Ushbu kitobga o xshash asarlar
Nari ketolmayman o’choq boShidan,
Yuguruk bo’lsa ham toycham nechog’Iik.
Mazaliroq ba’zan qiyma oShidan,
Har gal bitta patir menga atog’liq…
«O’zbek adabiyoti tarixi»
Ayladi Farg‘onani bul dam musaxxar har so‘zi,
Balki Islombulni oldi qavli mavlono Kamiy.
Kamiy so‘zlarining Farg‘onaga yetib borganligiga Shubha Yo‘q. Uning She’rlari asr boShida boShqa bir xonlik hududida — Kogonda chop etilgan baYozlarda uchraydi. Xorazmlik Shoir IlYos Mulla Muhammad o‘g‘li So‘fining Kamiy g‘azaliga Yozgan muxammasi bor. Shoirning «Murabba’i dar ta’rifi maktab» She’ri 1906 yildaYoq Sankt-Peterburgda chiqadigan «Ulfat» gazetasida bosilgan. Bularning barchasi Kamiy She’rlari asrning dastlabki yillaridaYoq Turkiston chegarasidan chiqa boShlaganini ko‘rsatadi. Amoniy aytmoqchi, mavlono Kamiy so‘zlari «balki Islombulni oldi». Darhaqiqat, Shunday. 1918 yil Istanbulda chop etilgan M.F.Ko‘prulizodaning «Turk adabiYotida ilk mutasavviflar» kitobida Kamiy ijodidan namunalar uchraydi. Bu 10-yillarda Shoir She’rlarining Turkiyaga qadar yetib borganiga dalolat qiladi.
Ijodini o‘rganiSh tarixidan
Shoir Karimbek Kamiy ijodi o‘z davrida ham e’tiborsiz qolmadi. Unga She’riyatning pastu baland ko‘chalarida yurgan keksayu YoSh avlod o‘z munosabatini bildirdi. Shulardan biri Muqimiydir. Mavlono Muqimiy do‘stiga Yozgan maktublaridan birini «Birodari kiromiy mavlaviy Kamiy» deb boShlaydi. Bu yerda Muqimiyning Kamiyga munosabati, qolaversa, unga bergan bahosi o‘z aksini topgan. Kamiyning Shogirdlaridan biri Sidqiy Xondayliqiy o‘z ustozini «suxanvarliq iqlimida Shuhrabardoru oliyShon» deb ta’rif etadi. O’Shlik Shoir Amoniy esa Shoir tavsifiga alohida She’r bag‘iShladi. Unda Kamiyni «xuShfasohat iqlimiga Shoh», «lisonul-g‘ayb» deya vasf etdi. Uning Shoirlik fitratida «fayzi ilohiydan asar» ko‘rdi.
Lekin Shoir ijodiga munosabat bir xilda bo‘lib qolmadi. Anbar Otin, Ibrohim Davronlarning Kamiy ijodiga nisbatan tanqidiy fikrlari ham borki, bu — ular orasidagi adabiy-estetik va falsafiy qaraShlarining turli xilligi bilan izohlanadi.
Shoir vafotidan keyin uning ijodi va Shaxsiga baho beriSh Sho‘ro adabiYotShunosligi zimmasiga tuShdi. G’ayri milliy mafkuraga asoslangan mazkur adabiYotShunoslik ilmi ba’zi hollarda Shoirni «Vatan xoini», «xalq duShmani», «millatchi jadid», «kontrrevolyudion» Shoir sifatida baholab keldi. Natijada Kamiy ijodi o‘nlab yillar xalq nigohi va tadqiqotchilar nazaridan chetda qolib ketdi. Lekin XIX asr oxiri XX asr boShlari o‘zbek adabiYo-ti, mazkur davr ma’rifatparvarligi va ayniqsa, ToShkent adabiy muhiti haqida so‘z ketganda Kamiy ijodi va uning nomini chetlab o‘tiShning iloji Yo‘q edi. Shu bois Sho‘ro mafkurasi davrida ham ba’zi xolis adabiYotShunoslarimiz uning Shaxsini oqlab, ijodini Yoqlab chiqiShga harakat qildilar. AdabiYotShunos M.B.Solihov Shoirning «Soldi beilmliq xatolarg‘a» deb boShlanadigan muxammasini «Jadidizmning go‘zal adabiYoti»ga kiritdi va o‘z kitobidan (O’zbek adabiYotida millatchilik ko‘riniShlari. T., 1932, 14-bet) joy berdi. 1950 yili Moskvada «Antologiya uzbekskoy poezii» majmuasi bosmadan chiqdi. Majmuada Kamiy haqida muxtasar ma’lumotnoma va S.Someva tarjimasida Shoirning «Murabba’i dar ta’rifi maktab» She’ri kiritildi. Ma’lumotnomada «Kamiy O’zbekistonda ilg‘or fikrning namoyandalaridan biri» deyiladi. 1960 yil bosmadan chiqqan «O’zbek adabiYoti» majmuasida (4-jild 1-kitob) Kamiy ijodidan ba’zi namunalar berildi. 70-yillardan boShlab G’.Karimov, B.Qosimov, A.Jalolov, M.Hamidova, M.Zokirovlarning maqola va tadqiqotlarida Kamiy Shaxsi va uning ijodiga mo‘‘tadil YondoShiSh boShlandi. 90-yillarga kelib Shoir ijodini maxsus tadqiq etiShga kiriShildi. Vaqtli matbuot sahifalarida uning haYot va ijod Yo‘liga oid maqolalar, adabiy merosidan ba’zi namunalar chop etila boShladi. Nihoyat, 1998 yili Kamiyning 4500 misraga yaqin She’rlar majmuasi «Dilni obod aylangiz…» nomi bilan naShr etildi. Bu bilan Shoir ijodini xalqqa tanitiSh, ilmiy muomalaga olib kiriSh va adabiYotdagi o‘rnini belgilaSh imkoni yaratildi.
Kamiy ijodi Milliy uyg‘oniSh davri o‘zbek adabiYotining ajralmas bir qismi ekanligiga XX asrda tuzilgan Mo‘minjon ToShqinning «ToShkent Shoirlari» (1948), Po‘latjon Qayyumiyning «Tazkirai Qayyumiy» (60-yillar) tazkiralari ham guvohlik beradi. Bularning har ikkalasida ham Kamiy ijodiga to‘xtab o‘tilgan. Ayniqsa, M.ToShqin tazkirasi Shoir haYoti va ijodini o‘rganiShda asosiy manba bo‘lib turibdi.
Tarjimai holi Karimbek Kamiy 1865 yili ToShkent Shahrida, choponfuruSh savdogarlar oilasida dunYoga keldi. Otasi Sharifbek zamonasining savdogar boylaridan bo‘liShi barobarida, ilmu ma’rifatga xayrixoh, adabiYotga ixlosmand kiShilardan edi. Oilada bo‘lajak Shoirning o‘qiShiga alohida e’tibor berildi. BoShlang‘ich ta’limni Mozorxon mahallalik Mansurxon domladan oldi. Maktab o‘quv dasturi doirasida Hofiz, Navoiy, Fuzuliy, Bedil, So‘fi OlloYor She’riyati bilan ta-niShdi. Bu — YoSh, qiziquvchan Karimbek ko‘ngliga She’r iShqini soldi. BoShlang‘ich maktabni tugatgach, «Beklarbegi» madrasasiga o‘tib o‘qiShni davom ettirdi. Shu madrasaning maShhur mudarrisi Shomahmud Oxundda «xatmi kutub» qildi. Kamiy talabalikdan keyin ham Shu madrasa hujralarida qolib, faqirona haYot kechirdi. Oila ham qurmadi. Shoirning:
To‘lmasinmu hasratu g‘amg‘a ichu toShim mening,
TaShlabon ketsa pari ruxsor Yo‘ldoShim mening.
Ko‘z tutardim bir kuni qilg‘ay vafo deb, ohkim,
Bevafolig‘ zohir etti ul qalam qoShim mening,—
baytlari va yana bir necha g‘azallari uning so‘qqaboSh haYoti sabablarini ma’lum darajada izohlaydi.
90-yillarga kelib Kamiy ustoz Shoirlar qatoridan o‘rin oldi. Endi uning hujrasi zamonasining katta Shoirlari va She’r ix-losmandlarining markaziga aylandi. Bu yerda ko‘ngilochar adabiy suhbatlar qurildi, yangi ijodiy kuch baxSh etuvchi She’rxonliklar taShkil etildi. Chunonchi, Kamiyning:
Eduk afsurdatab’u tiyraxotir necha muddatdin,
Ko‘ngil bo‘ldi munavvar, chaShmimiz ravShan bu suhbatdin.
Ochildi g‘unchai maqsud, ko‘kardi sabzai ummid,
Bahori suhbat, arbobi fazlu ahli fitnatdin,-
baytlarini o‘z ichiga olgan g‘azali mana Shunday fayzoso suhbatlardan biri haqida bo‘lgan edi.
Shoirning ba’zi bir She’rlari va ayrim manbalar uning 1899 yili Chimkent, 1911 yili Andijon va Qo‘qon, 1912 yilda esa Chimkent, Sayram, AvliYoota safarlarida bo‘lganligidan dalolat beradi.
Shoir Kamiy 1922 yilning Yozida 57 YoShida vafot etdi.
Ijodi va hayoti
Kamiy sermahsul mumtoz She’riyatimizning g‘azal, murabba’, muxammas, musaddas, ruboiy, qit’a, fard kabi janrlarida qalam tebratdi. Ijtimoiy-falsafiy ruhaagi manzumalar Yozdi. Adabiy-ijtimoiy haYotdagi eng muhim voqealar sanasini o‘zida darj etgan ta’rixlar yaratdi. Shoirdan 6000 misraga yaqinroq adabiy meros qolgan.
Kamiy She’riyati Shaklan va mazmunan xilma-xil. Shoirning jo‘Shqin iShqiy g‘azallari, zaharxanda va dadil ijtimoiy manzu-malari, millat kelajagiga kuyunib, uning farzandlarini ilm-ma’rifatga da’vat etgan She’rlari o‘z davrida katta mavqega ega bo‘lgan.
Kamiy o‘z ijodining dastlabki bosqichidaYoq o‘ziga xos badiiy tafakkur tarziga va o‘z adabiy estetik qaraShlariga ega ijodkor ekanligini ko‘rsata olgan. Shoirning 1894 yilgi baYozidan o‘rin olgan:
O’qing aSh’ori bikru fikrni aylang tasarrufkim,
Atorud taShlasun qo‘ldin qalamni ko‘kda hayratdin,-
misralari mana Shunday fikrga keliShimizga asos bo‘la oladi. U o‘z zamondoSh Shoirlari oldiga fikrni o‘zgartiradigan, qotib qolgan tafakkurlarni isloh qiladigan mutlaqo yangi — bokira bir She’r YoziSh talabini qo‘yadi.
Kamiyning ijodiy merosi, avvalo, o‘z baYozlari va Shaxsiy arxividagi qo‘lYozma varaqalar Shaklida bizgacha yetib kelgan. Qolaversa, keyinchalik tuzilgan qo‘lYozma va toShbosma baYozlar hamda o‘z davrida chiqqan ba’zi gazeta va jurnallar ham Shoir adabiy merosining asosiy manbalaridan bo‘lib hisoblanadi.
IShqiy lirikasi
Kamiy ijodiYotining asosiy qismini iShqiy lirika taShkil qiladi. Xo‘Sh, Shoir lug‘atida iShq nima? Buni biz:
IShqdir olamda bir rohatfizoy komil asar,
Mabdayi ayni siriShku mazhari ohi Sharar,-
misralaridan anglab olgandek bo‘lamiz. Uning nazdida iShq barchani hayratga soluvchi bir «komil asar». Ko‘z YoShining manbai ham u, o‘tli ohning mazhari ham u. Aynan mana Shu yerda azaliy va abadiy iShqning tabiati ochilganday. Shunday iShq egasi bo‘lmagan inson — inson emas. Shuning uchun ham Kamiy:
Dilekim, onda Yo‘qdur otaShi iShq
Ki, andin Sham’ ila parvona yaxShi,-
deydi. Tabiiy, iShq har bir oShiq qalbida bir bor yangilanadi. Unda yangicha kechinmalar uyg‘otadi, ohorli tuyg‘ular tug‘diradi.
Bunga o‘Sha oShiqning ma’Shuqasi, uning fe’l-atvori, o‘ziga xosliklari sabab bo‘ladi. Kamiyning ham She’riyatda o‘z iShqiy olami va o‘z ma’Shuqasi bor. Bu Yor ham o‘ziga xos suvratu siyratga ega. U husnu malohatda Shunday go‘zalki, naqqoSh Moniy ko‘rgan zamon hayratdan qotib, chizib turgan suvratini ham chizolmay qoladi. Bu Yorning ruxsori olamni Yoritadi. Hatto «ul zeb bul mohi tobonlarda Yo‘q». Bu husn Shunday tarovatga egaki, undan o‘zi mast qiliSh xususiyatiga ega bo‘lgan Sharob mast emiSh: «Mast ermiSh Sharob husningdin». Uning jamoliga bir marta Oy bilan QuYoSh qarShi kelgan edi, ko‘ring oqibatini: «Birin ruxsori dog‘ o‘ldi, birin sorg‘ordi siymosi».
Kamiy bir masnaviysida suyukli Yor qiYofasini Shunday chizadi:
Ey, g‘amzasi ofati zamona,
Husn ichra jahonaro yagona.
Ey, qomati raShki sarvu ShamShod,
Ey, kiprigi tig‘u chaShmi jallod.
Ey, yuzlari mohu mehri anvar,
Ey, xatlaru zulfi muShku anbar.
Ey, lablari ayni obi hayvon,
Ey, so‘zlari rohati dilu jon.
E’tibor bering, bu She’riy parchada Yorning husni, qomati, kiprigi, xattu zulfi, lablaridan keyin gap uning Shirin tilligiga, so‘zining «rohati dilu jon»ligiga ko‘chyapti. Til — kiShining ma’naviyatiga aloqador. Darhaqiqat, Kamiy She’rlarida Yorning nafaqat zohiriy suvrati, balki uning ma’naviy qiYofasi ham o‘z aksini topgan. U g‘azallaridan birida Yor tabiatining nozikligi, go‘zal axloqi, ko‘nglining ravShanligi, boodobu bohaYoligini Shunday ta’riflaydi:
Nozanin xo‘yu neku axloq, ey ravShan zamir,
Sharmu odobu haYo bobida Yo‘q senga nazir.
Kamiy iShqiy She’rlarining aksari mana Shunday Yorning ta’rifu tavsifiga bag‘iShlangan. Shoir bu Yorning vasliga muShtoq, lekin «baloyi firoqi»ga mubtalo. U hajr Shomi o‘tib, vasl tongi otiShini istaydi, biroq orzulari armonga aylana boradi.
Xullas, Kamiyning iShqiy She’riyati, nafaqat sevimli Yorning suvratu siyrati, balki hijronzada Shoir qalbining so‘ngsiz iztiroblari, hasratu alamlarining ham badiiy in’ikosidir. Ayni paytda bu She’riyat o‘z ijodkorining nozik ta’b, hissiYotga to‘la Shoirona qalb egasi ekanligiga ham guvohlik beradi.
Ma’rifatparvarligi
Kamiyning ma’rifatparvarlik She’riyati gimnaziyani taniShtiruvchi She’rlari bilan boShlandi. Bu jihatdan u Furqat maktabining davomchisiga aylangan edi. Lekin, Shoir ijodida keyinchalik uslubiy o‘zgariShlar yuz berdi. U, asosan, milliy madrasalarimizning tolibi ilmlarini ilmga chaqiruvchi da’vatkorona ruh oldi. Kamiyning «Dar ta’rifi tavsifi ilm…», «AYo, ey, mulla Foziljon qori», «Har makonda bo‘lsang, ey xonim, farog‘at birla bo‘l» She’rlari mana Shular jumlasidandir. Shoir mazkur She’rlarida ilmni tar-g‘ib qilar ekan, unga ikki dunYo saodatining kaliti deb qaradi:
Obro‘yi dinu dunYo ilmdur, beShakku rayb,
Kasbi ilm et, ikki dunYoda saodat birla bo‘l.
Kamiy nazarida insonni e’tiborli qiladigan ham, uni bax-tu iqbolga, molu davlatga yetiShtiradigan ham ilm. Uningcha in-son molu dunYo, naslu nasabiga qarab emas, aynan ilmu odobiga qarab aziz va Sharafli sanaladi:
Azizlik sonmangiz molu nasabdur,
Sharaf hosil etan ilmu adabdur.
Shoir «Dar ta’rifu tavsifi ilm» She’rini «Toliboni ilma dasturul-amal» deb atagan edi.
Darhaqiqat, Kamiyning bu davr ma’rifatparvarlik She’riyati ilm toliblari uchun o‘ziga xos dastur xarakteriga ega. Masalan, Shoir millat farzandlarini ilmga da’vat qilarkan, Shuning barobarida fazlga, adabga, haYoga ham chaqiradi. Bir ilm tolibini vasf etganda, uning nafaqat ilmini, balki fazlini ham ibrat qilib ko‘rsatadi («Fazlu doniSh ichra yaktoi zamon Abdulg‘ani»). Agar ulardan birini duo qiladigan bo‘lsa:
Kamolu fazlu ilmingni ziYoda,
Bazudi aylasun Xalloqi Boriy, —
deya Yaratgandan unga ilmgina emas, fazlu kamol ham so‘raydi. Shoir nazarida maktab ilm bilan birgalikda «haYovu adab»ning ham koni. U fayz chaShmasi, fazl maskani… Bir so‘z bilan aytganda «favki har Shay», ya’ni, har narsadan ustun:
Maktabki, koni ilmu haYovu adab erur,
Maktabki, fayz chaShmasiyu fazli Rab erur.
Maktabki, obro‘yu kamola sabab erur,
Maktabki, favqi har Shayyu kulli nasab erur.
Shuningdek, Kamiy ma’rifatparvarlik She’riyati ilm toliblariga ilmni xolislik va pok niyat bilan o‘rganiShni tavsiya qiladi:
Bo‘lib pokizavu ham pok niyat,
HamiSha jahd qilg‘il ilm sari.
Albatta, Shoir ilmga da’vat qilarkan, amalni ham Yoddan chi-qarmadi. U talabalarga qarata: Boamal bo‘l, boadab bo‘l, behiyal,— deya ta’lim berdi. Zero, amalsiz ilm insonni ziYonu zahmatlarga olib boriShi tayin.
Kamiyning ma’rifiy qaraShlari bo‘yicha ilm o‘rganiSh erkaklar singari aYollarga ham Shart. Hatto bu Ollohning farzi ekanligini Shoir alohida ta’kidlaydi. Bu haqdagi maShhur hadisga iShora qiladi:
Mardu zang‘a ilm farz o‘lg‘onlig‘i,
Barchaga maShhur bu Shirin masal.
