Moliyaviy tizim
To’lov sudda amalga oshiriladi.
Emlash – turlari, o‘tqazilish tartibi, emlash kalendari va qarshi ko‘rsatmalar
Vaksinatsiya (emlash) – bu sun’iy immunitet hosil qilish bo‘lib, organizmga patogen mikroorganizmlarning antigenini yuborib, kasallik chaqiruvchi infeksiyalardan himoyalanish usulidir. Organizmga mikroorganizm antigenini yuborgandan keyin unga qarshi maxsus antitelo ishlab chiqariladi.
Vaksinatsiya profilaktika maqsadida va davolash maqsadida o‘tkaziladi. Vaksina, patogen mikroorganizmlarning tirik, lekin kuchsiz shtammlaridan tayyorlansa, samarasi yaxshiroq bo‘ladi (tahminan 10-15 %), o‘lgan mikroorganizmlar shtammlardan tayyorlangan vaksinalar organizmda uzoq muddat immunitet hosil qilishini talab qiladi. Hozirgi zamonaviy tibbiyotda ikkala turdagi vaksinalar ham o‘tkaziladi, ayniqsa noaktiv (o‘lgan mikroorganizmlar) vaksina maktab yoshigacha bo‘lgan bolalarda ko‘p qo‘llaniladi.
- Vaksina turlari
- Emlash qanday olib boriladi?
- Revaksinatsiya nima?
- Asosiy infeksiyalarga qarshi vaksinatsiyalar
- Profilaktik emlash kalendari
- Bog‘cha yoshidagi bolalarda o‘tkaziladigan vaksinatsiya
- Bog‘chagacha bo‘lgan bolalarda o‘tkaziladigan vaksinalar
- Bolalarni emlashga tayyorlash
- Emlash vaqtida
- Emlashdan so‘ng
- Chin va soxta qarshi ko‘rsatmalar
Vaksina turlari
Mikroorganizm xarakteriga ko‘ra:
- Bakterial – tayyorlanish turi – tirik, kuchsizlantirilgan mikroorganizmlardan. Immunogen tabiatiga ko‘ra gen-injenerlik yo‘li bilan tayyorlangan vaksina.
- Maxsus hujayralarda bakteriya RNK si va oqsillari joylashtirilgan vaksina.
- Vektor vaksina yoki rekombinant – bakteriyaning oqsil sintez qiluvchi genini olib, xavfsiz bakteriyaga joylashtiriladi va shu yo‘l bilan organizm emlanadi.
Virusli
Virusli – tayyorlanish turi – o‘ldirilgan (noaktiv) vaksina. Immunogen tabiatiga ko‘ra- virionli vaksina-virus yoki bakteriyalardan o‘zini tiklash qobiliyati saqlangan vaksina.
Rikketsioz
Rikketsioz – immunogen tabiatiga ko‘ra – kimyoviy, anatoksik, submikrob yoki subvirion vaksina-mikroorganizmning hayot faoliyatida ajratgan moddalaridan tayyorlangan vaksina. Sintetik vaksina-kimyoviy sintez natijasida olingan maxsus kimyoviy modda.
Vaksinalar monovalent, ya’ni aynan bir konkret kasallik chaqiruvchi mikroorganizmga qarshi va polivalent bir necha vaksinalar qo‘shilishidan tayyorlangan preparat (masalan AKDS – adsorbsiyalangan ko‘k yo‘tal, difteriya, qoqsholga qarshi vaksina) ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
Emlash qanday olib boriladi?
Bolalarda emlash o‘tkazish bir necha usullar bilan olib boriladi:
Mushak orasiga – eng ko‘p tarqalgan, samarali emlash yo‘li. Bunda yuborilgan vaksina tez so‘rilib, immunitet hosil bo‘lishi va preparatga qarshi reaksiyalar bermaydi. Chunki mushaklar teridan ancha ichkarida bo‘lib, qon tomirlar bilan boy bo‘lgani sababli, immun tizimi vaksina haqida qisqa muddatda xabar topadi.
Foto: www.shutterstock.com
Vaksina yuborish texnikasi va joyi: 2 yoshgacha bo‘lgan bolalarda son mushagining uchdan bir qismi o‘rtasiga, ichki old sohasiga perpendikulyar (90 C) holatda ineksiya qilinadi. 2 yoshdan katta bolalarda yelka mushagining o‘rta qismiga, yon tomondan ineksiya qilinadi. Shprits ignalari 1,5 sm dan uzun bo‘lmagani sababli dumba mushagi orqali emlagan ma’qul, bunda ineksiya mushak orasiga emas, balki teri ostiga yuborilib qoladi.
Peroral (og‘iz orqali) yutish yo‘li bilan enteroviruslarga qarshi vaksinalar yuboriladi, masalan tirik poliomiyelit (OPV) virusiga qarshi vaksina.
Vaksina yuborish texnikasi va joyi: kerakli bo‘lgan vaksina tomchilari og‘izga tomiziladi, yoki kichik bo‘lak qandga tomizilib, bolaga yedirish kerak bo‘ladi. Bunda vaksinaning yoqimsiz ta’mini bola sezmaydi. Bunday emlash usuli qiyinchilik tug‘dirmaydi, lekin ayrim kamchiliklarga ega, dozalarni aniq berishda xotolikarga yo‘l qo‘yilishi mumkin yoki ichaklar tizimidan so‘rilishi qiyin bo‘lishi mumkin.
Teriga va teri ostiga ineksiya qilish – silga qarshi BSJ (Bacillus Calmette-Guerin), tirik qurutilgan tulyaremiya va suvchechakka qarshi vaksina kabilar. Boshqa turdagi vaksina preparatlari bu usul bilan o‘tkazilmaydi.
O‘QING: Bola uyquda ko’p terlash sabablari, tashxislash va davolash usullari
Vaksina yuborish texnikasi va joyi: odatda teri ostiga vaksina yelka sohasi uchdan bir qismi terisiga yoki bilak sohasi terisiga qilinadi. Ineksiya o‘tkazish uchun maxsus ingichka ignali shprits yordamida qo‘llarga parallel ravishda yuboriladi. Muolajaning to‘g‘ri bajarilaganini terida oqish rang paydo bo‘lganidan bilib olish mumkin, ineksiya davomidayoq hosil bo‘la boshlaydi.
Teri osti ineksiyasi tirik va noaktiv vakasinalarni parotit (tepki), qizilcha, sariq isitma kabilar qilinadi. Teri ostiga vaksinani yuborishning kamchiligi shundaki, organizmda shu kasallikka qarshi immunitet sekin hosil bo‘ladi, ayniqsa noaktiv vaksinalar yuborilgan bo‘lsa. Bundan tashqari teri ostiga gepatit B va quturishga qarshi vaksinani yuborib bo‘lmaydi.
Vaksina yuborish texnikasi va joyi: ineksiya qilish joyi kurak osti, yelkaning uchdan bir qismi yoki sonning oldingi qismi teri osti qavati. Teri barmoqlar yordamida urma hosil qilib ushlanadi va shu joyga shprits iganasi kirgiziladi. Bu usul bilan yuborilayotgan vaksina preparatining aniq dozalarini yuborish samarali jihatlaridan hisoblanadi.
