Senat davlat tili to‘g‘risidagi qonunga o‘zgartirish kiritishni ma’qulladi

mamlakatimizning xorijdagi elchixonalari va diplomatik vakolatxonalarida oʻzbek tiliga bagʻishlangan bayram tadbirlarini oʻtkazsin va “Oʻzbek tilining doʻstlari” klublarini tuzsin;

Davlat tili to’g’risidagi qonun tahrirga muhtojmi?

O’zbek tilining O’zbekiston hududida davlat tili sifatida amal qilishining huquqiy asoslari asosan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va “Davlat tili haqida”gi Qonuni (bundan keyin Qonun) bilan tartibga solinadi. Konstitutsiyaning 4-moddasiga ko’ra, O’zbekiston Respublikasida davlat tili o’zbek tilidir va uning hududida yashovchi barcha millat va elatlarning tillari hurmat qilinishi qonun bilan kafolatlangan. Davlat tilining amaldagi ijrosi, qo’llanilishi qanday? Vatanimiz hududida qo’llaniladigan boshqa tillarning maqomi va huquqiy himoyasichi? O’zbek tiliga davlat tili maqomi berilgandan keyingi o’tgan 20 yillik davrda bu boradagi qonunga yangi o’zgartirishlar kiritish yoki uni yangi tahrirda qabul qilishga ehtiyoj sezildimi? Maqolada shu masalalarni muhokama qilamiz.

Davlat tili va kundalik hayot

Qonunning 1-moddasiga ko’ra, O’zbekistonda davlat tili o’zbek tilidir. Shu bilan birga, O’zbekistonda yashovchi turli millat va elatlar o’z ona tilini qo’llashlarini kafolatlash maqsadida Qonun o’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi mamlakatdagi boshqa xalqlarning o’z ona tilini qo’llash huquqiga monelik qilmasligini ham bayon etgan. Qonunga ko’ra, turmushda, shaxslararo va millatlararo muomalada fuqarolar o’z xohishlariga ko’ra istalgan tilda muloqot qilishlari mumkin. O’zbek tilining izohli lug’atida “turmush” so’ziga “insonning yashash, kun kechirish tarzi, kundalik hayoti” deya ta’rif berilgan. Demak, kundalik hayotda O’zbekiston hududida yashovchi har bir shaxs o’zi istagan tilda gapirishga haqqi bor. Masalan, kishilar o’zaro muloqotda rus yoki tojik tilidan foydalanganlari uchun ularni hech kim kamsitishi mumkin emas. Ushbu kafolatni yanada mustahkamlash maqsadida, Qonunning 4- moddasida O’zbekiston “hududida yashovchi millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda bo’lish ta’minlanadi” deb yozilgan.

Davlat tili va uning davlat organlarida qo’llanilishi

Qonunning 14-moddasiga ko’ra, O’zbekiston hududida yashovchi shaxslar davlat tashkilotlari va muassasalariga ariza va shikoyatlarini davlat tilida yoki boshqa tillarda topshirishlari mumkin. Demak, davlat organiga yozilgan ariza yoki shikoyatni faqat davlat tilida yozilmagani uchungina qabul qilmaslik mumkin emas. Mazkur modda O’zbekiston hududida istiqomat qiluvchi turli millat va elatlarning huquqlarini himoya qilishga xizmat qilsa ham, amaliyotda ba’zi jiddiy qiyinchiliklarni tug’dirishi mumkin. Chunki Qonundagi “boshqa tillarda” atamasi aynan qaysi tillarni qamrab olishi haqida ma’lumot berilmagan. Davlat tilidan boshqa tillar deganda rus, tojik va qoraqalpoq kabi mahalliy tillar bilan birga, ingliz, nemis va yapon kabi chet tillari ham tushunilishi mumkin. Bundan tashqari, “boshqa tillarda” ariza yoki shikoyat olgan davlat organi javobni qaysi tilda berishi kerak?

Qonunning 9-moddasiga ko’ra, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarida ish davlat tilida yuritiladi. Ammo bu moddada ham ish materiallari “zaruriyatga qarab boshqa tillarga tarjima qilinishi ta’minlanadi” degan band mavjud. Xo’sh, davlat tilidan boshqa tilda yozilgan ariza yoki shikoyat moddadagi “zaruriyat” holatiga kiradimi? Bu holatda javob ham davlat tilida, ham murojaat yozilgan tilda berilishi kerakmi? Qonunda mazkur savollarga javob yo’q.

Davlat tili va ismlar

Qonunning 15-moddasiga ko’ra, O’zbekistonda yashovchi shaxslar o’z ism va familiyasini milliy-tarixiy an’analarga muvofiq yozish huquqiga egadirlar. Sobiq Ittifoq davrida hozirgi O’zbekiston va Markaziy Osiyo hududida yashagan aholi familiyasiga majburan “-ov”, “-ev” kabi qo’shimchalar qo’shilgan edi. Qonunning yuqorida tilga olingan 15-moddasi bu kabi qoidalar endi majburiy emasligini belgilaydi. Ismini milliy-tarixiy an’analarga muvofiq yozishni istagan shaxs endi ismini, masalan, “Айджамал Садыкова”dan “Oyjamol Sodiq” yoki “Oyjamol Sodiq qizi”ga o’zgartirishi mumkin. Shuningdek, rus millatiga mansub kishining ismini “Ivan Adamov”dan “Ivan Odam”ga majburlab “o’zbeklashtirish” qonunga zid.