10-yillarga kelib Kamiy ma’rifatparvarligi yangi bosqichga ko‘tarildi. Endi uning da’vati ilm toliblariga emas, millatga qaratildi. Uni milliy uyg‘oniShga, taraqqiYotga chorladi, kamchiliklaridan, nuqsonlaridan so‘z ochdi:
Qilmag‘ay ilm sari kimsa nazar,
Xalq behuda kasba mayl aylar.
Qolmadi hech qadri ilmu hunar,
Ko‘rdi beilm qavm necha zarar.
Dilki, millat g‘amidin qon o‘ldi,
Doimo sudimiz ziYon o‘ldi.
Nainki birgina foydaning ziYonga aylaniShi, balki millatning Yo‘ldan ozganligi, balolar girdobida bir xas singari qolib ketganligi, hatto birovlarga qaram bo‘lib, butun mol-mulki qo‘ldan ketganligi ham, Shoir nazdida, ilmsizlik oqibati edi:
Ilmsizlik chiqordi tuz Yo‘ldin,
Oldi qoplab balo o‘ngu so‘ldin,
Bizda na qoldi sarvatu puldin,
Ketdi mol ila mulkimiz qo‘ldin
G’arbiylar, ya’ni O’vrupolarg‘a.
Davr Shiddatkor hodisalarga boy edi. Fevral voqealari yuz berdi. Chor hukumati ag‘darildi. Millat boShidan «jahannamiy zulumot» chekindi, «subhi najot» tobora yaqinroq ko‘rina boShladi. Mana Shunday bir vaziyatda ham Kamiy ma’rifatga sodiq qoldi.
Millat uchun, Vatan uchun najotni ilmda ko‘rdi, maorifda deb bildi:
Najot istasang ilmu maorifa YopiSh,
HamiSha ilmni tahsil ayla-Yozu qiSh —
Senga ulumu maorif kerak, na zar, na kumuSh,
Bu so‘zni tingla, pandi tamomi mazhabi kiSh.
Chekildi ufqi Vatandin jahannamiy zulumot,
UYon Vatan, uYon, ortiq ko‘rindi subhi najot.
Kamiy haYotining so‘nggi yillariga qadar ma’rifatga chorlovchi She’rlar Yozdi, maktab-maorif iShlariga faol qatnaShdi. Hatto kutubxonalar taShkil qiliSh va maktablar ochiShda zo‘r faoliyat ko‘rsatganligi haqida ma’lumotlar bor.
Ijtimoiy She’riyati
Kamiy She’rlarida charxning «raviShi kaj» ligidan to zolim podShohning zulmigacha, ochlik yillarining «suubatu alami»dan Fevralning su-rurigacha, Oktyabrning «ranju zulmi»dan boShlab Turkiston muxtoriyatini qonga botirgan bolSheviklarning «fe’li bad»igacha o‘z ifodasini topgan.
Shoirning mana Shunday She’rlaridan biri «Alhazar, ey Shohi zolim, alhazar» deb boShlanadigan muxammasidir. Muxammas 25 misradan iborat bo‘lib, zolim Shohni zulmdan saqlaniShga chaqiruvchi quyidagi misralar bilan boShlanadi:
Alhazar, ey Shohi zolim, alhazar,
Rahm qun bar holi mazlumon nagar,
In suxan xuSh guft on neku sar:
Oh ursa piru zan vaqti sahar,
Bo‘lg‘ay andin yuz tuman zeru zabar.
Xoh farmoningda bo‘lsun bahru bar,
Xoh bo‘lsun sanda jam’i molu zar,
Bas, keraqdur zulmdin qilmoq hazar,
Oh ursa piru zan vaqti sahar,
Bo‘lg‘ay andin yuz tuman zeru zabar.
She’r mana Shunday ruhda davom etadi. «Shohi zolim»ni «no-tavonlar holidan xabar» oliShga chaqiradi, «aftodalar»ning «Haq janobig‘a niYoz aylab» oh uriShlaridan, oqibatda esa butun molu davlati «zeru zabar» (ostin-ustin) bo‘liShidan ogoh etadi. Xuddi Shu paytlar mazlum Turkiston bir zolim podShoh -Aleksandr III ning zulmidan qon yutmoqda edi. Asrlar davomida o‘ziga bek bo‘lib yaShagan va ajdodlarining qaynoq qonlari tomirlarida jo‘Sh urgan bu yurtning farzandlari hali-hali mustamlakachilikning haqoratomuz siYosatiga ko‘nikolmay kelaYotgan edi. Shundan har joy-har joyda, tez-tez zulmga qarShi qo‘zg‘olonlar ko‘tarilib turdi. Ularning eng dahShatlilaridan biri 1892 yili Kamiyning ko‘z oldida yuz berdi. «Vabo qo‘zg‘oloni», «ToShotar voqeasi» nomlari bilan tarixga kirgan bu ToShkent qo‘zg‘olonida yuzlab mahalliy xalqning qoni to‘kildi, o‘nlab Yo‘lboShchilarning boShi ketdi. Kamiyning mazkur muxammasi mana Shu qirg‘indan keyin jabrdiyda xalqning Aleksandr III ga, mustamlakachilik siYosatiga nafrati o‘laroq dunYoga kelgan edi.
1895 yili Rusiya imperatori vafot etdi. Shu munosabat bilan «Turkiston viloyatining gazeti»da Kamiy qalamiga mansub ta’rix-marsiya chop etiladi. Sho‘ro adabiYotShunosligi uzoq yillar Shoirni «oq podShoning maddohi» deb qoralab keldi. Lekin marsiya mazmuniga e’tibor bersak, bu da’voga butunlay teskari holatning guvohi bo‘lamiz. Keling, matnga diqqatni qarataylik:
Taammul birla boqsoq, darhaqiqat,
Qani Iskandaru Doro bila Jam?
Qani Kayxisravu Kaykovus, Bahman,
Qani AfrosiYobu Zolu Rustam?
Qani Bahrom — haft iqlimni olg‘on,
Qani Qaysar, qani Fag‘furi Chin ham?
Qani Xisrav, qani Parvizu Hurmuz,
Qani No‘Shiravoni odil, mukarram?
Kelib har birlari navbat-banavbat,
Muaxxar ketti, ba’zisi muqaddam.
Bilurmusiz qaYon bordi bu bari,
Bo‘ling ogoh, ey avlodi Odam.
Ajal soqiysidin no‘Sh ayladilar,
Fanoning Sharbatin bari, ba hardam.
Jahonni sar-basar tasxir aylab,
Aleksandr Aleksandruvich ham.
Demak, Kamiy aytmoqchi, tarihda dunYoni so‘raganlar ko‘p edi. Ularning bari ketdi. Qay biri oddin, qay biri keyin, baribir, «ajal soqiysi»ning Sharbatidan «no‘Sh ayladilar». Xuddi Shuningdek, «Aleksandr Aleksandruvich ham». Demak, bu bevafo dunYodan ketiShga barcha mahkum. Kamiy aytmoqchi: «Bale, hali hama Shundog‘ bo‘lg‘ay, Agar Shohu va gar bo‘lg‘ay gado ham». Unda Shohlikdan nima ma’ni? Butun dunYoni zabt etsa-yu, bu dunYodagi barcha «molu dirham»larni to‘plab, ularning manfaati tegmaydigan boShqa bir dunYoga ketaversa. Undan nima qoladi? Kamiy bunga: «Valekin qolg‘usi bir nomi neku», — deydi. Demak, faqat yaxShi nomgina qoliShi mumkin. Shoir buning isboti sifatida: «Guvohi odil ermasmu bu so‘zga, Biri No‘Shiravonu biri Hotam», — deb No‘Shiravonning odilligi-yu, Hotamning saxovatpeShaligini ibrat qilib ko‘rsatadi:
Kerak erkan tariqi adl tutmak,
Olib ibrat karamla, Shohi olam.
Shoir «kerak erkan» deb poetik sintaksisda o‘tgan zamon for-masini tanladi. Chunki buni dunYodan o‘tgan Aleksandrga aytaYotgan edi. Kamiy davom ettirib:
Qayu Shoh bu sifatga muttasif Yo‘q,
EShitgay to qiYomat ta’n ila zam,-
deydi. Darhaqiqat, qaysi Shoh odillik sifati bilan sifatlanmagan bo‘lsa, u qiYomatga qadar ta’nayu daShnomga qoladi. Umuman Shunday. Lekin, bu Aleksandr III ga qarata aytilayapti. Ustiga-ustak bu marsiya Sharq She’riyatining poetik usullaridan ancha-muncha xabardor bo‘lgan N.Ostroumovning farmoyiShiga ko‘ra, uning gazetasi uchun Yozilgan. Mana Shunday bir holatda Kamiyning o‘ris podShosining zolimligiyu, uning adolatsizligini bundanda oShkorroq suratda aytiShi muShkul edi.
Kamiyning yuqorida to‘xtalganimiz bir podShoh haqidagi ikki She’ri qay vaziyatda va qay uslubda YoziliShidan qat’i nazar Turkiston xalqi ustiga Yog‘dirgan zulmu bedodliklarini oShkor etadi.
Kamiy ijtimoiy She’riyatining bir qismi zamona va ahli zamonadan Shikoyat tarzida Yozilgan. Shoirning «Muqarrar har kiming bo‘lsa kamoli», «Al-amon…», «Yo rab, zamona xalqi…», «YaxShi», «Ey sabo, kel…», «Bir mayxo‘r yigit xususida» kabi She’rlari mana Shunday asarlar sirasiga kiradi. 10-yillarga kelib Kamiyning bunday xarakterdagi She’rlari milliy-ma’rifiy ruh bilan uyg‘unlaShib, Shoir ijodida millatparvarlik She’riyatining yuzaga keliShiga sabab bo‘ldi. Uning «Ahvoli zamona» She’ri Shular jumlasidan:
Ming asaf, bir ajib zamon o‘ldi,
YaxShi kim ersa, ul yamon o‘ldi.
Ba’zi el tolibi zanon o‘ldi,
Ba’zisi moyili javon o‘ldi.
Dilki, millat g‘amidin qon o‘ldi,
Dardu hasrat nasibi jon o‘ldi.
1916 yili ocharchilik boShlandi. Bu haqda Zavqiy «Payambar bo‘lsa non, oSh avliYodur», — degan edi. Kamiy bu davrdagi xalqning ahvolini Shunday tasvirlaydi:
Ochlik suubatu alami cho‘q yamon erur,
Bir luqma hasratida yuz ohu fig‘on erur,
Bir non alarning nazdida go‘Yoki jon erur…
Darhaqiqat, 1916-1919 yillar Yomon keldi. Ochlik va kasallikdan xalq qirila boShladi. «Biz hozir Shunday vaqtga yetib keldikki, — deb Yozgan edi o‘Sha yillari Turor Risqulov, — har kuni o‘n minglab kiShilar qirilib ketmoqda va Shunday payt keliShi mumkinki, butun bir millat Yo‘q bo‘lib ketadi». Bunday ochlik dahShati Kamiy qalbini larzaga soldi. U zamona boylariga murojaat qilib, xalqqa madad beriShga chaqirdi.
Alg‘ov-dalg‘ovli 17 yil ham kirib keldi. Shu yilning 17 fevralida chor hukumati ag‘darildi. Ikkinchi martda Muvaqqat hukumat tuzildi. Turkiston ziYolilari bu inqilobni xursandchilik bilan kutib oldilar. Vaktli hukumat bizga hurriyat beradi, deb qat’iy umid qildilar. Shulardan biri Kamiy edi. U «Najot» gazetasida inqilobni olqiShlab, Shunday satrlarni Yozdi:
Tulu’ aylab bu kun bo‘rk Sharqdin oftoboso,
Munavvar ayladi olam, bo‘lay qurboni hurriyat.
TaShakkurlar qilib tabrik aylang, ey musulmonlar,
NaShast etti adolat taxtiga xoqoni hurriyat…
Biroq yuz bergan Oktyabr voqealari va uning oqibatlari Shoirni qattiq tuShkunlikka soldi. Buning misoli sifatida uning «Shikoyatnomai Kamiy az inqilobi zamona va ahli za-mona» She’rini keltiriSh mumkin. Shoir saboga murojaat etib, Shunday Yozadi:
Yetti de: ham zamon, zamon ahlidin
Anga ko‘b ranju zulm birla malol.
Chunki bu iShi zamona, ham xalqi
Munqalib, inqilobi hol-behol.
Inqilobi zamona ermasmu,
Qildi oliyni pastlar poymol.
Yo xaloyiq Yo‘qotti maslahatin,
Bo‘ldi mundog‘ buzuq hama aqvol.
NarkuShu modaparvar o‘lmiSh xalq,
Bu nechuk Shug‘lu bu nechuk af’ol?!
Fevral inqilobidan keyin yerli ziYolilar Turkistonning istiqloli uchun harakatda bo‘ldilar. Matbuot orqali o‘z fikrlarini xalqqa yetkazdilar va Shu maslaku maslahat atrofida birika boShladilar. Shoirning «Yo xaloyiq Yo‘qotti maslahatin» misrasi mana Shunga iShora qiladi. Ularning sa’y-harakati va fidoyiligi bois 1917 yilning yigirma beShinchi noyabrida Qo‘qonda Turkistonning mustaqilligi haqida rezolyudiya qabul qilindi. 28 noyabrda bo‘lajak davlat tuzilmasining nomi «Turkiston muxtoriyati» deb belgilandi. Lekin, afsuski, bu muxtoriyat 81 kun umr ko‘rdi, xolos. Chor hukumati yiqitilgan bo‘lsa-da, endi bolSheviklik niqobini kiygan rus Shovinizmi yerli xalqlarning mustaqilligiga tiShtirnog‘i bilan qarShi turdi. Turkiston muxtoriyatining markazi xisoblangan Qo‘qon 19 fevral kuni ular tomonidan vayronaga aylantirildi. Turkiston O’lka harbiy komissari Perfilev barcha zambaraklardan Qo‘qon aholisi ustiga o‘t ochiShni, bu ham yetmagandek, Yondiruvchi snaryadlardan foydalaniShni buyurdi. Shahar uch kun Yong‘in ichida qoldi, yerli aholidan o‘n ming kiShi halok bo‘ldi. Bu haqda Kamiy «Xo‘qand foje’asina» bag‘iShlangan «Afsusnoma» She’rida Shunday Yozadi:
Voy, yuz voyki, Farg‘ona xarob o‘ldi, darig‘,
Zulm o‘qi birla bu kun gardi turob o‘ldi, darig‘,
Bu musibatdin ulus chaShmi purob o‘ldi, darig‘,
Ham bari katta-kichik bag‘ri kabob o‘ldi, darig‘,
Shahri obod erdi, chun daShti sarob o‘ldi, darig‘.
She’rning ilk bandidanoq misralar taassufu dard ila Yozilganini payqaSh qiyin emas. Kamiy bir o‘rinda Farg‘ona xalqi «Sulh debon necha zamon rus elig‘a ko‘z tutti», — deydi. Lekin, ming afsuski, mazlum xalqning yana addaniShi ma’lum bo‘ldi. Sulh o‘rniga ular ustiga qahru g‘azab Yog‘ildi. Kamiy nadomat bilan buni «BolShiviklardin alar uzra itob o‘ldi, darig‘» Shaklida ifodalaydi. Shahar vayron qilindi, xalq qirib taShlandi, nomusi poymol etildi. Biroq, Shunda ham bolSheviklarning ko‘ngli taskin topmaydi. Mazlumlar mol-mulkini talon-toroj qiladilar. Otning o‘limi itningbayramiga aylanadi. Ularning bu qiYofasi Shoirning «BolSheviklarning zulmimu, fe’li badi, Zaru am-vollarin qo‘ymadi, mundog‘ taladi, Bo‘lmayin qolmadi toroj gilemu namadi» misralarida yanada ravShanroq namoYon bo‘ladi.
Xullas, Kamiy ijtimoiy mavzudagi She’rlarida mumtoz She’riyatning qay bir usulidan foydalanmasin, mustamlakachi podShohning, istibdod tuzumining zulmu bedodliklarini foSh etdi. Hurriyatni baralla olqiShladi. Milliy davlatchiligimizga rahna solganlardan o‘z qahru g‘azabini yaShira olmadi. Bularning barchasi Shoirning istiqlolni naqadar orziqib kutib yaShaganligidan dalolat beradi.
Ismoilbek Gasprinskiy (1851-1914)
GASPRINSKIY (Gaspralik) Ismoilbek (1851.21.3, Boqchasaroy yaqinidagi Avjiko’y qiShlog’i —1914.11.9, Boqchasaroy) — jadidchShShk harakatining asoschisi, Yozuvchi va publitsist. G.ning otasi Mustafo Gasprinskiy Rossiya harbiy dvoryani (praporShchik) bo’lib, Yalta Sh. yaqinidagi Gaspra qiShlog’idan edi. G. qiShloq musulmon maktabi, Oqmachit (hoz. Simferopol) gimnaziyasi va Voronejda, Moskva kadetlik korpusida o’qidi (1864—67). Qrimga qaytgach, rus tili o’qituvchisi bo’lib iShladi (1867—70). Istanbul va Sorbonna (Parij) universitetlarida o’qidi (1871—75). Jazoir, Tunis, Misr, Gresiyada bo’ldi. Parijda fransuz sotsialistlari va liberallariga yaqinlaShdi. Turkiyada YoSh turklar harakati rahbarlari bilan taniShdi (1875—77). Boq-chasaroy Sh. meri qilibsaylandi(1877). G. turkiy xalklar tarixi va adabiYotini o’rganib, Sharq bilan G’arb olamini taqqoslaSh imkoniyatiga ega bo’ldi. G. «Rusiya musulmonligi» (Simferopol, 1881) ilk risolasida Yevropa sivilizatsiyasidan ko’r-ko’rona andoza oliShga qarShi chiqib, uni tanqidiy qabul qiliShga, musulmonlarni ilm-fanni egallaShga, texnika yutuqlaridan foydalaniShga da’vat etdi. «Ovrupo madaniyatiga bir nazar muvozini» (Istan-bul, 1885) asarida esa sotsializm g’oyalari bilan bahsga kiriShib, uning asosiy tamoyillarini Shubha ostiga oldi. G. Rossiya mustamlakasidagi barcha musulmon xalqlar maorifini tubdan isloh qiliSh, dunYoviy fanlarni o’qitiSh masalasiga alohida e’tibor berdi. Boqchasaroyda dastlabki «usuli jadid» (yangi usul) maktabini ochdi (1884). Turkiston general-gubernatori N. O. Rozenbaxga musulmon maktablarini isloh qiliShga doir loyihasini yubordi. Rad javobini olgach, 1893 y. Turkistonga ozi keldi, Buxoro, Samarkand, ToShkentda bo’lib, taraqqiyparvar ziYolilar bilan uchraShuvlar o’tkazdi.
