Qo shiqlar kitobi (musiqiy) – Songbook (musical) – Wikipedia

qilingan). Bo‘d (interval) kategoriyasi ilmu ta’lifning markaziy tu-
shunchalaridan hisoblanadi. Chunki, parda hali o‘zi, alohida kuy
bo‘lagi bo‘la olmaydi.
Intervallar hosil bo‘lishini Forobiy tebranadigan tananing
hajmi va miqdorini o‘lchash va yuzaga kelgan bo‘laklami son-
lar nisbatida ifodalash yo‘li bilan tushuntiradi. Tovush baland-
pastligini belgilovchi omillar turlichadir, torli cholg‘ularda tor-
ning uzunligi va yo‘g ‘onligi, puflab ijro etiladigan asboblarda
havo tebranadigan tananing uzunligi, bo‘yi va eni. Ammo, bular
orasida eng muhimi uzunlikdir. Shuning uchun asosan uzunlik
miqdori o‘lchanadi.
Buyuk mutafakkir Abu Ali ibn Sinoning serqirra ilmiy mero-
sida musiqa muhim va salmoqli o‘rin tutadi. Ibn Sino o‘zidan oldin
o‘tgan yunon faylasuflari Aristotel, Ptolomey, Evklid, shuning
dek, Sharq olimlari Xorazmiy, Kindiy va Forobiy asarlarini ijobiy
o‘zlashtirib, musiqa ilmida mustaqil ta’limot yaratdi. Qo‘yilgan
masalalaming kengligi, yoritilishining chuqurligi nuqtayi nazaridan
o‘z zamonida beqiyos bo‘lgan Ibn Sino ta’limotining ahamiyati
davr doirasi bilan cheklanmasdan, balki u Sharq va G ‘arb musiqa-
sining keyingi rivojlanishida ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Abu Ali ibn Sino musiqa ilmini yoshligidanoq puxta egal-
lagan. Ibn Sino tarjimayi holida yozilishicha, yoshligida riyozi-
yot (matematika) ilmlarini puxta o ‘rgangan. M a’lumki, musiqa
ilmi matematikaning tarkibiy qismi b o ‘lgan. Ibn Sino buyuk
matematik va musiqashunoslar Ptolemey va Evklid asarlari bilan
tanish b o ‘lgan.
Ibn Sinoning navqiron davri ona shahri Buxoroda o‘tgan. Bu
davrda Buxoro rivojlangan shaharlardan edi. Somoniylar poytaxti
madaniy hayotining diqqatga loyiq tomonlaridan biri shuki, unda
xalifalik hukmronligidan chiqish va mahalliy an’analarga qiziqish
kuchaygan edi. Ana shu umumiy yo‘nalish ostida Markaziy Osiyo
va Eron xalqlarida keng tarqalgan.
Ibn Sino yashagan davrda, yangi talablarga bo‘ysundirilgan
holda qayta o‘zlashtirilgan. Rost, Zangula, Zirafkand, Raxoviy,

XVI-XIX ASRLARDA 0 ‘ZBEK XALQINING

XVI-XIX ASRLARDA 0 ‘ZBEK XALQINING
MUSIQA MADANIYATI
Tayanch so‘zlar: maqom, “Armug‘oni sabboq”, “Shash-
maqom”, “Risola-yi musiqiy”, “Muzakkiri ahbob”, “0 ‘n ikki
maqom”.
Musiqa folklori tarixidan bizga ma’lum mo‘g‘illar istilosidan
keyin Amir Temur saltanatining tashkil topishi bilan Samarqand
m a’muriy markazga aylanib, Buxoro esa ma’naviy va siyosiy
hayotning tayanchi vazifasini o‘tay boshladi. So‘ngra Temuriylar
imperiyasining parchalanib ketishi munosabati bilan uning asosiy
o‘zagida poytaxti Buxoro, ikkinchi yirik shahri Samarqand bo‘lgan
Shayboniylar (XVI a.), Ashtarxoniylar (XVII a.) va Mang‘it xon-
lari (XVIII a.) davlati qaror topdi.
Buxoro xonligi (amirligi)ning solnomasi XVI asrda o ‘zbek
urug‘idan chiqqan Shayboniylar sulolasining tarix maydoniga
chiqishi va bu azim shaharni poytaxt qilib olishidan boshlana-
di. XVI asrning boshida (1505-yil) Hirot Shayboniylar tomoni
dan ishg‘ol etildi. Temuriylar imperiyasi uchta yirik bo‘lakka
ajralib ketdi: Movarounnahr, Eron va Shimoliy Hindiston
(Boburiylar) davlatlari. Tarixning ana shunday murakkab bu-
rilishi paytida Temuriylar davri, xususan, Samarqand va Hirot
boy madaniy an’analaming munosib vorisi sifatida Buxoro
maydonga chiqdi. 0 ‘zbek xonlari Shayboniylar davlatining
poytaxtiga aylangan bu shahri azimga zamonasining ko‘zga
ko‘ringan ilmu m a’rifat, adabiyot va san’at ahli intila boshladi
hamda unda yangi tarixiy sharoitlarda she’riyat, musiqa va tas-
viriy san’atning “Buxoro maktabi” deb nom olgan uslubi taraq-
qiy topdi. Hirotdan Buxoroga muhojirlik qilgan ilm va san’at
ahli orasida yirik sozanda Najmiddin Kavkabiy ham bor edi.
A.Fitrat Kavkabiyning o ‘zbek xonliklari madaniy hayotidagi
о ‘m ini Abdulqodir M arog‘iyning Temuriylar zamonidagi aha-
miyatiga tenglaydi.

Kavkabiy Ubaydulloxon saroyida xizmat qilgan. Ubaydulloxon
Husayn Boyqaroga o‘xshab, adabiyot va nafis san’atlar homiy si
va ayni chog‘da she’riyat hamda musiqiy ilmning bilimdoni sifa
tida maydonga chiqdi, Kavkabiyni o ‘z saroyining ko‘rki tariqasida
e ’zozladi. Ustoz san’atkor ziyorat uchun 1529-yilda Mashhadga
kelganida, Eron shohi Taxmasp tomonidan shoir Hiloliy qoniga
qasos tarzida qatl etilgan. Bu mudhish voqea ushbu davr tarixchisi
Hasanxo‘ja Nisoriyning “Muzakkiri ahbob” asari va boshqa man
balarda bayon etilgan.
Kavkabiy bir qancha musiqiy risolalar muallifi. Ulardan biz-
gacha saqlanib kelganlari orasidan birinchisi nasrda, ikkinchisi
nazmda yozilgan “Musiqa risolasi” va “0 ‘n ikki maqom haqida”
asarlarini tilga olish mumkin. Umuman olganda, uning asarlari
musiqa ilmining rivojlanishida alohida bir davrni tashkil etadi.
Keyingi vaqtlarda Movarounnahr, Eron va Hindistonda ijod qil
gan ko‘pchilik musiqashunoslar o‘zlarini Kavkabiy maktabining
davomchilari deb biladilar.
Kavkabiyning shogird va izdoshlari qatorida uning jiyani
Darvesh Ali Changiy alohida mavqega ega. Darvesh Ali yigitligida
Abdullaxon, keksaygan paytlarida esa Imomqulixon saroyida xiz
mat qilgan va ulaming har biriga atab mustaqil risolalar bitgan.
Ustozi Kavkabiyga o‘xshab, u turli ilm sohalarini o‘zlashtirgan
shoir, sozanda, hofiz va olim sifatida shuhrat qozongan. 0 ‘z mav-
qeyiga ko‘ra, Darvesh Alini islom Sharqining atoqli musiqashu-
noslari silsilasining so‘nggi namoyandalaridan biri deyish mum
kin. Olimning mavzuga oid eng yirik asarlaridan biri “Risola-yi
musiqiy” (“Musiqa risolasi”) mazkur ilmning an’anaviy parda va
usulga oid masalalarinigina yoritib qolmasdan, sozandalar hayoti
va ijodiga tegishli tazkiraviy ma’lumotlami ham o‘z ichiga oladi.
Ushbu nuqtayi nazardan “Risola-yi musiqiy” nazariy hamda tari
xiy ahamiyatga molik risola hisoblanadi.
Kavkabiy va Darvesh Ali kitoblari Buxoroda yozilib, bevo-
sita shu davlat hukmdorlariga bag‘ishlanganiga qaramasdan, ular
mohiyatan mahalliy emas, balki mintaqaviy ahamiyatga molik