Intranazal (burun orqali) – asosan aerozol ko‘rinishida burun orqali yuboriladi, kam hollarda maz, gel va krem ko‘rinishlarida ham qo‘llaniladi. Bu yo‘l bilan o‘tkazilgan vaksinatsiya sistemali bo‘lmay, mahalliy shilliq qavatlarni mikroorganizmlardan himoya qiladi va vaqtinchalik ta’sir qiladi. Intranazal vaksinatsiya havo-tomchi yo‘li bilan yuqadigan kasalliklarda, masalan gripp, qizamiq, qizilcha kabi kasalliklarda.
Vaksina yuborish texnikasi va joyi: ko‘rsatilgan dozada vaksinani aerozol yoki pipetka yordamida burunga tomiziladi. Maz va gel ko‘rinishdagi vaksina prepratlari tampon (paxta) yordamida burun shilliq qavatga surtiladi. Bu usulning kamchiligi yuborilgan vaksina oshqozonga tushishi mumkin. O‘tkazish texnikasi ona o‘tirgan holatda bolaning yuzini o‘ziga qaratib, oyoqlarini o‘zining oyoqlari orasiga oladi, bolaning bir qo‘li oldinda bir qo‘li onaning orqasida bo‘ladi va burun shilliq qavatiga manupulyatsiya o‘tkaziladi.
Revaksinatsiya nima?
Reavksinatsiya o‘z nomi bilan – organizm kasallikka qarshi immunitetini kuchaytirish maqsadida qaytadan vaksina yuborish deganidir. (Har qanday terminga qo‘shilgan “re” qo‘shimchasi “qayta” degan ma’noni anglatadi.) Qayta vaksinatsiya o‘tkazilganda organizm immuniteti kuchayadi.
Revaksinatsiya o‘tkazish ayrim turdagi emlashlar uchun xos, ba’zi vaksinalar yetti martagacha qayta o‘tkazilsa, ayrimlari faqatgina bir marotaba o‘tkaziladi. Masalan, difteriya (bo‘g‘ma) va qoqsholga qarshi revaksinatsiya 16 yoshgacha uch marotaba, keyinchalik har 10 yilda 1 marotaba 56 yoshgacha o‘tkaziladi.
Asosiy infeksiyalarga qarshi vaksinatsiyalar
Foto: www.shutterstock.com
Mamlakatimizda 2 xil vaksinatsiyalar farqlanadi: asosiy va qo‘shimcha.
Asosiy – mahalliy mavsumga qarab, eng og‘ir va hayot uchun xavfli bo‘lgan kasalliklarga qarshi profilaktik vaksina o‘tkazish.
Qo‘shimcha – xohishga ko‘ra, hayot tarzidan kelib chiqib (masalan sayohatga chiqishdan oldin), epidemik holatga qarab vaksinatsiya o‘tkazish.
Profilaktik vaksinalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- Pnevmokokkga qarshi vaksina – Streptococcus pneumonia bakteriyasiga qarshi vaksina, uning 23 ga yaqin xavfli shtammlariiga qarshi (PNEVMO-23) vaksinatsiya;
- Meningokokkga qarshi vaksina – bu bakteriyaning o‘ziga xosligi shundaki, meningokokkning himoya kapsulasiga qarshi 1 yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar tabiiy ravishda immunitet hosil qila olishmaydi, shuning uchun meningit kasalligi bilan 50 % ga yaqin bolalar kasallanadilar. Meningokokk qarshi ikki xil vaksina bor: Rossiya va Fransiya ishlab chiqargan (A va C shtammga qarshi).
- Ensefalitga qarshi vaksina – virus chaqiruvchi o‘choqli, markaziy asab tizimini zararlovchi, kanalar chaqishidan kelib chiqadigan kasallik. Bolalarni ochiq tabiat qo‘yniga olib chiqqanda hasharot chaqib olib kasallikni yuqtirib olmaslik uchun vaksinatsiyalar profilaktik maqsadda o‘tkazish kerak.
- Sayohatga chiqmoqchi bo‘lganlar, borayotgan mamlakatlarida qanday kasallik turlari uchrashini va ularga qarshi vaksinalar bilan himoyalanishi zarur bo‘ladi. Mamlakatlarda uchraydigan kasalliklar haqida BJSST ning rasmiy saytidan ma’lumot olish mumkin.
O‘QING: Chaqaloqlarda sariqlik – turlari, sabablari, belgilari va davolash
Profilaktik emlash kalendari
Yosh Emlash nomi 1 sutka VGB-1 2-5 kun OPV-0 + BSJ-1 2 oy penta-1(AKDS-1,VGB-2, XIB.-1) OPV-1 - KPK-qizamiq, parotit va qizilchaga qarshi jonli uch valentli vaksinatsiya o‘tkazish.
- AKDS+GB+XIB – ko‘kyo‘tal, difteriya, qoqshol (AKDS), B gepatiti (VGB), gemofilis inflyuyensiyasining B turi gemofilisiga qarshi pentavalent vaksinatsiyasi.
- Rota – oral rotavirusga qarshi vaksina
- Pnevmo – pnevmokokka qarshi vaksina
- IPV – inaktiv poliomiyelitga qarshi vaksina
- VPCH* – odam papilloma virusiga qarshi vaksina
Bog‘cha yoshidagi bolalarda o‘tkaziladigan vaksinatsiya
Bog‘chaga chiqishdan avval bolalar bir qator qo‘shimcha vaksinalar olishi kerak. Ular quyidagilar:
Bog‘chagacha bo‘lgan bolalarda o‘tkaziladigan vaksinalar
Bog‘chaga chiqishdan 2 oy oldin emlash – gempfil infeksiyasi, meningokokk infeksiyasi. Ma’lumot – 18 oylikdan boshlab o‘tkazish mumkin. Agarda qarshi ko‘rsatmalar bo‘lsa, 6 oylikdan har 3 oyda o‘tkaziladi.
- 2 yoshdan o‘tganda bog‘chaga chiqishdan 1 oy oldin pnevmokokk qarshi emlash;
- Har yili kuz oylarida grippga qarshi emlash maqsadga muvofiqdir.
Bolalarni emlashga tayyorlash
Bolalarni emlashga tayyorlashda elementar qoidalarni bilib olish zarur, ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- Qon va siydik tahlilisiz hech qaysi shifokor bolalarni emlashga ko‘rsatma bermaydi;
- Bolalar nevropatologi xulosasi;
- Allergolog tavsiyalari, allergik reaksiya profilaktikasi;
- Isitma tushuruvchi preparatlar, masalan parasetamol shamchalari;
- Vaksina oldidan yangi turdagi ovqat mahsulotlarini bermaslik;
- Vaksinadan 2 kun oldin antigistamin prepratlar berish, allergik reaksiyaning oldini olish;
- Bolalarni emlash bilan hech qachon qo‘rqitmang (hazillashib ham), agar ineksiyaning og‘riqliligi haqida so‘rasa – to‘g‘risini tushuntiring “ bu biroz og‘riqli, lekin tez va chidasa bo‘ladi” deb.