G. jadidchilik g’oyalarini kengroq YoyiSh uchun «Tarjimon» (1883 y. 10 alr. dan), «Millat» (1908), «Bolalar olami» (1908—15), «Uyg’oniSh» (Qohira, 1908, arab tilida) gaz.lari, «AYollar olami» jur. (1908—10), «Xa-xa-xa!» hajviy haftanomasini chiqardi. Jadid maktablari uchun «Xo’jai sibYon» («Bolalar muallimi») darsligini, «Rahbari muallimin Yoki muallimlarga Yo’ldoSh» (1898) kitobini Yozdi.
G. musulmon milliy ozodlik harakatining Yo’lboShchisi sifatida tanildi. U Kavkaz, Volgabo’yi, Misr va Hindistonga borib, umummusulmonlar qurultoyini chaqiriShga harakat qildi. Butun Rossiya musulmonlari 3 ta kongressi iShida faol qatnaShdi (1905—06). Dastlabki umummusulmon siYosiy partiyasi «Ittifoq ul-muslimin»ni tuziSh taShabbuskorlaridan biri bo’ldi (1906). «Dor ul-rohat musulmonlari» ilmiyfantastik asari, «Yuz yildan so’ng . 2000sana» badiiy-publitsistik romani, «Turkiston ulamosi» kitobining muallifi.
Mahmudho’ja Behbudiy (1875-1919)
Biz turkistoniylarg‘a turkiy, forsiy, arabiy va rusiy bilmoq lozimdur. Turkiy, ya’ni o‘zbekini sababi Shulki, Turkiston xalqining aksari o‘zbakiy so‘ylaShur. Forsiy bo‘lsa, madrasa va udabo tilidur. Bukung‘acha Turkistonni har tarafindagi eski va yaygi maktablarinda forsiy nazm va nasr kitoblari ta’lim berilib kelgandur.
Barcha madrasalarda Shar’iy va diniy kitoblar arabiy ta’lim berilsa ham, mudarrislarni taqriru tarjimalari forschadur. Bu qoida, ya’ni dars kitobi —arabiy, muallim — turkiy, taqriru tarjimani forsiyligi xila ajibdur.
Turkistonda qadimdan beri bu uch til joriydur. Chunonchi, eski Yorliqlardan ma’lum bo‘lurki, Turkistonda eski amir va xonlarni amri farmoyiSh va muborak nomalari doimo turkiy, yana ayni zamonda dorulqazou adabiYot tahrirlari forsiy Yozilar ekan. Bu qoidalar zotan yaxShidur. Ammo bora-bora Yoinki kela-kela usuli ta’lim va kitobatg‘a ehmol paydo bo‘lub, hozir bnr darajag‘a kelibdurki, ahli savod Yoinki ahli ilmni yuzdan to‘qson to‘qquzi bu uch tilda mukammal tahriri adabiyg‘a molik Yo‘qdur. Ya’ni usuli ta’lim va tadrisni isloh etmak kerak. O‘tayluk.
Turkistonning Samarqand va Farg‘ona viloyatlarinda forscha so‘ylayturgan bir necha Shahar va qiShloqlar bordur. Buxoro hukumatining tili forsiydur.
Fors Shoiru udabosi asarlari qiYomatg‘acha lazzati ketmayturgan xazinai ma’naviydurki, mundan foydalanmoq uchun ovrupoyilar milyardlar sarf etarlar.
Bizg‘a saodatdurki, turkiy va forsiyni tahsilsiz bilurmiz. Har turkni forsiy va har forsni turkin bilmog‘i lozimdur.
Forsiy bilgan kiShi Firdavsiy, Bedil, Sa’diy, «Masnaviydan qanday lazzat olsa, turkiy bilganlar Fuzuliy, Navoiy, Boqiy, Somiy, Abdulhaq Homid, Akrambek, Sanoyi, Nobiy, Nojiylardan, yana Tolsto‘y, Jul Vern va ulamoi zamoniy asarini turkiy tarjimasidan lazzat Shunday oladur.
Farang va rus doniShmandlarining asarlaridan foydalanmoq turkiy Yo rusiy va farangiy bilmak ila mumkin bo‘lur, na uchunki bugun usmonli, Kafkaz va Qazol turklari zamona ulamosi asarini turkiyg‘a tarjima qilib, ko‘paytirgandurlar, ya’ni turkiy bilgan kiShi zamonni bilur. Turk tilig‘a har bir yangi va naf’lik kitoblar barcha tilda tarjima bo‘lgandur. Arab madaniyati yunoniy Suqrot, Buqrot, Falotunlardan foydalanganidek, zamoni hozira madaniyati Tolsto‘y, Jul Vern, Kepler, Kopernik, Nyutonlardan foydalanur. Maqsaddan uzoq tuShdik.
Bizg‘a lozimki o‘z naf’imiz uchun ruscha bilayluk, hukumat maktablarinda o‘quylik. Davlat mansablarig‘a kirayluk. Vatanimizg‘a va o‘z dinimizg‘a xidmat etayluk. Musulmon bo‘lub turib taraqqiy qilayluk. Bu zamon tijorat iShi, sanoat va mamlakat iShlari, hatto, dini islom va millatga xidmat ilmsiz bo‘lmaydur. Masalan, buguigi «podSholik duma»g‘a o‘z din va millatimiz naf’ig‘a so‘zlamoq bizlar uchun mumkin bo‘lur. Ammo anda borib so‘ylaguvchi kiShi bizg‘a Yo‘q. Anda borib naf’i bir o‘n-sana o‘qumoq kerak, zamondan, qonundan xabardor bo‘lmoq kerakdur.
Xulosa, bugun bizlarga to‘rt tilga tahrir va taqrir etguvchilar kerak, ya’ni arabiy, rusiy, turkiy va forsiy.
Arabiy til din uchun na daraja lozim bo‘lsa, rusiy ham tiriklik va dunYo uchun lozimdur.
Hadisi Sharifdan ma’lum bo‘ladurki, janobi payg‘ambar o‘z sahobalaridan Zayd bin Sobit(g‘a) yahudiy xatini o‘qub-o‘rganmoqg‘a buyurgan ekanlar. Va ul janob Umar hazrat nubuvvat panohi ila yahudiy xatini o‘rganib hazrat payg‘ambarg‘a yahudiylardan kelaturgon xatlarni o‘qub berar ekanlar (Sahihi Buxoriy, juz 4, sahifa 156).
Holbuki, ul zoti bobarokot payg‘ambarimiz quvvati hokima egasi edilar. Yahudiylar mahkum va tobe’ edi. Al-on Rusiya hokim, bizlar anga tobe’ va o‘z tirikligimiz uchun alar xatini bilmoq zarur va hadisi Sharif dalolatincha durustligig‘a joyi inkor bo‘lmasa kerakdur.
Abdulla Avloniy (1878-1934)
Inson bolalari eng eski zamonlarda yirtqich hayvonlardan o‘zlarini saqlamoq uchun tog‘ teShuklarida, g‘or (mog‘ora)larda yaShagan vaqtlarida tinch Yotmaganlar, jim turmaganlar.
Sekin-sekin tog‘ teShuklaridan boShlarini chiqarib, tabiatning yasagan va o‘sdirgan, vujudga chiqargan jonliq va jonsiz narsalarini sinchiklab tekShirib qaray boShlaganlar. Ko‘ngillariga YoqiShgan, ko‘zlariga yaxShi ko‘rungan hayvon va boShqa narsalarning rasm, haykallarin (gavdalarin — A. A.) qanday qiyinchiliqlar bilan bo‘lsa-da, toShlarga, toShlardan va temirlardan cho‘kichlar yasab, suratlarini, rasmlarini o‘yganlar. Kelgusi uchun Yodgor qoldirganlar.
Masalan, iki kiyik bir-biri bilan suziShib turganligi Yoxud bir tog‘ takasining semirub ko‘grab yurganligi Yoki bir tog‘ buqasining baqirub, hayqirub, dumini xoda qilub, ozod va sarsin yurganligi Yoki yirtqich hayvonlarning boShqa hayvonlarga qilib turgan zo‘rliq va yirtqichliqlarin ko‘rganlarda, mutaassir bo‘lganlar. Mana bu dillaridagi ta’sir va hissiYotni to‘xtata olmaganlar va Shu hissiYot to‘lqunini o‘zlaridan so‘ng qoladirgan bolalariga anglamoq niyati bilan ming maShaqqatlar bilan toShlarga o‘yib qoldirg‘onlar. Mana bu gavda (haykallar — A. A.) lar bizlarga iShlangan (Yodgor — A. A.) eskartmalardir.
Bargi daraxton sabz dar nazari huShYor,
Har varaqaSh tabiati ro‘zgor —
Mana bu dunYo yuzida inson bolalarining sanoe nafisaga qo‘ygan birinchi odim (qadam — A. A.)lari hisoblanadir. Olar Shuning bilan to‘xtab qoldilarmi?
— Yo‘q!
Yana Shul tekShiriSh, sinchiklaShdiriShlarinda davom qildilar. Hayvonlarni tekShiruvdan so‘ng quShlarni suriShdiriShga o‘tdilar. Bahor mavsumlarida chechaklarning hajrida mast bo‘lib sayragan quShlarning Yoqimli tovuSh (sado — A. A.)lari huShlariga o‘tirdi-da, onlar ham ixtiYorsiz raviShda Shu quShlarga tovuShlarin o‘xShatmoq, go‘Yo quSh kabi sayramoqchi bo‘ldilar.
«Sayra bulbul, sayra, chinorni Shoxi sinsun,
Yor ayrilaman dedi ayrilib ko‘ngli tinsun» —
deyub ular ham nag‘ma aShula qila boShladilar. Mana bu davrni sanoe nafisaning adabiYot davri deyilur. Lekin avvalgi san’atlariga qaraganda so‘nggi san’atlari avvalidan muhimroq va yaxShiroq bo‘lib, mutaassir bo‘lmoq har kimga nasib bo‘lmas edi.
Uzoq yerlarda yaShovchi o‘rtoqlari kelub ko‘rmoqlari lozim kelardi. Ammo bul ikinchi iShlab chiqargan san’atlarin Shundog‘ qulayligi bor edikim, tildan-tilga, og‘izdan-og‘izga, eldan-elga ko‘chub yurardi.
Shundog‘ qilib Shodlik kunlarin Shodlik qo‘Shiqlari bilan tasvir qilsalar, g‘amlik kunlarin qayg‘uliq aShulalari bilan izhor qilar edilar:
«Bulbulim uchdi qo‘lumdan qayda mehmondir bukun,
Bulbulimni Yo‘qotib, ko‘nglim pariShondir bukun».
Go‘zallaridan, mahbubalaridan, borlaridan ajralganliklarin boShqa o‘rtoqlariga ham ma’lum qilar edilar. Bora-bora Shunga ham qanoat qilmadilar.
Daraxtlarning Shoxlariga ilinib qolg‘on hayvonlarning ichaklarin havoning ta’siri bilan qurib, Shamolning ta’siri bilan «ting‘ir-ting‘ir» qilgan tovuShi (sadosi — A. A.) ko‘ngullariga o‘turdi, xuSh keldi.
O‘zlarining aShula va qo‘Shiqlariga jo‘r-jo‘ravoz qilmoq uchun hayvon ichaklaridan «tor» yasab musiqiy asboblarin yuzaga chiqardilar. Bu san’atlari avvalgilariga qaraganda eng nafis, eng muhim, eng ruhlik bir san’at bo‘lib chikdi.
Lekin onlar bu san’atlarni tekShiruv va qayg‘iruv orqasida chiqordilar-da, bizlarga Yodgor o‘laroq qoldirib, o‘zlari ko‘zdan nihon o‘ldilar.
To’lagan Xo’jamYorov — Tavallo (1883-1937)
To’lagan Xo’jamYorov Tavallo 1883 yili Ko’kcha dahasida dunYoga keldi. “Beklarbegi” madrasasida, rus-tuzem maktabida o’qidi. 1910-yillardan vaqtli matbuotda She’r va maqolalari bosila boShlagan. 1914 yili ToShkentda “NaShriYot” Shirkatini tuziShda iShtirok etadi. 1915 yilda esa “Turon” jamiyatida faoliyat ko’rsatadi.
Uning yagona She’riy to’plami “Ravnaq-ul Islom” alohida holda 1916 yili naShr qilindi. UShbu to’plam 1993 yili professor B. Qosimov tomonidan so’zboShi va izohlar bilan qayta naShr qilindi.
Tavalloning ijodkor sifatida ShakllaniShida ToShkent adabiy muhitining roli katta bo’ladi. Unga sayramlik Shoir Yusuf SarYomiy ustozlik qildi. Taxallusni ham unga Yusuf SarYomiy bergan.
U 20-yillarda “MuShtum” hajviy jurnalining faollaridan edi. “Mag’zava” imzosi bilan o’nlab hajviy She’rlari chop etilgan, ular yig’ilgan, o’rganilgan emas.
1937 yil 14 avgustda Tavallo aksilinqilobiy “Turon”, “Sho’royi islom” “Ittihodi taraqqiy”, “Milliy ittihod”, “Milliy istiqlol” taShkilotlarining a’zosi, “Millionerning o’g’li”, “She’rlarida millatchilik g’oyalarini ilgari surgan”likda ayblanib, qamoqqa olinadi va otib taShlanadi.
So’fizoda (1880-1937)
So‘fizoda o‘zining xalqchilik, taraqqiyparvarlik ruhidagi She’rlari bilan xalqimizning milliy uyg‘oniShiga hissa qo‘Shgan ilg‘or ziYolilaridan biridir. MuhammadSharif Egamberdi o‘g‘li 1869 yilning 29 yanvarida Namangan viloyati, Chust tumanida hunarmand – kosib oilasida tug‘ilgan.
Otasi Egamberdi So‘fi pichoqchilik, charxchilik iShlari bilan maShg‘ul bo‘lgan. Onasi Zaynab xola hoxiShiga ko‘ra Manzura otindan xat-savod chiqaradi, eski maktablarda ta’lim oladi. «VahShiy» taxallusi bilan hajviy She’rlar va g‘azallar Yozgan, «Turkiston viloyatining gazeti», «Sadoi Turkiston» gazetalarida She’rlari bilan qatnaShib turgan.
Qo‘qon adabiy muhitining maShhur Shoirlari Muqimiy, Muhyi, Zavqiy, Nodim Namangoniy bilan yaqin munosabatda bo‘ldi. So‘fizoda 1893 yilda ona Shahri Chustda boYonlarni, chor amaldorlarini, mutaassiblarni hajv qiluvchi She’rlari uchun «Badasl», «Beadib», «Dahriy» deb ayblangan va o‘limga hukm qilinadi.
Shoir nohaq ayblovlardan qochib 14 yil har mamlakatda umr kechiradi. Tiflis, Boku Shaharlarida bo‘lib, Arabiston, Hindiston, Turkiya, Afg‘onistonda yaShagan va o‘qituvchilnk qilgan. 1913 yilda Chustda yangi usuldagi boShlang‘ich maktab ochtan.
1918 yilda Afg‘oniston maorif vazirining o‘rinbosari sifatida Turkistonga afg‘on vakolatxonasining tilmochi bo‘lib tayinlanadi. Shu yili u U O’zbekistonga qaytib keladi va umrining oxirigacha xizmat qiladi, 1926 yil 27 fevralda «O’zbekiston xalq Shoiri» faxriy unvoniga birinchi bo‘lib sazovor bo‘lgan.
U 1937 yilda og‘ir betoblikdan vafot etadi, qabrining qaerdaligi noma’lum.
Asarlari: «O’zbek xonimiga», «Xonimlar isminda», «Vatan», «Muslimalar», «XuShchaqchaq qalamlar», «Bayram naShidalari» (1934), «BeSh Yorlar tilidan», «Alvido», «Ozodlik bayrami», «Dakaning», «Bedanang», «Saylovga», «Quvdi meni johillar o‘Shandog‘ vatanimdin…» va boShq.
Abdurauf Fitrat (1886-1938)
Yirik davlat va siYosat arbobi, Shoir va olim, nosir va dramaturg, ma’rifatparvar Fitrat 1886-yili Buxoroda ziYoli oilasida dunYoga keldi. Dastlab eski maktabda o’qidi, keyin Mirarab madrasasida tahsiini davom ettirdi.
Asrimiz boShlarida vujudga kelgan “Tarbiyayi atfol” jamiyati ko’magida 1909—1913-yillarda Istambulda tahsil oldi. Bu yerda qizg’in ijod qildi. Shuning samarasi o’laroq, 1911-yili “Sayha” (“Chorlov”) nomli She’riy to’plamini chop ettiradi. Turkiyadan qaytgach, Buxoroda o’qituvchilik qiladi. “YoSh buxoroliklar” harakatida faol iShtirok etadi, uning boSh mafkurachisi, g’oyaviy Yo’lboShchilaridan biriga aylanadi.
1917-yil aprelidan 1918-yil martigacha Samarqandda chiqib turgan “Hurriyat” gazetasiga muharrirlik qiladi. 1918-yili Fitrat ToShkentga keladi.
11 bu yerda asosan ilmiy, ijodiy, ma’rifiy iShlar bilan ko’proq band bo’ldi. U bir qator darsliklar tuzadi, “Chig’atoy gurungi” nomli ijtimoiy-adabiy taShkilotda faol iShtirok etadi.
1921-yili Buxoroga taklif etiladi. U xalq xo’jaligining bir qator sohalarini yaxShilaShda, ayniqsa, maorifsohasida sezilarii iShlarni amalga oShiradi. Uning taShabbusi bilan bir guruh iqtidorii YoShlar Istambul, Berlin, Moskva kabi Shaharlarga o’qiShga yuboriladi. Buxoro maktablari uchun o’quv qurollari, darslik va qo’llanmalar naShr etiSh Yo’lga qo’yiladi.
Fitrat 1921—1922-yillarda bir qator yuqori lavozimlarda iShlab, o’zining davlat arbobi sifatidagi iste’dodini ko’rsata oldi.
U 1923—1924-yillarda Moskva va Leningradda yaShadi, Sharq tillari institutida iShladi. Turk, arab, fors tillari va adabiYotidan YoShlarga dars berdi. Leningrad dorilfununi professorligiga saylandi. “Abulfayzxon”, “Bedil”, “QiYomat”, “Shaytonning tangriga isYoni” kabi asarlar Yozib, chop ettirdi. Moskvadan qaytgach, respublikamizning ilmiy, madaniy-ma’rifiy haYotida faoliyat ko’rsatadi.