ilmiy asarlar ekanligini ko‘zda tutish lozim. Boshqacha aytgan-
da, bu manbalar Buxoro musiqasining mahalliy xususiyatlarini
o‘rganishga qaratilmagan.
XVII asr o‘rtalaridan kuchaygan diniy xurofot oqibatida dun-
yoviy san’atlar, xususan, musiqaga bo‘lgan ehtiyoj ancha zaifla-
sha boshladi. Shu sababdan Buxoro ziyolilari va san’at ahlining
katta guruhi Hindistonga hijrat qilishga majbur bo‘lganligi haqida
tarixiy m a’lumotlar mavjud. Hindistonda o‘z vatanini qo‘msab
g‘azallar bitgan shoir va sozanda Mutribiy Samarqandiy shular
jumlasidandir.
1746-yilda Ashtarxoniylar o‘miga boshqa bir o‘zbek sulolasi,
mang‘itlar Buxoro taxtiga o‘tirdilar. Bu davrda Movarounnahr
davlatining hududlari yanada torayib, san’at va adabiyotda ham
mushtarak umumsharqiy xususiyatlardan ko‘ra mahalliy uslublar
ustunroq chiqa boshlaydi. Ana shunday umumiy intilishlar doira-
sida o ‘ziga xos yorqin jihatlarga ega bo‘lgan Buxoro Shashmaqo-
mi qaror topa boshladi.
Samarqand va Hirot madaniyatining bevosita merosxo‘ri bo‘l-
gan Buxoro maqomchiligining yuksak an’analari izsiz yo‘qolib
ketmadi. Ular musiqaning yangi navi bo‘lmish Shashmaqom
asoslariga singa boshladi. “Shashmaqom” iborasi mumtoz mu-
siqamizning yangi ko‘rinishining nomi sifatida bevosita sohaga
oid manbalarda XIX asr o‘rtalaridan uchraydi. Minorai Kalon,
betakror me’moriy yodgorliklari yoki hech bir narsaga qiyoslab
bo‘lmaydigan zardo‘zlik san’atlari kabi Buxoro madaniyatining
eng noyob durdonalari qatoridan o‘rin oladi.
Maqom taraqqiyotida yetakchi omil bo‘lib xizmat qilgan sa-
roy an’analarining rivoji ko‘p jihatdan bevosita hukmdorlar-
ning soz san’atiga qiziqishi va e ’tiboriga bog‘liq bo‘lgan. Bu
o‘rinda Buxoro taxtiga o‘tirgan so‘nggi uch amir Muzaffarxon,
Abdulahadxon, Amir Olimxonlaming sozparvarligini aytib o‘tish
kerak. Ular homiyligida o‘ktam ijodkorlaming saroyga to‘planishi
Buxoro Shashmaqomining benazir badiiy namuna sifatida ^ayqal
topishiga olib keldi.

A.Fitratning 30-yilda nashr etilgan “Amir Olim hukmronligi”
kitobida Amiming shaxsiy hayotidan hikoya qiluvchi maxsus bob
mavjud. Unda Olimxonning musiqiy qiziqishlari bema’ni maishat-
bozlik etib ko‘rsatiladi.
Vaholanki, Olimxon atrofida bo‘lgan hofiz va sozandalar-
ning avlodlari hikoya etishicha, Amir she’riyat va, ayniqsa, mu-
siqani chuqur idroklaydigan shaxs bo‘lgan. Shashmaqom mul-
kini e ’zozlab, unda mavqega erishgan hofiz va cholg‘uchilarga
doim izzat va ikrom bildirgan. Maqom an’analarini muqaddas
bilib, nufiizli saroy hofizlari har qanday joyda ijro etib, mo‘tabar
san’atning poymol qilinishiga yo‘l qo‘ymagan. Shunga binoan
saroy san’atkorlarining faoliyati qat’iy nazorat ostida bo‘lgan.
Olimxonning o‘zi har seshanba maxsus sharoitda, juda tor muxlis-
lar doirasida sevimli hofiz Levicha ijrosida Shashmaqom eshitib,
zavqlanish odati bo‘lgan. Tartibga ko‘ra hofiz Levicha doka parda
ortida tizza cho‘kib o‘z san’atini ijro etar ekan.
Olimxonning 1885—1910-yillar mobaynida taxtda o‘tirgan ota-
si Abdulahadxon o‘z davrining nufuzli shoiri va soz san’atining
ixlosmandi bo‘lib tanilgan. Uning boshqaruvi davrida Buxoro
amirligining iqtisodiy va madaniy rivoj lanishida sezilarli yutuqlar
qo‘lga kiritilgan. Abdulahadxonning “Ojiz” taxallusi bilan bitilgan
devoni ham saqlanib kelinmoqda. “Armug‘oni sabboq” tazkirasida
uning madaniy-ma’rifiy faoliyatiga yuqori baho beriladi: “Amir
Said Abdulahadxon o‘qimishli, ma’rifatli, adabiyot va she’riyatni
chuqur idroklaydigan hukmron edi. Uning zamonida ko‘p olim-u
fozillar, shoirlar saroyga jalb qilindi. Umuman, uning hukmronlik
davri mang‘itlar sulolasining yuksalish payti bo‘ldi”.
0 ‘z navbatida, Abdulahadxonning otasi Muzaffarxon (podsho-
lik davri 1865-1885-yy.) ham o‘z saroyida musiqa bazmlarini
tashkil qilishga katta e ’tibor bergan. Shashmaqomning eng buyuk
ustozi deb e’tirof etilgan Ota Jalol saroy sozandasi sifatida faoli-
yatini aynan Muzaffarxon davrida boshlagan. Aytishlaricha,
Muzaffarxon malakali hofiz va cholg‘uchilar tayyorlash uchun
maxsus Shashmaqom maktabi tashkil etgan.

Zikr etilganlardan oldin o‘tgan hukmdorlar – Nasrulloxon,
Amir Haydar, Amir Shohmurodlaming musiqaga munosabatlari
haqida aniq m a’lumotlarga ega emasmiz. Faqat xalq orasida yur-
gan rivoyatlardan biriga ko‘ra, o‘zining qat’iyati va qattiqqo‘lligi
bilan tanilgan Amir Nasrullo “Elda shodlik oshib, din-u diyonatga
e’tibor pasaymasin” – deya bazmlami ancha chegaralab qo‘ygan
ekan. Shunda Buxoro shinavandalari jazoga mahkum bo‘lmasligi
uchun mehmonxonalaming eshik va derazalariga namat yoki
ko‘rpa tutib, hofiz hamda cholg‘uchilaming ovozini tashqariga
chiqarmaslikka harakat qilar ekan. Bu amirlaming musiqaga mu-
nosabati, umuman olganda ijobiy bo‘lmasa ham, ular atrofida nomi
chiqqan Abdurahmonbegi Junaydiy va boshqa sozanda, shoirlar
bo‘lganligi manbalarda tilga olinadi.
Savollar
1. XVI—XIX asrlarda о ‘zbek musiqa nazaryasiga oid qanday
asarlarni bilasiz?
2. Abdurauf Fitratning 30-yilda nashr etilgan “Amir Olim
hukmronligi” kitobida shaxsiy hayotida Olimxonning mu
siqiy qiziqishlari haqida nimalami ко ‘rsatadi?
3. Abdulahadxonning musiqaga oid qaysi asarini bilasiz?
4. Najmiddin Kavkabiyning musiqiy merosi haqida so ‘zlab
bering.
5. Og’zaki a n ’anadagi kasbiy musiqa: maqomlar, maqom
yo ‘lidagi kuy va ashulalar tavsifi.