Qonunning ushbu bandidan O’zbekiston aholising ko’pchilik qismi bexabar va shuning uchun mamlakatda familiya yozishda hanuz Sovet davridan qolgan qoidalar amal qilib kelmoqda. Bu muammoni Baxtiyor Shohnazarov 2001-yilda O’zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi “Yoshlar” telekanalining “Huquq va burch” ko’rsatuvida muhokama qilgan edi.

Qonunning 15-moddasida ko’zda tutilgan haq-huquqlar haqida ma’lumotni keng jamoatchilikka yetkazishda Fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish (bundan keyin FHDYo) organlarining o’rni katta. FHDYo organi pasport yoki tug’ilganlik haqidagi guvohnomani olishga kelgan shaxslarga ism-shariflarini milliy-tarixiy an’analarga muvofiq qayd etishlari mumkinligi va buni qay tartibda amalga oshirish haqida ma’lumot berishlari kerak. Shunda tu’gilganlik haqidagi guvohnomasida ismi “Тахтаева Дильярам Яковлевна” deb yozilgan shaxs pasport olish chog’ida ismini “To’xtayeva Dilorom Yoqubovna” yoki “To’xtayeva Dilorom Yoqub qizi” deb yozishga haqli ekanini biladi. Bunday tushuntirish ishlarini samarali amalga oshirish uchun FHDYo organlari qisqa ma’lumotnoma-varaqalar tayyorlab, ularni fuqarolik holati dalolatnomasi uchun murojaat qilgan shaxslarga taqdim etishlari maqsadga muvofiq bo’ladi.

Ismlarni milliy-tarixiy an’analarga ko’ra yozish Qonunda belgilangan bo’lsa ham, buni amalga oshirish yo’l-yoriqlari yoki bu boradagi me’yor hamda cheklovlar huquqiy jihatdan tartibga solinmagan. Masalan, “Хаджибеков Садикджон Джуманазарович” o’z ismini milliy-tarixiy an’analarga ko’ra qayd ettirmoqchi bo’lsa, quyidagi ismlardan qay birini tanlashi kerak: “Sodiqjon Hojibek Jumanazar”mi yoki “Hojibekov Sodiqjon Jumanazar o’g’li”mi yoki “Sodiqjon Hojibek Jumanazariy”mi? Yoki ismini milliy-tarixiy an’analar doirasida soddaroq qilib yozish kerakmi, masalan, “Sodiqjon Jumanazar” yoki “Sodiqjon Hojibek” kabi? Bu shaxs yuqoridagi variantlarning istalgan birini tanlashi mumkinmi yoki bu borada cheklov yoki me’yorlar bo’lishi kerakmi?

“O’zbekiston Respublikasi fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish (FHDYo) organlarida ish yuritish tartibi to’g’risida”gi Yo’riqnomada bu haqda hech narsa deyilmagan. Bu esa amaliyotda jiddiy anglashilmovchiliklar va qiyinchiliklarga sabab bo’lishi mumkin. Masalan, meros, bank xizmatlari, jinoyatchilikka qarshi kurash kabi masalalarda shaxslarning ismi bir necha hujjatga qarab solishtiriladi. Ism-shariflarning Qonunning 15-moddasiga ko’ra qanday yozilishi samarali huquqiy tartibga solinmasa, yaqin kelajakda yuqorida aytib o’tilgan sohalardagi ijtimoiy munosabatlarda ham shaxs uchun, ham davlat uchun jiddiy muammolar tug’ilishi tabiiy.

Nazarimizda, davlat tilida yozilgan ismlarning chet tilida, xususan, ingliz tilida qanday yozilishi masalasi ham huquqiy tartibga solinishi kerak. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi veb-sahifasiga kirib, Qonunchilik Palatasi deputatlarining ism-shariflariga e’tibor bersangiz, bu boradagi nomutanosibliklarga guvoh bo’lish mumkin. Davlat tilida “Sodiqjon” deb yozilgan ism ingliz tilida “Sodikzhon” deb yozilgan. Yoki davlat tilida “Odilxo’jaeva” deb yozilgan familiya ingliz tilida “Adilhodzhaeva” deb yozilgan. Deputatlarning ism-shariflari ko’zdan kechirilganda, bunday holatni deyarli har bir ism yoki familiyada kuzatish mumkin. Mazkur masala qonun bilan tartibga solinmagani uchun davlat pasportining ingliz tilidagi sahifasida lotin yozuvida berilgan ismlarda aniq bir qoidaga amal qilinmagan holda turlicha yozilish holatlari uchrab turadi. Masalan, bir oilaga tegishli bo’lgan aka-ukalarning pasportlarida familiyalari lotin yozuvida birida “Abdullaev”, ikkinchisida esa “Abdoollaev” deb yozilgan holatlarga o’xshash misollar juda ko’p.

Yuqorida ta’kidlanganidek, ism-sharif kabi shaxslarning kimligini bildiruvchi atamalarni to’g’ri yozish qoidalari tartibga solinmasa, ijtimoiy munosabatlarda jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi aniq.

Davlat tili va huquqiy hujjatlar

Qonunning 8-moddasiga ko’ra, O’zbekiston Respublikasining qonunlari, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining boshqa hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e’lon qilinadi. Qonunning mazkur moddasi davlat hokimiyati va boshqaruv organlari tomonidan ko’p hollarda buzilayotganini kuzatish mumkin. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasida” (bundan keyin Qonun hujjatlari milliy bazasi) topilgan qonun hujjatlarining ba’zilari faqat rus tilida mavjud ekanligini ko’rish mumkin.

Masalan, Qonun hujjatlari milliy bazasida 1999-yilda O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligida ro’yxatdan o’tkazilgan “Xorijdagi O’zbekiston Respublikasi diplomatik vakolatxonalari va konsullik muassasalari tomonidan O’zbekiston Respublikasi fuqarolariga pasport berish va almashtirish tartibi to’grisida”gi Yo’riqnomasi faqat rus tilida berilgan. Saytda “Hujjat matni rus tilida keltiriladi” degan izoh ham mavjud. Bu bilan Davlat tili to’g’risidagi qonunning 8-moddasi buzilmoqda. Yuqorida tilga olingan huquqiy hujjat 1999-yilda kuchga kirganligiga qaramasdan haligacha davlat tilidagi matni tayyorlanmagan.

O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining “16 yoshgacha bolalari bo’lgan oilalarga nafaqalar tayinlash va to’lash tartibi bo’yicha uslubiy ko’rsatmalarga o’zgartirishlar va qo’shimcha kiritish haqida”gi Qaroriga yozilgan Ilova ham “Ilova rus tilidagi matnda berilgan” izohi bilan faqat rus tilida mavjud. Bunday missollarni yuzlab keltirish mumkin.

Oliy Majlis qo’mitalarida, yangi qonun qabul qilish uchun tuzilgan qo’mitalarda ish, zarurat tug’ilganda, rus tilida amalga oshirilishi mumkin. Ammo qonun matni, qabul qilishga tayyor bo’lgandan keyin, albatta, o’zbek tiliga tarjima qilinishi kerak va shundan keyingina keng jamoatchilik e’tiboriga havola qilinishi kerak. Bu qonun talabidir.

Mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari ham davlat tilida qabul qilinib, davlat tilida e’lon qilinishi kerak. O’zbek tilida qabul qilingan qonunlarning, davlat va mahalliy hokimiyat va boshqaruvi organlari hujjatlarining tarjimalari boshqa tillarda ham e’lon qilinishi mumkin. Ushbu qoida O’zbekiston hududida yashovchi, ammo davlat tilini bilmaydigan yoki yaxshi bilmaydigan fuqarolar manfaatlarini himoya qilish maqsadida qabul qilingan. Ushbu qoida ham qo’shimcha huquqiy izoh va tushuntirishga muhtoj. Sababi Qonunda qanday holatlarda davlat va mahalliy hokimiyat va boshqaruvi organlarining hujjatlari boshqa tillarda e’lon qilinishi mumkinligi haqida izoh berilmagan.

Davlat tilining xo’jalik boshqaruvi va jamoat joylarida qo’llanilishi

Qonunning 10- moddasiga ko’ra, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda ish yuritish, hisob-kitob, statistika va moliya hujjatlari davlat tilida yuritiladi. Agar korxonalarda ishlovchilarning ko’pchiligi o’zbek tilini bilmasa, davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillarda ham ish yuritish mumkin. Masalan, bir korxonaning hisob-kitob bo’limida, asosan, rus millatiga mansub xodimlar ishlasa, bu holatda ularga korxona hujjatlarini rus tilida tayyorlashga ruxsat beriladi. Lekin rus tilida ish yuritilishiga qaramay, korxonaning hisob-kitob bo’limi barcha hujjatlarni o’zbek tilida ham tayyorlashga majbur.

O’zbekiston Respublikasi Reklama to’g’risidagi Qonunining (bundan keyin Reklama Qonuni) 5-moddasiga ko’ra, davlatimiz hududida reklama davlat tilida berilishi bilan birga, reklama beruvchining xohishiga ko’ra boshqa tillarda ham e’lon qilinishi mumkin. Shu masalaga bog’liq bo’lgan yana bir muammo bu reklama yozuv taxtalari va bannerlaridagi reklama matnlarining jiddiy xatolar bilan yozilayotganidir. Reklama matnlarini e’tiborsizlik natijasida jiddiy xatolar bilan yozish uchun javobgarlik bormi? O’zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi Kodeksining (bundan keyin Kodeks) 42-moddasiga ko’ra, davlat tilini mensimaganlar eng kam ish haqining bir baravaridan ikki baravarigacha miqdorda jarimaga tortilishi mumkin. Ammo Kodeksda qaysi holatlar “mensimaslik” deb baholanishi mumkinligi haqida hech narsa deyilmagan. O’zbek tilining izohli lug’atiga ko’ra, “mensimaslik” deb “e’tiborsizlik va past nazar bilan qarash”ga aytiladi. Davlat tili yoki boshqa tillarda yozilgan matndagi xatolarni e’tiborsizlik deb baholash mumkin, ammo ularning “past nazar bilan qarash” maqsadida qilinganini isbotlash qiyin.

Reklamalarda davlat tilini ishlatishda xatolarning oldini olish na Davlat tili to’g’risidagi Qonunda va na Reklama to’grisidagi Qonunda tartibga solingan. Reklama yozuv taxtalarida uchrab turadigan qo’pol imlo xatolari uchun kim javobgar? Reklama beruvchimi yoki reklama agentligimi?

Amaldagi qonun hujjatlari orasida reklama agentliklariga reklama matnini davlat tili yoki boshqa tilda xatosiz yozilganligini tekshirish vazifasini yuklovchi biror yo’riqnoma topilmadi. Filologiya fanlari nomzodi Ravshan Jomonovga ko’ra, Qonun talablari to’liq bajarilishini ta’minlash maqsadida hokimliklar huzurida atamalar komissiyalari tuzilgan. Mazkur komissiyalarning ishini jonlantirish yechimlardan biri bo’lishi mumkin. Ba’zilar reklamada uchraydigan imloviy va uslubiy xatolar davlat organlari tomonidan tartibga solinmasligi kerak, bozor munosabatlari bunday holatlarni o’zi asta-sekin tartibga solib yuboradi deb hisoblashi mumkin. Bu fikr ham o’rinli ko’rinadi. Ammo shunday bo’lgan taqdirda ham bu haqda qonun hujjatlarida qoida bo’lishi kerak.

Reklama yozuv taxtasidagi qo’pol xatolar haqida xabar berib, ularning to’g’rilanishini talab etishda fuqarolar faolligi ham muhim ahamiyatga ega. Ammo ular bunday holatlarda kimga yki qayerga murojaat etishlari kerak? Reklama beruvchi yoki reklama agentligi xatolarga e’tiborsizlik bilan qarasa, uni bartaraf etish uchun hech qanday chora ko’rmasa, fuqarolar kimga shikoyat qilishi mumkin? Xatolarni bartaraf etish masalasiga bunday e’tiborsizlik bilan qaragan reklama beruvchi shaxs yoki reklama agentligining xatti-harakatlarini “mensimaslik” yoki “e’tiborsizlik va past nazar bilan qarash” deb ta’riflab, ularni ma’muriy javobgarlikka tortish mumkinmi?

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasida chakana savdo qoidalarining hamda O’zbekiston Respublikasida umumiy ovqatlanish mahsulotlarini (xizmatlarini) ishlab chiqarish va sotish qoidalarini tasdiqlash to’g’risida”gi Qarorining (bundan keyin Qaror) 16-bandiga ko’ra, “sotuvchi, tovarlar va ularni tayyorlovchilar to’g’risidagi ma’lumotlar xaridorlar e’tiboriga davlat tilida yetkaziladi, shuningdek, boshqa tillarda takrorlanishi mumkin”. Lekin chakana savdo rastalarida tovarlar to’g’risidagi ma’lumotlar xaridorlar e’tiboriga har doim ham davlat tilida yetkazilmaydi. Masalan, pishloqning har-xil turlarini sotayotgan sotuvchi bir pishloq turi ustiga “Галански Сир! Свежи!” deb yozib qo’ygan bo’lsa (kundalik hayotimizda ko’p uchraydigan bunday yozuvlarga misollarni Ravshan Jomonovning “O’ynab gapirsang ham o’ylab yoz” maqolasidan topishingiz mumkin), bu reklama hisoblanadimi yoki mahsulot to’g’risidagi ma’lumotmi? Agar reklama hisoblansa, unda reklama davlat tilida berilishi talab etilmaydi. Agar mazkur yozuv mahsulot to’g’risidagi ma’lumot deb talqin etilsa, unda boshqa til bilan birga davlat tilida ham yozilishi shart.

Xulosa o’rnida

O’zbekiston hududida davlat tilining amal qilishini tartibga soluvchi qonunchilik o’zgartirish va qo’shimchalarga ehtiyoji bor, deb hisoblaymiz. Yangi qonun yoki o’zgartirishlarni qabul qilishda yuqorida tilga olingan va boshqa shu kabi muammo hamda kamchiliklarga e’tibor berish zarur.

Mirakmal NIYAZMATOV

Aloqador maqolalar:

1. Farzandim ikki davlat fuqaroligini olishi mumkinmi?Savolingiz: Men turk fuqarosiga turmushga chiqqanman. Oilam bilan Turkiyada yashayman.
2. Davlat xizmatchilarining odob-axloq namunaviy qoidalari tasdiqlandiVazirlar Mahkamasi 2-martda 62-son Qarori bilan “Davlat boshqaruvi organlari va.
3. 1-sentabrdan chet tili o’qituvchilarining maoshi oshadiVazirlar Mahkamasining 2013-yil 19-apreldagi 109-sonli qaroriga asosan, 2013-yilning 1-sentabridan boshlab.
4. Jamoatchilik nazorati to’g’risidagi qonun loyihasiga munosabat bildiringO’zbekistonda jamoatchilik nazorati to’g’risida qonun loyihasi ishlab chiqilgan. Ayni damda.

Senat davlat tili to‘g‘risidagi qonunga o‘zgartirish kiritishni ma’qulladi

26-iyun kuni O‘zbekiston Oliy Majlisi Senatining o‘n oltinchi yalpi majlisda “‘O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili to‘g‘risida’gi O‘zbekiston Respublikasining qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi qonun senatorlar tomonidan ma’qullandi. Bu haqda parlament yuqori palatasi axborot xizmati xabar bermoqda.

Foto: Senat matbuot xizmati

Yangi tahrirdagi qonun O‘zbekiston Prezidentining “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni hamda Senat Kengashining “Davlat tili haqidagi O‘zbekiston Respublikasi qonunining Toshkent shahrida ijro etilishini o‘rganish natijalari to‘g‘risida”gi qarori asosida ishlab chiqilgan.

21-oktabr sanasi O‘zbek tili bayrami kuni haqidagi norma yangi qonunda ham o‘z ifodasini topgan.

“Shuningdek, qonunda amaldagisida mavjud bo‘lmagan ko‘pgina me’yorlar belgilanmoqda. Xususan, amaldagi ‘Davlat tili haqida’gi qonunda mazkur qonunning amalga oshirilishini ta’minlaydigan, bu sohada yagona davlat siyosatini olib boruvchi maxsus davlat organi va uning huquqiy maqomi bilan bog‘liq masalalar umuman ochib berilmagan”, — deya qo‘shimcha qilinadi xabarda.

Foto: Senat matbuot xizmati

Qayd etilishicha, davlat xizmatchilariga nisbatan davlat tilini bilishga oid talablarning belgilanmagani ham ushbu qonunning amalda ishlamasligiga olib kelmoqda.

Shundan kelib chiqib, huquqiy sohada hamda milliy qonunchilikda amalga oshirilayotgan islohotlarni to‘liq aks ettirish va “Davlat tili haqida”gi qonunning to‘g‘ridan to‘g‘ri amal qilishini ta’minlash maqsadida u yangi tahrirda ishlab chiqildi.

Qo‘shimcha qilinishicha, yangi tahrirdagi qonunda davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlari, O‘zbekistonning davlat tili, O‘zbekistonda boshqa tillarning maqomi, til bo‘yicha kamsitishga yo‘l qo‘yilmaslik, davlat tilini rivojlantirishdagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari, Vazirlar Mahkamasining davlat tilini rivojlantirish bo‘yicha vakolatlari, davlat organlari va tashkilotlarining davlat tilini rivojlantirish sohasidagi vakolatlari, davlat tilini rivojlantirish va davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan jamoatchilik nazorati kabi yangi normalar mavjud.

Shuningdek, qonunda davlat organlari va tashkilotlari faoliyatida davlat tilining qo‘llanilishi, ish yuritish tili, davlat organlari va tashkilotlari tomonidan o‘tkaziladigan tadbirlarda davlat tilining qo‘llanilishi, normativ-huquqiy va boshqa hujjatlar, shuningdek, ularning loyihalarida foydalaniladigan til, jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlarida ishlatiladigan til, sud ishlarida yuritiladigan til, fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish, fuqaroning shaxsini va huquqlarini tasdiqlashda qo‘llaniladigan til masalalari ham batafsil belgilangan.

Bundan avval Oliy Majlis Senatida yangi qo‘mita tashkil etilgani hamda Senat Toshkent viloyatidagi tuman va shaharlar chegarasini o‘zgartirish bo‘yicha qarorni ma’qullagani haqida xabar berilgandi.

O’zbek tili davlat tili haqida qonun

1. Davlat va jamiyat qurilishi / Davlat gerbi. Davlat madhiyasi. Davlat bayrog‘i. Davlat tili. Poytaxt. Bayramlar. Xotira kunlari. Yubileylar]

1. 12.00.00.00 Axborot va axborotlashtirish / 12.03.00.00 Axborot resurslari. Axborot resurslaridan foydalanish / 12.03.02.00 Axborotni hujjatlashtirish. Elektron hujjat aylanishi / 12.03.02.01 Elektron hujjat aylanishi]

1. 12.00.00.00 Axborot va axborotlashtirish / 12.03.00.00 Axborot resurslari. Axborot resurslaridan foydalanish / 12.03.02.00 Axborotni hujjatlashtirish. Elektron hujjat aylanishi / 12.03.02.01 Elektron hujjat aylanishi]

1. 16.00.00.00 Xavfsizlik va huquq tartibot muhofazasi / 16.09.00.00 Ma’muriy javobgarlik / 16.09.16.00 Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni yuritish;

2. 16.00.00.00 Xavfsizlik va huquq tartibot muhofazasi / 16.12.00.00 Jinoyat-protsessual qonunchiligi / 16.12.01.00 Umumiy qoidalar;

3. 17.00.00.00 Odil sudlov / 17.05.00.00 Fuqarolik protsessual qonunchiligi / 17.05.01.00 Umumiy masalalar;

4. 17.00.00.00 Odil sudlov / 17.06.00.00 Xo‘jalik protsessual qonunchiligi / 17.06.01.00 Umumiy qoidalar]

O’zbek tili davlat tili haqida qonun

Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining qarori

Dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri boʻlgan oʻzbek tili xalqimiz uchun milliy oʻzlik va mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho maʼnaviy boylik, mamlakatimizning siyosiy-ijtimoiy, maʼnaviy-maʼrifiy taraqqiyotida gʻoyat muhim oʻrin egallab kelayotgan buyuk qadriyatdir.

2019-yil 21-oktyabr kuni Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganiga oʻttiz yil toʻladi. Mazkur tarixiy hujjatga binoan oʻtgan yillar davomida ona tilimiz mustahkam huquqiy asos va yuksak maqomga ega boʻldi. Hozirgi kunda oʻzbek tili hayotimizning barcha jabhalarida – davlat va jamiyat boshqaruvi, davlatlararo munosabatlar, ilm-fan, taʼlim-tarbiya, tibbiyot, madaniyat va sanʼat sohalarida faol qoʻllanilmoqda, xalqaro minbarlardan baralla yangramoqda.

