Ma muriy sudlar qanday ishlarni ko‘rib chiqadi

Ma’muriy hujjat tartibga solinadigan va faqat muhim elementlardan iborat bo’lishi kerak bo’lsa-da, ba’zi hollarda ma’muriyat o’z aktlariga yakuniy elementlarni kiritish huquqiga ega.

Ma’muriy akt: elementlari, turlari, talablari, misollari

A ma’muriy akt Bu davlatning ma’muriy vakolatlari doirasida o’z xohish-irodasini mamlakatda yashovchi boshqa xususiy yoki davlat sub’ektlarining erkinliklari, manfaatlari yoki huquqlariga tatbiq etish uchun har qanday ixtiyoriy deklaratsiyadan yoki davlatning ommaviy vakolatlarini namoyish etishdan iborat.

Ya’ni, bu ma’muriy hokimiyatning bir tomonlama va majburiy ravishda tatbiq etilishi mumkin bo’lgan formulasidir, bu erda davlat instituti aniq bir masalada qaror qabul qilish uchun o’z irodasini aniq va tashqi ko’rinishda bayon qiladi.

Ma’muriy hujjatlar yordamida davlat vakolatlari ma’muriy hujjatlar yordamida belgilanishi mumkin, agar ular qonun tizimida ko’rsatilgandek amalga oshirilsa. Shuning uchun ma’muriy xujjatlar har bir mamlakat va uning qonunchiligiga qarab farq qilishi mumkin.

Ular namoyishlar bo’lgani uchun davlat boshqaruvining moddiy hujjatlari ma’muriy aktlar qatoriga kiritilmaydi. Bundan tashqari, ikkinchisi ijro etuvchi sifatida tasniflanadi, chunki ularning xususiyatlarini aniqlash uchun sud hokimiyatining vakolatiga muhtoj emas va ular majburiydir.

Ma’muriy aktning elementlari

Mavzu

Bu Konstitutsiya qoidalariga muvofiq, o’z vakolatlari doirasida bo’lishi sharti bilan, davlat vakili sifatida iroda deklaratsiyasini ifodalovchi organ.

Ob’ekt

Bu ma’muriy hujjat tushgan narsaga mos keladi va jismoniy jihatdan haqiqat bilan bir qatorda yuridik jihatdan ham bo’lishi mumkin.

Sabab

Ma’muriy hujjat rasmiylashtiriladigan sub’ektiv yoki ob’ektiv niyat. Asosiy maqsad huquq tizimining me’yorlari va tamoyillariga rioya qilgan holda umumiy manfaatlarni qondira olish bo’lishi kerak.

Musobaqa

Har holda, qonunda ma’muriy harakatni amalga oshirishi kerak bo’lgan vakolatli organ belgilanadi. Ushbu muassasa muayyan talablarga javob berishi kerak, masalan, harakat qobiliyati yoki xolisligi.

Tarkib

Ma’muriy hujjat tartibga solinadigan va faqat muhim elementlardan iborat bo’lishi kerak bo’lsa-da, ba’zi hollarda ma’muriyat o’z aktlariga yakuniy elementlarni kiritish huquqiga ega.

Bildirishnoma va nashr

Ma’muriy xujjatlar manfaatdor shaxslarga xabar qilinishi kerak, ayrim hollarda, normalar belgilab qo’yganida yoki jamoat manfaatlari sabablari bo’lganida, ular e’lon qilinishi kerak.

Ma’muriy xujjatlarning turlari

Tabiatiga ko’ra

Ma’muriy hujjatni rasmiylashtirgan shaxsning irodasi hisobga olinadi. Agar siz qonunni o’zgartirmoqchi bo’lsangiz yoki u tartibga soladigan huquqlarga ta’sir ko’rsatmoqchi bo’lsangiz, ular huquqiy aktlardir.

Boshqa tomondan, agar u ko’chirish yoki asfaltlash kabi davlat boshqaruvining vakolatlarini bajarish uchun yaratilgan bo’lsa, ular ijro hujjatlari yoki materiallar deb nomlanadi.

Iroda va qonun o’rtasidagi munosabatlarga ko’ra

Majburiy

Qachonki sub’ektlar qonun bilan belgilangan barcha jihatlarga bo’ysunishlari kerak bo’lsa, individual qarorlar qabul qilish uchun joy yo’q.

Ixtiyoriy

Qarorlarning ma’lum chegaralariga ruxsat berilganda, ta’sirlangan shaxslar qaror qabul qilishlari mumkin.