- Bolaning eng qiziq bo‘lgan o‘yinchoqlarini o‘zingiz bilan birga olib yuring;
Emlash vaqtida
Emlashga tayyorgarlik ko‘rganingizdan keyin, emlash vaqtida kerak bo‘ladigan ayrim maslahatlar bilan tanishib oling:
- Emlash uchun uydan chiqayotganingizda bolaning tana haroratini o‘lchang – tana harorati 37 C dan past bo‘lishi kerak, ineksiya oldidan ham shifokorda bola tana haroratini o‘lchashni so‘rang;
- Bolaga qanday vaksina qilinayotganini, uning ishlab chiqarilgan joyi va sanasini shifokoringizdan so‘rab oling;
- Agar sizda shifokor yoki hamshiraga gumon qilayotgan bo‘lsangiz, boshqa kunni kuting yoki hamshirani almashtirishni so‘rang;
- O‘zingizdagi hayajonni bosib oling, xavotirlanish tezlik bilan bolangizga ham o‘tishi mumkin;
- Bolangiz xavotirlanayotgan bo‘lsa, uni chalg‘itishga harakat qiling, gapga soling;
- Ineksiyadan so‘ng bolaning yig‘lashi norma bo‘lib, uni ovutishga harakat qiling, og‘riq chuqur nafas olib chiqarganda o‘tib ketishini ayting;
Emlashdan so‘ng
Emlashgacha bo‘lgan vaqtda qandaydir kamchiliklarga yo‘l qo‘ygan bo‘lsangiz, emlash o‘tkazilgandan keyin quyidagi maslahatlar sizga yordam berishi mumkin:
- Shifokoringizga savollar bering, emlashdan keyin bo‘ladigan asoratlar haqida ma’lumot oling va qanday chora tadbirlar o‘tkazish kerakligini bilib oling;
- Emlashdan so‘ng poliklinikada kamida 30 daqiqa o‘tiring;
- AKDS vaksinasini issiq ob-havoda o‘tkazmaganingiz ma’qul, agar vaksinatsiya qilingan bo‘lsa, uyga qaytganingizdan keyin bolaga haroratni tushiruvchi prepratlar bering;
- Agar bolada tana harorati ko‘tarilsa (bu AKDS da norma) – xona haroratida turgan suv bilan bolani ho‘llash mumkin (bunda spirtdan (!) foydalanmang, u nozik terini ta’sirlaydi).
- Bolada harorat tushiruvchi preparatlar o‘zining nojo‘ya ta’sirlari va qabul qilish limiti borligini ham unutmang;
- Isitmani tushirish uchun aspirin preparatini 5 yoshgacha bo‘lgan bolalarga berish qat’iyan man qilinadi;
- AKDS vaksinatsiyasida faqatgina tana harorati ko‘tarilmay, umumiy holsizlik, talvasalar ham kuzatilishi mumkin. Bu holat shartli ravishda norma hisoblanadi.
- Mantu vaksinasini qabul qilgandan keyin 1 kun o‘tib bolani xona haroratidagi suvdagi cho‘miltirish lozim;
- Emlash o‘tgandan 3 kun o‘tib bolaning ovqatlanish tartibini ham o‘zgartirish mumkin;
- Ineksiyadan keyin mahalliy reaksiyalar paydo bo‘lsa, o‘sha joyga iliq kompress qilish zarur, masalan iliq suv bilan;
Esda saqlang, tirik vaksinalar bolada nojo‘ya ta’sirlar yuzaga chiqarib, emlashdan keyin 5-kundan boshlab 12-kunigacha davom etishi mumkin.
Noaktiv vaksinalarning nojo‘ya ta’sirlari, ko‘pincha yondosh holatlar bilan tushuntiriladi – masalan emlangan vaqtda bolaning tishi chiqayotgan, yoki bolada shamollash asoratlari boshlanayotgan bo‘ladi.
Chin va soxta qarshi ko‘rsatmalar
Tibbiyot amaliyotida emlashlarga qarshi bir qator qarshi ko‘rsatmalar bor, masalan:
- Chin qarshi ko‘rsatmalar – vaksina preparatlariga haqiqatdan ham qarshi ko‘rsatmalar bo‘lgan holatlarga aytiladi. Bular vaksina yo‘riqnomasida keltirilgan bo‘ladi.
- Soxta qarshi ko‘rsatmalar – ayrim malakasiz shifokorlar yoki qarindosh urug‘larning vaksinalar haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lmagan shaxslar tomonidan aytiladigan holatlardir.
- Shartli (nisbiy, vaziyatga bog‘liq) qarshi ko‘rsatmalar – bunday holatlar ham chin qarshi ko‘rsatmalar hisoblanib, bola organizmining individual holati, epidanamneziga asoslanib shifokor tomonidan belgilanadi. Masalan, ayrim vaksinalarga bo‘lgan reaksiyalar. Shu kabi holatlarda antigistamin preparatlar qo‘llanilib, so‘ng vaksina o‘tkaziladi.
- Vaqtinchalik qarshi ko‘rsatmalar – qon va siydik tahlilidagi kamchiliklar, tana harorati oshishi, holsizlik va yallig‘lanish jarayonlari kechayotgan holatlarda.
- Doimiy qarshi ko‘rsatmalar – bu ham chin qarshi ko‘rsatmalar hisoblanib, vaqt o‘tishi bilan yo‘qolib ketmaydiga holatdir. Masalan immun tizimi defitsiti.
- Umumiy qarshi ko‘rsatmalar – surunkali va o‘tkir kasallik davrlaridagi qarshi ko‘rsatmalar.
№ Vaksinalar Qarshi ko‘rsatmalar 1 Barcha vaksinalar Kuchli allergik reaksiya yoki avvalgi olingan vaksinada reaksiyalar bo‘lgan bo‘lsa. 2 Barcha tirik vaksinalar OPV Immun tanqisligi holatlari, immunosupressia, o‘sma kasalliklari. 3 BSJ (silga qarshi vaksina) Bola tug‘ilganda 2000 grdan past vaznda tug‘ilgan bo‘lsa. 4 AKDS Asab tizimi tomonidan kamchiliklar bo‘lsa, anamnezida tutqanoqlar bo‘lsa. 5 Qizamiq, parotit, qizilchaning kombinirlangan vaksinasi Allergik reaksiyalarning og‘ir ko‘rinishlari. Tuxum oqsiliga anafilaktik reaksiyalar. 6 Virusli gepatit B Allergik reaksiyalar 5 ADS, ADS-M, AD-M (bo‘gma, qoqshol) Qo‘llanmadagi qarshi ko‘rsatmalar. Hozirgi kunda vaksinatsiyaga qarshi ko‘rsatmalar yo‘qoliba bormoqda, chunki tayyorlanayotgan vaksinalar nojo‘ya ta’sirlari nisbatan kamaygan.
Barcha onalar bilishi kerak, vaksinatsiya – bu bolani hayot uchun xavfli bo‘lgan kasalliklardan ximoya qiluvchi yagona yo‘ldir, bunda nojo‘ya ta’sirlar ham kuzatilib, shu og‘ir kasalliklarning yengil formasi bilan kasallanib o‘tishlarini unutmaslik zarur. Bunda shifokorning malakasi va bilimi ham muhim ahamiyat kasb etadi – shifokor bolaga zarar yetkazishi mutlaqo mumkin emas!
Emlash qayerda o‘tkaziladi?
Zamonaviy tibbiyotda vaksinatsiya poliklinikada, maxsus vaksina o‘tkazish markazlarida va uyda o‘tkaziladi. Vaksina o‘tkazayotgan shifokor mutaxassisligi va yetarlicha bilimi bo‘lishi kerak. Ayniqsa, bir yoshgacha bo‘lgan bolalarda ayrim guruh vaksinalari qat’iy jadval bo‘yicha va shifokor nazorati ostida o‘tkazilishi shart.