Oʻzbekiston taraqqiyotining bugungi yangi bosqichi – milliy yuksalish davri talablaridan kelib chiqib, ona tilimizning jamiyatdagi oʻrni va nufuzini oshirish boʻyicha keng koʻlamli ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, soʻnggi yillarda Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universitetining tashkil etilgani ona tilimizning tarixiy ildizlarini chuqur oʻrganish, uni ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish va qoʻllanish doirasini kengaytirish, filolog kadrlar tayyorlash borasidagi ishlarni yangi pogʻonaga koʻtardi.

Hududlarda atoqli alloma va adiblarimiz nomlari bilan atalgan ijod maktablarining barpo etilishi bu yoʻldagi yana bir muhim qadam boʻldi.

Vatanimiz mustaqilligining maʼnaviy asoslarini mustahkamlash, xalqimiz, avvalo yosh avlodni milliy qadriyatlarimizga muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalashda oʻzbek tilining ahamiyati tobora ortib borayotganini hisobga olib hamda Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganining oʻttiz yilligini munosib nishonlash maqsadida:

1. Oʻzbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi, Xalq taʼlimi vazirligi, Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi, Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi, Jurnalistlar ijodiy uyushmasi, Respublika Maʼnaviyat va maʼrifat markazi, Oʻzbekiston yoshlar ittifoqi va jamoatchilik vakillarining joriy yilning oktyabr oyida Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganining oʻttiz yilligini mamlakatimizda keng nishonlash toʻgʻrisidagi takliflari maʼqullansin.

Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganining oʻttiz yilligiga tayyorgarlik koʻrish va uni oʻtkazish boʻyicha tashkiliy qoʻmita tarkibi 1-ilovaga;

Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganining oʻttiz yilligi munosabati bilan oʻtkaziladigan ommaviy maʼnaviy-maʼrifiy chora-tadbirlar dasturi (keyingi oʻrinlarda Dastur deb ataladi) 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin.

3.Tashkiliy qoʻmita (A.Aripov):

Qoraqalpogʻiston Respublikasi Joʻqorgʻi Kengesi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari hamda mutasaddi vazirlik va idoralar bilan birgalikda Dasturda nazarda tutilgan tadbirlarning puxta tayyorgarlik asosida, yuqori saviyada oʻtkazilishini taʼminlasin;

Qoraqalpogʻiston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahridagi barcha shahar va tumanlarda bayram tadbirlarini tashkil etsin;

umumtaʼlim maktablari oʻquvchilari oʻrtasida oʻzbek tili mavzusida insholar tanlovini oʻtkazsin;

mamlakatimizdagi teatrlar va kinoteatrlarda, madaniyat saroylarida buyuk allomalarimiz haqidagi spektakllar, badiiy va hujjatli filmlar namoyishini tashkil etsin;

“Oʻzbek tili taraqqiyoti va xalqaro hamkorlik masalalari” mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya hamda “Oʻzbek tilshunosligining dolzarb masalalari” mavzusida respublika konferensiyasini oʻtkazsin;

oʻzbek adabiy tilining asoschisi, buyuk mutafakkir shoirimiz Alisher Navoiyga Toshkent shahridagi Milliy bogʻda, shuningdek, viloyat va shaharlarda oʻrnatilgan haykallar poyiga gul qoʻyish marosimini uyushtirsin;

mamlakatimizning xorijdagi elchixonalari va diplomatik vakolatxonalarida oʻzbek tiliga bagʻishlangan bayram tadbirlarini oʻtkazsin va “Oʻzbek tilining doʻstlari” klublarini tuzsin;

mamlakatimizda yangitdan tashkil etilib, faoliyat koʻrsatayotgan Muhammad Rizo Ogahiy, Isʼhoqxon Ibrat, Abdulla Qodiriy, Hamid Olimjon va Zulfiya, Ibroyim Yusupov, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Halima Xudoyberdiyeva, Muhammad Yusuf nomidagi ijod maktablarida ona tiliga bagʻishlangan maʼnaviy-maʼrifiy tadbirlarni oʻtkazsin;

hududlarda til bayramiga bagʻishlangan adabiy-maʼrifiy kechalar hamda yangi kitoblar taqdimotini amalga oshirsin;

21-oktyabr kuni Qoraqalpogʻiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi sanʼat saroylarida Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganining oʻttiz yilligiga bagʻishlangan tantanali bayram tadbirlarini tashkil etsin.

4. Belgilab qoʻyilsinki, Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganining oʻttiz yilligini nishonlashga tayyorgarlik koʻrish va oʻtkazish bilan bogʻliq xarajatlar Qoraqalpogʻiston Respublikasining respublika byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahri mahalliy byudjetlari daromadlarining orttirib bajarilgan qismidan, shuningdek, homiylik xayriyalari hisobidan qoplanadi.

5. Oʻzbekiston Milliy axborot agentligi, Oʻzbekiston Milliy teleradiokompaniyasi va boshqa ommaviy axborot vositalariga Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganining oʻttiz yilligini nishonlash bilan bogʻliq tadbirlarni keng yoritish tavsiya etilsin.

6. Mazkur qarorning ijrosini nazorat qilish Oʻzbekiston Respublikasi Bosh vaziri A.N.Aripov, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi rahbari Z.Sh.Nizomiddinov zimmasiga yuklansin.

Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti SH.MIRZIYOYEV

Toshkent shahri,
2019-yil 4-oktyabr

Do‘stlaringiz bilan bo‘lishing:

Tavsiya etamiz

Oʻzbekiston Prezidentining 14-yanvar — Vatan himoyachilari kuni munosabati bilan bir qator muassasalarga tashrifi jarayonlaridan “Xalq soʻzi” muxbiri fotoreportaji

1. O’zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonunlar haqida

Mavzu: O’zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonunlari hamda “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” kabi davlat hujjatlarida o’zbek tilini Davlat tili sifatida o’qitish masalasi bo’yicha ma’lumot to’plash.

1. O’zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonunlar haqida

2. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” haqida.

3. “Ta’lim to’g’risida”gi qonun haqida

5. Foydalanilgan adabiyotlar

1. Davlat tili – har qanday davlatning tarixiy taraqqiyoti negizida vujudga kelgan, o’zini anglash, milliy ong va tafakkurning in’ikosi, avlodlar o’rtasidagi ruhiy – ma’naviy bog’liqlik vositasi, mamlakatda istiqomat qilayotgan turli millat va elatlar yakdilligini ifoda etadigan, davlat doirasida va davlatlararo munosabatlarda o’zaro muloqot vositasi hisoblangan, qonuniy maqomga ega bo’lgan hamda qonun bilan himoyalangan rasmiy til.

Davlat tili odatda uch yo’l bilan belgilanadi:

1. Tarixiy an’ana asosida muayyan davlat hududida istiqomat qiluvchi barcha xalqlar mavjud tillaridan birini umum til deb tan oladi.U, ko’pincha, shu davlatdagi eng ko’psonli millatning tili bo’ladi.

2. Hukumat,president, parlament yoki rahbar organlar tomonidan xalqaro yoki jahon tillaridan biri davlatning rasmiy tili deb e’lon qilinadi.Davlat organlari,hukumat idoralari va rasmiy tashkilotlarda yozishmalar faqat shu tilda qabul qilinadi yoki jo’natiladi, shuningdek, barcha muzokara, muhokama, majlis, sessiya, konferensiya, congress va shu kabi yig’inlar ana shu rasmiy tilda o’tkaziladi.

3. Davlatning qonun chiqaruvchi organi yoki mamlakat prezidenti tomonidan jamiyat hayotining barcha sohalarida qollanilishi shart deb e’lon qilingan til. Angliya , Kanada, Yaponiya, Xitoy,AQSh, Shetsiya, Norvegiya davlatlarida hech qaysi til davlat tili deb e’lon qilinmagan bo’lsada, lekin ularda azaldan mamlakat aholisining ko’p qismini tashkil qilgan xalqning tili davlat tili, rasmiy til sifatida tan olingan.Gvineya,Gana, Kongo kabi sobiq mustamlaka davlatlarida rasmiy til sifatida sobiq mustamlakachilar tili, masalan, ingliz yoki fransuz tili qabul qilingan.

Har qanday mamlakatda bo’lgani kabi O’zbekistonda ham o’zbek tiliga davlat maqomi berilishi jarayoni oson kechmagan. Prezidentimizning qat’iyati va oqilona sa’y-harakatlari tufayli 1989 yil 21 oktabrda mamlakatimizda o’zbek tili Davlat Tili deb e’lon qilindi.

Shu tariqa ,xalqimizning muqaddas qadriyatlaridan biri bo’lmish ona tilimiz o’zining qonuniy maqomi va himoyasiga ega bo’ldi. Konstitutsiyamizda Davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan aniq belgilanib, mustahkamlab qo’yilgan.Shu

tariqa o’zbek tili mustaqil davlatimizning bayrog’I, gerbi, madhiyasi, Konstitutsiyasi qatorida turadigan, qonun yo’li bilan himoya qilinadigan muqaddas timsollardan biriga aylandi.

“O’zbеk tili” fanini o’qitish O’zbеkistonda istiqomat qiladigan boshqa millat vakillarining davlat tilini puxta egallashiga, milliy, madaniy qadriyatlarni o’rganishiga va ularga hurmat bilan munosabatda bo’lishiga, barcha sohalarda erkin fikr almashishiga hamda mutaxassislik doirasida muloqot yuritishiga zamin yaratadi.

Shu kunga qadar ona tilimizning yanada sayqallanishi, badiiyligi, tarixiyligi va dunyo miqyosida ahamiyati hamda nufuzini oshirishga qaratilgan qator madaniy, ma’naviy-ma’rifiy, mafkuraviy ijod, izlanishlar, ilmiy tadqiqotlar olib borildi va jarayon davom etmoqda. Pirovard natijada, bugungi kunda jahondagi ko‘plab mamlakatlar xalqlari davlatimiz ramzlari — O‘zbеkiston Rеspublikasi bayrog‘i, gеrbi, davlat madhiyasi qatorida o‘zbеk tiliga ham hurmat bilan qarab, nafis va boy til sifatida yuksak baho bеrib kеlmoqdalar.

2. Ma’lumki, Konstitutsiyaning 2 bo’lim, 9 bob 41 va 42 moddalari ta’lim va ijod erkinligiga bag’ishlangan Unda shunday satrlar yozilgan “Har kim bilim olish huquqiga ega” (41-modda), “Har kimning ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi kafotlanadi” (42-modda).

Otgan qisqa davrda bu sohada nima ishlar qilindi? Avvalo, ta’lim-tarbiya tizimi tubdan qayta ko’rildi.

Konstitutsiyaning yuqoridagi ikkita moddasi bergan kafolat asosida O’zbekiston Respublakasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni (1992 va 1997 y.) va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi.