Fitrat tilShunos olim sifatida o’zbek tilining qoidalari to’g’risida “Sarf”, “Nahv” asarlarini Yozdi.
MusiqaShunos olim sifatida “ShaShmaqom”, “O’zbek klassik musiqasi ham uning tarixi”, “Sharq musiqasi” kabi tadqiqotlar yaratdi. 30-yillarda u ilmiy-tadqiqot muassasalarida, o’qituvchilar malakasini oShiriSh instituti va dorilfununda iShladi.
1937-yili “xalq duShmani” sifatida hibsga olinib, 1938-yili ToShkent Shahrining hozirgi Yunusobod tumani Bo’zsuv qirg’og’idagi qatlgohda otib taShlandi.
Hamza Hakimzoda NiYoziy (1889-1929)
Yangi davr o‘zbek adabiYotining namoyandalaridan biri, Shoir va dramaturg, bastakor va rejissYor, ma’rifatparvar-pedagog va jamoat arbobi Hamza Hakimzoda NiYoziy 1889 yil 6 martda Qo‘qon Shahrida tabib oilasida tug‘ildi. Hamza avval eski maktab va madrasalarda o‘qib, fors, arab tillarini, rus-tuzem maktabida esa rus tilini o‘rganiShga muvaffaq bo‘lgan.
Hamzaning badiiy ijodga qiziqiShi barvaqt boShlangan. Hamza 1903 — 1914 yillar orasida Nihoniy taxallusi bilan 197 ta She’r Yozib, ularni qo‘lYozma devoni Shakliga keltirgan. Bu devonni taShkil etgan She’rlarida Hamza o‘zbek mumtoz adabiYoti an’analarining davomchisi sifatida namoYon bo‘ladi.
U 1909 — 1910 yillarda ToShkentda bo‘lganida Munavvar qori, A. Avloniy, S. Rahimiy singari ma’rifatparvarlar bilan taniShib, ular ta’sirida jadidchilik harakatiga kelib qo‘Shiladi. Bu — uch Yo‘l bilan amalga oShiriladi. Avvalo, ToShkent, Marg‘ilon va Qo‘qonda yangi usul maktablarini ochib, muallimlik qiladi. Qolaversa, mazkur maktablar uchun «Yengil adabiYot», «O‘qiSh kitobi», «Qiroat kitobi» kabi darsliklar ham yaratadi. Va, nihoyat, o‘zining She’r va dramalari, publitsistik maqolalarida o‘z xalqini ma’rifatga chorlaydi.
1915 — 1916 yillarda naShr etilgan «Milliy aShulalar» uchun milliy She’rlar majmuasi, «Oq gul», «Qizil gul», «Sariq gul» kabi She’riy to‘plamlarida va «Yangi saodat» kabi nasriy asarlarida uning ma’rifatparvarlik g‘oyalari to‘la namoYon bo‘lgan. Hamza Shu davrda Yozilgan «Yig‘la, Turkiston», «Oqibatsiz Turkiston», «VatandoShlarimga xitob», «Dardiga darmon istamas» kabi She’rlarida xalqning «ruhsiz tandur, xanjar ursa qoni sochulmas» holiga kelganligidan oh-zor chekadi, uni xurofot va jaholat botqog‘idan chiqib, taraqqiy etgan xalqlar qatoridan o‘rin oliShga da’vat etadi. Shuningdek, «Ilm hidoyati», «Normuhammad domlaning kufr xatosi», «O‘ch» va «Zaharli haYot» kabi ilk dramalarida ham zulm va xurofotdan xalos bo‘liShning birdan-bir Yo‘li ma’rifatdadir, degan fikrni olg‘a suriShga harakat qiladi.
Hamza ijodida 1916 yilgi mardikorlikka oliSh voqealari ham o‘z aksini topadi. Uning «Safsar gul» (1917) She’riy to‘plami va «LoShman fojeasi» (1916 — 1918) trilogiyasi Shu jihatdan muhimdir.
1917 yil fevral inqilobidan keyin Hamza dunYoqaraShida o‘zgariSh paydo bo‘lib, u goh iShchilar, goh muxtoriyatchilar tarafiga o‘tadi. Turkiston muxtoriyati tor-mor etilgandan keyin bolSheviklar tarafiga o‘tib, sayYor dramatik truppasi bilan fuqarolar uruShi frontlarida xizmat qiladi va 1917 yilda Yozgan «Boy ila xizmatchi» dramasini hamda inqilobiy She’rlarini Yozadi.
Bu davrda u «Kim to‘g‘ri» (1918), «Tuhmatchilar jazosi» (1918) singari pesalarini Yozadi.
Faoliyat doirasi benihoya keng bo‘lgan Hamza 20-yillarning boShlarida Xorazm Xalq Jumhuriyatiga borib, maktab va maorif iShlari bilan Shug‘ullanadi. U yerdan qaytgach, faqat ijodiy iShlar bilan maShg‘ul bo‘liSh istagida Avval qiShlog‘iga boradi va dramatik ijodining gultoji bo‘lgan «Maysaraning iShi», «Paranji sirlari» (1926) asarlarini yaratadi.
Hamza 1928 yil avgust oyida Shohimardonga yuboriladi. U yerda madaniy-oqartuv iShlari, xotin-qizlar ozodligi masalalari bilan Shug‘ullanadi. 1929 yil 18 martda u Shu yerda fojeali halok bo‘ladi.
1926 yil 27 fevralida Hamzaga birinchilardan bo‘lib «O‘zbekiston xalq Yozuvchisi» unvoni berilgan.
Abdulla Qodiriy (1894-1938)
Abdulla Qodiriy o’zbek milliy romanchiligining asoschisi, publitsist, hajv ustasi, tilShunos va tarjimon.
U 1894 yil 10 aprelda ToShkent Shahrida tug’ildi. Avval musulmon maktabida (1904—1906), keyin rus-tuzem maktabida (1908—1912), Abulqosim Shayx madrasasida (1916—1917) ta’lim oldi. Oilaviy Sharoit taqozosi bilan bolalikdan mahalliy savdogarlarga kotiblik qildi (1907—1915). 1917 yil Oktyabr davlat to’ntariShidan so’ng Eski Shahar oziqa qo’mitasining sarkotibi (1918), «Oziq iShlari» gazetasi muharriri (1919), Kasaba uyuShmasi sarkotibi (1920) lavozimlarida iShladi. 1923 yili «MuShtum» jurnalini ta’sis etdi, bir necha yil jurnal tahririyatida xizmat qildi. Moskvadagi adabiYot kursida (1925—1926) o’qidi. 1919—1925 yillar oralig’ida matbuot naShrlarida 300 dan ortiq maqolalar e’lon qildi. Umrining oxirigacha tinimsiz ijod bilan Shug’ullandi.
Abdulla Qodiriy 1937 yil 31 dekabr kuni hibsga olindi. 1938 yil 4 oktyabrida Cho’lpon, Fitrat kabi maslakdoShlari bilan birga qatl etildi.
Abdulla Qodiriy. O’tgan kunlar 1914—1915 yillarda Abdulla Qodiriyning «Ahvolimiz», «To’y», «Millatimga», «Fikr aylagil» kabi She’rlari, «Juvonboz», «Uloqda», «Jinlar bazmi» kabi hikoyalari, «Baxtsiz kuYov» dramasi bosilib chiqdi. O’zbek adabiYotidagi birinchi roman «O’tgan kunlar»ni yaratdi (1919—1920). Asar 1922 yili «Inqilob» jurnalida, 1924—1926 yillarda har bir bo’limi alohida-alohida kitob holida bosildi. 1918 yil fevralida ikkinchi yirik romani — «Mehrobdan chaYon»ni Yozib tugatdi. Roman 1929 yili Samarqandda bosilib chiqdi. 1934 yili adib «Obid ketmon» qissasini Yozdi.
Abdulla Qodiriy tilShunos va tarjimon sifatida ham katta iShlar qildi. U tatar fizik olimi Abdulla Shinosiyning «Fizika» (1928), N.V. Gogolning «UylaniSh» (1935), A.R. Chexovning «Olchazor» (1936) asarlarini o’zbek tiliga tarjima qildi. Qozonda bosilgan «To’la ruscha-o’zbekcha lug’at»ni (1934) tuziShda iShtirok etdi.
Qodiriy 20-yillarning o’rtalarida Yozgan «Kalvak Maxzumning xotira daftaridan», «ToShpo’lat tajang nima deydir?» hajviy asarlarida bid’at va xurofotni qoraladi. Ularda xalqning yaShaSh tarzi va ruhiy olamini o’zgartiriShga intilgan jadid adabiYoti maqsad va g’oyalari o’z ifodasini topgan.
Ma’rifatparvarlik, millat ozodligi va istiqlol goyalari Abdulla Qodiriy asarlarining leytmotivini taShkil qiladi.
Abdulla Qodiriy asarlari, ayniqsa, romanlari jahon miqYosida keng tarqaldi. Uning «O’tgan kunlar», «Mehrobdan chaYon», «Obid ketmon» asarlari rus, ingliz, nemis, italyan, arab, ozarbayjon, tojik, qozoq, uyg’ur, tatar tillariga tarjima qilingan. Nemis adabiYotShunoslari N. Tun, I. Baldauf, amerikalik tadqiqotchilar E. Olvort, Xristofor Murfi, Eden Nabi kabi olimlar Abdulla Qodiriy ijodi bo’yicha jiddiy iShlar qilganlar.
O’zMU professorlari U. Normatov, M. Qo’Shjonov, B. Karimovlar Qodiriy haYoti va ijodi bo’yicha samarali ilmiy izlaniShlar olib bormoqdalar.
1991 yili O’zbekiston mustaqillikka eriShiShi bilanoq O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoniga ko’ra Abdulla Qodiriyga Navoiy nomidagi Davlat mukofoti berildi. 1994 yili adib «Mustaqillik» ordeni bilan taqdirlandi. Shu yili Abdulla Qodiriy nomidagi Davlat mukofoti ta’sis etildi. ToShkent Madaniyat institutiga, ToShkentdagi madaniyat va istirohat bog’iga, katta ko’chalardan biriga, Xalq merosi naShriYotiga hamda ko’plab madaniyat muassasalariga Abdulla Qodiriy nomi berilgan.
Abdulhamid Cho’lpon (1897-1938)
Abdulhamid Sulaymon o’g’li Cho’lpon yangi o’zbek She’riyatining asoschilaridandir.
Cho’lpon 1897-yili Andijon Shahrida ziYoli oilada dunYoga kelgan. Cho’lpon boShlab eski maktabda, so’ng madrasada o’qiydi. Andijondagi rus-tuzem maktabida ta’lim oladi. Sharq adabiYoti, arab, fors tillarini o’zlaShtiradi, rus tili va adabiYotini o’rganadi. Cho’lpon 10-yillarning o’rtalaridan ijtimoiy va ijodiy faoliyat bilan Shug’ullana boShlaydi. U “Qalandar”, “Andijonlik”, “Cho’lpon” taxalluslari bilan matbuot naShrlarida maqola, She’r va turli xabarlar bilan chiqib turadi.
Uning “Do’xtir MuhammadYor”, “Vatanimiz Turkistonda temir Yo’llar”, “AdabiYot nadir?” kabi ilk hikoya va maqolalarida hamda o’nlab She’rlarida jadidchilik g’oyalarining oShkora ifodalanganini kuzatiShimiz mumkin.
Shoirning qisqa umri davomida “Tong sirlari”, “Uyg’oniSh”, “Buloqlar” kabi She’riy to’plamlari naShr etilgan. Uning teatr sohasida qilgan iShlari ham alohida e’tiborga sazovor. Cho’lpon o’zbek davlat drama teatrida adabiy emakdoSh vazifasida iShlaSh bilan birga o’nga yaqin pyesalar, teatr maqolalari yaratgan, uning “Yorqinoy”, “O’rtoq QarShiboyev”, “Cho’rining isYoni”, “MuShtumzo’r”, “Zamona xotuni” kabi sahna asarlari o’zbek dramaturgiyasi taraqqiYotiga muhim hissa bo’lib qo’Shildi.
Cho’lpon “Kecha va kunduz” nomli roman e’lon qilib, o’zbek romanchiligi rivojiga ham katta ta’sir ko’rsatdi. Bu asarida xalqimizning asr boShlaridagi haYoti manzaralarini tasvirlar ekan, istibdod va jaholat millatning taraqqiYotini va hurligini bo’g’uvchi manfur hodisalar ekanini badiiy aks ettiradi.
O’zbek adabiy tarjima maktabining rivojlaniShida ham Cho’lponning beqiYos hissasi bor. U M.Gorkiyning “Ona” romani, A.S.PuShkinning “Dubrovskiy”, “Boris Godunov” hamda Shekspirning “Hamlet” tragediyasini va yana o’nlab xorijiy asarlarni o’zbek tiliga mohirlik bilan o’giradi.
Cho’lpon butun ongli haYoti davomida o’z Vatanining ozodligi, erki, kelajagi uchun qayg’urdi va Yonib She’rlar Yozdi, turli janrlarda asarlar yaratdi. U 1928-yildan boShlab to umrining oxirigacha tazyiq ostidayaShadi, chunki uning butun ijodida milliy g’oya qizil ip bo’lib o’tgan. U mustabid tuzum ostida ezilib Yotgan millatni, xalqni kuylar edi. Lekin tazyiqlar nihoyatda kuchaygan bir Sharoitda ham o’z e’tiqodidan qaytmadi. Ana Shu e’tiqodi va irodasi tufayli 1937-yil qatag’on qurboni bo’ldi.
Cho’lpon 1938-yil 4-oktabrda ToShkentda Bo’zsuv bo’yida qatl etiladi.
XX asr o’zbek adabiYoti taraqqiYotining ijtimoiy-siYosiy haYot bilan uzviy bog’liqligi va buning qonuniy hoi ekanligi, badiiy adabiYotning hukmron mafkura tazyiqida rivojlaniShi.
XX asr o’zbek adabiYoti taraqqiYotida uchta yirik bosqichning mavjudligi, ularning o’zaro birin-ketinlikda mustaqil va ayni paytda vorisiylik asosida yuzaga kelganligi. Har bir taraqqiYot bosqichining nafaqat mavzu, g’oya va mafkuraviy jihatidan, balki voqelikni in’ikos ettiriShning o’ziga xos estetik tamoyillari tizimi ekanligini asoslaSh.
Birinchi bosqich — jadid adabiYoti (1900—1930- yillar). Xalqni, millatni jaholat botqog’idan marifat osmoniga olib chiqiSh g’oyalarini olg’a suriSh va bu Yo’lda amaliy iShlarga bel bog’laSh jadidchilik harakatining Ok bosqichi sifatida (1900—1917- yillar). MarifatparvarHk g’oyalariga qo’Shimcha milliy ozodlik va mustaqillik g’oyalarining olg’a suriliShi jadidchilik harakatining taraqqiy etgan so’nggi bosqichi sifatida (1918—1929- yillar).
Milliy uyg’oniSh g’oyalarining paydo bo’liShi, milliy teatrning«tug’iliShi», istiqlol g’oyalarining keng tarqaliShida mahalliy matbuot va ijodiy uyuShmalarning o’rni. Voqelikning badiiy idrok etiSh va aks ettiriShda yangicha estetik tamoyillarning yuzaga keliShi; adabiYotda milliylik va xalqchilikning qaror topiShi, obrazli tafakkur va sodda xalqona uslubga moyillik, milliy madaniy meros hamda xalq tili boyliklariga ahamiyatning kuchayiShi.
Ikkinchi bosqich — Sho’ro adabiYoti (1930—1980-yillar). XX asr o’zbek adabiYotining uShbu taraqqiYot bosqichi o’z navbatida ikki mustaqil bosqichdan taShkil topganligi:
a) adabiYotda siYosiy mafkura hukmronligining qaror topiShi va bu hukumronUkni tola tan oliSh bosqichi (1930—1960- yillar), adabiYotning sinfiy vapartiyaviyUkkabo’ysundiriliShi, sotsialistik realizimning Sho’ro adabiYotidagi yagona ijodiy metod sifatida qabul qiliniShi, adabiYotda
sotsializm va sotsialistik quruiSh g’oyalarining «tarannum» etiliShi, proletar adabiYotning boy-feodal hamda, diniy klerikal adabiYotga qarShi aYovsiz kuraShga da’vat etiliShi, sotsialistik ideal va kommunistik baynalmilallik g’oyalarining baralla ulug’laniShi. Bu davr adabiYotidagi g’oyaviylikning
kuchayiShi uning badiiylik jihatidan qaShShoqlaniShiga olib keliniShi.
Mamlakatda peShqadam ziYolilarning qatag’on qiliniShi, adabiYotda soxtalik, Shoirbozlik va quruq ritorikaning yuksak mavqega ega bo’liShi. «Shaklan milliy, mazmunan-sotsialistik adabiYot»larning sun’iy bir-birlariga yaqinlaShtiriSh va milliy adabiYotlar rang-barangligini Yo’qotiShning bir vositasi sifatida, adabiYotni zamona maddohiga aylantiriSh, mamlakatni qudratli san’atga ega bo’lgan mamlakatga, qiShloq xo’jaligini kollektiv xo’jaligiga aylantiriSh, savodsizlikni tugatiSh va
madaniy inqilobni amalga oShiriSh kabilarni adabiYotning boSh mavzuiga aylaniShi;
b) rivojlangan sotsializm Yoxud turg’unlik davri adabiYoti (I960—1989- yillar) bosqichi. UShbu davrda mamlakat haYotida barqarorlik niqobi ostida turg’unlik holatining yuzaga keliShi, milhy adabiYotlarda qiYofasizlik, hamiSha va har bir joyda dono kommunist obrazining etalon darajasiga
olib chiqiliShi, sotsialistik mehnat qahramonlari obrazlarini yaratiSh adabiYotining yetakchi tamoyiliga aylaniShi, bu tamoyilning ramziy, majoziy tasvir vositasi va usullari orqaii badiiy voqelikka aylantiriSh, poeziya, drama va epik asarlarda rnillat va inson qismatining main ostida aks ettiriliShi. Tasvir Yoki ifodada oaduy Shartlilik tamoyilinixig fcuchayiShi; badiiy tij va uslub borasida ijodkoriar tomonidan izianiShlai olib boriliShi, ijod raaydomga yangi-yangi YoSh iste’dodJaming kiiib keiiShi, She’riyatda sarbast She’riy tizimi va mansura kabi ShakUammg paydo bo’IiShi. Turg’unlik davrida ijtimciy haYotda ulkan o’zgariShlar yuz berganligi, ammo badiiy tafakkurda muayyan yevriliShlar, oig’a siljiShlar yuz berganligi ko’zga taShlanadi.
c) Uchinchi bosqich — istiqlol davri o’zbek adabiYoti (1990- yil hozirga qadar). O’zbek xaiqi rnilliy rnustaqillikka eriShgach,milliy adabiYotning yangi taraqqiYot bosqichiga ko’farilganligi. bu ulkan hodisaniag ijtimoiy tarixiy ildiziari. Istiqlol davri o’zbek adabiYotining boSh belgisi uning sinfiy, paitiyaviy va davlat adabiYoti emasligida, so’z san’atining hukmron mafkura quliigidan ozod etilganiigida, ijod ahlming erkin ijodkorga, adabiYotning rang-baranglaShirva hamda uning haqiqiy vijdon iShiga aylanganligida. Hozirgi o’zbek adabiYotmmg sof badiiy san’at sifatida etirof etilaYotganligi, uning xalq, millat ma’naviyatiniyuksaltiriShdagi o’mi va ahaniiyatining har qachongidan koYa oShganligi. Istiqlol davn adabiyptining dastlabki vdilarda turg’unlikYolari nuqsonlarmi foSh etiShga yuz buriShi qonuniy adabiy hodisa sifatida. Bu daw adabiYotida ijodkorga buyurtma berilmasligi, badiiy ijodnmg ko’ngil va viidon iShiga aylanganiigL Shunga qaramay ijodkor inson va jaraiyat rna’naviy kamolotioldida ma’sui ekanligi. Istiqlol davri adabiYotida ijod mahsulining miqdoran kamaykhi, sifat jihatidan yuksaliSh jaraYonining inkor qilib bo’lmas qonuniyat ekanligi.
