Musiqa nazariyasi kitobi skachat
1 oktava do tovushi – c yoki c 1
Musiqa nazariyasi kitobi skachat
2. Musiqiy tizim
4. Alteratsiya belgilari.
Musiqa savodi musiqa darsining muhim bo’limlaridan biri hisoblanadi. Musiqa nazariyasi o’quvchilarni saviyasini oshiradi. Musiqa savodi musiqiy iroda va ongli munosabatni tarbiyalaydi, musiqaning mazmunini tushunishga yordam beradi, eng muhimi esa notaga qarab kuylash va ijro etish malakalarini xosil qilishga va garmonik qobiliyatni o’stirishga tahsir ko’rsatadi.
Musiqa nazariyasini o’rganishda qo’yiladigan asosiy metodik talab-olingan musiqaviy bilimni bevosita amalda qo’llanishi, musiqaviy asarni taxlil qilish, nota yozish, dirijyorlik qilish, biror bir cholg’u asbobida chalish va kuylash kabi malakalarga yordam beradi.
Musiqa -tovush orqali bayon etilishi – musiqaning ifoda vositalarini o’zaro bog’lovchi muayyan qoidalarga buysunadi. Bu qoidalar xalq va mumtoz musiqaning asrlar davomida vujudga kelgan tajribasi natijasida paydo bo’ldi.
Musiqa bayon va ifoda etish vositalari musiqa elementlari deyiladi.
Musiqa nazariyasi musiqa asarlarini-kuyni o’rganishni o’ z oldiga vazifa q ilib qo’ yadi.
Olinadigan bilimni umumlashtirish maqsadida har bir musiqa elementi haqida mahlumot beriladi (lad, tonallik, metr, ritm, interval, akkord va boshqalar) musiqa bayonining boshqa vositalari bilan bog’langandagina ifoda kuchiga ega bo’lishini yodda tutish kerak.
Yuqorida aytilgan asosiy vazifadan tashqari, musiqa nazariyasi o’quvchilarning mutaxassisligi bo’yicha o’tadigan darslariga yordam berishni maqsad qilib qo’ygan, bu esa musiqaga oid nota yozuvini ongli o’zlashtirishga yordam beradi.
Musiqa asarini taxlil qilishda (musiqa asari kuyini hamda ayrim qismlarining tuzilishini aniqlashda) o’quvchilar oladigan elementar bilim va eshitish ko’nikmasi ularning o’z mutaxassisligi bo’yicha mustaqil ishlashiga xilma-xilliklar kiritadi va o’z navbatida, o’quvchilarga musiqa asarini ijro etayotganlarida uning mazmunini to’g’ri ochib berishga ham yordam beradi.
Boshqa fanlar bilan bir qatorda musiqa nazariyasi o’quvchilarning umumiy musiqa va madaniy saviyasini o’sishiga yordam beradi.
Musiqa nazariyasini o’rganishda amaliy jixatdan asosiy qoidalarni yuzaki tanishib chiqishning o’zi kifoya qilmaydi, bu fanni har tomonlama va chuqur o’rganish zarur. Mashqlar ustida muntazam ishlash olingan bilim va ko’nikmalarni yanada mustaxkamlashga yordam beradi.
Bu fanni o’rganishda didaktik printsiplarga yondashish kerak.Tahlim berish ilmiy, izchil va sistemali printsipda bo’lishi kerak. Oddiydan murakkabga o’ tila borishi, materialni ongli takrorlash va mustaxkamlash demakdir, tahlimda jamoa bilan birga individual muomalani uy g’ unlashtirib borish kerak. O’quvchilarni tinglash malakalarini o’ stirish musiqa o’qituvchisi oldida turadigan asosiy vazifalardan biridir.
“Tovush” so’zi ikki xil tushunchani bildiradi. Birinchisi fizik xoldagi tovush, ikkinchisi sezgi xolatdagi tovush.
1. C h olg’u asbob torining tebranishi-vibratsiya deyiladi va tovush to’lqini deb aytiladi.
2. Tovush to’lqinlari eshitish organi tomonidan qabul qilinadi va sistemasi orqali bosh miyaga o’tib unga tag’sir etadi.
Musiqaviy tovush xilma-xil bo’ladi, lekin qulog’imiz musiqaviy tovush bilan shovqinli tovushni ajratadi.