X V I-X IX ASRLAR (XORAZM)DAGI
MUSIQA MADANIYATI
Xiva xonligi davrida musiqachilik san’ati
Tayanch so ‘zlar: “Shajarai turk”,
“Shajarai tarokima”,
“Maqomat”, “Feruz”, g’ijjak, tanburchi.
XVI asrda Xorazm davlati qayta tiklangandan keyin 328 yil
davomida Xiva taxti 49 xon ko‘rgan. Ular orasida bir hafta, uch
kun, hattoki bir kun hukmronlik qilganlari ham bor. Ammo dav-
latchilik, iqtisod va madaniyat taraqqiyotiga katta hissa qo‘shib nom
qoldirganlari ham o‘tgan. Xiva tarixining ana shunday nufuzli xon-
lari qatorida taniqli olim, “Shajarai turk”, “Shajarai tarokima” asarla-
riningmuallifi Abulg‘oziy Bahodirxon (1642-1663), Sherg‘oziyxon
(1713-1726), Muhammad Rahimxon I (1807-1826), Olloqulixon
(1826-1843), Muhammad Aminxon (1845-1855), Sayyid Muham-
madxon (1855-1864), Muqammad Rahimxon II (1864—1910)lami
aytish mumkin.
Nomlari zikr etilgan xonlaming deyarli barchasi ilmu m a’rifatga,
she’riyat va musiqaga alohida qiziqish bildirgan. 1725-yilda
Xivaga kelgan Rusiya elchisi Sherg‘ozixon hayotidan quyidagi-
lami yozib qoldirgan: “Tanishganimizdan 7 kun o‘tgandan keyin,
Ramazon oyining boshlanishiga bir kun qolganda, xonning taklifi
bilan men uch kishi hamrohligida shahar tashqarisida joylashgan
qarorgohga qabul etildik. Unda xon dargohida musiqa chalib
o‘tirgan Xo‘ja ismli yordamchisi (xatib), yana ikki kishi hamda
vazir Do‘stumbey hozir edilar. Biz birgalikda vaqt o‘tkazdik. Xon
oldingisidan ham yaxshi kayfiyatda edi. Men ham o‘zimni uning
ruhiyatiga mos tutishga, xushmuomala bo‘lishga intilardim”.
Sherg‘ozixon hayotidan bu lavhani keltirishdan maqsad, mu
siqa oliy mansabdagilar uchun nufuz va m a’naviy kamolotni bel-
gilovchi omil sifatida ishlatilganligini ta ’kidlab o ‘tishdir. Xonlar,
beklar, hukmron va ruhoniy tabaqalar orasida dutor, g‘ijjak yoki

boshqa asboblami chaladigan, musiqaga chinakam ishqibozlik
bildiradiganlar ko‘p bo‘lgan. Ulaming olimu fuzaiolar, shoiru
sozandalar ishtirokida o‘tadigan nafis majlislari hunarmandlar
va kosiblaming turmush tarziga, m a’naviy intilishlariga ta ’sir
ko‘rsatdi. Natijada butun bir o‘lkaning nafosatli ziyofatlarida
ta ’sirli so‘zlar, mazmundor she’rlar, kuy va ashulalardan zavq
olish odat tusiga kirdi.
Mulla Bekjon va Muhammad Yusuf ta’biridagi “ikkinchi davr”
va undan keyingi xonlar zamoniga oid ma’lumotlami “Xorazm mu
siqiy tarixchisi”ning o’zidan topish mumkin. Undan yana bir-ikki
lavhani izohlab o‘taylik: – Muhammad Rahimxon I (1807-1826)
zamonida mashhur musiqashunos xivalik Niyozjon Xo‘ja degan
Buxoro o‘lkasiga borib burundan ma’lum bo‘lgan Shashmaqom
yo‘llarini tanbur bilan o‘rganib Xivaga qaytgan ekan. Bu odam
Xivaga kelgani bilan sozdagi iqtidor va mahorati Xorazm musiqa-
shunoslarining diqqatlarini jalb qilgan.
Shu Niyozjon X o‘jadan Mahsumjpn qozi, Usto Muhammadjon
sandiqchi deganlar Shashmaqom yo‘llarini tamom o‘rganadilar.
Mazkurlar o ‘rgangan nag‘malami havaskor shogirdlariga ta’lim
qilmoqqa boshlab ko‘pgina tanburchi shogirdlar yetishtirdilar.
Niyozjon X o‘janing shogirdi Muhammadjon sandiqchidan Ab-
dusattor mahram o‘g‘li ta’lim oladi. Bu odam xalq va hukumat
ichida sohib nufuz kishi bo‘lgani uchun Shashmaqom uslublari
borgan sayin rivoj lana boshlagan.
Muhammad Aminxon musiqaga shu darajada havasli bo‘lganki,
yuqorida nomlari yozilgan musiqashunoslardan murakkab bazmi
majlislar tashkil etishni xush ko‘rgan. Uning zamonida Abdusat-
tor mahramdan Usto Xudoybergan etikchi, Usto Xudoybergan
etikchidan esa Pahlavonniyoz Mirzoboshi Abdullo Mufti o‘g‘li
(Komil Xorazmiy) Shashmaqom yo‘llarini butkul o‘zlashtiradi.
Sayyid Muhammadxon 1855- (1272-hijriy)yili Qutlimurodxon
o‘miga xonlik taxtiga o‘tirib, to‘qqiz yil xonlik qiladi. Uning za
monida Xorazm o‘lkasida tinchlik-osoyishtalik hukmron4)o‘ladi.
Natijada xalq va xonda musiqaga alohida ishtiyoq yuzaga keladi.

Xonning o ‘zi dutor, g‘ijjak sozlarini chertmoqqa oshno bo‘lib,
yuqoridagi musiqashunoslar bilan tez-tez soz va suhbat majlislari
o‘tkazar edi.
1864- (1281-hijriy)yili Sayyid Muhammadxon o ‘miga kelgan
Muhammad Rahimxon soniy musiqiy ilmga g ‘oyat havasli bo‘lib,
musiqiy ishlami oldingi zamonalardan ko‘ra yanada yuksak dara
jada rivojlanishiga da’vat etdi. Buning natijasida Xorazmda misl-
siz bir musiqiy qayta uyg‘onish yuzaga keldiki, muhtasham saroy
maqom an’analari (olti yarim maqom)ning rivoji davlat ahamiyati
darajasiga ko‘tarildi. Bundan tashqari el orasida azaldan urf etil
gan mumtoz kuy va ashulalar, dutor maqomlari, doston yo‘llarini
izchil taraqqiy etishiga katta rag‘bat ko‘rsatiladi. Natijada Xorazm
oldingi sozparvar o‘lka shuhratini qayta tiklaydi.
Xorazmda maqom san’atining yuksalishida uchta xon: Muham
mad Aminxon, Sayyid Muhammadxon, Muhammad Rahimxon
xizmatlarini alohida tilga olish kerak. Bu jarayonni to‘laroq tasav-
vur qilish uchun mavzuga batafsilroq to‘xtalib, ayrim qo‘shimcha
ma’lumotlami eslab o‘tish foydadan xoli emas.
Xorazmning mumtoz ashulalari orasida Feruz I va Feruz II deb
nom olgan benazir namunalar mavjud. Ular maqomlar doirasidan
tashqarida tursa ham, salohiyati aslo kam emas. “Feruz’la r o‘zining
tik avjlari va ulaming ijrosidagi qochirimlari bilan Xorazm uslu-
bini belgilovehi asarlar hisoblanadi.
Aytishlariga qaraganda, oldingi xonlar, xususan – “Muham
mad Rahimxon birinchi hamda Olloqulixon zamonlarida “Feruz”
ashulasi xalq og‘ziga tushib, ziyofatlaming ko‘rkiga aylanib ket-
gan. Shunda o‘ktam va shijoatli Madaminxon ko‘nglida yangi
bir “Feruz” paydo etish ishtiyoqi tug‘iladi va bu ish Xorazmning
eng zabardast san’atkorlariga topshiriladi. Bastakoru hofizlar jam
bo‘lib shunday yangi “Feruz” yaratibdiki, oldingisi “tillo uzuk”
bo‘lsa, bunisi unga “gavhar qoshdek” yarashib tushibdi. Shunday
qilib, bir-biridan go‘zal va afzal “Feruz”lar dunyoga kelibdi. “Us-
tozlarimiz aytardi, Muhammad Aminxondan, Olloh rahmat qilsin,
avlodlarga tengsiz bir Ko‘k minor va bir Femz qoldi” deya Bola