Avaz O‘tar (1884-1919)
Avaz O‘tar — Avaz PolvonniYoz (O‘tar) o‘g‘li (1884.15.8- Xiva-1919) — o‘zbek ma’rifatparvar Shoiri. Dastlab maktabda, so‘ng Xivadagi Inoqiy madrasasida o‘qidi. 18 YoShlarida Shoir sifatida xalq o‘rtasida tanildi. Muhammad Rahim Soniy (Feruz) Avaz O‘tar iste’dodiga katta e’tibor bergan, uni saroyga taklif qilib Tabibiyni unga ustoz tayin etgan. Ammo, Avaz O‘tar saroy haYoti bilan chiqiSholmay, uni tark etadi.
20-asr boShlarida ko‘zga taShlanaYotgan milliy uyg‘oniSh, istiqlol g‘oyalari Avaz O‘tar ijodiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Avaz O‘tar ijodida erkparvarlik, ozodlik, ma’rifatparvarlik g‘oyalari, turmuSh illatlariga qarShi qaratilgan hajvlar paydo bo‘la boShlaydi, bu davrda Shoir yuksak insoniy fazilatlarni, chinakam insoniy muhabbatni tarannum etuvchi lirik She’rlar, qitalar, ruboiylar Yozdi. Avaz O‘tar ijodida alohida o‘rin tutgan hajviy She’rlar turkumi — «Faloniy» ham Shu davr mahsuli. Avaz O‘tar «Millat», «Hurriyat»; «Topar erkan, qachon», «Xalq», «Zamon» va boShqa She’rlarida millat taqdiri va kelajagini yangicha talqin etadi. Ayrim She’rlari o‘Sha davr vaqtli matbuoti («Oyina», «Vaqt», «Mulla Nasriddin» va boShqa)da bosilgan. 2 devoni («Saodat ul-iqbol», «Devoni Avaz») va qator baYozlarga kiritilgan g‘azallari yetib kelgan. Devonlarining qo‘lYozma nusxalari O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi SharqShunoslik institutida (inv. № 942, 7102, 3451) saqlanadi. Respublikada maktablar, ko‘cha va xiYobonlarga Avaz O‘tar nomi berilgan. Xivada uy-muzeyi taShkil etilgan, haykali o‘rnatilgan. U haqda badiiy asarlar yaratilgan (E. Samandar «Erk sadosi» dostoni, A. Bobojon «G’azal fojiasi» dramasi, S. SiYoyev «Bir chora zamon istab» qissasi va boShqa).
Ilmu fan uyiga yuboringlar bolangizni,
Anda o‘quganlar bori yaktoi jahondir.
* * *
Do‘stlarim bo‘lsun desang ahli jahon,
Xulqi xuShluqni qil odat, ey Aziz.
* * *
Ne yaxShi o‘ylakim, ma’qulu manzur,
Avaz xalqim uchun to‘kulsa qonim.
* * *
Gul kabi bevaqt g‘uncha ochib noz qilma,
Bulbul kabi beparda nag‘ma-yu ovoz qilma!
G’ayri tilni sa’y qiling bilg‘ali YoShlar,
Kim ilmu hunarlar rivoji andin aYondir.
Lozim sizga biluv har tilni ona tildek,
Bilmakka oni g‘ayrat eting, foydasi kondur.
* * *
Agar har kimsa seni sevmas, borma aning sori.
* * *
Gar puShaymon o‘lmayin desang, yana,
Bo‘yla ahvoli qabohat aylama.
* * *
Furqat boShingga tuShmayin vuslatni qadrin bilmading,
Ranj ila mehnat chekmayin rohatni qadrin bilmading.
* * *
Rostliqqa zavol bo‘lmas emiSh, biling!
Vafo ahliga ichmaklik jahonda,
Haqiqatda erur duShvor savgand.
* * *
Dikar nahle chekib mehnat birovlar,
Vale andin kurar rohat birovlar.
TIL
Har tilni biluv emdi bani odama jondur,
Til vositai robitai olamiYondur.
Qayri tilini sa’y qiling bilgali, YoShlar,
Kim ilmu hunarlar bilonki andin aYondur.
Lozim siza har tilni biluv ona tilidek,
Bilmakka oni g‘ayrat eting, foida kondur.
Ilmu fan uyiqa yuboringlar bolangizni,
Onda o‘qug‘onlar bori yaktoyi zamondur.
Zor o‘lmasun onlar dog‘i til bilmay Avazdek,
Til bilmaganidin oni bag‘ri to‘la qondur.
FIDOYI XALQIM
Fidoiy xalqim o‘sun tanda jonim,
Bo‘lib qurbon anga ruhi ravonim.
Gar o‘lsam darbadar mazlumlar uchun,
Budur maqsudi qalbi notavonim.
Mani solsa fano Yo‘liga davron,
Yurur ustimdin avlodi zamonim.
Umidim: yaShasin maktab bolasi,
Alar har biri bir Sheri jahonim.
Na yaxShi o‘ylakim, ma’qul-u manzur,
Avaz, xalqim uchun to‘kulsa qonim.
SIPOHI PORA ISTAR
Sipohi pora istar
Mulla ijora istar,
Bechora chora istar,
Bir chora zamon bormu?
BILING, USHBU ZAMON G‘AMNOKIDURMAN
Biling, uShbu zamon g‘amnokidurman,
Kuyib o‘rtangan elning xokidurman,
Avazkim, nazm ellin cholokidurman,
BoShin olmoqqa xonning pokidurman.
Shoir haYoti va ijodiy faoliyati haqida ma’lumot. Ma’rifatparvai Avaz O’tar She’riyatining yetakchi g’oyaviy xususiyatlaridan bin sifati Uning lirikasida inson ruhiyati va ijtimoiy haYotning ana’naviy Yo’sir nks ettiriSh ustunligi hamda ba’zi tanqidiy Yo’naliShlaming namoy ho’iiShi.
Avaz O’tar ijodida hajviy pafosning Yo’naliShi va bunda. AliSher Nav< hajviYotining ta’siri: «Faloniy» turkumidagi She’rlar.Uning qit’alari ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlik g’oyalarining qoralaniShi. «Biling, uSh zamon g’amnokidurman», «Sipohi pora istar». «YomonJami Yom( andoq odamdur jahon ichra» qit’alari tahliii.
Avaz O’tar ijodida erksevarlik va ozodlik motivlari. Uning She’riyat xos g’oyaviy-badiiy xususiyatlar.
Abdulla Qahhor (1907-1968)
Аbdullа Qаhhor ХХ аsr o`zbek аdаbiYotining yirik nаmoyandаlаridаn vа хаlqning muhаbbаtini, hurmаtini qozongаn iste`dodli Yozuvchilаrdаn biridir.
Аbdullа Qаhhor 1907 yilning 17 sentyabr kuni hozirgi O`zbekistonning Qo`qon Shаhridа (bа`zi mа`lumotlаrgа qаrаgаndа – Tojikistonning АSht tumаnidа) temirchi ustа oilаsidа dunYogа kelgаn. U oilаdа tug`ilgаn o`n bolаdаn tirik qolgаn yagonа fаrzаnd edi. Аbdullаning bolаlik yillаri qаShShoqlik vа dаrbаdаrlikdа o`tаdi. Uning oilаsi yaхShiroq hаYot ilinjidа Fаrg`onа vodiysi bo`ylаb qiShloqmа-qiShloq ko`chib yurаdi. Oqibаtdа Аbdullа “Ko`chmаnchi”, “Kelgindi” singаri hаqorаtli lаqаblаr olаdiki, bu uning хotirаsidа bir umrgа muhrlаnib qolаdi. Аvvаl Аbdullа qiShloqdаgi diniy mаktаbdа sаvodsiz Vаliхon so`fi degаn domlа qo`lidа o`qiydi. Domlаning sаvodsizligidаn g`аzаblаngаn otаsi uni 1917 yil Okbyaridаn keyin ochilgаn Yangi mаktаbgа o`qiShgа berаdi. Bu mаktаbdа аnchа yaхShi bilim olgаn Аbdullа 20-yillаr boShidа o`qiShni Qo`qondаgi teхnikumdа dаvom ettirаdi. Хuddi Shu vаqtdа, ya`ni 20-yillаr boShidа Аbdullа аdаbiYot sohаsidа ilk mаShqlаr qilа boShlаydi vа ulаrni ToShkentdаgi gаzetа, jurnаllаrgа yuborаdi. Ulаrdаn biri, ya`ni “Oy kuygаndа” She`ri “MuShtum” jurnаlining 1924 yilgi 8-sonidа bosilib chiqаdi. Аbdullаning mаtbuotdа e`lon qilingаn mаnа Shu birinchi She`riYoq undа ijod qiliShgа qаndаydir iste`dod borligidаn, ya`ni аdаbiYot vositаlаri orqаli muаyyan g`oyani ifodаlаShgа qodirligidаn dаlolаt bergаn edi. Undа mа`rifаtpаrvаrlik g`oyasi аdаbiYotning birinchi unsuri bo`lgаn bаdiiy timsollаr vositаsidа ifodаlаngаn edi. Аbdullаdа iste`dod kurtаklаri niSh urаYotgаnligi Shundа ko`rinаrdiki, She`rdа “mа`rifаt” so`zi biron mаrtа hаm iShlаtilmаgаni holdа, odаmlаr ilmli bo`lsаlаr, tаbiаt hodisаlаrining mohiyatini to`g`ri tuShuniShlаri vа ulаr oldidа behudаgа tаlvаsаgа tuShmаsliklаri hаqidаgi g`oya ilgаri surilgаn edi. “Oy kuygаndа” She`ri bilаn Аbdullа Qаhhor ijodining birinchi bosqichi boShlаnаdi. Mаzkur izlаniShlаr vа mаShqlаr bosqichi qаriyb o`n yil dаvom etаdi. Bu dаvrdа Аbdullа аvvаlo tахаllus izlаydi vа 20-yillаrdа Yozgаn ko`plаb hikoyalаrini, sаkkiztа She`rini, elliktа feletonini “Norin Shilpiq”, “Mаvlon kufir”, “GulYor”, “Erkаboy” singаri imzolаr bilаn e`lon qilаdi. Ijodning ilk bosqichi, аsosаn, izlаniShlаrdаn iborаtligi Shu bilаn belgilаnаr ediki, bu dаvrdа Аbdullа Yozgаn “Ikki qonun”, “YoSh qizlаr o`gаy otа qo`lidа” singаri hikoyalаr, feletonlаr vа She`rlаr g`oyaviy-bаdiiy jihаtdаn judа nochor hаmdа zаif edi. Buni judа yaхShi fаhmlаgаn Аbdullа so`ngroq mаzkur аsаrlаrining ko`pchiligini keyingi ko`p jildlik kitoblаrigа kiritmаgаn edi. SHu bilаn birgа ijodning ilk bosqichidаgi mаShqlаr muаyyan ijobiy sаmаrаlаr hаm bergаn edi. Ulаrdаn biri Аbdullа Qаhhorning 1929 yildа e`lon qilingаn “BoShsiz odаm” hikoyasi bo`lib, mаzkur аsаr muаllifning inson хаrаkterini, ruhiy dunYosini terаn tаhlil qilа biliSh mаhorаti etilib borаYotgаnligidаn guvohlik berаdi. Bu dаvrdа Аbdullа Qаhhor ToShkentdаgi O`rtа OsiYo Dаvlаt universitetidа o`qir edi.
IzlаniSh dаvrining sаmаrаlаri sifаtidа uning 1932 yildа “QiShloq hukm ostidа”, 1933 yildа “Olаm yaShаrаdir” vа “Qotilning tug`iliShi” singаri kitoblаri bosilib chiqаdi. Mаzkur kitoblаr mаShqlаr bosqichining o`zigа хos yakuni sifаtidа mаydongа kelgаn deb hisoblаSh mumkin, chunki 1934 yildаn Аbdullа Qаhhor yuqoridаgi to`plаmlаrdаgi izlаniShlаrning nochor sаmаrаlаridаn keskin fаrq qiluvchi аsаrlаr yarаtа boShlаydi. 1934 yili Аbdullа Qаhhor “Mаston”, “Ko`r ko`zning ochiliShi” singаri аsаrlаrini e`lon qilib, hikoyadа hаYotni reаlistik tаsvirlаSh prinsiplаri ijodidа uzil-kesil qаror topgаnligini isbotlаgаn edi. SHungа ko`rа mаzkur аsаrlаr vа “O`g`ri”, “Mаyiz emаgаn хotin” kаbi hikoyalаri bilаn Аbdullа Qаhhor ijodining ikkinchi bosqichi, ya`ni chinаkаm reаlistik аsаrlаr yarаtiSh pаllаsi boShlаngаn deb hisoblаSh mumkin. Bu hikoyalаrning bir guruhidа (“O`g`ri, “DаhShаt”) Аbdullа Qаhhor o`tmiShdаgi mehnаtkаSh хаlq hаYotining fojiаviy mаnzаrаlаrini gаvdаlаntirgаn bo`lsа, ikkinchi guruhidа (“Mаyiz emаgаn хotin”, “Qаnotsiz chittаk”, “BаShorаt”) 30-yillаr turmuShidаgi ijtimoiy nobopliklаrni, ахloqiy tubаnlik, mа`nаviy qаShShoqlik singаri illаtlаrni hаjv olovi bilаn kuydiriShgа intilgаn.
30-yillаrning o`rtаlаridаn Аbdullа Qаhhor ijodidа yangi bosqich boShlаngаnligi yanа Shu bilаn belgilаnаr ediki, bu dаvrdа u o`zbek nаsridа Yozuvchi Аbdullа Qodiriyning “O`tgаn kunlаr” аsаridаn keyin ikkinchi cho`qqi hisoblаnuvchi “Sаrob” romаnini e`lon qilаdi. Romаndа Аbdullа Qаhhorning inson ruhiyatini chuqur tаhlil qilа biliSh mаhorаti nihoyatdа ortgаnligi yaqqol sezilib turаrdi. Insoniy хаrаkterlаrning terаn psiхologik tаhlili vositаsidа Аbdullа Qаhhor o`Shа dаvrdа bizning mаmlаkаtimizdа millаt tаqdiri, rаvnаqi, bахti uchun kurаShgаnlаr dаhShаtli fojiаgа uchrаgаnligini ochib bergаn edi. Shu Yo`l bilаn romаndа millаtpаrvаrlik g`oyasi tаsdiq etilgаn edi. Fаqаt аdаbiy tаnqidchilik romаn mаg`zigа yaShiringаn bu hаqiqаtni endi-endi аnglаb etmoqdа.
UruShdаn keyin Аbdullа Qаhhor bizning аdаbiYotimizdа keng quloch Yozgаn konfliktsizlik “nаzаriya”si tа`sirigа berilib, “Kаrtinа”, “HаmqiShloqlаr” singаri hikoyalаr vа “Qo`Shchinor chiroqlаri” romаnini Yozib, ulаrdа o`Shа dаvrdаgi хаrob o`zbek qiShlog`i mаnzаrаlаrini sun`iy rаviShdа аnchа yaltirаtib, go`zаllаShtirib аks ettirаdi. Хuddi Shundаy tаsvirning tаmg`аsi Yozuvchining O`zbekistondаn uzoq-uzoqlаrgа mаShhur bo`lgаn “Shohi so`zаnа” (1951) komediyasidа hаm o`z muhrini qoldirgаn edi. Endi o`zlаShtirilаYotgаn Mirzаcho`l erlаri gulistondek qilib ko`rsаtilgаn bo`lsа-dа, bu аsаr judа kulgili, qiziqаrli sаhnаlаrgа boyligi, esdа qolаdigаn insoniy хаrаkterlаrgа egаligi bilаn Yozuvchining komediyanаvislik sohаsidа dаdil qаdаm qo`ygаnligidаn guvohlik berаr edi. Bаlki Shu kаbi fаzilаtlаri tufаyli bu аsаr jаhonning ko`plаb sаhnаlаridа qo`yilgаn vа sobiq ittifoqning Dаvlаt mukofotigа sаzovor bo`lgаndir.
Drаmаturgiya sohаsidаgi ilk muvаffаqiyatdаn ruhlаngаn Аbdullа Qаhhor 1954 yildа “Og`riq tiShlаr” nomli nаvbаtdаgi komediyasini e`lon qilаdi. Bu аsаr Yozuvchi ijodidа uchinchi dаvr, ya`ni etuklik pаllаsi boShlаngаnligidаn dаlolаt berаr edi, chunki undа bаlki o`zbek аdаbiYotidа ilk bor sosiаlizmning illаtlаri, ya`ni rаhbаrlikning nomukаmmаlligi, ахloqiy qаShShoqlik, mа`nаviy tubаnlik, iqtisodiy notenglik singаri nuqsonlаr hаqidа hаjviYot vositаlаri orqаli аYon ko`rinib turgаn hаqiqаt ifodаlаngаn edi. Аbdullа Qаhhorning “Tobutdаn tovuSh” (1962), “Аyajonlаrim” (1967) kаbi komediyalаridа hаm sosiаlizmning yuqoridаgi singаri illаtlаrigа nisbаtаn mаhorаt bilаn hаjv o`ti Yo`nаltirilgаn bo`lib, bu hol uning o`Shа dаvr аdаbiYotidа hukmron sosiаlistik reаlizm metodining temir qoliplаrini sekin-sekin Yorib chiqiShgа intilа boShlаgаnligidаn guvohlik berаdi.