Hududga ko’raqanday ta’sir

Ichki

Ular ma’muriyatda qonunlarning ichki faoliyatini tartibga solish bo’yicha amalga oshirilgan harakatlarga murojaat qilishadi.

Tashqi

Bu davlat o’zining eng muhim faoliyati orqali individual harakatlarning harakatlarini nazorat qilish va buyurtma qilish usulini anglatadi.

Uning maqsadiga muvofiq

Dastlabki bosqichlar

Ular davlat boshqaruvi uchun odamlarga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatadigan jamoat hokimiyatining vakolatlarini amalga oshirishi uchun zarur bo’lgan harakatlardir.

Qaror

Ular har qanday o’ziga xos sub’ektiv huquqiy vaziyatni tan olish, o’zgartirish yoki yo’q qilish to’g’risida bayon qilingan o’ziga xos iroda deklaratsiyalari.

Ijro etilishi

Ular yuridik yoki moddiy xususiyatga ega bo’lgan barcha amalga oshirilgan harakatlarda qabul qilingan ma’muriy qarorlar va qarorlarni majburiy ravishda bajaradigan harakatlardir.

Ma’muriy hujjatning talablari

Ular aktning mazmuniga, ya’ni ma’muriy dalolatnomaning to’liq kuchga kirishi uchun qonuniy talabga binoan tashqi deklaratsiya sifatida kiritilishi kerak bo’lgan barcha narsalarga murojaat qilishadi. Har qanday ma’muriy hujjat quyidagilarga mos keladi:

– aktni ifodalovchi muassasa nomi.

– dalolatnomani ifodalovchi muassasa tegishli bo’lgan organ yoki vazirlikning nomi.

– dalolatnoma yozilgan sana va joy.

– jasad yoki u murojaat qilingan shaxsning ismi.

– qo’zg’atilgan sabablarga qo’shimcha ravishda, tegishli qonuniy asoslarning faktlarini qisqacha bayoni.

– Agar tegishli bo’lsa, tegishli qaror.

– imzo qo’ygan mansabdor shaxslarning ismi, ular qaysi mulk bilan harakat qilganligini va agar ular delegatsiya tomonidan harakat qilsalar, tegishli vakolat bergan delegatsiya aktining sanasi va raqamini aniq ko’rsatib berishadi.

Imzolar va rasmiylik

Tegishli hujjatning asl nusxasida uni imzolagan mansabdor shaxslarning imzosi bo’ladi. Rasmiy talablarga nisbatan barcha ma’muriy hujjatlar qarorlar yoki farmonlar, ma’muriy buyruqlar yoki buyruqlar, dumaloqlar yoki ko’rsatmalar shaklida bo’lishi kerak.

Ma’muriy hujjatning bekor qilinishi

Ma’muriy xujjat uni asoslash uchun etarli huquqiy kafolatlarsiz yuzaga kelganida yoki u xuquq tizimida ko’zda tutilgan narsalarga zid bo’lsa, bekor qilish haqida gap boradi.

Bunday hollarda, davlat organi nulllik, jimjitlik yoki ekspresni e’lon qilishi mumkin, shu bilan o’z ta’sirini bundan buyon bekor qilishi mumkin (orqaga qaytmaydigan nulllik) yoki uning nishonlanishining xuddi shu kunidan (retroaktiv null) ta’sirni qaytarishi mumkin.

Boshqa tomondan, nogironlik, uning mavjudligi vujudga kelgan nosozlikka qarab qisman yoki umuman e’lon qilinishi mumkin.

Qaror qilingan qarorlar

Bekor qilish amparo masalalari bo’yicha ma’muriy sudlarga berilgan jarayonlarda yoki ma’muriy apellyatsiya shikoyatlarida chiqarilgan qarorlar bilan beriladi.

Muddati tugaydi

Ma’muriy hujjat aktning o’zida yoki qonunda nazarda tutilgan, huquqni keltirib chiqaradigan yoki saqlaydigan talablarni bajarmaganligi uchun bekor qilinadi.

Samarasizliklar va qoidabuzarliklar

Ma’muriy hujjatning har qanday qoidabuzarligi ushbu ma’noda uning noqonuniyligini targ’ib qilish uchun javobgardir. Bezovtalar ma’muriy hujjatda uni himoya qiluvchi qoidalarga bo’ysunmasdan sodir bo’lishi mumkin.