Sovqinli tovushlar qarsillash, gijillash, gumburlash, shivirlash kabi aniq balandlikka ega bo’lmagan tovushlar kiradi.
Musiqaviy tovush uch xil fizik hususiyatga ega balandlik-qattilik va tembr. Bundan tashqari musiqa tovushning cho’zilishi ham katta ahamiyatga ega. Balandlik tebranish tezligiga bog’liq, tebranish sust bo’lsa tovusht past bo’ladi. Qattiqlik tebranishni kuchiga bog’liq, tebranish amplitudasi qancha katta bo’lsa tovush shunchalik qattiq eshitiladi va aksincha Tembr – bu tovush hususiyati uning rang-barangligiga aytiladi.
Tovush cho’zimi tebranishning davom etishiga bog’liq bo’ladi. Yuqori tonlar qo’shimcha tebranish natijasida xosil bo’ladi. Uning baladligi har-xil chunki ularni tebranish tezligi turlichadir.
Musiqaviy tizi m
Tizim da tovushlarning o’z balandligiga qarab joylashadi tovushqatorda tovush esa uning pog’onasi deb ataladi. Musiqaviy tizim da 88 ta xilma-xil tovushlar bor. Barcha tovushlar sekundiga 16 dan 4176 tebranishga egadir. Musiqaviy sistema tovush qatorining asosiy pog’onalariga yettita mustaqil nom berilgan. DO. RE. MI. FA. SOL. L y a. SI. Bu tovushlar fortepianoning oq klavishalariga mos keladi.
Tovush qatorda bu 7 ta asosiy pog’onalarning nomi takrorlanib turadi va yo’l bilan barcha tovushlarni o’z ichida qamrab oladi.
Birxil nomdagi tovushlar oralig’i oktava deyiladi.
Fortepianoda 9 ta oktava joylashgan ularning nomlari quyidagicha.
Subkontroktava, kontroktava. katta oktava, kichik oktava, birinchi oktava, ikkinchi oktava, uchinchi oktava, turtinchi oktava va beshinchi oktava.
Musiqaviy tizim da tovushlar absolyut balandligi aniq sozlanganligi o’zaro bog’lanishi musiqaviy soz deyiladi.
Musiqaviy sozga birinchi oktava Lya tovushi bir sekundiga 440 marta tebranishi asos qilib olingan. Musiqaviy sistemada har bir oktava 12 teng qismga yarim tonlarga bo’lingan va temperatsiyalangan soz deb atalgan. Yarim tonlik musiqa sistemada eng kichik oralik hisoblanadi. Ikkita yarim ton butun ton deb ataladi.
Tovush qatorda ikkita yarim ton va beshta butun ton bor. Ular quyidagi tartibda joylashgan.
DO RE MI FA SOL LYa SI DO
1t 1t 0.5t 1 1 1 0,5t
Butun tonlar yarim tonlarga bo’linadi. Tovush qatorning har bir asosiy pog’onasini ko’tarib yoki pasaytirish mumkun. Ko’tarilgan va pasaytirilgan pog’onalarga mos tovushlar xosila pog’onalar hisoblanadi. Xosila pog’onalarning nomi asosiy pog’onalardan kelib chiqadi.
Asosiy pog’ona yarim tonga ko’tarilsa- diez so’zi, yarim tonga- pasaysa bemol so’zi qo’yiladi. Ikkita yarim tonga pasaytirilsa dublg’ bemol ikkita yarim tonga ko’tarsa dublg’ diez deb yuritiladi va alterattsiya deb nomlanadi. Alteratsiya so’zi o’zgarish mag’nosini bildiradi.
ALTERATSIYA BELGILARI
Asosiy pog’onalarning ko’tarilishi yoki pasaytirilishi alg’teratsiya deb ataladi. Alg’teratsiya belgilari 5 xil bo’ladi.
Diez – # – notani 0,5 tonga ko’taradi
Bemol – b – notani 0,5 tonga pasaytiradi
Dubl diez – x– notani 1 tonga ko’taradi
Dubl bemol –bb – notani 1 tonga pasaytiradi
Bekar – -belgilarni bekor qiladi.