baxshi gapirib bergan hikoyalarini O.Matyoqubov “Maqomat” k i-;
tobida yozib o‘tganlar.
Xiva madaniy hayoti, unda soz san’atiga bo‘lgan e ’tibor
xorijiy olim va sayyohlar tomonidan ham e’tirof etiladi. Say-
yid Muhammadxon saroyining madaniy muhitini kuzatgan
A.Vamberi quyidagilami yozadi: – “Kechki ovqatdan keyin xon
ashulachi, cholg‘uchi va qiziqchilar ishtirokida hordiq chiqarish-
ga odatlangan. Xivada ashulachilar juda qadrli. Ulaming shuhrati
faqat Turkistonda emas, balki butun Islom Sharqida m a’lum”.
Muhammad Rahimxon II davri Xorazmda adabiyot, san’at, xusu-
san, musiqa sohasida sezilarli yutuqlaming qo‘lga kiritilishi bilan
e’tiborga loyiq. Bunday uyg‘onish jarayoniga rahnamolik qilgan
xonning shaxsiyati ham muhim ahamiyat kasb etadi. Muhammad
Rahimxonning o‘zi turli sohalarda ilm olgan, iste’dodli shoir
hamda soz san’atining otashin muxlisi sifatida gavdalanadi. U
“Feruz” taxallusi bilan ajoyib she’rlar yozib devon tuzgan, du
tor va tanbur chalishni, mumtoz kuylami va maqom yo‘llarini
chuqur mutolaa etish ilmini o‘zlashtirgan.
Adabiyot borasida Feruzning piru ustozi, zamonasining eng
yetuk shoiri va allomasi Muhammad Rizo Ogahiy, musiqiy taraf-
dan rahnamolik qiluvchilari Komil Xorazmiy va uning o ‘g ‘li
Muhammad Rasul Mirzaboshilar bo‘lgan. U ko‘plab kuylar
ijod etgan va umrining osuda damlarini soz va suhbat muhitida
o‘tkazishga intilgan.
Musiqa va she’riyat kechalarini o‘tkazish Feruzning doimiy
odatiga aylandi. Bunday nafis bazmlar qurish, sozanda va shoir
lar nazmidan bahra olish butun Xorazm vohasining o‘ziga xos
manzarasiga edi. Maqom san’atining rivoj ini izchil yo‘lga qo‘yish
uchun Feruzning bevosita nazorati ostida saroy sozandalari gu-
ruhi tuzilgan. Bu ishga layoqati yetadigan hofiz va cholg‘uchilar
jalb etilib, ularga maxsus maosh tayinlangan. Sozandalaming
mashg’ulotlari saroyda maxsus ajratilgan joyda va muntazam
ravishda o‘tkazilgan. Ulaming ishini nazorat qiladigan rahbarlar
bo‘lgan. Malakali sozandalar safini doim to‘ldirib borish maqsa-

dida eng obro‘li ustozlarga shogirdlar tayyorlash vazifasi yuklan-
gan. “Ustoz-shogird” maktabi uzoq muddat davomida raqs, mu
siqa va she’riyat asoslarini o‘rganishga imkon ochgan.
XIX asming 70-yiIlarida bevosita Feruz rahnamoligida Xorazm
maqomlarini xatga tushirish uchun maxsus nota yozuvi ustida
katta ijodiy izlanishlar olib borilgan. Bu ishni amalga oshirishni
Feruz Xivaning eng peshqadam shoir, olim va musiqashunos-
laridan biri Polvonniyoz Mirzaboshi (adabiy taxallusi Komil
Xorazmiy)ga topshiradi. U Rost maqomidan bir-ikki kuylami
ko‘rsatib bergan yozuvdan o‘g ‘li Muhammad Rasul Mirzaboshi
boshchiligida Xorazm maqomlarini to ‘la notalashtirish amalga
oshiriladi. Bu yozuv sozandalar orasida “Tanbur chizig‘i”, il
miy manbalarda “Xorazm tanbur notasi” va “Xorazm tabula-
turasi” nomlari bilan yuritiladi.
Savollar
1. Qaysi Xiva xonining musiqaga oid asarlarini bilasiz?
2. Xorazmda yashab ijod etgan, Buxoroga kelib ‘‘Shashma
qom ”ni tanburda о ‘rganib musiqa san ’atiga salmoqli his-
sa qo’shgan olim kim?
3. Xorazmda qaysi uchta xori davriga kelib misilsiz bir mu
siqiy qayta uyg ‘onish yuzaga kelgan?
4. Xorazmning mumtoz ashulalari orasida Feruz I va Feruz II
deb nom olgan benazir namunalar mavjud. Ular “Shash
maqom” asarlari hisoblanganmi?
5. Xorazm maqomlarini to ‘la notalashtirish kim tomonidan
amalga oshirilgan?

MUSIQIY NAZARIY MEROS
Mumtoz musiqa va uning o‘rganilishi
Tayanch so‘zlar: klassik musiqa, nag’ma, qonun, bo’d, parda,
zangula, zirajkand, vazn, raxoviy, oberton, navro % akustik.
Mumtoz musiqa va uning tarqalishi bilan bog‘liq bo‘lgan
kasb-hunar azaldan amaliy va nazariy bilimlami o‘z ichiga
oluvchi yagona ilm hisoblangan. Sharq klassik musiqasining
nazariy masalalari Forobiy, Ibn Sino, Safiuddin Urmaviy, Ab-
dulqodir M arog‘iy, Abdurahmon Jomiy kabi ulkan olimlar to
monidan atroflicha o‘rganilgan. Ulaming asarlari musiqa ilmi-
ning poydevorini tashkil qiladi. Risolalarda mumtoz musiqaning
ijtimoiy hayotdagi o ‘mi, tarixiy shakllari, ijrochilik masalalari
hamda ular negizidagi kuy va usul tuzilmalarining tarkib topish
qonun-qoidalari batafsil yoritilgan. Nomlari zikr etilgan musiqa-
shunoslarda har birining o ‘ziga xos tomonlari bo‘lishi bilan bir
qatorda umumiy qarashlar, vorisiylik rishtalari, izchil an’analar
ham yaqqol sezilib turadi. Ular ijodi tabiiy ravishda bir-birini
to‘ldirib, umuman, mumtoz musiqa asoslariga nisbatan yagona
ilmiy an’ana bo‘lib gavdalanadi.
Forobiy (taxallusi, to ‘la nomi esa Abu Nasr Muhammad ibn
Uzlug Tarxon Forobiy) – o ‘rta asr Sharq musiqa madaniyati
ning eng yirik namoyandasi. Fanda Forobiyning hayoti va faoli-
yatiga doir aniq m a’lumotlar, afsuski, juda oz. U 873-yilda
Sirdaryoning Forob deb nomlanuvchi joyida tug‘ilgan (hozirgi
Qozog‘istonni Chimkent viloyati hududi). Forobiyning otasi har
biy xizmatchilik qilgan. Uning yoshligi o‘z vatanida o‘tgani va
yigitlik chog‘larida Toshkent, Buxoro va Samarqandda bo‘lgani,
unda tahsil ko‘rgani m a’lum. Keyinchalik Forobiy o ‘z bilimini
oshirish maqsadida xalifalikning madaniy markazi Bag‘dodga
qarab yo‘l olgan. U Eronning Isfaxon, Hamadon, Ray shaharla-
rida ham bo‘lgan. Taxminan 940-yildan u Damashqda yashagan.

Forobiy umrining keyingi yillari esa Xalab (Aleppo) shahrida
o‘tgan. U Sayfuldavla Hamdamiy huzurida xizmat qilib, uning
iltifotiga sazovor bo‘lgan.
Manbalarda ko‘rsatilishicha, u zabardast bastakor hamda ud,
tanbur, g ‘ijjak, nay, chang va qonun asboblarining mohir ijro-
chisi bo‘lgan. Forobiy o‘tkir didli va ajoyib musiqaviy qobiliyati
tufayli 0 ‘rta va Yaqin Sharqda yashovchi turli xalqlaming mu
siqa madaniyati bilan yaqindan tanish bo‘lgan. Uning musiqaviy
qarashlarining shakllanishida, ayniqsa Markaziy Osiyo va Eron
xalqlarining musiqiy merosi katta ta’sir ko‘rsatgan. Bu xalqlar-
ning musiqa merosining ilmiy va amaliy tomonlarini chuqur
o ‘zlashtirganligi Forobiyning asarlarida ma’lum bo‘ladi. Forobiy
musiqa ilmi va amaliyotida bab-baravar dong taratgan. Uning
ijrochilik va bastakorlik ijodi shu qadar yuksak cho‘qqilarga
erishganki, xatto bu to ‘g‘rida xalq orasida ko‘plab afsonalar yu-
zaga kelgan. Afsonalaming birida Forobiyni soz chalib, kuy ijro
etib, odamlami sarosimaga solganligi, gohida jo ‘shqin kishilarai
xomush ahvolga tushirib, ba’zan esa ziyraklami uxlatib, shina-
vandalami hayratda qoldirganligi to‘g‘risida rivoyatlar mavjud.
Ilmda esa, u olamshumul ahamiyatga molik asarlar bunyod etib,
musiqashunoslik tarixida so‘nmas iz qoldirgan.
Forobiy musiqaga oid ko‘p asarlar yozgan. Manbalarda uning
“Ilmlar klassifikatsiyasi” (“Ixso al-ulum”), “Katta musiqa kitobi”
(“Kitob al-musiqa al-kabir”), “Musiqaga kirish” (“Mad-hal fil-
musiqa”), “Ritmlar klassifikatsiyasi kitobi” (“Kitob ixsa al-iko‘”)
va boshqa ko‘plab asarlari tilga olinadi. Bu asarlaming ayrimlari
qo‘lyozma sifatida dunyoning turli kutubxonalarida saqlanadi.
Zamonaviy ilmga Forobiyning asosan, ikkita musiqa asari keng
joriy qilingan. Ular – “Ilmlar klassifikatsiyasi kitobi”ning musiqa
ga bag‘ishlangan bo‘limi va “Katta musiqa kitobi”dir.
Musiqa ilmi masalalarining atroflicha va chuqur yoritilishi jihati-
dan o‘z davrida tengsiz bo‘lgan “Katta musiqa kitobi” jahon fanining
shoh asarlaridandir. Forobiy bu asarida oldinlari boshqa fanlaming
tarkibiy qismi bo‘lgan musiqani, mustaqil ilm darajasiga ko’targan.

“Katta musiqa kitobi”ning dunyoning turli kutubxonalarida
saqlanadigan bir necha nusxalari ma’lum. Forobiy tavalludining
1100 yilligi munosabati bilan arab olimlari Zakariyo Yusuf hamda
Mahmud Dafniy tomonidan mavjud qo‘lyozmalar asosida kitob-
ning mukammal matni tayyorlanib, nashr qilindi.
Bu kitob musiqa olamida ko‘p asrlar davomida mashhur. 0 ‘rta
va Yaqin Sharq musiqa fanida u doimo eng nodir va markaziy asar-
lardan biri bo‘lib xizmat qilib kelgan. Sharq musiqa ilmida Forobiy
ijodi bilan aloqador bo‘lmagan biron-bir ko‘zga ko‘ringan olimni
topish qiyin. “Katta musiqa kitobi” Yevropada ham anchadan bu-
yon m a’lum. U dastlab XII asrda Zohid Guldislav tomonidan lotin
tiliga tarjima qilingan edi.
So‘nggi vaqtlarda “Katta musiqa kitobi” bir qancha xorijiy til-
larga ham ag‘darilgan. 1840-yilda nemis sharqshunosi Land kitob-
ning cholg‘u asboblariga oid qismini lotin tiliga tarjima qilgan. XX
asming 30-yillarida “Katta musiqa kitobi” baron Rudolf D.Erlanje
tomonidan fransuz tiliga to‘la tarjima qilinib, “Arab musiqasi”
to‘plamida chop etilgan.
Ushbu tarjima orqali Forobiy merosi Yevropaga keng joriy qi
lingan. “Katta musiqa kitobi”ning turli boblari fors va turk tillarida
ham nashr etilgan. Bu asar rus, o‘zbek va qozoq tillariga qisman
tarjima qilingan.
Asar muqaddimasida, Forobiyning ta ’kidlashicha, “Katta
musiqa kitobi” ikki qismdan iborat bo‘lgan. Birinchisida ushbu
ilmning nazariy va amaliy asoslari yoritilgan bo‘Isa, ikkinchi-
si – o ‘tmish olimlarining musiqa ilmidagi “xatolariga” izohlar
berishga qaratilgan. Kitobning ana shu so‘nggi qismi bizgacha
yetib kelmagan.
“Katta musiqa kitobi”ning hozirgacha saqlangan nusxasi-
ning o ‘zi ham ikki qismdan iborat. Birinchisi – “Musiqa san’atiga
kirish” (“Madxam sinoatu fil-musiqa”), ikkinchisi – “Asosiy qism”
(“Juzvi asl”) deb nomlanadi. 0 ‘z navbatida “Musiqa san’atiga
kirish” har biri ikki bobdan iborat bo‘lgan ikki faslga ajratiladi.
Asosiy qism esa birinchisi – ikki, ikkinchisi – uch, uchinchisi

ham uch bobdan iborat uch faslni tashkil qiladi. Shunday qilib,
“Katta musiqa kitobi” jam i 12 bobdan iborat.
Yuqorida qayd qilinganidek, Forobiy musiqa ilmini nazariy
va amaliy qismlarga ajratadi. Nazariy ilm musiqani asoslari
(tub qonunlari) va ularni o ‘rganish uslublari haqida fikr yurita-
di. Har qanday nazariy ilmda insonning kamol topmog‘i uchun
uch narsa kerak deydi:
1. Uning asoslarini egallash.
2.
Shu fan asoslaridan kerakli natijalar chiqara bilish.
3.
Shu fanga oid xato natijalami topa olish, o‘zga olimlar fik-
rini chuqur tushuna olish, ulaming yomon fikrlaridan yaxshilik
kashf eta bilish, yo‘l qo‘yilgan xatolami tuzata olish, – deb yozadi
“Katta musiqa kitobi”ning debochasida Forobiy.
Forobiy ilmu ta’lifining yuqorida zikr etilgan har bir kategoriya-
sini keng va mukammal bayon qiladi. Ilmu ta’lif dastlabki tushun-
cha tovushning musiqaviy va fizik xususiyatlarini o‘rganishdan
boshlanadi. Tovush biron-bir qattiq yoki yumshoq tananing tebra-
nishidan hosil bo‘ladigan fizikaviy hodisa, deb ta’riflanadi.
Keyinchalik tovushning akustik xususiyatlari, ya’ni tebranuv-
chi tananing hajmi va tovush baland-pastligi o ‘rtasidagi muno-
sabatlar, turli cholg‘u asboblari misolida ochib beriladi hamda
ulaming miqdorlarini matematik uslubda ifodalash omillari tushun-
tiriladi. “Kuylar qasida va she’r bilan qiyoslanadi. She’riyatda
dastlabki element harflar bo‘lib, ulardan sabab, vatad, ular-
ning qo‘shilmasidan misra va baytlar hosil bo‘lgani kabi, kuylar
tuzilishida ham dastlabki va ikkinchi darajali elementlar borki,
ulardan qasida va she’r bilan solishtirilayotgan kuy kelib chiqa-
di. She’riyatdagi harflar vazifasini kuylarda o ‘taydigan narsa
nag‘malardir” – deb yozadi Forobiy.
Demak, tovushdan kelib chiqadigan tushuncha – nag‘ma
(musiqaviy tovush, ton, parda)dir. Forobiy nag‘malarining past-
balandlik sabablari, mutanosiblik omillari va shu xususiyatlar
orqali hissiyotga ta’sir ko‘rsatish masalalari ustida mulohaza
yuritadi (Forobiy. “Katta musiqa kitobi”, Kohira, 1967-yilda chop