Fаoliyatining etuklik bosqichidа аdib nаsr sohаsidа hаm unumli ijod qilib, “Ming bir jon”, “Mаhаllа” kаbi hikoyalаr, “Sinchаlаk”, “O`tmiShdаn ertаklаr”, “Muhаbbаt” singаri qissаlаr vа ko`plаb аdаbiy-tаnqidiy mаqolаlаr yarаtdiki, ulаrning аyrimlаri аdаbiYotimizdа sezilаrli hodisа bo`lib qoldi. Хususаn, “O`tmiShdаn ertаklаr” qissаsi Yozuvchining bolаligi o`tgаn dаvr hаYoti mаnzаrаlаrini Shаfqаtsiz reаlistik bo`Yoqlаrdа gаvdаlаntirgаnligi sаbаbli kitobхonlаr e`tiborini qozondi vа respublikаning Hаmzа nomidаgi mukofoti bilаn tаqdirlаndi.
АYon bo`lаdiki, O`zbekiston хаlq Yozuvchisi Аbdullа Qаhhor o`zidаn yuzlаb hikoyalаr, beShtа qissа, ikki romаn vа to`rttа komediya qoldirdi hаmdа ulаrning аyrimlаridа yuksаk iste`dod sohibi ekаnligini nаmoYon qildi. Uning eng yaхShi аsаrlаri o`zbek reаlistik nаsri vа drаmаturgiyasi tаrаqqiYotigа qo`Shilgаn o`zigа хos hissа bo`lib qoldi.
Maqsud Shayxzoda (1908-1967)
Mаqsud Shаyхzodа ХХ аsr o`zbek аdаbiYoti tаrаqqiYotigа sezilаrli hissа qo`Shgаn iste`dodli Shoir, drаmаturg, аdаbiYotShunos olim, tаrjimon vа mohir pedаgogdir.
U 1908 yilning 25 oktyabridа Ozаrbаyjonning mаShhur Gаnjа viloyatidаgi OqtoSh Shаhridа tаbib oilаsidа dunYogа kelgаn. Millаti ozаrbаyjon bo`lgаn bu yigit 1921-1925 yillаrdа Bokudаgi Dorulmuаllimindа Аbdullа Shoiq, Husаin Jovid kаbi mаShhur Shoirlаrdаn tа`lim olgаn. So`ng Dog`istondаgi Dаrbаnd, Bo`ynoq Shаhаrlаridа o`qituvchilik qilgаn hаmdа Boku Pedаgogikа institutining sirtqi bo`limini tugаtgаn. O`Shа yillаri Shаyхzodа bа`zi qаrаShlаri uchun nohаq rаviShdа millаtchilikdа аyblаnib, 1928 yildа ToShkentgа surgun qilinаdi vа umrining oхirigаchа Shu erdа qolib ketаdi. O`zbekistondа Shаyхzodа Nаrimonov nomli mаktаbdа dаrs berdi, “Shаrq hаqiqаti”, “Qizil O`zbekiston”, “YoSh leninchi” gаzetаlаridа iShlаdi. 1933-1935 yillаrdа u O`zbekiston Fаnlаr Komiteti аspirаnturаsidа o`qidi, so`ngrа til vа аdаbiYot institutidа ilmiy хodim (1935-1938 yillаr) sifаtidа tаdqiqot iShlаri olib bordi. 1938 yildаn to umrining oхirigаchа Nizomiy nomidаgi ToShkent Dаvlаt Pedаgogikа institutidа o`zbek аdаbiYoti tаriхidаn dаrs berdi.
Mаqsud Shаyхzodа Ozаrbаyjondаlik chog`idаYoq bаdiiy ijod sohаsidа mаShqlаr qilа boShlаgаn bo`lib, 1921 yildа “Kommunist” gаzetаsidа “Qizil аskаr qo`Shiqi” sаrlаvhаli birinchi She`ri bosilib chiqqаn edi. 1923 yili ozаrbаyjon tilidа uning “28 аprel inqilobi” drаmаsi nаShr etilgаn bo`lib, hаvаskorlаr tomonidаn sаhnаgа qo`yilgаn, lekin bаdiiy jihаtdаn zаif bo`lgаnligi uchun keyinchаlik biron mаrtа hаm qаytа bosilmаgаn edi. 1927 yildа Shаyхzodаning Ozаrbаyjondаgi “Mаorif vа mаdаniyat” jurnаlidа “Nаrimon hаqindа хаlq mаsаli” degаn ilk dostoni e`lon qilingаn bo`lib, u YoSh Shoirning hаYotni kengroq ko`lаmdа qаmrаb oliShgа intilаYotgаnligidаn, izlаniShlаr jаrаYonini boShidаn kechirаYotgаnligidаn dаlolаt berаrdi.
ToShkentdа Shаyхzodа o`z onа lisonigа judа yaqin bo`lgаn o`zbek tilidа ijod qilа boShlаydi hаmdа bаdiiy аdаbiYot olаmidаgi izlаniShlаrini dаvom ettirаdi. Shu izlаniShlаrning dаstlаbki sаmаrаsi sifаtidа 1929 yildа “Shаrq hаqiqаti” gаzetаsidа Shаyхzodаning “Trаktor” deb аtаlgаn o`zbek tilidаgi birinchi She`ri bosilib chiqаdi. Bu She`r bаdiiy jihаtdаn zаif bo`lsа-dа, YoSh Shoirning o`z oldigа inson mehnаtini ulug`lаSh uchun munosib tаShbehlаr topiShgа intiliShdek ezgu mаqsаd qo`ygаnligidаn guvohlik berаr edi. Shundаn keyin birin-ketin YoSh Shoir Mаqsud Shаyхzodаning She`riy kitoblаri nаShr etilаdi. Ulаr jumlаsigа “Loyiq soqchi” (1932), “O`n She`r”, “UndoShlаrim” (1933), “Uchinchi kitob” (1934), “Jumhuriyat” (1935), “O`n ikki”, “Yangi devon” (1937), “Sаylov qo`Shiqlаri” (1938) She`riy to`plаmlаri kirаdi. Mаzkur kitoblаrdаgi She`rlаridа Shаyхzodа rus mumtoz poeziyasidаn, аyniqsа, V.V.Mаyakovskiy ijodidаn tа`sirlаnib, o`zbek аdаbiYotidа erkin vаznni qo`llаy boShlаdi hаmdа rus vа Shаrq She`riyati аn`аnаlаrini chаmbаrchаs chаtiShtirib yuboriShgа muvаffаq bo`ldi. Nаtijаdа, hаYotdа eriShilаYotgаn yutuqlаr, o`lkаmizning go`zаl tаbiаti, oddiy odаmlаrning kundаlik tаShviShlаri, mehnаti vа muhаbbаti mаsаlаlаri Shаyхzodа She`rlаridаn kаttа o`rin olа boShlаdi. Аyniqsа, Shаyхzodа o`zbek kiShisining boy mа`nаviy dunYosini o`zigа хos, tаkrorlаnmаs rаnglаrdа ochib beriShgа intildi. Uning She`rlаridа jo`Shqin publisistik ruh fаlsаfiy terаnlik bilаn qo`Shilа boShlаdi. Dаstlаbki to`plаmlаrgа kirgаn She`rlаrning аksаriyati dаvr vа siYosаt bilаn boqlаngаnligi, zаmon ruhi ufurib turgаnligi, qofiya hаmdа vаzndа g`аlizliklаri borligigа ko`rа аjrаlib ko`zgа tаShlаnаr edi. Bungа iqror bo`lmoq uchun “Jumhuriyat” She`ridаn quyidаgi misrаlаrni o`qiSh kifoya:
Burjuа oynаgidаn ko`zing аlbаttа,
Sаyr etаrkаn, rostlikni chetdа.
Biz yasаgаn inqilob kurrаdаn kаttа…
Sevgili jumhuriyat oltin kаbi joy
Eng Ulug` boYonlаrdаn ming mаrtа biz boy!
Ilk kitoblаridаgi She`rlаridа Shаyхzodа hаli go`Yo o`zigа mos uslub, ovoz qidirаrdi, Shuning uchun hаm аyni bir so`zni Yoki tаShbehni qаytа-qаytа qo`llаr, mаShqdаn-mаShqqа ko`chirаrdi. Bungа iqror bo`lmoq uchun “YUlduzlаrgа bo`ldim hаmsoya” She`ridаn quyidаgi misrаlаrni o`qiSh mumkin:
Uch Vаtаn, uch Vаtаn,
YAShin kаbi tez,
Ilonlаr boShini
YAShin kаbi ez!
Uning dаstlаbki kitoblаridа hаli izlаniShlаr dаvom etаYotgаni Shundа ko`rinаrdiki, Shoir o`zigа Yoqib qolgаn tаsviriy vositаlаrni, timsollаrni She`rdаn-She`rgа ko`chirаr Yoki аyni bir аsаrning o`zidа qаytа-qаytа tаkrorlаr edi. Buning misoli “Vаtаn” She`ridа uchrаydi:
YOndirmoqchi bo`lаmаn lаbimdаgi
Pаpirosni OsiYo quYoShidаn, —
Хuddi Shu timsolni YoSh Shoir “YUrtim” She`ridа mаnа bu tаrzdа tаkror qo`llаydi:
Bungа fаyz Yog`dirаr sendаgi otаSh,
Sendаn pаpirosni tutаtаy Yo`ldoSh.
30-yillаrdа Shаyхzodа ko`plаb dostonlаr yarаtib, o`Shа dаvr ruhini, siYosiy vаziyat hаrorаtini o`zichа ifodаlаShgа urindi. Bundаy аsаrlаr jumlаsigа “O`rtoq mulk”, “CHiroq”, “O`rtoq”, “Meros”, “Tuproq vа hаq” singаri dostonlаr kirаdi vа Shoirning mаzkur jаnrdа jiddiy muvаffаqiyatgа eriShmаgаnligidаn dаlolаt berаdi.
Mаqsud Shаyхzodаning ijodiy izlаniShlаri uruSh yillаri birmunchа yaхShiroq sаmаrаlаr berdi, ya`ni uning bаdiiy jihаtdаn muvаffаqiyatliroq аsаrlаri tug`iliShigа olib keldi. UruSh yillаri Shаyхzodаning “KurаSh nechun?”, “Jаng vа qo`Shiq”, “Ko`ngil deydiki” kаbi She`riy to`plаmlаri, “O`n birlаr”, “Jenya”, “Uchinchi o`qil” dostonlаri e`lon qilindi. Ulаrdа Shoir inson ruhiy dunYosigа chuqurroq kiriShgа vа duShmаngа nаfrаt hаmdа Vаtаngа muhаbbаt tuyg`ulаrini tа`sirchаn Shаkllаrdа ifodаlаShgа muvаffаq bo`ldi. Хuddi Shundаy ifodаning Yorqin nаmunаsi sifаtidа Shаyхzodаning “KurаSh nechun” She`rini eslаSh kifoya:
Ertаning iqboli kechаdаn bаzo`r,
Bu kundаn kechаmаs ertа tug`ilаr.
Shu uchun, Shu uchun muqаddаs kurаSh,
O`g`ri pаchoqlаngаch, dermiz: “Bаs, kurаSh!”
Zаfаrning nаSh`аsin totigаn erlаr:
“Erk desаng, uruShdа engib chiq!” – derlаr!
Shu kаbi She`rlаr, mаShhur tаriхiy Shахs Yo`ldoSh Oхunboboev hаqidаgi “Oqsoqol” dostoni Shаyхzodаning uruSh yillаri izlаniShlаr pаllаsidаn o`tib, hаqiqiy ijod Yo`ligа kirgаnligidаn guvohlik berаr edi. Uning bаdiiy аdаbiYotdаgi eng qiyin jаnr hisoblаnuvchi drаmаgа murojааt qilib, uruSh yillаri “Jаloliddin” pesаsini yarаtiShi hаm хuddi Shu хulosаni tаsdiqlаrdi. Shаyхzodаning ilk drаmаsi o`z vаqtidа g`oyaviy jihаtdаn qorаlаngаn edi. Tаnqidchilikdа mаzkur аsаrdа Jаloliddin siymosi ideаllаShtirilgаnligi qorаlаnib, muаllifgа nohаq аyblаr qo`yilgаndi. Хаlqning mo`g`ul bosqinchilаrigа qаrShi kurаShi mаnzаrаlаrini gаvdаlаntiruvchi “Jаloliddin” drаmаsidа аslidа g`oyaviy хаtolаr Yo`q edi. Fаqаt bu pesа bаdiiy jihаtdаn mukаmmаl emаs edi, chunki undаgi ko`pchilik voqeаlаr хususаn, Jаloliddinning singlisigа аloqаdor syujet chizig`i drаmаning аsosiy Yo`nаliShigа, ruhigа muvаffаqiyatli rаviShdа chаtiShtirib yuborilmаgаndi. Bundаy nuqsonning bo`liShi tаbiiy edi, аlbаttа, chunki mаzkur аsаr muаllifning drаmаturgiya sohаsidаgi ilk tаjribаsi hisoblаnаrdi.
Endi ijodning hаqiqiy Yo`ligа kirgаn vаqtlаrdа, ya`ni uruShdаn keyin Shаyхzodа hаYotidа fojiаli voqeаlаr yuz berdi. 1952 yil sentyabr oyidа Shаyхzodа qаmoqqа olinаdi. Ungа аsаrlаridа аksilinqilobiy g`oyalаr mаvjudligi, o`zi esа Shundаy yaShirin tаShkilot etаkchisi degаn аyb qo`yildi. Bu аybnomаgа o`Shа dаvrning hаmmаgа mа`lum vа mаShhur bo`lgаn 12 ziYolisi Shohidlik berаdi. Oqibаtdа Shаyхzodаni хаlq duShmаni sifаtidа ToShkent viloyat sudi 25 yil qаmoq jаzosigа, uni o`tаgаch, 8 yil fuqаrolik huquqidаn mаhrum etiShgа hukm qilаdi. Stаlin o`limidаn keyin hаYotdа yuz bergаn o`zgаriShlаr bilаn bog`liq holdа Shаyхzodа 50-yillаrning o`rtаlаridа qаmoqdаn qаytib kelаdi vа ijodidа Yangi, ya`ni etuklik bosqichi boShlаnаdi. Endi u g`oyaviy-bаdiiy jihаtdаn аnchа mukаmmаl аsаrlаr yarаtiSh pаllаsigа kirаdi. Хuddi Shundаy etuklik dаvri boShlаngаnligidаn guvohlik beruvchi аsаrlаr sifаtidа uning “Yillаr vа Yo`llаr” (1961), “She`rlаr” (1964), “ХiYobon” (1967) kаbi She`riy to`plаmlаri bosilib chiqаdi. Bu kitoblаrgа kirgаn She`rlаrning аsosiy хususiyati Shundа ediki, ulаrdа Shoirning hаYot, zаmon, inson, sаn`аtkor hаqidаgi fаlsаfiy qаrаShlаri, o`ylаri terаnlаShgаn edi:
KoShki edi qo`Shig`im bir piYolа suv bo`lsа,
CHаnqoqini bosgаli Yo`lovchigа tutilsа!
Shundаy qo`Shiq sаnаlgаy sаfаrning qаtnovchisi,
Shundаy Shoir bo`lolgаy go`zаllik yalovchisi!
Хuddi Shu хususiyatni Shoirning “ToShkentnomа” nomli dostonidа (1958 yil) hаm yaqqol ko`riSh mumkin. Undа muаllif ko`proq ToShkent Shаhrini mаdh etsа-dа, аsosiy e`tiborini Shu erdа yaShovchi kiShilаr ruhini, o`y-kechinmаlаrini ochiShgа, hаYotning mohiyati, yaShаShning mаzmuni to`g`risidаgi fаlsаfiy fikrlаrini ifodаlаShgа qаrаtgаn edi:
Hаr qаchon, hаr qаydа deyilsа “ToShkаn”,
Degаysаn Yozlаrgа Yozlаr tutаShgаn,
Hа, “ToShkаn” deyilsа, esgа kelаr Yoz…
Hа, “ToShkаn” deyilsа, quYoSh esdа Shаy.
QuYoShki, umrzoq аvlodgа dаmsoz,
Bu erdа hаmmа der: — “QuYoShchа yaShаy”…
Shаhаrlаr boqiydir, umr – o`tkinchi,
DаrYolаr sobitdir, suvlаr – ko`chkinchi.
Ijodining etuklik dаvridа, аniqrog`i, 60-yillаrdа Shаyхzodа o`zining Shoh аsаri bo`lmiSh “Mirzo Ulug`bek” trаgediyasini yarаtаdi. Undа Аmir Temurning mаShhur nаbirаsi Mirzo Ulug`bek hаYotining so`nggi yillаri jonlаntirilgаn bo`lib, mаnа Shu buyuk olim vа fojiаli tаqdir egаsi hisoblаngаn Shohning siymosi, kurаShlаri, iztirobgа to`liq ruhiy kechinmаlаri, olаmShumul fikrlаri tа`sirchаn mаnzаrаlаrdа, ziddiyatlаrdа, uruShlаr girdobidа, Shekspironа bo`Yoqlаrdа gаvdаlаntirilgаn edi. Mаzkur siymo tаsviri orqаli muаllif o`zining аdolаtli hukmdor vа ulug` olim hаqidаgi ezgu qаrаShlаrini, Shu хususdаgi zаmonlаr ideаlini yuzаgа chiqаriShgа intilgаn edi. Fаqаt trаgediyadа Sho`ro zаmonidаgi hаddаn ortiq dаrаjаdа sinfiy YondаShuvlаr tаzyiqidа drаmаturg tаriх hаqiqаtigа zid holdа Хo`jа Аhror qiYofаsini o`tа reаksion vа mutааssib qilib ko`rsаtgаn edi. Shungа qаrаmаy, umumiy sаviyasigа ko`rа Fitrаtning “Аbulfаyzхon” tаriхiy trаgediyasidаn keyin o`zbek аdаbiYotidа mаzkur jаnrdа yarаtilgаn ikkinchi jiddiy nаmunа hisoblаnuvchi “Mirzo Ulug`bek” pesаsi 60-yillаr drаmаturgiyasining eng sаlmoqdor yutuqlаri qаtoridаn o`rin oldi.
Deyarli butun ijodiy Yo`li dаvomidа Shаyхzodа tаnqid vа аdаbiYotShunoslik bilаn hаm Shug`ullаndi. U 1948 yildа АliSher Nаvoiy lirikаsining bаdiiy хususiyatlаri hаqidа nomzodlik dissertаsiyasini Yoqlаdi vа ulug` o`zbek Shoiri ijodigа oid ko`plаb ilmiy аsаrlаr e`lon qildi. Ulаr jumlаsigа “Nаvoiydа lirik qаhrаmonning хаrаkteristikаsigа doir” (1947), “Nаvoiyning bаdiiy uslubi hаqidа” (1958) singаri mаzmundor mаqolаlаri kirаdi. Shаyхzodаning Bobur, Muqimiy, Furqаt, Oybek, G`аfur G`ulom vа boShqа аdiblаr ijodi hаqidаgi tаdqiqotlаri hаm kаttа ilmiy qiymаtgа egа ekаnligi bilаn аjrаlib turаdi.