Kalitdan keyin qo’yiladigan belgilar kalit alteratsiya belgisi deyiladi. Kalit alteratsiya belgilari o’z kuchini asar davomida saqlab qoladi.Tasodifiy belgilar esa bitta takt davomida.
Tovushlar engarmonizmi. Harfiy sistema
Balandligi bir xil lekin nomi va yozilishi har-xil bo’lgan pog’onalar tengligiga tovushlar engarmonizmi deyiladi. Har bir tovush o’zidan yarim ton pastda yoki yuqorida joylashgan bo’lishi mumkun.
Masalan; fa-diez yoki si-bemol. Xosila pog’ona asosiy pog’ona bilan bir xil bo’lishi mumkin. Masalan; si diez do, fa bemol mi yoki barabariga pasayishi yoki ko’tarilishi ham mumkun. Masalan; fa dubl diez – sol, mi dubl, bemol – re.
Diatonik va xromatik.
Yarim tonlar va butun tonlar.
Tovush qatorning yonma-yon joylashgan ikki pog’onasi orasida xosil bo’lgan yarim tonga diatonik yarim ton deyiladi. Bularga mi-fa va si-do lar kiradi. Ko’tarilgan yoki pasaytirilgan xosila pog’onalar orasida ham diatonik yarim tonlar xosil bo’ladi.
Xromatik yarim ton deb asosiy pog’ona ko’tarilsa yoki pasaysa orasida yarim ton xosil bo’lganda aytiladi.
Diatonik butun tonlar deb do-re, re-mi, fa-solg’, solg’-lya, lya-si oraliqlarga aytiladi va bulardan tashqari ikkita xosila pog’ona orasida ham paydo bo’lishi mumkun.
Xromatik butun tonlar deb asosiy pog’ona ikki baravar ko’tarilishi yoki pasayish natijada xosil bo’lganda aytiladi.
Harfiy sistema.
Amaliyotda tovushlar bugin bilan yozilishidan tashqari, Lotin alfaviti asosida harf bilan yoziladi. Masalan :
Do re mi fa sol lya si
Xosila pog’onalarni yozish uchun harflarga qo’shimcha bo’g’inlar ko’shiladi. Masalan: Is-diez, cis-do diez
Isis-dubl diez, des-re bemol
Es-bemol, fisis-fa dubl diez
Eses-dubl bemol, geses-sol dubl bemol
Hamma pog’onalarda Si bimolg’ dagida qo’shimcha bo’g’in bo’lmaydi. B yoki b harfi bilan yoziladi. Es bo’g’inda unli a va e harflar uchrasa, talaffuzning qulay bo’lishi uchun; mi bemolg’ ees o’rniga es, lya bemolg’ aes o’rniga as yoziladi.
Oktavalarni belgilashda harflar ustiga qo’shimcha qilib raqamlar yoki chiziqlar yoziladi. Katta va kichik oktavalarning tovushi katta yoki kichik harflar bilan yoziladi. Masalan; katta oktavaning lya tovushi katta A harfi bilan kichik oktava kichik a harfi bilan yoziladi.
Birinchi oktavada beshinchi oktavagacha bo’lgan tovushlar qaysi oktavaga tegishli bo’lsa, shunday raqam yoki chiziqlar va kichik harflar bilan belgilanadi. Masalan;
1 oktava do tovushi – c yoki c 1
2 oktava re tovushi – d yoki d 2
3 oktava mi tovushi – e yoki e3
4 oktava fa tovushi – f yoki f 4
5 oktava do tovushi – c yoki c 5
Kontroktava bilan subkontroktava tovushlari qaysi oktavaga tegishli bo’lsa ostiga yoziladigan shunday raqamlar yoki chiziqlar va katta harflar bilan belgilanadi. Masalan;
Kontroktavaning si tovushi – H yoki H 1
Subkontroktavaning lya tovushi – A yoki A2
Musiqa nazariyasi
Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi: O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi.
lasuflar» nashriyoti, 2014. – 14 b.
