Demak, inson har kimga ko‘r-ko‘rona taqlid qilavermasligi lozim.
Biz mavzu yuzasidan ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilarining ham shaxsiy fikrlarini bilishga qiziqdik. Shahnoza ismli ayol “Ha, bu juda ham xunuk manzara. Hattoki klassik shimlarni ham toraytirib, tiktirib olishyapti. Erkakni kiyimi emasda bu. Jamoat joylarida bu holat yanada yaqqol seziladi. Haqiqiy klassik bichimdagi shimlar erkak kishiga o‘zgacha salobat berib turadi”, deya mulohaza yuritsa, Qaldirg‘och Israilova “Tor shim mayliku-ya, qizil, pushti, yaltirok, toshli, munchokli, tillarang, gulli kiyimlar kiyib yurishgani asabni buzadi. Bizning erkaklarga hech yarashmaydi”, degan fikrlarni bayon etgan. Bundan tashqari, yana yuzlab tarmoq faollari mavzuga o‘z qarashlarini bildirishgan.
Xulosa o‘rnida aytish joizki, aslida, qanday kiyim kiyish har bir insonning shaxsiy ishi. Lekin, bu borada “ommaviy madaniyat” ta’siriga berilish, boshqa millat vakillariga taqlid qilish milliyligimizga umuman to‘g‘ri kelmaydi. Kiyim tanlash borasida avvalo, me’yorni unutmay, toza, ozoda, yarashgan liboslarni kiyishimiz kerak.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, libos inson kayfiyati, ruhiyati, ma’naviyati, qolaversa, qay darajada tarbiyali ekanini belgilab beradi. Shunday ekan, tez-tez egningizdagi libosingizga nazar solib turing, aziz o‘g‘lonlar. U sizga yarashiqlimikin?
Kiyinish madaniyatini kim qanday tushunadi?
Zap zamonlar boʻldi-da! Bundan yigirma yillar avval “kiyimingiz yirtilib yoki soʻkilib ketibdi” deyishsa, uyalib oʻzimizni panaga olardik, sharmanda boʻlishdan choʻchir edik. Yillar oʻtib, yuz berayotgan oʻzgarishlar odamlarimizning kiyim borasidagi qarashlarini ham keskin oʻzgartirib yubordi. Bugungi yoshlar ataylab yirtiq kiyimlarni kiyishni, shu kiyimlarda nikoh va kechki bazmlarga borishni istashmoqda.
Yirtiq kiyimlar talvasasi
Yirtiq shimu yubkalar, yelkasi ochiq koʻylaklar, kalta kiyimlar shunchalik urfga kirdiki, bundan hech kim ajablanmay qoʻydi. Hatto, keksalarning ham koʻzi oʻrganib boʻldi, shekilli, avvalgidek tanbehlar ham quloqqa chalinmayotir. Kelinlarimiz yelkasi ochiq (baʼzan belgacha ochiq), yengi yoʻq toʻy koʻylaklarni kiyishsa ham uyat hissini tuyishmayapti. Buni koʻrib turgan ota-ona, hatto, boʻlajak er ham juftining “zamonaviy”ligidan xursand boʻlibmi yo gap uqtirolmaganidanmi, shunga koʻnib qoʻya qolyapti (asli er kishida sharqona gʻurur kuchli boʻlsa, nafaqat ayoli, opa-singlisini ham oʻz izmiga sola oladi). Kimdir buni urf deb bilsa, kimdir zamonaviylik der, kimdir birovlarning diqqat markazida boʻlishni istar, xullas, har kimni oʻz istaklari boshqarayotir. Ammo bularning barchasida “milliylikdan yiroqlashtirish”ni maqsad qilgan koʻrinmas kuch ustun kelayotganday…
Tan olaylik, bunday kiyimlarni oʻz farzandimiz kiyganida ham koyimasdan “mayli, yosh, nima qilibdi, kiysa kiyibdi-da” deb oqlashga urinamiz. Baʼzan oʻzimizni shu kiyimlar bilan ajralib turishimizni xohlayotgandek boʻlamiz. Oʻta millatparvar boʻlsangiz ham atrofdagilarga qarab, “hamma shunday yuribdi-ku, el qatorida” degan fikr xayolingizdan oʻtadi. Millat oldidagi masʼuliyat esa bir zum unutiladi.
Xoʻsh, bunga kim aybdor? Bozori chaqqon yirtiq-yamoq kiyimlarni peshma-pesh keltirib rastalarni toʻldirayotgan sotuvchimi, zamona zayliga qarab shularni kiyishga oshiqayotgan yoshlarmi yoki oʻzi ham milliylikni unuta boshlagan ota-onami? Sotuvchining maqsad-vazifasi – qanday kiyim-kechak boʻlmasin, moʻmay daromadga ega boʻlish. Ularni ham tushunsa boʻladi. Axir, sotuvchi talabga qarab ish tutishi kunday ravshan-ku!
Bu bilan sotuvchini oqlamoqchi emasmiz. U oʻz nomi bilan sotuvchi. Kasbi sotish… Bunday ahvol hamma joyda ham shunday emas. Quvonarlisi, oʻzimizda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hozircha evida. Masalan, deylik, vodiy bozorlarining ayollar boʻlimiga kirsangiz, asosan uzun koʻylaklar, turli-tuman roʻmolu-sharflar koʻzni quvontiradi. Chetdan kelayotgan yirtiq-yamoq liboslar, kalta yubkalarni deyarli uchratmaysiz. Farzandning yurish-turishidan tortib, xulqi-odobiyu kiyim-kechagigacha ota-ona tarbiyasini bor boʻy-basti bilan namoyon etib turishi hayotda allaqachon tasdigʻini topgan haqiqat ekanini yodga olish kifoya. Toʻgʻri, kattalarga quloq tutmay, oʻzboshimchalik bilan yoki atrofidagi oʻrtoqlariga qarab, ish koʻradigan yoshlar ham bor. Bunday paytda targʻibot katta rol oʻynaydi. Targʻibot vositalari keng tarqalgan bugungi kunda ulardan oʻrinli foydalanish ham yaxshi samara berishi koʻp bor sinalgan usul. Shu maʼnoda, televideniye eng kuchli targʻibot vositasi boʻlib qolayotir. Ammo afsuski, bu faqat ijobiy natija berayotgani yoʻq. Ayrim xususiy kanallar bilib-bilmay, oʻz dasturlari – koʻrsatuvlar, filmlar, seriallar, reklamalar orqali milliylikdan yiroq, anʼanalarimiz va qadriyatlarimizga zid axborotlarni targʻib etmoqda. Birgina misol, telekanallarimizni “bezab turgan” koʻpgina seriallarning mazmun-mohiyati mentalitetimizga yot, qarashlarimizga zid. Aktyorlarning kiyinishiyu oʻzini tutishi gʻashga tegadigan bir ahvolda – yirtiq, tanaga oʻta yopishgan, ochiq. Inson vizual axborotni eshitilgan axborotdan koʻra tezroq qabul qilishi allaqachon isbotini topgan. Yuz marta eshitgandan bir marta koʻrgan yaxshi, deb shunga aytadilar. Oʻsib kelayotgan yoshlar ana shu qahramonlarni oʻzi uchun ideal shaxs sifatida qabul qilmasligiga kim kafolat bera oladi?
Aks eʼtirof
Zukko oʻquvchi xorij seriallariyu aktyorlarini tanqid qilishdan avval, oʻzimizning shou-biznes olami vakillariga ham bir nazar tashlang deyayotgan boʻlsa, ajab emas. Darvoqe, bu masalada baʼzi yulduzlarimiz alohida “eʼtirof”ga sazovor. Negaki, kliplarda suratga tushayotgan ayrim sanʼatimiz vakillari (sanʼatkor soʻzining yuki ogʻir) ochiq-sochiq, kalta-kulta kiyinishda boshqalarga yaxshigina oʻrnak boʻlayotganini ham yashirishga hojat yoʻq. Soʻzimiz quruq boʻlmasligi uchun bir-ikkita misol keltira qolaylik. Shu kunlarda kanallarimizda qayta-qayta namoyish etilayotgan Rayhon Gʻaniyevaning “Hamma jam”, Nilufar Usmonovaning “Kel ikkimiz” qoʻshiqlariga olingan kliplarda kiyib tushgan liboslarini koʻrgandirsiz. Minglab-millionlab tomoshabin qarshisida paydo boʻladigan yulduzlarimiz, avvalo, oʻzlarini, soʻng boshqalarni hurmat qilishi lozim emasmi?! Ular bunday “madaniyat” ortidagi tahdidni tushunishmasmikin? Nazarimizda, ular yo millat oldidagi oʻz masʼuliyatini bilmaydi yoki bu millatdan oʻzini ayri holda koʻradi.
Oʻz bozorimizni qachon oʻzimiz egallaymiz?
Kiyinish madaniyati haqida soʻz ochar ekanmiz, hali bu borada qilinajak ishlar koʻpligiga amin boʻlamiz. Xoʻsh, koʻpgina yoshlarning diqqatini, aqlini oʻgʻirlagan ajnabiy kiyimlardan voz kecha olamizmi? Afsuski, ushbu kiyimlarni yoʻq ham, inkor ham qila olmaymiz. Ammo bugungi oʻzbek milliy modasini targʻib qilishimiz mumkin. Aslida, dunyoning yetakchi dizaynerlari oʻzbeklarning atlasidan qoʻshib-chatib, oʻz nomi bilan liboslar taqdim etayotganini, bizning oddiy eski kovushlarimizga sal oʻzgartirish kiritib, moda olamining eng yuqori choʻqqisini zabt etayotganini hamma ham bilmasa kerak. Eng sifatli ipak tolalari, paxta tolasi oʻzimizda yetishtirilsa-da, haliyam sifatli kiyim mahsulotlarini boshqa davlatlardan olib kelyapmiz. Uzoqqa bormaylik, ayni paytda birgina Qirgʻizistonda ishlab chiqarilgan kiyim-kechaklar dizayni va sifati bilan eʼtiborimizni tortmoqda. Hozirgi kunda Turkiya va Bishkek yengil sanoat mahsulotlari oʻzbek bozorlarida yetakchi oʻrinni egallab kelayotganini ham hammamiz koʻrib turibmiz. Nahotki, oʻzbek mutaxassislari hech boʻlmasa oʻzimizning bozorlarni ham zabt eta olmasa?!
Oʻzbek dizaynerlari sifatli va bejirim kiyimlarni taklif etmas ekan, farzandlarimiz “yirtiq” kiyimlarga oshno boʻlib qolaveradi. Yoshlar ongli ravishda buni oʻzlari inkor etmas ekan, barcha saʼy-harakatlarimiz besamar boʻlib qolishi hech gap emas. Kiyinish madaniyatini yoʻlga qoʻyish va samaraga erishish uchun esa, birinchi navbatda, oʻzbek modasi rivojlanishi va taraqqiy etishi kerak. Toʻgʻri, jahon podiumlarida oʻz dizaynerlik ishini namoyon etib kelayotgan mutaxassislarimiz bor va bundan mamnunmiz. Ammo bu hali bozorni egallash va oʻzbek isteʼmolchisining talabini qondirish darajasida emas. Shunday boʻlishi kerakki, odamlarimiz Turkiya mahsulotiga qiziqish bildirgani kabi oʻzimizning dizaynerlar ishiga ham ehtiyoj sezishsin. Oʻzbek modasi ilgarilab borsagina, boshqa mamlakatlar oʻz “gʻayrioddiy” urfi bilan bizni ishgʻol etolmaydi. Sohaning eng yaxshi mutaxassislari oʻz ishlari bilan tez-tez koʻrinib tursalar, maqsadga muvofiq boʻlardi. Bu masalada yuqorida taʼkidlaganimizdek, telekanallarimizning xizmati katta boʻlishi lozim (ayni paytda “Mening yurtim” telekanali orqali dizayner Shahzoda Muhammedova maxsus koʻrsatuv olib borayotganini ham qayd etish zarur. Ammo koʻrsatuvning nomidan boshlab, maxsus mehmon uchun tikiladigan kiyimlarning milliylikka aloqasi yoʻq). Bundan tashqari, oʻzbek modasi kunlari muntazam tashkil qilinib, televideniye orqali namoyish etilib borishi, reklama va boshqa dasturlarda liboslarga alohida eʼtibor berilishi ham yoshlarimizni oz boʻlsa-da, madaniyatsizlikdan asrab qoladi, deb oʻylaymiz.
Hulkar ABDULLAYEVA,
Respublika Maʼnaviyat va maʼrifat markazi bosh mutaxassisi,
Xolida FAYZIYEVA,
Kiyim va poyabzal kiyish madaniyati
Кийиниш маданияти – инсоннинг ташқи кўриниши, маънавий дунёси , эстетикаси, ахлоқий сифатлари ва салоҳиятини очиб беради. Кийиниш маданиятига бўлган қараш инсоннинг гўзаллик, нафосат, одоб борасидаги кўз қарашларини ифода этадиган омил ҳамдир. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки бугунги жадал ривожланиб бораётган глобал даврда кийимлар ҳам, кийинишга бўлган эътибор ва талаб ҳам ўзгариб бормоқда.
Ёшларимизнинг мода кетидан кўр-кўрона қувишлари ва янги чиққан тор, очиқ, калта либосларни мода дея эътироф этишлари ва бу турдаги кийимлар албатта кийилиши керак деб фикрлашлари айни хақиқат. Бу кийимларнинг ўзбекона маданиятимизга менталитетимизга хос эмаслиги ҳақида эса ўйлаб кўришмаяпти. Афсуски мен бугунги йигит – қизларимизнинг кийиниш маданияти ҳақида ижобий фикр билдири олмайман. Чунки бугун кўча куйда, европага тақлид қилиб кийинаётган ёшларимизда миллийлигимиз акс этган кийимлар тоборо камайиб бормоқда. Аслида кийиниш маданияти хам ўзбекона маданиятимизнинг ажралмас қисмидир. Бу масаланинг жиддий томони шундаки юзага келаётган ушбу муаммо бугунги куннинг мухим долзарб мавзусига айланди. Кўпчилик ёшларимиз эвропа услубида кийинмасликни замондан ортда қолиш деб хисоблашмоқда. Бу фикрнинг мутлақо нотўғри эканлиги ҳақида фикр юритишмаяпти .
Европа модаси деб урф бўлган бемани кийимларни кийиб ўзини бугуннинг замонавий ёшлари деб хисоблайдиган хар бир йигит қиз қаттиқ адашади ва аксинча улар ўзларининг маънавияти тафаккури ва дунё қараши қанчалик саёз эканлигини “замонавий” либослари орқали намоён этишмоқда. Аслида инсоннинг маданиятга хос кийиниш услуби унинг маънавий олами қанчалик бой эканлигини намоён этувчи мухим омил хисобланади. Шу ўринда бир хақиқатни айтиш ўринли деб биламан. Йигит қизларимизнинг кийиниш маданиятида ота-оналарнинг алоҳида ўрни бор. Танасига ёпишиб турувчи ёки калта ва очиқ кийимларни ўз қизларига олиб бераётган айрим ота-оналар бунинг салбий оқибатларга олиб келишини билишармикан. Афсуски ота-оналар орасида қизларининг кийинишига бефарқ қарайдиганлар талайгина.
Кийиниш борасида нафақат қизларимиз балки йигитларимиз ҳам тобора “замонавийлашиб” боришяпти. Ҳар хил бемани ёзув ва расмлар туширилган футболка, калта шим ва шиппакларда кўчани тўлдириб юришгани айни ҳақиқат. Сигарет чекаётган одамнинг сурати туширилган ёки скелет расми солинган футболкаларни кийишга иштиёқманд ўзбек йигитларимизнинг бу ишлари ўзбекона маданиятимизга тўғри келмаслигини англай олишмаяпти. Тасаввур қилиб кўринг калта шим ёки футболка кийиб олган ота ёки тор ва очиқ либосга бурканган она ўз фарзандига ибрат бўлиш ўрнига шу муҳитда улғайиши учун замин яратаётгандек гўё. Ҳақиқатки бундай ота-оналар баъзи-баъзида учраб турибди.
Энг аввало ота она ўз фарзандини кийинишига эътибор бериши, доимий назорат қилиши зарур. Шундагина юқорида келтирилган муаммолар ва салбий фикрлар юзага келмайди. Истардимки қизларимиз ибо ҳаёда барчага намуна бўлиб, йигитларимиз ҳақиқий ўзбек ўғлони сифатида қолишса ва кийиниш маданияти хам миллийлигимизни ўзида мужассам этган энг муҳим омил эканлигини ёдда сақлашса нур устига аъло нур бўлади.
Ғолибжон Хидиров
Хожа Бухорий ўрта махсус ислом билим юрти мударриси
26051 марта ўқилди