O‘QING: Chaqaloqni choʻmiltirish tartibi va foydali tomonlari
Homiladorlik davridagi oʻzgarishlarni kuzatib borish, foydali maslahat va tavsiyalardan koʻproq bahramand boʻlishni istasangiz, homilador ayollar uchun moʻljallangan “Lalu – Homiladorlik maktabi” mobil ilovasini telefoningizga oʻrnatib olishingizni maslahat beramiz.
Bu ilova homiladorlik uchun zarur boʻlgan, homiladorlik kalendari, ratsional ovqatlanish, homilaning oʻlchamlari va embrionning haftalik rivojlanish illyustratsiyalari, Kegel mashqi va boshqa koʻplab muhim imkoniyatlarga ega.
Moliyaviy tizim
Moliya tizimi bu banklar, sug’urta kompaniyalari va fond birjalari kabi mablag’lar almashinuviga ruxsat beruvchi muassasalar to’plamidir. Moliyaviy tizimlar qat’iy, mintaqaviy va global darajada mavjud. Qarz oluvchilar, qarz beruvchilar va investorlar loyihalarni moliyalashtirish uchun iste’mol mablag’lari yoki samarali sarmoyalar uchun hamda o’zlarining moliyaviy aktivlarini qaytarish uchun joriy mablag’larni almashadilar. Moliya tizimiga shuningdek, qarz oluvchilar va qarz beruvchilar qaysi loyihalar moliyalashtirilishi, kimlar loyihalarni moliyalashtirishi va moliyaviy bitimlar shartlarini hal qilishda foydalanadigan qoidalar va amaliyotlar to’plami kiradi.
Asosiy mahsulot
- Moliya tizimi bu mablag’lar almashinuvini osonlashtirish uchun foydalaniladigan global, mintaqaviy yoki firmalarga xos tashkilotlar va amaliyotlar to’plamidir.
- Moliyaviy tizimlar bozor tamoyillari, markaziy rejalashtirish yoki ikkalasining gibrididan foydalangan holda tashkil etilishi mumkin.
- Moliya tizimidagi tashkilotlar banklardan tortib fond birjalariga va hukumat xazinalariga qadar o’z ichiga oladi.
Moliyaviy tizim haqida tushuncha
Boshqa har qanday soha singari moliya tizimini ham bozorlar, markaziy rejalashtirish yoki ikkalasining aralashmasi yordamida tashkil etish mumkin.
Moliyaviy bozorlarda qarz oluvchilar, qarz beruvchilar va investorlar kreditlar va boshqa operatsiyalar bo’yicha muzokaralar olib boradilar. Ushbu bozorlarda ikkala tomonning savdo-sotiqdagi iqtisodiy foydasi odatda pulning biron bir shakli hisoblanadi: joriy pul (naqd pul), kelajakdagi pulga bo’lgan talab (kredit) yoki kelajakdagi daromad salohiyati yoki haqiqiy aktivlarning qiymati (kapital). Bularga lotin asboblari ham kiradi. Tovar fyucherslari yoki aktsionerlik opsiyalari kabi hosila vositalar, asosiy yoki moliyaviy aktivlar faoliyatiga bog’liq bo’lgan moliyaviy vositalardir. Moliya bozorlarida bularning barchasi oddiy talab va taklif qonunlariga binoan qarz oluvchilar, qarz beruvchilar va investorlar o’rtasida sotiladi.
Markazlashtirilgan rejalashtirilgan moliyaviy tizimda (masalan, bitta firma yoki buyruqbozlik iqtisodiyoti) iste’mol va investitsiya rejalarini moliyalashtirish kontragentlar tomonidan bitimda emas, balki to’g’ridan-to’g’ri menejer yoki markaziy rejalashtiruvchi tomonidan hal qilinadi. Qaysi loyihalar mablag ‘oladi, kimning loyihalari mablag’ oladi va kimni moliyalashtirishi rejalashtiruvchi tomonidan belgilanadi, bu biznes menejeri yoki partiyaning boshlig’i degani.
Aksariyat moliya tizimlari ikkala berish va olish bozorlari va yuqoridan pastga markaziy rejalashtirish elementlarini o’z ichiga oladi. Masalan, biznes-firma bu ichki moliyaviy qarorlariga nisbatan markazlashtirilgan rejalashtirilgan moliyaviy tizim; ammo, odatda, uzoq muddatli rejalarini amalga oshirish uchun tashqi kreditorlar va investorlar bilan o’zaro aloqada bo’lgan keng bozor doirasida ishlaydi.
Shu bilan birga, barcha zamonaviy moliya bozorlari qandaydir tranzaktsiyalarga ruxsat berilgan chegaralarni belgilaydigan hukumat tomonidan tartibga solinadigan baza doirasida ishlaydi. Moliyaviy tizimlar ko’pincha qat’iy tartibga solinadi, chunki ular to’g’ridan-to’g’ri real aktivlar, iqtisodiy ko’rsatkichlar va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish to’g’risidagi qarorlarga ta’sir qiladi.
Moliyaviy bozor tarkibiy qismlari
Bir nechta komponentlar turli darajadagi moliyaviy tizimni tashkil qiladi. Firmaning moliyaviy tizimi bu kompaniyaning moliyaviy faoliyatini kuzatib boradigan amalga oshirilgan protseduralar to’plamidir. Firma tarkibida moliya tizimi moliyaviy barcha jihatlarni, shu jumladan buxgalteriya hisobi, daromadlar va xarajatlar jadvallarini, ish haqi va balansni tekshirishni o’z ichiga oladi.
Mintaqaviy miqyosda moliya tizimi bu qarz beruvchilar va qarz oluvchilarga mablag ‘almashinishini ta’minlaydigan tizimdir. Mintaqaviy moliyaviy tizimlarga banklar va boshqa institutlar, masalan, qimmatli qog’ozlar birjalari va moliyaviy kliring markazlari kiradi.
Jahon moliya tizimi asosan global moliya institutlari, qarz oluvchilar va qarz beruvchilarni qamrab oladigan kengroq mintaqaviy tizimdir. Global nuqtai nazardan, moliyaviy tizimlarga Xalqaro Valyuta Jamg’armasi, markaziy banklar, hukumat xazinalari va valyuta idoralari, Jahon banki va yirik xususiy xalqaro banklar kiradi.
Moliya
Moliya — markazlashgan va markazlashmagan maqsadli pul fondlarini hosil qilish, jamlash, taqsimlash va qayta taqsimlash yoki ishlatish yuzasidan paydo boʻladigan iqtisodiy munosabatlarga aytiladi.
Moliya iqtisodiyotning pul sektorida yuzaga keladi va daromadlar asosida yuz beradi. Pul sektori pul va pulga tenglashtirilgan aktivlarning harakati boʻlib, buning natijasida pul fondlari vujudga keladi. Maqsadli pul fondlari — bu moliya resurslari yoki moliya obyektidir. Moliya subyekti shu fondlarni yaratish, taqsimlash va ishlatishda ishtirok etuvchilar, yaʼni korxonalar (firmalar), turli xoʻjaliklar, xonadonlar, nodavlat jamoat tashkilotlari va davlat idoralaridan iborat.