qilingan). Bo‘d (interval) kategoriyasi ilmu ta’lifning markaziy tu-
shunchalaridan hisoblanadi. Chunki, parda hali o‘zi, alohida kuy
bo‘lagi bo‘la olmaydi.
Intervallar hosil bo‘lishini Forobiy tebranadigan tananing
hajmi va miqdorini o‘lchash va yuzaga kelgan bo‘laklami son-
lar nisbatida ifodalash yo‘li bilan tushuntiradi. Tovush baland-
pastligini belgilovchi omillar turlichadir, torli cholg‘ularda tor-
ning uzunligi va yo‘g ‘onligi, puflab ijro etiladigan asboblarda
havo tebranadigan tananing uzunligi, bo‘yi va eni. Ammo, bular
orasida eng muhimi uzunlikdir. Shuning uchun asosan uzunlik
miqdori o‘lchanadi.
Buyuk mutafakkir Abu Ali ibn Sinoning serqirra ilmiy mero-
sida musiqa muhim va salmoqli o‘rin tutadi. Ibn Sino o‘zidan oldin
o‘tgan yunon faylasuflari Aristotel, Ptolomey, Evklid, shuning
dek, Sharq olimlari Xorazmiy, Kindiy va Forobiy asarlarini ijobiy
o‘zlashtirib, musiqa ilmida mustaqil ta’limot yaratdi. Qo‘yilgan
masalalaming kengligi, yoritilishining chuqurligi nuqtayi nazaridan
o‘z zamonida beqiyos bo‘lgan Ibn Sino ta’limotining ahamiyati
davr doirasi bilan cheklanmasdan, balki u Sharq va G ‘arb musiqa-
sining keyingi rivojlanishida ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Abu Ali ibn Sino musiqa ilmini yoshligidanoq puxta egal-
lagan. Ibn Sino tarjimayi holida yozilishicha, yoshligida riyozi-
yot (matematika) ilmlarini puxta o ‘rgangan. M a’lumki, musiqa
ilmi matematikaning tarkibiy qismi b o ‘lgan. Ibn Sino buyuk
matematik va musiqashunoslar Ptolemey va Evklid asarlari bilan
tanish b o ‘lgan.
Ibn Sinoning navqiron davri ona shahri Buxoroda o‘tgan. Bu
davrda Buxoro rivojlangan shaharlardan edi. Somoniylar poytaxti
madaniy hayotining diqqatga loyiq tomonlaridan biri shuki, unda
xalifalik hukmronligidan chiqish va mahalliy an’analarga qiziqish
kuchaygan edi. Ana shu umumiy yo‘nalish ostida Markaziy Osiyo
va Eron xalqlarida keng tarqalgan.
Ibn Sino yashagan davrda, yangi talablarga bo‘ysundirilgan
holda qayta o‘zlashtirilgan. Rost, Zangula, Zirafkand, Raxoviy,

Navro‘z va shunga o‘xshagan qadimiy yo‘llar 0 ‘rta va Yaqin
Sharq professional musiqasining yangi tuzimi – maqomlar tarkibi
ga singa boshlagan.
Bu davrda Buxoroda va keyinchalik Ibn Sino yashab ijod et
gan Urganch, Ray, Hamadon kabi markaziy shaharlarda basta-
korlar, ustoz xonanda va sozandalar ijodining barq, urishi, mu
siqa tafakkurining yuksak namunalaridan bo‘lgan maqomlaming
joriy qilinishi musiqa ilmiga ham katta ehtiyoj tug‘dirdi. Ibn
Sino asarlari esa bu borada bebaho ahamiyat kasb etadi. Mu
siqa ilmiga oid masalalar Ibn Sinoning ko‘plab asarlarida o‘z
ifodasini topadi. Afsuski, ulaming hammasi ham bizgacha yetib
kelmagan. Masalan, Ibn Usayba tilga olgan “Madhal san’ati al
musiqa” (“Musiqa san’atiga kirish”), Ibn Sinoning o‘zi “Shifo”
kitobida qayd qilgan «Kitob al lavohiq (“Qo‘shimchalar kitobi”)
kabi musiqaga oid asarlar hanuzgacha fanga m a’lum emas. Ibn
Sinoning musiqa merosi asosiy yirik qomusiy asarlari orqali biz
gacha yetib kelgan: “Shifo” kitobining “Javomi ilm-al musiqa”
(“Musiqa ilmi yig‘indisi”) deb nomlanuvchi bo‘lagi; “Najot” ki
tobining “Muxtasar ilm-al musiqa” («Musiqa ilmi haqida qisqacha
m a’lumot»); «Donishnoma»ning musiqaga oid qismlari. Bun-
dan tashqari, Ibn Sinoning boshqa fanlarga bag‘ishlangan “Tib
qonunlari” va “Ishq risolasi” kitoblarida ham musiqaga tegishli
m a’lumotlar berilgan. Ibn Sinoning musiqaga oid qarashlari “Ja
vomi ilm-al musiqa”da to‘laroq aks ettirilgan. “Muxtasar ilm-al
musiqa” va “Donishnoma”ning musiqa qismlari esa o‘sha asar
asosida tuzilgandir.
Ibn Sino musiqa borasidagi qarashlarining asosiy xususiyati
hamda Forobiy ta’limotidan farqli tomonlaridan biri shundaki, Ibn
Sino o ‘z musiqa nazariyasini (asosan ilmu ta’lifni) ko‘proq tovush-
ning fizik xususiyatlariga qarata tuzishga intiladi. Forobiy esa na-
zariyani ko‘proq tajriba va idroklash qonuniyatlari bilan bog‘laydi.
Bunda Ibn Sino ta’limotining kuchli va zaif tomonlari namoyon
bo‘ladi. Zaif tomoni shundan iboratki, Ibn Sino musiqaning ichki
tuzilish va idroklash qonuniyatlarini mutlaqlashtirmoqchi bo‘ladi.

Kuchli tomoni shundaki, musiqani faqat tajribaning o‘ziga bog‘lab
qo‘ymasdan, uni fan va ilmiy tafakkur yordamida rivojlantirishga
da’vat etadi.
Ibn Sino zamonida maqom iborasi hali keng joriy qilinmasdan
professional musiqa namunalari yuqorida zikr etilgan roq, navo,
parda nomlari bilan yuritilgan. Bular maqomlaming prototiplari
edi. Ibn Sinoning musiqaviy ta’limotida estetika, nazariya va
amaliyotga oid qator dolzarb masalalar o‘z aksini topgan.
Musiqani inson faoliyatining mahsuloti, aloqa vositasi deb tu-
shunishga asoslangan Ibn Sino estetikasi, o‘rta asrlar musiqa ta-
fakkurining eng ilg‘or ko‘rinishlaridan biridir. Ibn Sino o‘zining
“Javomi ilm-al musiqa” asarini idealistik qarashlami to‘g ‘ridan
to‘g‘ri rad qilishdan boshlaydi: “Biz musiqa pardalarining mu-
nosabatini falaksiymolar va ruhning axloqiy xususiyatlariga qi-
yos qilishga e ’tibor bermaymiz, chunki bu bir ilmni ikkinchisidan
ajratib ololmaydiganlaming odatidir” . U, musiqani progressiv
yo‘nalishlarini qo‘llab-quvvatlash, idealistik qarashlardan muho-
faza qilishda 0 ‘rta asrlar sharoitida juda katta ilmiy matonat edi.
Ibn Sinoning ilmu ta’lif nazariyasida ham uning barcha kategori-
yalari, tovushdan to murakkab tuzilmalargacha ко‘rib chiqiladi.
Uning ilmu ta’lifi quyidagi tovush sistemasiga asoslanadi.
Forobiy jadvalida tovushlar sistemasining negizini tabiiy inter-
vallar tashkil qiladi. Bu hoi ayrim tadqiqotchilarga Ibn Sino mu-
siqada “sof parda tuzimi”ning bunyodkori deyishga asos bergan.
Aslida esa Ibn Sinoda “sof parda tuzimi”ni polifonik yoki garmo-
nik kamsadolikning asosi deb tushunish hali bo‘lmagan edi. Bu in-
tervallami afzal ko‘rish esa musiqani tabiiy asoslarga yaqinlashti-
rish istagi bilan bog‘liq edi.
Ibn Sinoning ilmu iqo‘ borasidagi qarashlari ham diqqatga
sazovor. U kuyning go‘zalligini va ichki xususiyatini ko‘p jihat-
dan mutanosib vaznga bog‘laydi, shunga ko‘ra, vaznni musiqaning
muhim omili deb biladi. Olim o‘z davrida mashhur bo‘lgan.
1.
Akustika qonuniga k o ‘ra, har bir tovush tarkibida lco‘plab
tovushlar mavjud. Ular obertonlar deb yuritiladi va m a’lum tar-

tibda joylashgan bo‘ladi. Obertonlar tartibi tabiiy tovush qator,
intervallari esa tabiiy intervallar deyiladi.
2.
Musiqada uchta asosiy parda tuzimi mavjud. Ular Pifagor,
sof va temperatsiyalashgan parda tuzimlari deyiladi.
Bu borada Ibn Sino Aristotel an’analarining davomchisi bo‘lib,
musiqa va she’riyat masalalarini davom qildirgan donishmand-
dir. She’riyat va musiqa orasida eng katta ko‘prik vazn ekanligini
qayd qilgan Ibn Sino, vazn masalalariga, musiqa va she’riyat tabiiy
uyg‘unlashuvi muammolariga alohida e’tibor bergan. She’riyat va
musiqaning vazni ular mazmunini chambarchas bog‘lanishi, musiqa
asari mukammalligining eng muhim shartlaridan biri deb bilgan. Ibn
Sino musiqa cholg‘ularini ham keng o‘rgangan. E’tiborli tomoni shun-
daki, odam ovozini olim eng mukammal asbob deb bilgan va boshqa
cholg‘u asboblarini esa shunga qiyos qilib o‘rgangan. Ibn Sinoning
sevimli asbobi g‘ijjak bo‘lgan emish. U g‘ijjakni odam ovoziga eng
yaqin turadigan tabiiy va qoyilmaqom cholg‘u asbobi deb bilgan.
Bundan tashqari ud, tanbur, rubob, nay, surnay va qonun asboblari
to‘g‘risida ma’lumotlar berib, ulaming ijrochilik xususiyatlari, o‘zaro
qo‘shilishiga tegishli ko‘p masalalarga to‘xtalib o‘tgan.
Abdurahmon Nuriddin Abdurahmon Jomiy Xurosonning Jom
shahri (1414-1492)da tug‘ilgan. Uning otasi Nizomiddin Ahmad
yirik mhoniy – shayxulislom edi. Jomiyning go‘daklik chog‘ida
oila Hirotga ко‘chib boradi va o‘sha yerda istiqomat qiladi. Abdu
rahmon Jomiy o‘qishga juda erta kirishadi, tez orada xat-savodini
chiqarib oladi va turli xil ilmlami havas bilan o‘rgana boshlaydi.
Jomiy maktabdan keyin Hirotning Dilkash madrasasida ulkan ada-
biyotshunos olim Mavlono Jo‘nayd qo‘lida saboq ola boshlaydi.
Jomiy xususan 0 ‘rta Osiyoning mashhur filologi Sa’daddin Mas’ud
Taftazoniyning (1322-1389) “Muxtasar al-manon” va “Mutav-
val” kitoblarini katta ishtiyoq bilan o‘qiydi. Jomiy Taftozoniyning
shogirdi Jojarmiy va mashhur mudarris Aloiddin Aliy Samarqan-
diydan ta’lim oladi. U Hirot tahsili bilan qanoatlanib qolmay, bilimi-
ni oshirish maqsadida Samarqandga keladi, Ulug‘bek madrasasida
o‘qiydi, qozizoda Rumiy va mashhur olimlaming mashg‘ulotlariga

qatnaydi. U Bahouddin Naqshbandning izdoshlari bo‘lgan Shayx
Sa’daddin Qoshg‘ariyga (1456-yilda vafot etgan) murid tushib,
tasaw u f bo‘yicha ta’lim oladi.
Jomiy bir qator badiiy, ilmiy va diniy-tasawufiy asarlar yarata-
di. Hirot va boshqa shaharlaming ko‘pgina ilm, san’at va adabiyot
ahllariga ustoz hamda ilmiy va adabiy tortishuvlaming hakami
(arbitri) bo‘ladi. Uning obro‘-e’tibori kundan-kunga oshib boradi.
Temuriy hukmdorlar, Husayn Boyqaro, shuningdek atrof o‘lka va
viloyatlaming hokimlari Jomiyni hurmat qilib, uni in’omlar bilan
taqdirlaydilar. Jomiy daromadlarini ko‘proq obodonchilik ishlari-
ga, ilm-fan, san’at va adabiyot ahllariga sarf qiladi.
Abdurahmon Jomiy boshqa ilmlar bilan bir qatorda musiqa ilmi
bilan ham shug‘ullangan. Intervallar nazariyasi o‘tmishda Sharq-
da atroflicha o‘rganib kelingan. Lekin eski zamonaviy tushun-
chalar o‘rtasida katta farq bor. Masalan, nazariyada zul arbajan’t
aniq maxrajning uchga nisbati, uch kasr to‘rt tushunilgan bo‘lsa, u
(kelishilgan) taxminan qabul qilingan tovush munosabati qilib oli-
nadi. Shunga binoan, oldingi musiqashunoslar tomonidan har bir
maqomning aniq raqamlar bilan belgilangan tovushi ishlab chiqil-
gan. Ammo riyoziy uslubda ifodalangan bo‘dlar doim ham mutloq
birlik bo‘lavermasligini e’tirof etish lozim. Bu fikr Abdurahmon
Jomiyning “Risolayi musiqiy”sida ravshan bayon etilgan: “Shuni
bilmoq kerakki, vujudga keltirilgan bu taqsimot emas, balki taqrib-
dir. Zotan, sohibi amal barmog‘i bu: past yoki baland qo‘yilsa,
nag‘ma eshitilishida sezilarli farq bo‘lmaydi.
A. Jomiyning “Musiqa risolasi” debochasida hamdu sano ruhi-
dagi g ‘azal Sarahborlardan oldin usulsiz “katta ashula”ga o‘xshatib
aytiladigan lavhalarga aynan mos kelishligi e ’tirof etildi.
A. Jomiy risolasidagi she’r mazmunan musiqiyni ulug‘lash, uning
ilohiy sifatlarini madh etishga qaratilgan qisqa, lekin o‘ta ma’noli
baytlar sozandalar o‘z ishiga kirishish (kuy chalish, ashula aytish)
dan oldin aytadigan duolarni eslatadi va bu o‘rinda Sarahborlaming
ibodatomuz ruhiyatiga mos tushishi haqidagi ma’lumotlami berib
o‘tgan. Risola musiqashunoslik tarixida juda katta ahamiyatga ega.

Savollar
1. Sharq klassik musiqasining nazariy masalalari qaysi olim
lar tomonidan о ‘rganilgan?
2. Forobiy musiqaga oid qanday asarlar yozgan ?
3. Ibn Sino musiqa borasidagi qarashlari Forobiy ta ’limotidan
farqli qanday xususiyatlarga ega?
4. Ibn Sino nimani inson faoliyatining mahsuloti, aloqa vosi-
tasi deb tushungan?
5. AJomiyning “Musiqa risolasi” asarida hamdu sano ruhi-
dagi g’azal Sarahborlardan oldin usulsiz qaysi o’xshatib
aytiladigan ashulalarga mos kelishligi e ’tirof etildi?

Qo’shiqlar kitobi (musiqiy) – Songbook (musical) – Wikipedia

Qo’shiqlar kitobi (Nyu-York sarlavhasi Moony Shapiro qo’shiqlar kitobi) tomonidan musiqiy musiqiy musiqa Monty Norman Monty Norman va Julian More kitoblari va so’zlari. Musiqiy 1908 yilda Liverpulda tug’ilgan, g’ayrioddiy yutuqlar va muvaffaqiyatsizliklar, sevish va yo’qotishlarga, mashhurlar va tarixiy voqealarga bag’ishlangan rang-barang kareraga ega bo’lgan xayoliy qo’shiq muallifining hayoti haqida hikoya qiladi; u nishonlanib o’ladi.

Premyerasi Gielgud teatri 1979 yil 25 iyulda Londonda bo’lib, u erda 208 tomoshaga qatnashdi.

Mundarija

1 Sinopsis
2 Mahsulotlar
3 Qabul qilish
4 Adabiyotlar
5 Tashqi havolalar

Sinopsis

Bir qator xushchaqchaq pastiches orqali ushbu musiqa Broadway va Gollivud muvaffaqiyatlarini topishdan oldin (Gershwin va deSylva / Brown / Xendersonning aldovlari) xayoliy qo’shiq muallifi, Liverpul-1908 yilda tug’ilgan, Nyu-Yorkning Quyi Sharqiy tomoniga hijrat qilgan Muni Shapironing hayoti haqida hikoya qiladi. ), shved kino yulduziga uylanib, Busby Berkeleyning erta musiqiy filmlariga yozish. Mooney Evropadagi depressiyadan qochib, u erda Parijdagi sahnaga (Piafning aldovi) qo’shilib, singlisi Gitlerning yaqin do’sti bo’lgan ingliz zodagoniga tushdi (1936 yilgi Berlin Olimpiadasi). AQShga qaytib, Mooney Andrews Sisters uslubidagi xitni qo’lga kiritdi, so’ngra Blits-ed London uchun vatanparvarlik raqamlarini yozishga qaytdi (Cicely Courtneidge va Marlene Dietrichning aldovlari). Ikkinchi Jahon Urushidan so’ng, Muni AQShga qaytib kelib, GI-hitlarni (Como / Sinatra aldovi) va G’arbiy o’rta qismida g’arbiy Brodvey musiqasini yozmoqda, u makkartizmga qarshi fojia yuz bermagan. Bu uni o’z vatani Liverpulga olib keladi (1960), u yangi pop guruhi va yangi avlod uchun yozadigan (ajablanib, syurpriz) (Beatlesning aldovi)! Swinging Sixties kelmoqda va ketmoqda, Mooney yana qoqilib, xotini va sevgilisi, o’spirin qo’shiqchisini yo’qotdi, u eski Shapiro raqami bilan diskoteka sifatida qayta ishlangan. Yana tepaga, keksa Muni vafot etdi, sharafga boy va “Nostalgia” qo’shiq qo’shig’i bilan. uning uzoq qo’shiq yozish faoliyatini yarim nishonlash, yarim masxara qilish. [ iqtibos kerak ]

Mahsulotlar

Premyerasi Gielgud teatri (keyinchalik “Globe Theatre” deb nomlangan), Londonda 1979 yil 25 iyulda va 208 spektaklda qatnashgan. [1] [2] Ishlab chiqarish rejissyorlik qilgan Jonatan Lin tomonidan musiqiy sahnalashtirish bilan Gillian Leyn. 1979 yil 23 sentyabrda aktyorlar guruhi gruzinlarda bir kecha ijro etishdi Burchlar teatri, Wisbech, Eli oroli, Gielgud teatridan bitta spektakl uchun ko’chib o’tdi. Ushbu tadbir Angles teatri aktyorlar guruhi a’zosi va prezidenti tomonidan tashkil etildi Anton Rojers. [3]

Broadway-da ochilgan musiqiy Morosko teatri 1981 yil 3-mayda va 1 tomosha va 15 ta oldindan ko’rishdan keyin yopildi. [ iqtibos kerak ] Jonatan Lin tomonidan musiqiy sahnalashtirilgan holda yana ijro etildi Jorj Feyson, musiqiy musiqa Gari plyaji, Jeff Goldblum, Judi Kaye Timoti Jerom esa “Mooney Shapiro” rolida. [ iqtibos kerak ] Aktyorlar guruhining barcha a’zolari bir nechta obrazlarni ijro etishdi, ulardan biri ularning haqiqiy ismlari edi. Musiqiy film a Toni mukofoti “Eng yaxshi musiqiy kitob” nominatsiyasi. [ iqtibos kerak ]

Qabul qilish

Qo’shiqlar kitobi oldi Olivier mukofoti eng yaxshi yangi musiqiy asar uchun 1979 yilda. Uning sharhida The New York Times, Frank Boy deb yozgan edi “Bu erda kulgili, jozibali satirik revu mikroblari mavjud Moony Shapiro qo’shiqlar kitobi, Moroskoda kichik musiqiy musiqa. ” [4]

Adabiyotlar

^Doollee ro’yxati
^“Gronologiya, 1979” guidetomusicaltheatre.com, 2011 yil 19 martda kirish huquqiga ega
^“Sahna”. www.britishnewspaperarchive.co.uk . Olingan 27 noyabr 2019 .
^ Boy, Frank. “Teatr:” Mooni Shapiro qo’shiqlar kitobi “, The New York Times, 1981 yil 4-may

Musoning beshta kitobi

Ko’p turli nomlar mavjud bo’lsa-da, Musoning Besh Kitoblari butun yahudiylik va yahudiy hayoti uchun eng markaziy kelib chiqadigan matnlardir.

Ma’nosi va kelib chiqishi

Musoning Besh Kitoblari – bu Ibtido, Chiqish, Levit, Sahroda va Qonunlar haqidagi Injil kitoblari. Musoning Besh Kitobiga bir nechta ismlar bor:

Pentateuch (pontituuchos): Bu yunoncha nom, ya’ni “beshta varaq “.
Tavrot ( Yahudiylik ): Garchi Yahudiylik ham Tavrot va Oral Tavrotga ega bo’lsa-da, “Tavrot / Tavrot” ma’nosini anglatuvchi “Tavrot” iborasi, Tanax , bu Tavrot, Nevi’im (payg’ambar) va Ketuvim (yozuvlar) ning qisqartmasi hisoblanadi.

Buning kelib chiqishi Yoshua 8: 31-32 oyatlaridan kelib chiqadi, bu “Musoning Tavrot kitobiga” asoslangan (sefarri masum Moshe ). Ko’p boshqa joylarda, jumladan “Ezra kitobi” deb nomlangan Ezra 6:18 dagi (s.a.v.

Tavrotning muallifi haqida ko’p bahs-munozaralar mavjud bo’lsa-da, yahudiylikda Muso beshta kitobni yozishga mas’ul ekaniga ishonishadi.

Har bir kitob

Ibroniychada bu kitoblar juda ko’p turli xil ismga ega, ularning har biri kitobda keltirilgan birinchi ibroniycha so’zdan olingan. Ular:

“Ibtido” yoki “Berishit”(“Bersheti”): “boshida” degan ma’noni anglatadi va bu isroilliklarning beshta kitobidan boshlangan ibroniycha so’z.
Chiqish yoki Shamot (Shamot): Shemot yahudiy tilida “ismlar” degan ma’noni anglatadi. Chiqish, Yoqub bilan Yoqubga Misrga borgan 11 qabilaga nom berish bilan boshlanadi: “Misrga kelgan Isroil o’g’illarining ismlari Yoqub bilan birga har bir kishi va uning xonadoni: Ruben, Shimo’n, Levi va Yahudo. Zabulun, Benyamin, Dan, Naftali, Gad va Asher, Yoqub naslidan etmishta kishi, Yusuf Misrda edi ».

Levilar yoki Vayikra ( Vahiy ):Vayikra ibroniy tilida “Va U chaqirdi” degan ma’noni anglatadi. Ushbu kitob Xudo Musoni chaqirish bilan boshlanadi. Xudo keyinchalik Muso payg’ambarlarning qonunlari va levilarning xizmatlarini, ruhoniylarni yoki Kohanimlarni ular bilan baham ko’rishi kerakligini aytadi. Ko’p qonunlar orasida qurbonliklar bo’lgan; taqiqlangan munosabatlar; Fisih bayrami , Shavuot , Rosh Xashanax , Yom Kippur va Sukkotning asosiy bayramlari; va boshqalar.

Sahroda yoki Ba’diybar (bb.Madbar):Ba’didbar yahudiy tilida “sahroda” degan ma’noni anglatadi. Ushbu kitob Misrdan chiqqandan keyin isroilliklar sahro orqali sayohat qilmoqda.
Qonunlar yoki Devarim ( Devarim ):Devarim ibroniy tilida “so’zlar” degan ma’noni anglatadi. Dovorim Muso payg’ambar va’da bergan yurtga kirishdan oldin o’limga tayyorgarlik ko’rayotganda, isroilliklarning safari haqida hikoya qilib beradi. Dovor oxirida Muso vafot etdi va isroilliklar Isroil yurtiga kirishdi .

Qanday

Yahudiylikda Musoning Besh Kitoblari an’anaviy ravishda aylantirilgan shaklda saqlanadi. Ushbu kitob har hafta haftalik Tavrotni o’qish uchun sinagogalarda ishlatiladi. Tovar kitobini yaratish, yozish va ishlatish bilan bog’liq son-sanoqsiz qoida mavjud, shuning uchun bugungi kunda yunon dinida mashhur bo’lgan. Chumash, asosan, ibodat va o’rganishda ishlatilgan Musoning Besh Kitobining nashr etilgan nusxasidir.

Bonus haqiqati

Bologna universitetida o’nlab yillar davomida yashab, eng qadimiy Tavrot nusxasi 800 yildan oshdi. O’tilganlik sanasi 1155 va 1225 yillar oralig’ida va Musoning beshta kitobi yahudiy tilida yozilgan bo’lib, uning to’liq versiyalari qo’yiladi.