Shаyхzodа ijodining bir qismini bаdiiy tаrjimаlаr tаShkil qilаdi. U А.S.PuShkinning “Mosаrt vа Sаleri” pesаsini, “Mis chаvаndoz” dostonini, M.YU.Lermontov vа N.А.Nekrаsov She`rlаrini, V.V.Mаyakovskiy dostonlаrini, Shotа Rustаveli, Nizomiy Gаnjаviy, Fuzuliy, Mirzа Fаtаli Oхundov, Shekspir, Bаyron, GYote, Esхil, Ezop аsаrlаrini o`zbek tiligа tаrjimа qildi.
Demаk, Mаqsud Shаyхzodа ko`pqirrаli iste`dod sohibi vа ХХ аsr o`zbek аdаbiYotining yirik nаmoyandаlаridаn biri hisoblаnаdi.
Hamid Olimjon (1909-1944)
Hаmid Olimjon ХХ аsr o`zbek poeziyasining Yorqin siymolаridаn biridir. U 1909 yil 12 dekаbrdа Jizzахdа tug`ilgаn. Otаsining ismi Olim buvа, onаsining ismi Komilа аya bo`lib, ulаr Hаmidning tаrbiyasigа kаttа e`tibor bergаnlаr. Hаmid Olimjon аvvаldа eski mаktаbdа, keyin Yangi mаktаbdа o`qiydi. Undаn so`ng Sаmаrqаnddаgi Pedаkаdemiyadа tаhsil olаdi.
Hаmid Olimjonning dаstlаbki She`rlаri 20-yillаrning o`rtаlаridа pаydo bo`ldi. Bu She`rlаr “CHimYon dаftаri” turkumini tаShkil etаdi. Uning birinchi She`ri “Kimdir” e`lon qilingаndа Shoir o`n etti, to`ng`ich kitobi – “Ko`klаm” bosilib chiqqаn vаqtdа yigirmа YoShdа edi. Hаmid Olimjon “Ko`klаm” kitobidаn boShlаb hаYot hаqidаgi o`z tааssurotlаrini beriShgа, turmuShni drаmаtik holаtlаri bilаn idrok etiShgа, She`rdаgi lirik qаhrаmon kechinmаsini tа`sirchаn vа iShonаrli chiqаriShgа, аyniqsа, voqeа-hodisаdаn ko`rа, undаn hosil bo`lgаn fikr, his-tuyg`ulаr, qаlb holаtini ifodаlаShgа urindi. Аlbаttа, uning dаstlаbki She`rlаri ijodining mаShqlаr vа izlаniShlаr bosqichini tаShkil etаdi. Uning “Oydindа” She`ridа hаYot o`Shа dаvr rаsmichа ko`tаrinki soхtа tаlqin qilinаdi. Bundа hаYot g`аmsiz, аlаmsiz, kаdаrsiz deb tаsvirlаnаdi.
Hаmid Olimjon ijodining ikkinchi bosqichi 30- vа uruSh yillаri hisoblаnаdi. Uning iShonch vа umid ruhi “Yigitlаrni frontgа jo`nаtiSh”, “Qo`linggа qurol ol!”, “YAqinlik”, “Moskvаni men bilаmаn”, “Jаngchi Tursun”, “Rossiya”, “Nihol”, “Sevgi” kаbi uruSh dаvri o`zbek lirikаsining yutug`i bo`lgаn аsаrlаrning qon tomirigа singib ketgаndi. “Muqаnnа” vа “Jinoyat” drаmаlаri hаm uruSh yillаridа Yozilgаn bo`lib, “Muqаnnа” аsаri uruSh dаvri o`zbek аdаbiYotidа muhim voqeа bo`ldi. Drаmаturg olis tаriхiy voqeаni hozirgi zаmonning muhim siYosiy hodisаsini аks ettiriShgа, uruSh dаvri vаzifаlаrini o`tаSh hаmdа ehtiYojlаrini qondiriShgа хizmаt ettirа oldi. “Jinoyat” pesаsi esа Hаmid Olimjonning hаYotdаgi murаkkаb, ziddiyatli muаmmolаrni keskin to`qnаShuvlаr vа kolliziyalаr vositаsidа tаlqin etiSh mаhorаti oShgаnligidаn dаlolаt beruvchi drаmа bo`lib qoldi.
UruSh yillаridа Shoir “Jаngchi Tursun”, “1924 yilning yanvаridа Sаmаrqаnd”, “Rossiya”, “Roksаnаning ko`z YoShlаri” kаbi bаllаdаlаrini Yozdi.
Hаmid Olimjonning 9 tа doston, 7 tа She`rlаr to`plаmi bor. “GriShа”, “Otа hаYotidаn”, “SHohimаrdon”, “Ikki qizning hikoyasi” dostonlаri zаif dostonlаr hisoblаnаdi. “Ikki qizning hikoyasi” dostoni Hаmid Olimjonning hаYot to`g`risidаgi eng yaltiroq tаsаvvurini ifodаlаydi.
“Oygul bilаn BахtiYor”, “Semurg` Yoki Pаrizod vа BunYod”, “Zаynаb vа Omon” dostonlаri mаShhur hisoblаnаdi. “Zаynаb vа Omon“ poemаsidа She`riy sаn`аtlаr qаlаShib ketgаn deyiSh mumkin. Bu dostondа аdаbiYotdаgi uchlik аn`аnаsi bor. Bulаr Zаynаb, Omon vа Sobir timsollаri bo`lib, chinаkаm dunYoviy muhаbbаt tаntаnаsini ko`rsаtiSh mаqsаdigа bo`ysundirilgаn. Fаqаt muаllif bu dostonidа hаm “Bахtlаr vodiysi”, “O`zbekiston”, “O`rik gullаgаndа” She`rlаridаgi kаbi “Zаynаb o`sgаn el husngа to`liq” deb 30-yillаr hаYotining аnchа yaltiroq, ko`tаrinki mаnzаrаsini berаdi.
Hаmid Olimjon nаfаqаt Shoir, bаlki tаrjimon hаmdir. U 1936 yildа PuShkinning 100 yilligi munosаbаti bilаn “Kаvkаz аsiri” dostoni, “Suv pаrisi” drаmаsini, bir qаtor She`rlаrini tаrjimа qilgаn. PuShkin vа Gorkiy hаqidа mаqolаlаr Yozgаn. Uyg`un bilаn birgаlikdа “Sosiаlistik reаlizmni egаllаSh Yo`lidа”, “Mаrksizm niqobi ostidа menShevizm” mаqolаlаrini YoziShgаn. Bu mаqolаdа А.Sа`diyni аdаbiYot vа sаn`аtni siYosаtdаn uzoqlаShtirib yuboriShdа аyblаydilаr. SHoirning “Fitrаtning ijodi hаqidа” mаqolаsi buyruqqа binoаn Yozilgаn bo`lib, аdibni millаtchilikdа vа хаlqqа duShmаnlikdа аyblаSh аsosigа qurilgаn.
Hаmid Olimjon ijodini o`rgаniSh 30-yillаrning oхirlаridа YUsuf Sultonovning “Hаmid Olimjon ertаklаri” mаqolаsi bilаn boShlаngаn. Lidiya Bаt, G`.Kаrimov hаm Shoir hаqidа mаqolаlаr YoziShgаn. Uyg`un esа, 1944 yil Yozilgаn “SHodlik vа bахt kuychisi” mаqolаsidа uning siymosini bir Yoqlаmа tаlqin qilаdi.
Hаmid Olimjon o`zbek She`riyatining etuk nаmoyandаsi sifаtidа хаlqning muhаbbаtigа, tаnqidchilаrning qiziqiShlаrigа sаzovor bo`ldi.
Mirtemir
Mirtemir (Tursunov Mirtemir) 1910 yil 30 mayda Turkiston Shahrining Iqon qiShlog‘ida tug‘ilgan. O’zbekiston xalq Shoiri (1971). Eski maktabda ta’lim olgach (1919—20), ToShkentga kelib, Almaiy nomidagi namuna iSh maktabi (1920—23) va O’zbek erlar bilim yurtida taxsil ko‘rgan (1925— 29). Ilk She’rlar to‘plami — «Shu’lalar qo‘ynida» (1928) milliy o‘zbek She’riyati uchun yangi janr — sochma (nasriy She’r) janrida Yozilgan. «Zafar» (1929), «QaynaShlarim» va «Bong» (1932) She’riy to‘plamlari muallifi. «Barot» (1930), «Xidir» (1932), «DilkuSho», «Suv qizi» (1937), «Oysanamning to‘yida» (1938), «Ko‘zi» (1939) kabi dostonlar Yozgan. «Qoraqalpok, daftari» (1957) turkumidan o‘rin olgan «Surat» lirik qissasi esa 60—70-yillarda o‘zbek She’riyatida doston janriga e’tiborning kuchayiShi va lirik doston janrining kamol topiShiga katta ta’sir ko‘rsatgan. A. S. PuShkinning She’rlarini, N. A. Nekrasovning «Rusiyada kim yaxShi yaShaydi», Sh. Rustavelining «Yo‘lbars terisini Yopingan pahlavon», Abay, Maxtumquli va Berdaq asarlarini hamda kirg‘iz xalq, eposi «Manas»ni o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Hamza nomidagi O’zbekiston Davlat mukofoti (1979), Berdaq nomidagi Qoraqalpog‘iston Davlat mukofoti (1977) laureati. 1978 yil 25 yanvarda ToShkentda vafot etgan. «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni soxibi (2002).
Ka’bamsan, She’riyat, ezgu ehromim,
Og‘u ham bol to‘liq bebaho jomim.
Amalim va iShqim, umidu armon,
Uyqusiz tunlarim — jindak ilhomim…
Kerakmas inju ham sensiz, haqiq ham,
Kerakmas Shaddod ham sensiz, daqiq ham,
HaYot ham men uchun sensiz bema’ni,
Sensiz o‘tmasin-da hatto daqiqam.
Qorong‘ulik tuShar,
Bag‘rim uviShar,
Tanholikda qayta tug‘ilaman men.
Yorilib ketguday
Tamom yitguday,
Toki tong otguncha bo‘g‘ilaman men.
Ko‘zimga Yorug‘lik,
So‘zimga Yorug‘lik,
Sog‘ jonga Yorug‘lik so‘rayman tongdan.
Armonli Yo‘lchiman,
Armonli kuychiman,
Jahonga Yorug‘lik so‘rayman tongdan.
BETOBLIGIMDA
Majnuntol tagiga o’tqazing meni,
Qovrilmay g’aShlik alangasida,
Majnuntol tagiga o’tqazing meni,
Nafasimni rostlay ko’lankasida.
Majnuntol tagiga o’tqazing meni,
QuShlar ovoziga quloq solayin.
Majnuntol tagiga o’tqazing meni,
XaYol og’uShida orom olayin.
Majnuntol tagiga o’tqazing meni,
Shu kungacha o’zni men cheklab bo’ldim.
Majnuntol tagiga o’tqazing meni,
Men uchun yig’lasin men yig’lab bo’ldim.
Ko‘zingni o‘ynatma, kulma, qarama,
Nozli nigohlaring kerakmas sening.
Bog‘lab olarman, deb endi o‘ylama…
Tortgan u «oh»laring chin emas sening.
Ko‘p kunlar sudrading tusmol Yo‘llarda,
Men-da tilsizlarcha ergaShdim-ketdim.
AdaShgan ekanman, bilsam, cho‘llarda,
Mana endilikda tuShunib yetdim…
TuShundim: u totli xaYollar — xaYol,
Aldanmas bu yurak Shirin so‘zingta.
Yo‘qol, ey aldamchi, YondaShma, Yo‘qol,
TermuliSh Yo‘q endi orsiz yuzingga!
Jilmayma, qarama, so‘zlama menga,
Eski afsonani kuylama menga…
Qo‘limdan har nima keladi, yurtdoSh,
G’ariblik, yupunlik — barin ko‘rganman.
Qo‘Sh ham haydaganman, o‘roq o‘rganman,
Ayrilikda ko‘zdan to‘kkanman ne YoSh…
G’o‘za ham ekkanman, juvari, kunjut,
Qo‘limda raqs etur teShayu randa,
Yo‘l ham, qo‘nalg‘a ham mo‘l bu Vatanda,
Kamchil ham bo‘lganman, to‘q, quvnoq va but…
Chuvak ham tikkanman, mol ham boqqanman,
Kuduq ham qazganman naq o‘n bir quloch,
Zilol suvlarida yuviShardi soch,
Ne-ne qiz sochiga lola taqqanman.
Taqdirimga hech ham o‘pka qilmayman,
Qo‘limdan kelmaydi degan peSha kam.
Ba’zan ko‘zlarimda tomchi-tomchi nam…
Hanuz She’r YoziShni bilmayman.
O’lan avjlarida gul ochadi daSht,
O’lan avjlarida zamon uyg‘onur.
O’lan avjlarida dunYo-dunYo gaSht,
O’lan avjlarida olam to‘lg‘onur.
O’lan avjlarida tug‘ilur suygu,
O’lan avjlarida tug‘ilur jujuq.
O’lansiz na rang bor, na Yorug‘ tuyg‘u,
HaYot lablariga toShadi uchuq…
O’ZIM BILAMAN…
Tagorga ergaShib…
Qulog’imda yangrar doim bir nido,
Xo’rsinaman,ko’z YoShimni silaman.
Shu nidoga ne sababdan jon fido —
Bitta o’zim bilaman.
Yuragimda Yonar bir o’t betutun,
Go’Yoki der: qovuraman, tilaman.
DoSh beraman nechun hanuz men beun —
Bitta o’zim bilaman.
Oylar botar,tonglar otar,umr o’tar,
Olislarni ko’zlab- ko’zlab jilaman.
Mening qalbim kimni kutar,qon yutar —
Bitta o’zim bilaman.
Kelurmikan ko’klam yanglig’ kutganim,
Umidvorman,iShonmay ne qilaman?
Qachon kelur,qandoq u ko’z tutganim —
Bitta o’zim bilaman.
SARATONDA
Saratonda soyaboning bolayin,
Toqqa oShsang,ko’k dovoning bo’layin,
Ketma,jonim, ayriliqdan jon bezor,
Yarim kecha kahkaShoning bo’layin.
Ketar bo’lsang, xazon Yog’ar bog’imga,
Sanchiq botar dilimdagi dog’imga,
Ketma,jonim, ayriliqdan jon bezor,
Og’u sochma mening xuShvaqt chog’imga.
Kerak emas sensiz gul ham, chaman ham,
Kerak emas Qandahor ham, Yaman ham.
Ketma, jonim, ayriliqdan jon bezor,
Kerak emas bo’z tarlon ham, saman ham.
Pok olamim bulg’anmasdan jilmaygin,
Olam g’amga chulg’anmasdan jilmaygin,
Ketma, jonim, ayriliqdan jon bezor,
Yurak dir-dir to’lg’anmasdan jilmaygin.
To tirikman, o’Sha qaysar bolaman,
Na tinim bor, na izlaShdan tolaman,
Ketma,jonim, ayriliqdan jon bezor,
Bari bir men seni topib olaman.
«QORAQALPOQ DAFTARI» TURKUMIDAN
YENGAJON
Hazil
Yengajon! — dedim.
Qaynim-ov ! — dedi.
Berroq kel! — dedim.
Aynima! — dedi.
Davra quvnoq edi,suhbat Sho’x edi,
Ko’ngilda zarra ham g’ubor Yo’q edi.
YoShlik esga tuShdi, avjida hazil,
Hazilga ko’p qulay edi bu manzil.
Ko’z tikib, oh chekib:- Yengajon,-dedim,-
Berroq kel, sadag’a senga jon,- dedim…
Qaynijon,inimsan,qaynim-ov,- dedi,-
Esi past boladay aynima,- dedi.
AGAR MEN…
EShikko’l etagida qadimgi bir jangchining qabrini topiShibdi. Kafanigacha oltin emiSh. Xanjari, etigi, qilichi, dubulg’asi, engil-boShi, qo’ying-chi, kosasi, piYolasigacha quyma oltin,tobuti ham…
Bu bizning bobolarimizning bobolariga xos burungi yer tagi sag’analaridan.Nomdor va saltanat egalaridan birining sag’anasi.Qabr ichida ustixonga bog’liq va Yonma-Yon to’rt yuzga yaqin o’likka kerakligu keraksiz oltin buyum sanaShibdi. Ettinchi asrga qadar ko’milgan o’lik — sahroyi yigit, jangchi.Yo o’n sakkiz,Yo yigirma uch yil umr ko’rgan, xolos.
Agar men mahgulik uyquga ketar kun biron bir buyum ola ketiSh erki berila qolsa…
Nima olib ketarkinman?
Eng avvalo hovlimdagi oq gullarning bir hovuch atri;
Keyin Halimaxonim avjida Navoiyning o’sah bir satri;
Ustoz Oybek bermiSh o’Sha bir qalam;
Olis g’urbatlardan qaytganimda,onamning qabrini topolmaganim vajidan suyak-suyaklarimga singgan o’sa qirq yillik alam;
Suygulimning tirnoq yuzidekkina surati ham;
Nozim hikmatning dengiz suvlariday moviy ko’zlaridagi o’Sha mung,o’Sha uchqun,bir so’z bilan aytsam, uning xaYolimdagi armonli siyrati ham;
Bir g’ujum Farg’ona uzumi;
Samarqanddagi yigitlik bazmi;
Qozoq qimizidan bir ko’za;
ToShkent dengizidan bir ko’za;
Hech bo’lmasa o’Sha Olatov yaylovida qimiz ichgan zarang kosa;
O’Sha unutilmas o’g’rincha bo’sa;
Oqsoq bobo* sag’anasidan lojuvard g’iSht sinig’i;
O’lganda ham otini ataShim nojo’ya birovning ko’zlaridagi tubsiz mehrdan kiprikchasi va tinig’i;
Andijon adirlarida bitgan g’o’zadan bir lo’ppi chanoq ham;
Tag’in nima? Bo’ldi, Shekilli.
Yo’q,onamdan qolmiSh yagona esdalik — kichkina parqu boliSh — tobutimda boShimga qo’yilsa-yu,o’Sha boliSh tagiga bir juft rayhon Shoxchasi qo’yilsa…
O’lgandan keyin biron buyum olib ketiSh erki berilsa,men Shularnigina ola ketiShni istar edim.Lekin hali o’ladigan tentak Yo’q,gap Shunda…
TONG QUSHLARI
Tong quShlari kuylaShur, bog’larda Shovqun…
Buvijon, imtihonga boraman bugun.
Takrorlayman qoldirmay Yorug’ dilimda
Biron chigal masala, savol Yo tugun…
Muallimlar o’tirar, zal to’lgan bo’lur,
Qancha ko’zlar men sari termulgan bo’lur.
Buvijon, a’lo o’tsam bu sinovdan ham —
Otam dilida g’urur zab ulkan bo’lur!
Vatanim durdonamdir — aziz onamdir!
Oq Yo’lga boShlaguvchi maktabxonamdir!
YoShligim ko’p baxtiYor, bilaman buni,
Yuksalaman, zab zamon — o’z zamonamdir!
Ha, imtihon damlari — zab talabgor dam,
Burro javob beraman, hech bo’lmayman kam…
Ma’rifat tarixida qolur umrbod,
Daftarga naqShi tuShgan nom qanday ko’rkam!
Tong quShlari kuylaShur, bog’larda Shovqun…
Buvijon, imtihonga boraman bugun.
Takrorlayman, qoldirmay yurakkinamda
Biron chigal masala, savol Yo tugun…
Polizdan handalak hidi anqiydi,
O’qariq bo’yida sahar uyg’onsam.
Atir og’uShida odam balqiydi,
Havo eliksirday, qaniydi qonsam…
Ko’krakka uradi Yoqimtoy salqin,
Chechaklar tovlanur — chechaklarda noz.
Hammasi, hammasi ko’ngilga yaqin,
Hammasi dilrabo, suyuk, so’lim, soz…
Handalak uzaman muzdek va Yorqin,
Beqasam handalak — chipor handalak.
Qo’limda lovullar go’Yoki Yolqin,
Quymadek bejirim, ifor handalak.
Ha, aslida quYoSh zarrasi bu ham,
Ona tuproq toti, tuproq Shirasi.
YemiShlarning tengsiz barrasi bu ham,
Jannatda Yo’q o’zi, gapning sirasi.
Qo’qqis jala quyib o’tdi qiShloqdan,
To’lqin urgay yaShil ko’kat dengizi,
To’lqin urgay chechaklar oq, qirmizi,
Bu darakchi sut, qaymoqdan, piShloqdan..
Qo’qqis jala quyib o’tdi qiShloqdan,
Chuchmoma-yu rovoch yesak arziydi,
Qo’ziqorin, lola tersak arziydi,
Tepalardan, soydan, hatto toShloqdan…
… Onam non Yopadi bo’g’riqib-bo’rtib,
Dam-badam kuyadi qo’li yengsakda.
Chiviq toycham gijing, Yo’rg’alab-Yo’rtib,
Hadeb aylanaman Shu tevarakda.
Nari ketolmayman o’choq boShidan,
Yuguruk bo’lsa ham toycham nechog’Iik.
Mazaliroq ba’zan qiyma oShidan,
Har gal bitta patir menga atog’liq…
Yalpizlik, rayhonlik Yo jindak jizza,
So’lqildoq, yumaloq, cho’g’day va qumoq.
Gohi bo’lsam hamki kimdandir izza,
Sinib Yotsa hatto kichik arg’umoq.
Menga o’Sha patir tegsa bo’ldi, bas
Otlanib, ovloqqa jo’nayman darrov.
Ayiqmi Yo qoplon — menga pisandmas,
Patir to’qligida o’ljalik-da, ov.
…Dilda armon qoldi, umrga tatir,
Ne kunlar bor ekan manglayginamda.
QiShloqda Yodimga tuShdi Shu patir,
Hanuz ta’mi borday tanglayginamda.
Ola qarg’a yaShar emiSh uch yuz yil,
Qarg’achalik yaSholmasmiSh hatto fil,
Bobolar der: cho’qda emiSh bir ko’zi,
Quv va sergak. O’qda emiSh bir ko’zi.
OShYoni ham tik cho’qqida — tog’damiSh,
Ne olg’ir quSh ololmayin dog’damiSh,
Ola qarg’a taShlamasmiSh qo’Shog’in,
ArdoqlarmiSh oShYonida uShog’in.
Qo’Shog’iga hech olalik bilmasmiSh,
UShog’iga hech dag’allik qilmasmiSh,
Agar noxos qo’Shog’iga tegsa o’q,
Bu ham darhol qilar emiSh o’zin Yo’q.
VafodormiSh, ko’ngilchakmiSh, kuyinchoq,
Shu vajdan ham qanotida Yo’l-Yo’l oq.
Arzir emiSh oq qanotlik bo’lsa ham,
To’kis-tugal yaxShi otlik bo’lsa ham…
Qora qarg’a olasidan kam yemas,
«Men sal kamroq yaShayman» deb g’am emas.
Tik tog’larda qoraning ham uyasi,
Elga aYon qanotining kuyasi.
U ham qiShda tuShib kelar dovondan,
Qolib ketmas qarg’a zotlik karvondan,
U ham sergak, cho’qda doim bir ko’zi,
Olazarak, o’qda doim bir ko’zi…
U ham g’oyat sabrlik quSh, chapdast quSh,
o’rgatolsang — el bo’lg’ulik bor es-huSh.
Qadrlamas emiSh biroq qo’Shog’in,
TaShlab ketar emiSh hatto uShog’in,
Agar noxos qo’Shog’iga tegsa o’q,
o’zgasini izlar emiSh — ko’ngli to’q.
Shu sababdan qora emiSh yuzi ham,
Yuz ham gapmi — qora emiSh o’zi ham…
1975
QUNDUZ
Sochma
Esingdami, Qunduz! Salqin yellar sochlaringni to‘lqinlatib es-gan, qalbimizda suyunch o‘sgan bir kun?
Ko‘klam.
QuYoSh tabassumkor, to uzoqlarda yaSharib ko‘ringan qirlar jilodor, sen esang, ma’sum qiz! — nimalarnidir to‘plovding, gunohlardan pok, iShsevar do‘stim! — Esingdami, o‘rim-o‘rim sochlaring-la Shafaqday yuzingni qoplovding…
Bolalik..
Yurakda qayg‘u kezsa-da, yurakni o‘ragan muhitda baxtsizlik kezsa-da, — o‘yin sevgan bolalik!
TuSh payti — barcha ko‘lankaga oShiqadi, tol ostlariga oqadi. Bolalik mavj urgan sof qalbimiz buyrug‘ida biz soy bo‘ylab ketdik. UzoqlaShib, o‘ynoqlaShib ketdik…
Suv bo‘yi…
Ko‘klam bezaklari to‘la sochilgan suv bo‘yi…
— Qo‘chqor, huv… Qo‘chq-oo-r!
Yoningta bordim, sening bilan ko‘klam chechaklari terdim, senga berdim va tarqoq sochlaringga chechaklar takdim, chechaklardek ochilgan yuzingga suq bilan boqdim…
Esingdami Shu?
Erta ko‘klamning Shunday Yoqimli kezlarida armon o‘raydi meni…
Omochlar sudragan qirlar usti, baxtsizlik kezgan dalalar siynasi kulib turgan paytlarda orzular o‘raydi meni!
Qetsammikin?
Balki, Qunduz — ma’sum Qunduz, tag‘in,barno bo‘lgandir… Kular yuz qiz bo‘lib, to‘lgandir…
Ketsammi?
— Qunduz!
Esingdami, qirlarda uyquli omochlar tentirardi — bolalikda -biz o‘ynab yurgan kunlarda…
Bu kunlarda o‘t omochlar kuylaydirgandir-a?
Sochlaring yellarda tarqalib, ko‘zlaring o‘ynaydirgandir-a?
Esingdami, to‘lqin sochgan, bola qalbimizga so‘ngsiz suyunch bag‘iShlagan bir kun…
O’zbek adabiyoti tarixi kitob
Saytimizdagi elektron kitoblarni 3 usulda o’qish mumkin: kitobxon mobil ilovasi, kitobxon windows dasturi yoki onlayn sayt orqali
Kitobni qanday sotib olish mumkin?
Ketma-ketlik bo‘yicha tavsiya: saytda qanday ro’yxatdan o’tish, saytdagi shaxsiy hisobni qanday to’ldirish mumkin, kerak bo’lgan kitob uchun qanday to’lovni amalga oshirish
Siz muallifmisiz?
Hurmatli mualliflar: Saytimizda asarlaringiz joylashtirilishini (yoki saytdan o‘chirilishini) istasangiz biz bilan shartnoma tuzish uchun bog‘lanishingizni so‘raymiz.
Savol-javoblar
Agar men O‘zbekistonda bo’lmasam, qanday qilib kitob sotib olishim mumkin?
Nima uchun PDF formatini yuklab ololmayman?
Internetsiz kitobni qanday o‘qish mumkin?
va boshqa savollaringizga bizning javoblarimiz.
O‘zbek adabiyoti tarixi. XVI-XIX asr I yarmi
Ko‘rganlar, jami:
Hammuallif:
Nashr yili:
ISBN raqami:
Kitob mahsulotlarining xarakteristikalari, yetkazib berish shartlari, tashqi ko’rinishi va rangi haqidagi ma’lumotlar faqat ma’lumot uchun mo’ljallangan va joylashtirilgan paytda mavjud bo’lgan eng so’nggi ma’lumotlarga asoslanadi.
Elektron kitob:
Mavjud emas.
Buyurtma uchun: (90) 959-25-26
Do‘stlarizga tavsiya eting
- Annotatsiya
- Fikr va mulohazalar
Darslik O’zbekiston respublikasi oliy o’quv yurtlari o’zbek filologiyasi hamda o’zbek tili va adabiyotini o’qitish yo’nalishidagi talabalar uchun mo’ljallangan. Shuningdek, undan umumiy, o’rta maxsus ta’lim dargohlari o’qituvchilari, o’quvchilari va talabalari hamda adabiyotimiz tarixi bilan qiziquvchi barcha kitobxonlar foydalanishlari mumkin.
Darslikda XVI-ХIХ asr I yarmidagi adabiy jarayon, madaniy muhit, undagi ijodkorlar haqidagi eng muhim ma’tumotlar qamrab olingan. Yangi qarashlar, tushunchalar bilan boyitilib, mavjud matnlarning yangicha talqinlari havola etilgan. Davr adabiyoti haqida yaratilgan Umiy asarlar, monografiya, risola, so’nggi yillarda amalga oshirilgan tadqiqotlardagi ilmiy yangiliklardan yetarli foydalanilgan. Darslikka ilk bor Qul Ubaydiy, Amiriy, So’fi Olloyor kabi allomalar ijodiga bag’ishlangan boblar kiritilgan.
Bo’lim: O’zbek tarixi, adabiyoti va madaniyati
Hamza. She’rlar & Devon & Begali Qosimov. Hamza haqida
6 март — Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий таваллуд топган кун
Ҳамза гўё сургун қилинган одамга ўхшайди. У ҳамиша Тошкент, Қўқон, Самарқанд сингари маданий марказлардан йироқда тутилди. Шўро йилларида бирорта китоби нашр этилмади. Ҳамма битганлари ё қўлёзма ҳолида, ёки вақтли матбуот саҳифаларида қолиб кетди. Ҳамза ҳамиша маориф тарқатишни, халқнинг фарзандларига билим беришни ўзининг асосий юмуши деб ҳисоблаган. Чунки шоир ватанпарвар зиёли, элсевар жадид сифатида маърифат ватан эркига олиб борадиган ёлғизгина йўл эканлигини яхши тасаввур этарди. Davomini o’qish
Zulfiya. She’rlar & Zulfiya va Hamid Olimjonga bag’ishlov & Xotiram siniqlari. Zulfiya hayoti va ijodiga bag’ishlangan spektakl
1 март — Атоқли шоира Зулфия таваллуд топган кун
Ўзбекистон халқ шоираси Зулфияхонимнинг қаламига мансуб “Хотирам синиқлари” достони асосида «Дийдор» студияси томонидан саҳналаштирилган мазкур спектаклда шоир Ҳамид Олимжон ва Зулфия ўртасидаги меҳр-муҳаббат, ўтган асрнинг суронли 37- йилларидаги алғов-далғов воқеалар намойиш этилган. Зулфия ролида — Гулбаҳор йўлдошева. Саҳналаштирувчи режиссёр Баҳодир Йўлдошев. Davomini o’qish
Zulfiya. «Umr daftari» turkumidan 3-qismli videofilm & Zulfiya. Tong bilan shom aro
1 март– Атоқли шоира Зулфия таваллуд топган куннинг 108 йиллиги
Устоз Зулфия опа таваллуди куни, бир кун олдин эълон қилган хотирамда ёзиб ўтганимдек, шахсан менинг тақдиримда катта ўрин тутган беназир, марҳаматли шоирага бағишлаган ва узоқ йиллар «Ёшлар» телеканалида менинг бадиий раҳбарлигимда тайёрланган 3 қисмли фильмни сизга тақдим этаман. Davomini o’qish
Zulfiya. Xurshid Davronning she’riy to’plamlari haqida & Xurshid Davron. Unutmayman, unutolmayman
1 март — устоз шоира Зулфия таваллуд топган кун
Мен Зулфия опани илк маротиба 1968 йилнинг кузида Самарқанднинг 2500 йиллиги нишонланган кунларда кўрганман. Шаҳар марказидаги маданият боғининг ёнгинасида жойлашган янги кинотеатрда катта мушоира бўлган эди… Davomini o’qish
Najmiddin Ermatov. Ikki she’r
Najmiddin Ermatov. Ko‘k bo‘ri kezgan sarhad itlarga talosh endi… She’r / Кўк бўри кезган сарҳад итларга талош энди. Нажмиддин Эрматов шеъри Davomini o’qish
Sobir O’nar. Lochin & Cho’l o’rtasidagi shiypon
25 февраль — Ёзувчи Собир Ўнар Таваллуд топган кун
Саксонип муаллимнинг ўғли Норбўта кеча Тўти бозордан ажабтовур хабар топиб келди: аллақандай араблар лочин деган қуш қидириб юрган эмиш, бизнинг тоғлардаям лочин бор экан, тутиб берган одамга нақд беш минг долларни қуртдай санаб бериб опкетишармиш. Бу гапни бегона эмас, ўзининг амакиваччаси Эсиргап айтди. Davomini o’qish
Boqiysan, iftixorimsan,ona tilim!
21 феврал – Халқаро Она тили куни
Ўзбек тили камбағал эмас, балки ўзбек тилини камбағал дегувчиларнинг ўзи камбағал. Улар ўз нодонликларини ўзбек тилига тўнкамасинлар (Абдулла Қодирий). Davomini o’qish
Azim Suyun. She’rlar & Ibrohim G’afurov. Jim-jim bulut ichidan chaqin
22 феврал – Шоир Азим Суюн таваллуд топган куннинг 75 йиллиги
Ҳаёт учун кураш деган иборанинг мазмунини шоир ва журналист Азим Суюннинг бугунгача босиб ўтган умр йўлини бир бутун ҳолда кўз ўнгингда гавдалантирганда, чуқур тушуниш мумкин. Davomini o’qish
Azim Suyun. She’rlar & Vatan. Badiadan parcha
22 февраль — Атоқли шоир Азим Суюнни таваллуд топган куннинг 75 йиллиги
Азим Суюн менинг Тошкентга келганда илк таниган шоирим, курсдошим, ўша йиллари шеърларимни кўриб беришга ишонган акам ва жўрам. Саъдулла Ҳакимнинг Хастимомдаги ижара уйида бир муддат (бир ҳафтача) бирга турганда сиру синоатларимизни билиб олган сирдошим. Вафоти арафасида менга тез-тез занг уриб, узоқ-узоқ ёшлик йилларини кулиб-кулиб эслашган суҳбатдошим. Ҳозир ҳам ғайбдан «Ҳа, Хуршид укам-а!» деб хотирамнинг шуурли қатламларида яшаб турган инсон! Оллоҳ раҳматига олган бўлсин! Davomini o’qish
Turnalar qaytadi. Matnazar Abdulhakim bilan suhbat & Shoirning o’zi o’qigan she’rlari
Эътиқод изланиши инсоният тарихида энг оғир изланиш, энг уқубатли саодатдир. Шунинг учун ҳам бу йўлда эришилган маънавий қадриятлардек бебаҳо мулк ҳам, бу йўлда йўқотилган, бой берилган маслаклар каби мудҳиш жудоликлар ҳам йўқ… Davomini o’qish
Matnazar Abdulhakim. Men uchun so’zdan og’irroq narsa yo’q & Xurshid Davron. Kashf et sen o’zingni, o’zni tanho tanla. & Mangulik jamoli. Tarjimon talqinlari
Саҳифа Матназар Абдулҳаким таваллудининг 75 йиллигига бағишланади
Мен шоирлик деганда, албатта, шеър ёзишнигина кўзда тугаётганим йўқ. Чунки сўз шоирликнинг, эҳтимол энг охирги унсуридир, шоир кўнгилнинг иложсиз қолган пайтларида турли мушкулотларни даф қилиши лозим бўлганида асқотадиган аслаҳасидир… Davomini o’qish
Omon Matjon. She’rlar & Ikki kitob: Gaplashadigan vaqtlar & O’rtamizda birgina olma
14 феврал – Ўзбекистон халқ шоири Омон Матжон таваллуд топган куннинг 80 йиллиги
Ўзбекистон халқ шоири Омон Матжон ХХ аср ўзбек шеъриятида ўз изини қолдирган, ўз сўзини айтган шоирлардан бири. Унинг шеърлари ва достонлари адабиётимиз хазинасидан муносиб жойини топган. Davomini o’qish
SAYT BO’LIMLARI
- ADIB XURSHID DAVRON HAYOTI VA IJODI
- Adib haqida maqola va ma’lumotlar
- Adib kitoblari
- Badiha, esse, maqola, suhbat
- Dostonlar, she’rlar, turkumlar
- Drama, qissa, hikoya, esse
- Qisqa mulohazalar, luqmalar
- Ssenariy va loyihalar
- Tarjimalar
- Alisher Navoiy hayoti va ijodi
- Amir Temur hayoti va faoliyati
- Islom tarixi, adabiyoti va madaniyati
- Tasavvuf tarixi, va adabiyoti
- Turk xalqlari tarixi, adabiyoti, madaniyati
- Ona tili va Milliy alifbo
- San’at va Musiqiy meros
- Tarixiy hujjatlar, nodir qo’lyozmalar
- Xotira va yodnomalar
- Yangi kitoblar va asarlar taqdimoti
- Yoshlar ijodi
- Inson hayoti
- Lug’atlar, Qomuslar
- Maktubot
- Naqllar, hikmatlar, rivoyatlar
- Muborak kun
- Tarixiy sana