Maʼnosi [ править | править код ]
Moliya daromad hosil qilish va uni sarflashni anglatadi. Daromadlar ilk bor, yaʼni birlamchi taqsimlanganda korxona, davlat va xonadon moliyasi yuzaga keladi. Bu oʻrinda birlamchi daromadlar hosil boʻladi, korxona moliya fondlarini tashkil etadi, ishlovchilar ish haqi oladi va bu xonadon daromadini hosil etadi, korxonalar byudjetga soliq toʻlaydilar va bu davlat daromadini yuzaga keltiradi. Daromadlar ikkilamchi taqsimlanganda byudjetdan transfertlar (toʻlovlar) va turli maxsus fondlar ajratiladi. Daromadlar qayta taqsimlanganda turli nodavlat va jamoat tashkilotlari korxonalardan, aholidan va byudjetdan pul olib, oʻzining maxsus fondlarini hosil etadi.
Vazifalari [ править | править код ]
Moliya pul munosabatlari sifatida iqtisodiyotda muhim vazifalarini bajaradi:
1. Taqsimlash vazifasi — jamiyat daromadi boʻlgan yalpi ichki mahsulot (YAIM) pul, qiymat shaklida iqtisodiyot subyektlari oʻrtasida boʻlinadi, ulardan har biri oʻz hissasini oladi, oʻz daromadiga ega boʻladi.
2. Rivojlantirish vazifasi — moliya fondlaridan pul berish orqali iqtisodiyot subʼyektlarining faolligi yuzaga keltiriladi. Ragʻbatlantirish moliya vositalarini qoʻllash orqali, chu-nonchi mukofotlash, subsidiya, subvensiya ajratish, jarima solish, sanatsiya va soliqlarni qoʻllash vositasida amalga oshiriladi. Bozor sharoitida asosiy ragʻbatlantirish vositasi soliq hisoblanadi. Soliqdan imtiyozlar berish soliq toʻlovchilarni qoʻliga tekkan daromadini oshiradi. Maqsadli imtiyozlar ularni yaxshi ishlashga undaydi.
3. Ijtimoiy himoya vazifasi — nochor aholi qatlamlari davlatdan, korxona va har xil nodavlat tashkilotlaridan va puldor fuqarolardan moliyaviy yordam oladi. Mazkur vazifani davlat byudjetining ijtimoiy himoya uchun ajratilgan mablagʻlari bajaradi.
4. Axborot berish vazifasi — mamlakat va ayrim subʼyektlarning moliyaviy ahvoli haqida axborot. Moliyaviy ahvolni tavsiflovchi axborot (koʻrsatkichlar) iqtisodiyotga tashhis qoʻyishga xizmat qiladi.
5. Nazorat vazifasi — moliyalashtirish yoʻsinida ajratilgan pulni naqadar maqsadli ishlatilishini pul beruvchilar nazorat qiladilar. Shu pulni oʻrinli yoki oʻrinsiz ishlatilishiga qarab moliyalashtirish koʻpaytiriladi, qisqartiriladi yoki umuman toʻxtatiladi.Turlari [ править | править код ]
Milliy iqtisodiyotning boʻgʻinlariga qarab turli darajada moliya amal qiladi. Uning asosiy boʻgʻini quyi darajadagi yoki mikromoliyadir. Bunga korxona moliyasi (buni korporativ moliya deb yuritiladi), xonadon moliyasi, jamoat tashkilotlari moliyasi, sugʻurtalash moliyasi kabilar kiradi. Davlat moliyasi makrodarajadagi moliyani tashkil etadi va milliy manfaatlarga xizmat qiladi. Niqoyat milliy iqtisodiyotning eng yukrri darajasi bu metimoliya boʻlib, bu tabiatan xalqaro moliya munosabatlari hisoblanadi, mamlakatlararo yuz beradi, xalqaro moliya tashkilotlari orqali amalga oshiriladi. Turli darajadagi moliya oʻzining koʻlami bilan ajralib turadi. Moliya turli darajadagi moliyalashtirish usullari jihatidan ham farqlanadi. Korxona, sugʻurta va xonadon moliyasi oʻzini oʻzi moliyalashtirish qoidasiga tayanadi. Davlat moliyasi byudjetdan moliyalashtirish tamoyillarini qoʻllaydi. Turli nodavlat tashkilotlari va jamoat tashkilotlari qisman oʻzini oʻzi moliyalashtiradi. Milliy iqtisodiyotning mohiyati va funksiyalari moliya tizimi faoliyatida oʻz ifodasini topadi
Boshqa taʼrifi [ править | править код ]
Moliya — pul mablagʻlaridan foydalanish va uning harakatini tartibga solish bilan bogʻliq boʻlgan munosabatlar tizimi boʻlib, uning vositasida turli darajada pul mablagʻlari fondlari vujudga keltiriladi va ular takror ishlab chiqarish ehtiyojlari va boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish maqsadida taqsimlanadi.
Moliya iqtisodiyot doirasida oʻzaro bogʻliq boʻlgan bir qator vazifalarni bajaradi.
- Moliya iqtisodiy jarayon va tadbirlarni moliyaviy taʼminlash, ularga xizmat koʻrsatish vazifasini bajaradi.
- Moliyaning taqsimlovchi vazifasi moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan yalpi milliy mahsulotni, ayniqsa, uning milliy daromadni tashkil qiluvchi qismini davlat va mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, iqtisodiyot tarmoqlari, moddiy ishlab chiqarish sohalari, mamlakat hududlari oʻrtasida taqsimlash va qayta taqsimlashda namoyon boʻladi.
- Moliyaning ragʻbatlantiruvchilik vazifasi, birinchidan, yaratilgan mahsulot qiymatini taqsimlash jarayoni orqali, ikkinchidan, pul fondlarini tashkil qilish va sarflash mexanizmi orqali amalga oshiriladi.
- Moliyadan ishlab chiqarish, taqsimlash va isteʼmol ustidan nazorat qilish vositasi sifatida foydalaniladi. Moliyaviy nazorat korxona (firma)larning moliya intizomiga rioya qilish uchun moddiy javobgar boʻlish tizimi, turli soliqlar undirib olish va mablagʻ bilan taʼminlash tizimi orqali amalga oshiriladi.
Manbalar [ править | править код ]
Ушбу мақолани ёзишда Ўзбекистон миллий энциклопедияси (2000-2005) маълумотларидан фойдаланилган. Moliya nazorati, uning turlari, maqsadi. Moliyaviy nazorat tizimi. Moliyaviy nazorat va audit
Moliyaviy nazorat va audit davlat va uning tuzilmalari, xususan, tashkilotlar va fuqarolar faoliyatining qonuniyligini ta’minlashning eng muhim vositasidir. Ular mablag’larni taqsimlash va ulardan foydalanishning maqsadga muvofiqligini tekshirishni o’z ichiga oladi. Keling, moliyaviy nazorat tizimi nima ekanligini, qanday tekshirish usullari mavjudligini, auditorlik faoliyatini amalga oshirishga kim vakolatli ekanligini batafsil ko’rib chiqaylik.
Maqsad va vazifalar
Moliyaviy nazoratning maqsadi – pul mablag’lari bilan amalga oshirilgan operatsiyalarning muvofiqligini tekshirish. Asosiy vazifalarni ajratib ko’rsatish kerak:
- Fuqarolar va tashkilotlar tomonidan hududiy o’zini o’zi boshqarish organlari va davlat oldidagi majburiyatlarning bajarilishini tekshirish.
- Pul operatsiyalarini amalga oshirish, hisob-kitoblar va pul mablag’larini saqlash qoidalariga rioya etilishini nazorat qilish.
- Munitsipal va davlat korxonalari tomonidan o’zlarining tezkor boshqaruvi yoki xo’jalik yurisdiktsiyasidagi moliyaviy resurslardan to’g’ri foydalanishni tekshirish.
- Qoidalarning buzilishining oldini olish va bartaraf etish.
- Ichki ishlab chiqarish zahiralarini aniqlash.
Bu vazifalarning amalga oshirilishi intizomning mustahkamlanishini ta’minlamoqda, bu esa, o‘z navbatida, qonun ustuvorligining taraflaridan biri bo‘lib xizmat qilmoqda. Moliyaviy nazorat samarali vosita bo’lib, u orqali sub’ektlarning faoliyati jarayonida belgilangan huquqiy tartibga rioya etilishi tekshiriladi. Bu harakatlar samaradorligi va asosliligini, ularning davlat manfaatlariga muvofiqligini baholash imkonini beradi.
Moliyaviy nazorat turlari
Tasniflash turli mezonlar bo’yicha tuzilgan. Bajarilish vaqtiga qarab, keyingi, joriy va dastlabki tekshirishlar farqlanadi. Ikkinchi holda, protsedura mablag’larni shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish bilan bog’liq operatsiyalarni amalga oshirishdan oldin amalga oshiriladi. Ushbu turdagi tekshiruv noto’g’ri xatti-harakatlarning oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Joriy moliyaviy nazorat operatsiyalarni amalga oshirish jarayonida amalga oshiriladi. Bajarilgan harakatlardan keyin keyingi tekshirish amalga oshiriladi. Bunda intizom holati baholanadi, huquqbuzarliklar aniqlanadi, oldini olish usullari aniqlanadi va ularni bartaraf etish choralari ko‘riladi. Shuningdek, faol va majburiy tekshiruvlar mavjud. Ikkinchisi qonun talablariga muvofiq yoki vakolatli organlarning qarori asosida amalga oshiriladi. Jarayonni boshlagan organlarga qarab, moliyaviy nazoratning quyidagi turlari mavjud:
- Prezidentlik.
- Mahalliy boshqaruv yoki davlat hokimiyatining vakillik organlari.
- Ommaviy.
- Mustaqil.
- Fermada va idoraviy.
- Umumiy vakolatli ijro etuvchi organlar.
Moliyaning idoraviy nazorati tegishli organ tomonidan amalga oshiriladi va ular tizimiga kiruvchi subyektlar faoliyatini tekshirishga qaratilgan. Bu diniy yoki ijtimoiy tashkilotlar tuzilishidagi tartibga o’xshaydi. Ichki moliyaviy nazoratning o’xshash tomonlari ham bor.
Qo’shimcha
Moliyani byudjet nazorati shakllari San’atda belgilanadi. Miloddan avvalgi 265 yil. Bularga quyidagilar kiradi:
- Dastlabki tekshirish, xarajatlar va daromadlar moddalari rejasi loyihasini muhokama qilish jarayonida amalga oshiriladi.
- Joriy tahrir. Bu byudjetning bajarilishi bilan bog’liq ayrim masalalarni ko’rib chiqishda amalga oshiriladi.
- Kuzatuv tekshiruvi. Bu byudjetlarning ijrosi bo’yicha hisobot hujjatlarini ko’rib chiqish va tasdiqlashda amalga oshiriladi.
Davlat inspektsiyasi
Bunday moliyaviy va byudjet nazorati qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi (shu jumladan, maxsus yaratilgan) federal hokimiyat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlatimiz rahbarining bunday tekshirishni ta’minlash chora-tadbirlarini tartibga soluvchi farmoni bu borada alohida ahamiyat kasb etadi. Hujjatda aytilishicha, protsedura federal moliyaviy reja va byudjetdan tashqari jamg’armalarning rejalari bajarilishini nazorat qilish, pul muomalasini tashkil etish. Unda davlat qarzining holati, mamlakat zahiralari, kredit resurslaridan foydalanish tekshiriladi. Shu bilan birga, pul muomalasi sohasida imtiyozlar va imtiyozlar berilishi ustidan nazorat olib boriladi.
Mavzular
Qonun hujjatlarida moliya-xo‘jalik nazoratini amalga oshiruvchi tuzilmalarning funksiya va vakolatlari chegaralari belgilab qo‘yilgan. Bu sub’ektlar normalar bilan belgilanadi. Moliyaviy nazorat quyidagilarga yuklanadi:
- Rossiya Federatsiyasi Hisob palatasi.
- Markaziy bank.
- Moliya vazirligi.
- Nazorat va monitoring federal xizmati.
- Ijro etuvchi hokimiyat organlarining nazorat-taftish tuzilmalari.
- Bojxona xizmati.
- Boshqa vakolatli organlar.
Moliya ustidan davlat nazorati hokimiyat vakillik organlari tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin.
Intratuzilmani tekshirish
Bunday moliyaviy nazorat quyidagi hollarda amalga oshiriladi:
- Qo’mitalar.
- Vazirliklar.
- Idoraviy tuzilmaga kiruvchi diniy/jamoat tashkilotlari va boshqa tuzilmalar.
Bunda moliyaviy nazorat odatda vazirlik, qo‘mita yoki yuqorida ko‘rsatilgan boshqa subyekt rahbariga bo‘ysunuvchi tegishli birlashmalar, maxsus tashkil etilgan taftish bo‘linmalari rahbarlariga yuklanadi. IAB tuzilmasi xizmati yiliga kamida bir marta davlat mablag‘lari hisobidan vazirliklarning tarkibiy bo‘linmalari faoliyatini tekshirishni amalga oshiradi. Rejadan tashqari tekshirish yuqori turuvchi rahbarlarning ko’rsatmalari, sud va tergov instansiyalarining qarorlari asosida, shuningdek rahbarlar tarkibi o’zgargan yoki bo’linma tugatilgan taqdirda amalga oshiriladi. Tekshirish muddati 40 kundan ortiq emas. Ushbu muddatni uzaytirishga auditni o’tkazish tashabbuskori bo’lgan rahbarning ruxsati bilan yo’l qo’yiladi. Bunday moliyaviy nazorat quyidagilar uchun amalga oshiriladi:
- Pul va moddiy boyliklarning etishmasligi va o’g’irlanishi, pul muomalasi sohasidagi boshqa intizom buzilishi holatlarini aniqlash.
- Noqonuniy xatti-harakatlarning sabablari va holatlarini bartaraf etish bo’yicha takliflar ishlab chiqish.
- Aybdorlardan yetkazilgan zararni undirish choralarini ko‘rish va hokazo.
Tashkilotning ichki moliyaviy nazorati
U 119-sonli Federal qonun qoidalariga muvofiq amalga oshiriladi. Moliyaviy nazorat va tashkilotlarning auditi – mustaqil xizmatlar va jismoniy shaxslarning faoliyati. Bunday tekshiruvlar davomida quyidagilar tekshiriladi:
- Moliyaviy hisobotlar.
- To’lov va hisob-kitob hujjatlari.
- Soliq deklaratsiyasi.
- Xo’jalik yurituvchi sub’ektning boshqa moliyaviy majburiyatlari va talablarini bajarish.
Faoliyatning o’ziga xosligi
Buning uchun tegishli ruxsatga ega bo’lgan instansiyalar bunday tekshiruvlarni o’tkazishga haqli. Ushbu faoliyatni mustaqil amalga oshirishni xohlovchi sertifikatlangan shaxslar tadbirkor sifatida davlat roʻyxatidan oʻtkazilgandan, litsenziya olgandan va firmalarning davlat reestriga maʼlumotlar kiritilgandan soʻng ishlashni boshlashlari mumkin. Ruxsat beruvchi hujjatlar beriladi:
- Markaziy bank (bank auditi uchun).