Bu ikki qonunda jami 64 modda va band bo’lib, u Konstitutsiya boshqa barcha qonunlar uchun “Ona qonun” ekanligining isbotidir. Xo’sh, bu qonunlarda nimalar o’z aksini topdi, ular hayotga qanday joriy etildi?

3. O’zbekiston Respublakasining 1992-yilda qabul qilingan “Ta’lim to’g’risida”gi qonuniga asosan mamlakatimiz ta’lim – tarbiya tizimida quyidagi tadbirlar amalga oshirildi:

-ta’lim tarbiya tizimi doimiy siyosiy ta’sir;

-kundalik mafkuraviy va g’oyaviy tazyiqdan xalos bo’ldi;

-eng muhimi, ta’lim-tarbiya tizimiga malliy ruh bag’ishlandi;

-sobiq, soxta ittifoqning o’ta mafkuraviylashtirilgan,

milliy qadriyat va ma’naviyatimizdan uzoq bo’lgan ta’lim-tarbiya tizimidan mutlaqo voz kechildi.

Iqtidorli yoshlarni xorijiy mamlakatlarning nufuzli institut va universitetlariga o’qishga yuborish, shuningdek, malaka oshirish, tajriba almashish, ilmiy sohada

hamkorlik qilish yo’lga qo’yildi.

Ta’lim-tarbiya tizimida jiddiy islohatlar amalga oshirildi. O’quv dasturlari, darslik va qo’llanmalar tubdan yangilandi. O’rta, maxsus va oily ta’lim moddiy- texnika bazasi mustahkamlandi, tizimga kompyuter texnikasi, test usulida o’qitish kabi yangiliklar joriy etildi.

Xalqaro iqtisodiy aloqalar menejment, marketing, axborot texnologiyalari mutaxassisliklari, qator yangi fakultetlar, jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti, aviatsiya instituti, ichki ishlar, qurolli kuchlar va bank-moliya akademiyalari shular jumlasidandir.

2001 – yil 25 – yanvar kuni yoshlar masalalari bo’yicha yig’ilishda O’zbekiston Prezidentining kiritgan takliflariga asosan “Kamolot” yoshlar jamg’armasi asosida tashkil etildi. Harakatning ta’sis qurultoyi 25 – aprel kuni bo’lib o’tdi.

“Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatining asosiy vazifalari:

-mamlakatimizda erkin demokratik davlat, fuqarolik jamiyati barpo etishga ko’maklashish maqsadida muntazam ravishda yoshlarning xuquqiy bilimini oshirib borish;

-barkamol avlod tarbiyalash sohasidagi dasturiy vazifalarni amalga oshirishga yoshlarni jalb etish, bu borada turli davlat va jamiyat birlashmalari bilan hamkorlik qilish;

-yoshlarning kuch-g’ayratini, intellectual salohiyati, kasb malakasini Vatan ravnaqi uchun yo’naltirish;

-xalqaro yoshlar tashkilotlari bilan o’zaro foydali aloqalarni yo’lga qo’yish;

-yoshlar va o’smirlar o’rtasida sog’lom turmush tarzini keng targ’ib etish, jinoyatchilik, diniy ekstremizm, giyohvandlik, loqaydlik kabi turli illatlarga qarshi kurashda Harakatning ta’sirchan kuchga aylanishiga erishish;

-millatlararo totuvlik va do’stlikni yanada mustahkamlashga hissa qo’shish;

-yoshlarni zamonaviy kasb-hunarlarga o’rgatish, boqimandalik kayfiyatidan xalos qilish, tadbirkorlik qobiliyatini yuzaga chiqarish, ularda bozor iqtisodiyoti ko’nikmalarini yuzaga chiqarish, mulkka egalik tuyg’usini shakllantirish;

yoshlarni ish bilan ta’minlashda imkoniyatlar yaratish, shu yo’l bilan yangica fikrlaydigan mulkdorlarni shakllantirish va ularni “Kamolot” tayanadigan ijtimoiy kuch bo’lishiga erishish.

O’zbеkistonda 1989-yil 21-oktabrda el-yurtimiz asrlar davomida orzu qilib, intilib va kurashib kеlgan davlat tili haqidagi qonunning qabul qilinishi mamlakat suvеrеnitеti va mustaqilligi sari qo’yilgan dastlabki dadil qadam bo’ldi. Aynan ana shu tarixiy hujjatga binoan o’zbеk tili mustahkam huquqiy asos va yuksak maqomga ega bo’ldi.

Shu kunga qadar ona tilimizning yanada sayqallanishi, badiiyligi, tarixiyligi va dunyo miqyosida ahamiyati hamda nufuzini oshirishga qaratilgan qator madaniy, ma’naviy-ma’rifiy, mafkuraviy ijod, izlanishlar, ilmiy tadqiqotlar olib borildi va jarayon davom etmoqda. Pirovard natijada, bugungi kunda jahondagi ko‘plab mamlakatlar xalqlari davlatimiz ramzlari — O‘zbеkiston Rеspublikasi bayrog‘i, gеrbi, davlat madhiyasi qatorida o‘zbеk tiliga ham hurmat bilan qarab, nafis va boy til sifatida yuksak baho bеrib kеlmoqdalar.

“Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatining shiori – “Vatan menga nima berdi deb emas, men o’zim xalqim, Vatanim uchun nima qilmoqdaman”, deb yashash kerak.