Ushbu o‘quv qo‘llanma Respublika Televideniya va radio kasb-hunar kolleji o‘quvchilari uchun,
asosan «Ovoz operatori» bo‘limi o‘quvchilariga mo‘ljallangan. «Musiqa nazariyasi», «Musiqa akustikasi»,
«fonogramma va texnik tahlil» qo‘llanmalari radiodagi amaliyot, keyinchalik ish faoliyatida muntazam
to‘qnash keladigan jarayonlar bilan bog‘liq. Shuningdek, «Tasvirchilar», «Tasvir montajchilari» va «Max-
sus yoritish» bo‘limlari o‘quvchilari ham «Ovoz operatorlari» bilan doimiy hamkorlikda bo‘ladilar. Tay-
yor mahsulotni ovozlashtirishda yoki tasvirga olishda bu olgan bilimlari doim qo‘llaniladi. Maxsus yoki
umumkasbiy fanlar qatorida bu soha bo‘yicha o‘quvchilarga birdek ta’lim berishda o‘quv qo‘llanmadan
unumli foydalanish mumkin.
TAQRIZCHILAR:
O.F. Erqulov – Respublika televideniya va radio kasb-hunar kolleji o‘quv ishlari bo‘yicha direktor
Q. Mamirov – O‘zbekiston davlat konservatoriyasi o‘qituvchisi, pedagogika fanlari nomzodi, profes-
© «faylasuflar» nashriyoti, 2014
Ko‘p asrlardan beri o‘zbek xalqi o‘z milliy musiqa merosini avaylab asrab kelmoqda. Har bir
sohada bo‘lganidek xalq ijodiyoti, shoirlar ijodi, musiqachilar san’ati hayotimizda muhim ahami-
yat kasb etadi. Birinchi radio efiri ish faoliyatini boshlaganida O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan
artist, bastakor Karim Abdullayev bosh musiqa muharriri vazifasida ishlagan. Radiodagi ish
faoliyati bilan birgalikda u birinchi bor umumta’lim maktablari uchun «Musiqa nazariyasi» dars-
ligini yaratdi. Yurtimizda ko‘p ovozli musiqaning rivojlanishi ana shunday darsliklarga bog‘liq.
1989-yili kirill yozuvidan o‘zbek alifbosidagi lotin yozuviga o‘tishimiz natijasida o‘rta maktab-
ni bitirib litsey va maxsus kollejlarda o‘qishni davom ettirayotgan o‘quvchilar uchun ana shu
qo‘llanmalarni lotin alifbosida chop etish zarurati tug‘ildi. Bu o‘quv qo‘llanmada musiqa nazari-
yasi, nota yo‘li, ritm va metr, notadagi alteratsiya belgilari, asarni tonalligini ajratish va interval-
lar haqida ma’lumotlar berilgan. Shuningdek o‘quv qo‘llanmada televideniya va radio kasb-hu-
nar kolleji «Ovoz operatorlari» bo‘limi o‘quvchilari uchun yaratilib, ularning ish jarayonida amal
qilinadigan ko‘rsatmalar berilgan. Ana shu «Musiqa nazariyasi»da keltirilgan ma’lumotlar asosi-
da ular televideniya va radio studiyalarida yangi asar yozish uchun kelgan jamoalarning tuzilishi,
janri, joylashishiga qarab ovoz diapazoniga qanday yozuv mikrofonlari qo‘yilishi, ovoz jarangi,
tembri, guruhlarning joylashuvi haqida tushunchalar berilgan. Bunday yozuvlarni yozishda xoh
u oddiy yoki murakkab yozuv bo‘lsin, hammasini inson eshitish organlari orqali bajariladi. Bi-
roq bir musiqiy asarni eshitishda uni ovoz uzatish jarayoni, ya’ni zanjiri ijrochi va eshituvchidir.
Bu 2 oqimning bog‘lovchisi ovoz operatoridir.
Ovoz operatori nafaqat musiqa tarixi va nazariyasini, sozlarni joylashuvini balki yuksak qo-
biliyatni eshita bilishi lozim. Bizning davrimizga kelib, ovoz uzatish bilan bog‘liq bo‘lgan texni-
ka anjomlari ishlab chiqarish va ulardan unumli foydalanish fan va madaniyatda muhim o‘rin
MUSIQA TO‘G‘RISIDAGI TUSHUNCHALAR
Musiqa mazmuni bu hayot taassurotlari tovushlar orqali ifodalangan fikr va his tuyg‘ulardir.