Ma’muriy xujjatlarga misollar

– davlat xizmatiga nomzodlarni yoki xodimlarni tayinlash.

– jismoniy shaxslarga nafaqani rad etish yoki berish.

– soliq imtiyozlari yoki litsenziyalar berish.

– davlat xizmatlaridan foydalanish uchun imtiyozlar berish.

– Eksport yoki import uchun marketing uchun grantlar.

– Kongress delegatsiyasining bir shtatdan ikkinchisiga ijaraga berish shartnomasi.

– tijorat, mehnat, ma’muriy xarakterdagi sanksiyalar va boshqalar.

– Venesuelaning Hindistondagi konsulligida viza jo’natish boshlig’i lavozimini taqdim etish.

– Mamlakatdagi istalgan shtatning munitsipal kengashida ishlash uchun politsiya vakansiyalarini to’ldirish uchun chetlashtirilgan va tanlov imtihonlariga qo’yilganlarni vaqtincha tasdiqlash.

– Nogironlik to’g’risida buyruq chiqaring

– davlat organi direktorini yoki prezidentini tayinlash.

– asrab olish uchun ma’muriy qaror.

– Yo’l harakati qoidalarini buzganlik uchun jarima.

– har qanday davlat amaldorining oylik ish haqi.

– subsidiya berish to’g’risidagi ma’muriy hujjat.

– Shaxsni hibsga olish to’g’risidagi kafolat.

Adabiyotlar

1. Ta’rif (2020). Ma’muriy hujjat. Olingan: definition.de.
2. Kontseptsiyasi (2020 yil). Ma’muriy hujjat. Olingan: concept.de.
3. Huquqiy tushunchalar (2020). Ma’muriy hujjat. Olingan: huquqiy tushunchalar.com.
4. Huquqiy kontseptsiya (2020). Ma’muriy aktlarning yo’q bo’lib ketish shakllari. Olingan: definicionlegal.blogspot.com.
5. Ommaviy huquq (2020). Ma’muriy hujjatlar. Olingan: rightccrojo.blogspot.com.

Ma’muriy sudlar qanday ishlarni ko‘rib chiqadi?

Eslatib o‘tamiz, Prezidentning 21.10.2016 yildagi PF-4850-son va 21.02.2017 yildagi PF-4966-son Farmonlari, shuningdek 12.04.2017 yildagi O‘RQ-428-son Qonun bilan ma’muriy sudlarni tashkil etish ko‘zda tutilgan. Ularning ishini tashkil etish uchun yangi Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksni (bundan keyin – MSIYutK) ishlab chiqish va qabul qilish talab etildi.

MSIYutK ma’muriy huquqbuzarliklar bo‘yicha sud ishlarini yuritishga tatbiq etilmaydi

Ma’muriy jazolarni qo‘llash ilgarigidek Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks (bundan keyin – MJtK) bo‘yicha amalga oshiriladi. Gap shundaki, ma’muriy sudlar o‘z huquqiy tabiatiga ko‘ra 2 ta har xil ishlar toifasini ko‘rib chiqadi:

a) ommaviy-huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, shuningdek ularning mansabdor shaxslarining xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyat va arizalar bo‘yicha ma’muriy nizolar – ya’ni muhokama tashabbuskori – o‘z huquqlari va manfaatlarini himoya qilayotgan xususiy shaxs (1.04.2017 yilgacha FPKning 3-kichik bo‘limi bilan tartibga solinadi);

b) qonun bilan ularning vakolatiga kiritilgan ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar – bu yerda, aksincha, davlat organi tashabbuskor bo‘ladi, xususiy shaxs esa huquqbuzarlik sodir etishda ayblanadi va uni jazolash to‘g‘risidagi masala ko‘rib chiqiladi.

Ishlarning mazkur 2 turini shunchaki ayni prinsiplar va qoidalar asosida ko‘rib chiqishning imkoni yo‘q. Bundan tashqari, ushbu bosqichda ma’muriy jazo qo‘llash huquqini to‘liq sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida gap borayotgani yo‘q. Shu bois ma’muriy sudlarning ikkita kodeks bo‘yicha ishlashi to‘g‘risidagi qaror o‘zini oqlagan va mantiqlidir.

Fuqarolik, iqtisodiy va harbiy sudlar bilan taalluqlilik bo‘yicha chegaralari

Yuqorida aytib o‘tilgan ishlarning ikki toifasidan birinchisi doirasida ma’muriy sudning taalluqliligi quyidagi tarzda belgilandi. U ma’muriy va boshqa ommaviy-huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqadi.

Bunda quyidagilarga taalluqli ishlar ko‘rib chiqilmaydi:

• Konstitutsiyaviy sud – “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy qonunning 4-moddasiga qarang;
• fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlar – Fuqarolik protsessual kodeksi yangi tahririning 26-moddasiga qarang (1.04.2018 yilda kuchga kiradi);
• iqtisodiy sudlar – yangi Iqtisodiy protsessual kodeksning 25-moddasiga qarang (1.04.2018 yilda kuchga kiradi);
• harbiy sudlar – “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 41-moddasiga qarang.

Fuqarolar va yuridik shaxslar idoraviy NHHlar yuzasidan Oliy sudda nizolashishi mumkin

MSIYutK tomonidan belgilaganlarga alohida to‘xtalib o‘tamiz: fuqarolar va yuridik shaxslar idoraviy normativ-huquqiy hujjatni (NHH) to‘liq yoki bir qismini haqiqiy emas deb topish to‘g‘risida Oliy sudga ariza bilan murojaat qilishga haqli. Ya’ni gap davlat boshqaruvi organlari tomonidan qabul qilingan NHH to‘g‘risida boryapti. Bunda taomilga doir masalalar batafsil bayon etilgan.

Eslatib o‘tamiz, Oliy sud Plenumining 19.07.1996 yildagi 18-son “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan keltirilgan shikoyatlarni sudlarda ko‘rish amaliyoti to‘g‘risida”gi qarorining 6-bandiga binoan ilgari ham fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlarda umumnormativ tusidagi hujjatlar yuzasidan nizolashishga ruxsat berilardi. Biroq, aniq bayon qilingan mexanizmlarning mavjud emasligi tufayli bunday amaliyot kam tatbiq etilgandi.

Birinchidan, davlat boshqaruvi organlari tomonidan qabul qilingan NHHning konstitutsiyaviyligi va qonuniyligini tekshirish biror-bir sudning vakolatlarida aniq bayon qilinmagan edi. Konstitutsiyada, 30.08.1995 yildagi 103-I-son eski “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g‘risida”gi Qonunda va uning o‘rniga kelgan 31.05.2017 yildagi O‘RQ-431-son “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy qonunda idoraviy normativ-huquqiy hujjatlarni ko‘rib chiqish Konstitutsiyaviy sudning vakolatlaridan “tushib qoldi”. U tomondan ko‘rib chiqiladigan hujjatlarni, shu jumladan Qoraqalpog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari, Oliy Majlis palatalari qarorlari, Prezidentning, Hukumatning va mahalliy davlat hokimiyati organlarining qonunosti hujjatlarini sanab o‘tishda idoraviy NHH tushirib qoldirilgan.

Ma’lumot uchun: Konstitutsiyaviy sud o‘z tarixida faqat bir marta idoraviy normativ-huquqiy hujjat to‘g‘risidagi ishni ko‘rib chiqqan (1998 yilda). Fuqarolar va yuridik shaxslar esa uning ko‘rib chiqishi uchun masalalarni kiritishga haqli emas.

O‘z navbatida, fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlar va iqtisodiy sudlarning taalluqliligi bo‘yicha (jumladan Oliy sud fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlov hay’ati va sobiq Oliy xo‘jalik sudi) idoraviy NHHni ko‘rib chiqish to‘g‘ridan-to‘g‘ri bayon etilmagan.

Ikkinchidan, 2015 yilda “Prokuratura to‘g‘risida”gi Qonunning 14-moddasiga Bosh prokurorning davlat boshqaruvi organlari va hokimlarning hujjatlari qonunchilikka muvofiq kelmasa yoki fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini jiddiy ravishda kamsitayotgan bo‘lsa, bu hujjatlarni to‘xtatib turish yoxud bekor qilish to‘g‘risida Prezidentga takliflar kiritish vakolati kiritildi. Bu fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlar va iqtisodiy sudlarning idoraviy NHHni haqiqiy emas deb topish vakolatlari to‘g‘risidagi huquqiy normalarni talqin etishda qo‘shimcha qiyinchiliklar tug‘diradi.

Endi mazkur noaniqliklar bartaraf etildi. Biroq, Oliy sudning vakolati faqat idoraviy normativ-huquqiy hujjatlar bilan cheklanganligiga e’tibor qaratamiz. Qolgan barcha NHH – Konstitutsiyaviy sud taalluqliligi bo‘yicha.