- Sug’urta nazorati bo’limi (sug’urta kompaniyalarini tekshirish uchun).
- Moliya vazirligi (investitsiya fondlari, fond birjalari auditi va umumiy audit uchun).
Mustaqil davolash turlari
Kompaniyaning moliyasini mustaqil nazorat qilish faol va majburiy bo’lishi mumkin. Birinchisi bevosita sub’ektning o’zi qarori bilan amalga oshiriladi. Muassasalarning majburiy moliyaviy nazorati quyidagilar nomidan amalga oshiriladi:
- Tergovchi.
- Tergov organi.
- Kemalar.
119-sonli Federal qonuni auditorlik faoliyati uchun haq to’lash bilan bog’liq masalalarni, sub’ektning majburiy tekshiruvlardan bo’yin tovlash uchun javobgarligini va kompaniyani nazorat faoliyatini amalga oshirish huquqini attestatsiyadan o’tkazish tartibini batafsil tartibga soladi.
Sifatni tekshiring
Moliyaviy nazorat tizimi qat’iy qonun talablariga muvofiq ishlaydi. O’tkazilgan mustaqil auditning sifati tekshirilayotgan shaxsning iltimosiga binoan, prokurorning taklifi yoki tashabbusi bilan litsenziya berishga vakolatli organ tomonidan tekshirilishi mumkin. Agar moliyaviy nazorat jarayonida korxona yoki davlat uchun yo’qotishlarga olib kelgan xatolar aniqlansa, pudratchiga:
- Etkazilgan zararning to’liq miqdori.
- Qayta sinovni o’tkazish narxi.
- Byudjetga to’langan qonunbuzarliklar uchun jarima.
To’lov sudda amalga oshiriladi.
Mustaqil tekshirish: amalga oshirish xususiyatlari
Amalda audit bir necha bosqichlarga bo’linadi:
- Mijozlarning ehtiyojlarini baholash.
- Ijrochilar guruhlarini shakllantirish va vazifalarni belgilash.
- Auditni rejalashtirish.
- Ichki nazoratni baholash.
- Xavfni aniqlash.
- Umumiy va asosiy protseduralarni bajarish.
- Xulosa hisobotini tuzish.
- Yakunlovchi yig’ilish.
- Natijalarni tahlil qilish.
Mijoz ehtiyojlari
Ushbu bosqich tayyorgarlik deb hisoblanadi.Uning doirasida ijrochi sub’ektning talab va ehtiyojlarini aniqlashi, ularni qondirishning eng yaxshi usullarini topishi kerak. Ushbu bosqichni samarali amalga oshirish uchun xodimlar, menejerning o’zi bilan suhbatlar o’tkaziladi. Birinchi bosqichni amalga oshirishda tegishli xodimlarni (soliq xodimlari, maslahatchilar va boshqalar) jalb qilish maqsadga muvofiqdir. Ularning oldingi mijozlar bilan tajribasi, shuningdek, ularning ko’nikmalari mijozlarning qoniqishini maksimal darajada oshiradi.
Rejalashtirish
U guruhning birinchi yig’ilishida o’tkaziladi. Unda ishga jalb qilingan har bir xodim birinchi bosqichda to’plangan ma’lumotlarni taqdim etadi. Rejalashtirish audit strategiyasini ishlab chiqishni o’z ichiga oladi. Bu mijozning aniqlangan ehtiyojlarini iloji boricha qondirishi kerak. Bundan tashqari, strategiya xavf ehtimoli va ishning iqtisodiy jihatlarini hisobga olishi kerak. Birinchi yig’ilishda mijozning xodimlari, loyihani amalga oshiradigan xodimlar ishtirok etishlari kerak. Yig’ilish oxirida tekshirish muddatlari, jadvali, natijalari belgilanishi va ishda muhim bo’lgan boshqa masalalar ko’rib chiqilishi kerak.
Kompaniyaning o’z audit mablag’larini baholash
Auditorlik faoliyatining bir qismi sifatida ijrochilar mijoz o’z firmasida qo’llaydigan muhim nazorat tartib-qoidalaridan xabardor bo’lishi kerak. Bularga, jumladan, moliyaviy hisobotlarni yopish jarayoni kiradi. Pudratchi hisobotning muhim elementlariga ta’sir ko’rsatadigan tartiblarni belgilashi kerak. Ushbu bosqichda barcha protseduralar uchun tavsiflar, tahlil shakllarini o’z ichiga olgan hujjatlarni tayyorlash yoki yangilash amalga oshiriladi.
Xavf ehtimoli
Audit paytida majburiy chora – bu kompaniyaning o’z auditining muhim protseduralarida aniqlangan nazoratning samaradorligini baholash. Pudratchi, shuningdek, har tomonlama xarakterga ega bo’lgan usullarni tanlab baholaydi. Bu ularning ishonchlilik va aniqlik darajasini aniqlash, auditorlik ishlari hajmini kamaytirish uchun zarurdir.
Umumiy va asosiy protseduralar
Qolgan harakatlarning amalga oshirilishi auditorlik riskini yanada optimal darajaga tushirishga qaratilgan. Ular ishlab chiqilgan strategiyaga muvofiq, oldingi bosqichlarning umumiy va spot tekshiruvlari natijalari asosida tuziladi. Umumiy va muhim protseduralarning bir qismi sifatida, birlamchi ma’lumotlar ishonchli deb topilganda batafsil ma’lumotlarni o’rganish va tahlil qilish mumkin.
Konsolidatsiyalangan hisobot
U tuzilayotganda sub’ektning imkoniyatlari va risklari tahlil qilinadi, audit natijalari umumlashtiriladi. Buning uchun:
- Audit davomida aniqlangan muhim masalalar muhokama qilinadi va hal qilinadi.
- Korxonada nazorat holatini rejalashtirish va baholash jarayonida aniqlangan auditorlik risklari tartibga solinadi.
- Mijozning hisobotiga kiritilishi kerak bo’lgan qo’shimchalarni tavsiflaydi.
- Buxgalteriya hujjatlarining umumiy tahliliy tekshiruvi o’tkaziladi.
- Xulosa shakllantirilmoqda.
Yakunlovchi yig’ilish
Bu, dastlabki kabi, mijoz kompaniyasining tegishli xodimlari ishtirokida amalga oshiriladi. Yig‘ilish doirasida quyidagi masalalar ko‘rib chiqiladi va tahlil qilinadi:
- Buxgalteriya loyihalari.
- Boshiga xat.
- Tekshirish jarayonida aniqlangan muammolar va ularni hal qilish usullari.
- Soliq masalalari.
- Boshqa hal qilinmagan muammolar (agar mavjud bo’lsa).
Yig’ilish tugashi bilan, unda ishtirok etayotgan xodimlar muhokama qilingan barcha masalalar bo’yicha umumiy tushunchaga ega bo’lishlari kerak edi. Shu bilan birga, yig’ilishda amalga oshirilgan hisob-kitoblar va ularga ilova qilingan tushuntirishlar va boshqa zarur sharhlar bilan tuzatuvchi yozuvlarning yakuniy tasdiqlangan ro’yxati taqdim etilishi kerak. Fikrni tasdiqlashdan oldin yakuniy yig’ilishni o’tkazish maqsadga muvofiqdir.
Ish natijalari
Tekshiruv oxirida guruh tarkibiga kirgan ijrochilarning faoliyatini tahlil qilish kerak.Ularning ishi ishlab chiqilgan loyihani boshqarish samaradorligi va auditorlik tekshiruvini amalga oshirish nuqtai nazaridan baholanadi. Agar faoliyatda kamchiliklar aniqlansa, ularni umumiy yig’ilishda demontaj qilish tavsiya etiladi.
Bank-kredit tashkilotlari faoliyatini nazorat qilish
Ushbu sub’ektlar tomonidan moliyaviy nazorat kreditlash, investitsiya va hisob-kitob operatsiyalari jarayonida amalga oshiriladi. Kredit mablag’laridan samarali foydalanishni ta’minlash uchun bank nazorati muhim ahamiyatga ega. Bunda moliyaviy intizomni mustahkamlashga alohida e’tibor qaratilgan.
To’lovning umumiy tizimida tasdiqlashning o’rni
Moliyaviy-iqtisodiy nazorat to’lov tizimining eng muhim bo’g’inlaridan biri bo’lib xizmat qiladi. Uning amalga oshirilishi tufayli daromadlarni shakllantirishning to’g’riligi, to’liqligi va o’z vaqtidaligi, xarajatlarning to’g’riligi va asosliligi ta’minlanadi. Tekshirish samaradorligi muvaffaqiyatli ijtimoiy-iqtisodiy siyosat, boshqaruv apparatining barqaror ishlashi uchun zarur shart hisoblanadi. Audit, shuningdek, tashkilotlar faoliyatidagi mavjud qonuniy talablarga nomuvofiqliklarni aniqlashga qaratilgan. Korxonaning moliyaviy nazorati uning butun faoliyatiga, uning alohida tarkibiy bo’linmalariga nisbatan amalga oshiriladi. Avvalo, buxgalteriya bo’limining ishi qayta ko’rib chiqilishi kerak. Tasdiqlash majburiydir kompaniyaning moliyaviy va boshqa iqtisodiy xizmatlariga ham tegishli. Bu huquqbuzarliklarni o‘z vaqtida aniqlash va aybdorlarni javobgarlikka tortish imkonini bermoqda.
Hisob palatasi
U mamlakatdagi yetakchi audit va auditorlik organi vazifasini bajaradi. BCga muvofiq Hisob palatasining vakolatlari belgilanadi. Xususan, moliyaviy rejaning bajarilishi, byudjetdan tashqari jamg‘armalarning holati, tashqi va ichki qarzlar, soliq imtiyozlari berish tartibi ustidan nazoratni amalga oshiradi.
Moliya vazirligi
Hukumatning 2004 yil 30 iyundagi 329-sonli qaroriga binoan Moliya vazirligi quyidagi sohalarda davlat siyosati va normativ tartibga solishni ishlab chiqish funktsiyalarini amalga oshiradigan federal ijroiya organi sifatida ishlaydi:
- Bank, valyuta, sug’urta, soliq, byudjet faoliyati.
- Buxgalteriya hisoboti va buxgalteriya hisobi.
- Audit faoliyati.
- Qimmatbaho metallar va toshlarni qayta ishlash, ishlab chiqarish va aylanish.
- Bojxona to’lovlari va tashilgan transport vositalari va tovarlarning narxini belgilash.
- Pensiyaning moliyalashtiriladigan qismiga mablag’larni investitsiya qilish.
- Lotereyalarni o’tkazish va tashkil etish.
- Bosib chiqarish va tiraji.
- Davlat xizmatini moliyalashtirish.
- Pul yuvish va terrorizmga qarshi kurash.
Moliya vazirligi Federal Soliq xizmati, Sug’urta va byudjet nazorati va monitoringi xizmatlari faoliyatini muvofiqlashtiradi va nazorat qiladi. Vazirlik bojxona organlari tomonidan to‘lovlarni hisoblash va undirish, olib o‘tilgan transport vositalari va tovarlar narxini belgilash bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha normativ hujjatlarning bajarilishini tekshiradi. Moliya vazirligi o’z faoliyatida Konstitutsiya, tarmoq federal qonunlari, Prezident va hukumat hujjatlari, xalqaro shartnomalar qoidalariga amal qiladi. Vazirlik ishi federal va mintaqaviy, munitsipal darajadagi boshqa ijro etuvchi hokimiyat organlari, jamoat tashkilotlari va boshqa birlashmalar bilan hamkorlikda amalga oshiriladi.
Boshqa fanlar
Moliyaviy nazoratni amalga oshirish jarayonida vakillik organlari moliyaviy rejalarni tasdiqlash va ularning bajarilishini tekshirish uchun zarur bo’lgan barcha materiallarni ijro etuvchi tuzilmalardan olishlari mumkin. Federal G’aznachilik qabul qiluvchilar va boshqaruvchilarning mablag’lari (shu jumladan asosiylari) bilan operatsiyalarni joriy va dastlabki tekshirishlarni amalga oshiradi. Ikkinchisi oluvchilar tomonidan kvitansiyalardan foydalanishni tekshiradi. Asosiy rahbarlarga bo’ysunuvchi munitsipal va davlat tashkilotlarida, shu jumladan byudjet tashkilotlarida nazoratni amalga oshirish huquqi berilgan.
Usullari
Moliyaviy nazorat turli yo’llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Asosiylariga quyidagilar kiradi:
- Tahrirlar.
- Tahlil.
- Tekshirish.
- Tadqiqot.
- Kuzatish va boshqalar.
Eng keng tarqalgan usul – qayta ko’rib chiqish. Bu moliyaviy va boshqa operatsiyalar amalga oshirilgan birlamchi hujjatlarni tekshirishni o’z ichiga oladi. Audit, shuningdek, ombor va buxgalteriya ma’lumotlariga ham tegishli. Ushbu protseduraning bir qismi sifatida inventarizatsiya amalga oshiriladi. Qayta ko’rib chiqish murakkab (frontal) va tanlangan bo’lishi mumkin. Tadbir natijalariga ko’ra dalolatnoma tuziladi, unda tekshirish ma’lumotlari kiritiladi. Ushbu hujjat asosida buzilishlarni bartaraf etish choralari ko’riladi (agar ular aniqlangan bo’lsa). Kuzatish sub’ektning iqtisodiy faoliyati holati bilan tanishishga qaratilgan. So’rovda intervyu va anketa kabi usullardan foydalanish mumkin. Ushbu tekshirish saytda amalga oshiriladi. Xarajat, buxgalteriya va balans hujjatlari tahlil qilinadi. Bu usullarning barchasi qonun talablariga nomuvofiqlik va intizom buzilishini aniqlashga qaratilgan.
Xulosa
Moliyaviy nazorat davlatning to’lov tizimida eng muhim o’rinni egallaydi. U turli yo’llar va xizmatlarda amalga oshirilishi mumkin, turli mavzularga ta’sir qiladi. Biroq, bundan qat’i nazar, moliya nazorati qonunbuzarliklarni aniqlash, ularni bartaraf etish, mablag’larni tasarruf etish bo’yicha faoliyatning qonun hujjatlari talablariga muvofiqligini tekshirishga qaratilgan. Samarali va o‘z vaqtida tekshirish tashkilotlar va davlat organlarining barqaror faoliyatini ta’minlashga yordam beradi. Bu mamlakatning iqtisodiy ahvolini mustahkamlash uchun zarurdir.