Musiqa bayoni va ifoda etish vositalari musiqa «elementlari» deyiladi (lad, tonnallik, metr, ritm,
Tovush so‘zi ikki xil tushunchani bildiradi:
2) sezgi holatidagi tovush;
Biror egiluvchan jism masalan, cholg‘u asbobi torining tebranishi natijasida havoda uzunasiga
taralgan to‘lqinsimon tebranishlar hosil bo‘ladi. Bu holdagi tebranishlar tovush to‘lqini deb ata-
ladi. Ular tovush manbaidan har tomonga «gir» aylana tarqaladilar. Biz juda ko‘p xilma-xil to-
vushlarni eshitamiz. Lekin hamma tovushlar ham musiqada qo‘llanavermaydi. Qulo‘g‘imiz mu-
siqaviy tovushlar bilan shovqinli tovushlarni bir-biridan ajratadi.
Shovqinli tovushlar: qarsillash, g‘ijirlash, dukillash, gumburlash, shivirlash va boshqalar.
Shovqinli tovushlar aniq balandlikka ega emas, shuning uchun ham bu tovushlar musiqada
qo‘llanmaydi. Musiqaviy tovushning uch xil fizik xususiyati bor. Ular balandlik, qattiqlik va
tembrdan iborat. Tebranish amplitudasi qancha katta bo‘lsa tovush shunchalik katta eshitiladi va
aksincha. «Tembr» deb tovushning sifat xususiyati, uning rang-barangligiga aytiladi. Tembr xu-
susiyatini ifodalashda turli iboralar qo‘llaniladi. Masalan: mayin, keskin, yo‘g‘on, jarangdor. Har
bir cholg‘u asbobi yoki kishi ovozi o‘ziga xos tembrga ega. Shu tartibda tovushlar qatori tabiiy
«tovish qatori» deb ataladi.
TOVUSH QATORI, ASOSIY POG‘ONALAR, OKTAVALAR
Hozirgi zamonaviy musiqa amaliyotiga asos qilib olingan musiqaviy sistema o‘zaro muayyan
balandlikka ____ bo‘lgan tovushlar qatoridan iboratdir. Bu sistema tovushlarni o‘z balandligiga
qarab joylashishi «tovushlar qatori», «tovushlar» esa uning «pog‘onasi» deyiladi. Musiqaviy siste-
maning to‘liq tovushlar qatori 88 ta xilma-xil tovushlarni o‘z ichiga oladi. Barcha tovushlar 16–
4176 gs tebranishga ega. Ana shu tovushlar balandligini odamlar qulog‘i eshita oladigan tovush-
lar deb ataladi. Musiqaviy sistema tovushlar qatorining asosiy pog‘onalariga 7 ta mustaqil nom
be rilgan: Do, re, mi, fa, sol, la, si.
Tovushlar qatoridagi 7 ta asosiy pog‘onaning nomi ma’lum bir vaqtda takrorlanib turadi va
shunday yo‘l bilan barcha asosiy pog‘onalarni, tovushlarni o‘z ichiga oladi. Bir xil pog‘ona (nom)
dagi tovushlarning oralig‘iga «oktava» deyiladi.
MUSIQAVIY SOZ, TEMPERATSIYALANGAN SOZ, YARIMTA VA BUTUN TON,
HOSILA POG‘ONALAR VA ULARNING NOMLARI
Musiqaviy sistemadagi tovushlar absolut balandligining (aniq sozlangan) o‘zaro bog‘lanishi
«musiqaviy soz» deyiladi. Hozirgi zamon musiqaviy soziga birinchi oktavagacha «la» tovushlari-
ning har sekundda 440 marta tebranishi asos qilib olingan. Hamma joyda qabul qilingan mu-
siqaviy sistemaning har bir oktavasi 12 ta teng qismga – yarim tonlarga bo‘linadi. Bu xilda-
gi musiqaviy sozni «temperatsiyalangan soz» deyiladi. U oktavaga barcha yarim tonlarni teng
bo‘lishi bilan tabiiy tovushlar qatoridan farq qiladi. Har bir oktavaning 12 ta teng yarim tonlikka
bo‘linganligi sababli yarim ton musiqa sistemasi tovushlari orasidagi eng kichik oraliq hisoblana-
di. 2 ta yarim tonlikdan hosil bo‘lgan oraliqqa «butun ton» deyiladi.
Tovushlar qatorining asosiy pog‘onalari orasida 2 ta yarim ton va 5 ta butun ton bor: