O‘zbekistonning qayerida o‘zbek tili qo‘llanmayotgan ekan, o‘sha joyga hali istiqlol yetib bormabdi»

«Gazeta» o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganligining 33 yilligi munosabati bilan oktabrni — «O‘zbek tili oyligi» deb e’lon qildi. Mazkur oylik davomida tahririyat jamoasi har kuni o‘tgan vaqt ichida turli nashrlarda chop etilgan, dolzarbligini hanuz yo‘qotmagan maqola, nutq, fiqralarni qayta berib bormoqda. Abduqahhor Ibrohimovning 1992 yilda aytgan gaplari oradan 30 yil o‘tsada hanuz o‘zining dolzarbligini yo‘qotmagan.

O’zbek tili davlat tili maqomi berilishi

Konstitusiyamizning yaratilishi tarixi

(Mustaqillik Qomusi sari o‘n huquqiy qadam)

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yaratilishi tarixi haqida so‘z yuritishdan oldin “Konstitutsiya nima?” degan savolga javob berish maqsadga muvofiqdir.

Konstitutsiya (lotincha “Constitution” – tuzilish, tuzuk) – davlatning Asosiy qonuni. U davlat tuzilishini, hokimiyat va boshqaruv organlari tizimini, ularning vakolati hamda shakllantirilish tartibi, saylov tizimi, fuqarolarning huquq va erkinliklari, jamiyat va shaxsning o‘zaro munosabatlari, shuningdek, sud tizimini hamda davlat va jamiyatning o‘zaro munosabatlarini belgilab beradi.

“Konstitutsiya” atamasi Qadimgi Rimdayoq ma’lum bo‘lgan (imperator Konstitutsiyasi deb atalgan qonun). Amir Temur “Tuzuklar”i Sharq va Osiyo mamlakatlari sivilizatsiyasiga xos alohida shakldagi konstitutsiyaviy hujjat xususiyatiga ega bo‘lgan. U shariat qonunlari bilan bir qatorda Markaziy Osiyo mintaqasi xalqlari taqdiriga kuchli ta’sir o‘tkazgan.

Asosiy Qonunimiz yaratilishining murakkab va muhim, ayni chog‘da sharafli solnomasiga nazar solar ekanmiz, hech shubhasiz, O‘zbekiston Konstitutsiyasi xalqimizning mustaqillik sari uzoq yo‘ldagi izlanishlari natijasi ekaniga komil ishonch hosil qilamiz.

Avvalambor, konstitutsiyaviy “bino”ni qurishda uch ming yillik milliy davlatchilik tajribasiga tayanilgan. Bugungi O‘zbekiston qadimgi Xorazm va So‘g‘diyona, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar, Amir Temur va Temuriylar, o‘zbek xonliklari, ma’rifatparvar ajdodlarimiz, xalqimizning tarixiy an’analari va uning mustaqil davlat haqidagi ko‘p asrli orzusini mujassam etgan.

Qolaversa, manfaatlarimiz va intilishlarimizdan kelib chiqqan holda, Asosiy Qonunimiz Sharq va G‘arb, Janub va Shimolning 97 ta mamlakati to‘plagan ilg‘or konstitutsiyaviy tajribani hisobga olib yaratilgan.

Shu o‘rinda Suveren O‘zbekistonning birinchi Konstitutsiyasini tayyorlash, muhokama etish, qabul qilish va uning amal qilishi yo‘lidagi 10 ta huquqiy qadamni bu boradagi eng muhim tarixiy voqealar sifatida sanab o‘tish lozim. Zotan, Konstitutsiyani yaratish tarixi – bu mustaqillik uchun kurashning uzviy tarkibiy qismidir.

Konstitutsiyani yaratish yo‘lidagi birinchi huquqiy qadam – o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishidir.

Bu haqda gap borganda, avvalambor, 1989 yilning 21 oktabr kuni qizg‘in bahs va tortishuvlardan so‘ng siyosiy-ma’naviy hayotimizdagi unutilmas hodisa amalga oshirilgani – milliy qadriyatlarimizning asosiy ustunlaridan biri bo‘lgan ona tilimizga davlat tili maqomi berilgani istiqlol tarixining eng yorqin sahifalaridan birini tashkil etishini alohida ta’kidlash o‘rinlidir.

“O‘z ona tilini bilmagan odam o‘zining shajarasini, o‘zining ildizini bilmaydigan, kelajagi yo‘q odam, kishi tilini bilmaydigan uning dilini ham bilmaydi, deb juda to‘g‘ri aytishadi”. “Har qaysi millat, katta yo kichikligidan qat’iy nazar, o‘z ona tilini hurmat qiladi”.

Birinchi Prezidentimizning “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”, “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarlarida mustaqillik arafasida o‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish masalasida qanday qizg‘in, ba’zida keskin va murosasiz bahslar bo‘lib o‘tgani alohida eslab o‘tilgani bejiz emas.

O‘shanday qaltis va murakkab vaziyatda, Islom Karimov haqli ravishda qayd etganidek: “og‘ir-vazminlik bilan ish tutib, har tomonlama o‘ylab, mulohaza qilib, barcha siyosiy va ijtimoiy guruhlarning talablarini qondiradigan, eng muhimi, xalqimiz va Vatanimiz manfaatlariga javob beradigan yagona to‘g‘ri yo‘lni topishga erishdik”.

Shunday qilib dastavval, “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunda mustahkamlangan muhim huquqiy qoidalar endilikda Asosiy Qonunimizning 4-moddasida quyidagicha muhrlab qo‘yildi:

“O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir. O‘zbekiston Respublikasi o‘z hududida istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari va an’analari hurmat qilinishini ta’minlaydi, ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi”.

Konstitutsiyani yaratish yo‘lidagi ikkinchi huquqiy qadam – Prezidentlik instituti ta’sis etilishi va yangi davlat ramzlarini tayyorlash bo‘yicha komissiya tuzilishi bilan bog‘liq.

Yurtimiz hayotidagi bu g‘oyat muhim va hayajonli voqealar 1990 yilning mart oyida bo‘lib o‘tganini eslash joiz. O‘shanda, ya’ni Mustaqilligimiz e’lon qilinishidan bir muncha vaqt oldin, o‘n ikkinchi chaqiriq Oliy Kengashning birinchi sessiyasida sobiq ittifoq tarkibidagi respublikamizda Prezidentlik lavozimi joriy etildi, davlat ramzlari haqidagi masala muhokama qilinib, bu borada maxsus komissiya tuzildi. Mustaqil O‘zbekistonning birinchi Konstitutsiyasini yaratish g‘oyasi ilk bor ana shu sessiyada ilgari surildi.

Konstitutsiyani yaratish yo‘lidagi uchinchi huquqiy qadam –“Mustaqillik deklaratsiyasi”ning e’lon qilinishidir.

O‘zbekiston Oliy Kengashi tomonidan 1990 yil 20 iyunda e’lon qilingan “Mustaqillik deklaratsiyasi”ning 8-bandida O‘zbekiston “o‘zining taraqqiyot yo‘lini, o‘z nomini belgilaydi va davlat belgilarini (gerb, bayroq, madhiya) o‘zi ta’sis etadi” degan qoida mustahkamlangan.

Deklaratsiyaning 12-bandida esa ushbu hujjat respublikaning “yangi Konstitutsiyasini ishlab chiqish uchun asos” bo‘lishi qayd etilgan.

O‘shanda bunday mazmundagi hujjat sobiq ittifoq hududida birinchi bo‘lib O‘zbekistonda qabul qilingan edi.

Konstitutsiyani yaratish yo‘lidagi to‘rtinchi huquqiy qadam –Konstitutsiyaviy komissiyaning tashkil etilishiga borib taqaladi.

Oliy Kengash qarori bilan 1990 yil 21 iyun kuni O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov raisligida davlat arboblari, deputatlar, mutaxassislardan iborat 64 nafar a’zoni o‘zida jamlagan Konstitutsiyaviy komissiya tuzildi va Konstitutsiya loyihasi ana shu komissiya tomonidan 2 yildan ortiq vaqt mobaynida tayyorlandi.

Birinchi Prezidentimiz Konstitutsiyaviy komissiya ish boshlashi bilan mamlakatimizning o‘ziga xos jihatlarini va xususiyatini munosib ravishda aks ettiradigan, xalqaro standartlarga to‘liq javob beradigan, jahon tajribasini, demokratiya va eng rivojlangan mamlakatlar konstitutsiyaviy qonunchiligi erishgan yutuqlarni inobatga oladigan Asosiy Qonun loyihasini tayyorlashga bevosita rahbarlik qildi.

Ushbu vazifalarni amalga oshirishda Birinchi Prezidentimiz buyuk davlat va jamoat arbobi, iste’dodli siyosiy yetakchi sifatida namoyon bo‘ldi. Shu ma’noda, O‘zbekiston Konstitutsiyasining tashabbuskori, ilhomlantiruvchisi va asosiy muallifi mamlakat Prezidenti hisoblanadi.

Binobarin, taqdir Islom Karimov zimmasiga jamiyatni yangilash, o‘tish davrining murakkab sharoitida davlatimizni ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, davlat-huquqiy va ma’naviy-ma’rifiy jihatdan rivojlantirishning pishib yetilgan muammolarini hal qilish, jumladan, bo‘lajak mustaqil yurt Konstitutsiyasini yaratish kabi tarixiy vazifalarni yuklagan edi.

Konstitutsiyani yaratish yo‘lidagi beshinchi huquqiy qadam – Birinchi Prezidentimizning Hindistonga 1991 yilgi tashrifi bilan chambarchas bog‘liq.

Aytish kerakki, Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning 1991 yil 17-19 avgust kunlari “Hindiston Respublikasiga rasmiy tashrifi O‘zbekiston Prezidentining xorijga qilgan birinchi mustaqil – tarixiy tashrifi edi”. Yurtboshimiz Hindistonda bo‘lgan bir paytda – 19 avgust kuni o‘zini “Davlat favqulodda holat qo‘mitasi”, ya’ni GKChP deb atagan bir guruh siyosiy avantyuristlarning davlat to‘ntarishini sodir etishga qaratilgan murojaati e’lon qilindi.

Afsuski, O‘zbekiston rahbarining safarda ekanidan foydalanib, GKChPning noqonuniy qarorlarini qo‘llab-quvvatlaydigan rahbarlar yurtimizda ham topildi. Tarix buni yaxshi eslaydi.

Bu voqealarning davomi “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” kitobining so‘zboshi qismida shunday bayon etilgan:

“Prezident Islom Karimov GKChP e’lon qilinganini Agrada eshitib, 19 avgust kuni zudlik bilan Toshkentga qaytadi. Toshkent aeroportida Yurtboshimizni rasmiy kishilardan tashqari, Turkiston harbiy okrugi bosh qo‘mondoni hamda Markazdan kelgan 3 nafar general kutib oladi.

Bu o‘sha paytdagi mavjud rasmiy protokol qoidalariga mutlaqo zid bo‘lib, tagdor siyosiy ma’noga ega edi.

Islom Karimov aeroportdan to‘g‘ri hukumat binosiga kelib, kechqurun hukumat a’zolari bilan uchrashdi hamda O‘zbekiston SSR hududida GKChPning qonunga zid qarorlarini bekor qilish haqida ko‘rsatma berdi. Shu tariqa GKChP gumashtalari O‘zbekitston hukumati nomidan qabul qilgan barcha hujjatlarni bekor qildi”.

Yaqin o‘tmishning bu voqealarini eslash va eslatishdan muddao esa yangi Konstitutsiyamizni yaratish yo‘lidagi kurashlar mustaqillik uchun kurashning uzviy, ajralmas qismi ekanligini e’tirof etishdan iborat. Zero, biz o‘z istiqlolimizni qanday qiyinchiliklar bilan, qanday sinov va suronli kurashlar bilan qo‘lga kiritgan bo‘lsak, O‘zbekistonning birinchi Konstitutsiyasini yaratish yo‘lida ham xuddi shunday murakkab sinovlarni boshdan kechirdik.

Bir so‘z bilan aytganda, istiqlol arafasida vujudga kelgan og‘ir sharoit, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy qiyinchiliklarga, turli to‘siqlarga qaramasdan, xalqimiz Birinchi Prezident Islom Karimov boshchiligida o‘zining asriy orzusi – O‘zbekistonning davlat suvereniteti va mustaqilligi sari qat’iyat bilan harakat qilishda davom etdi.

O‘sha beorom davrda qabul qilingan Prezident farmon va qarorlarida aks etgan muhim huquq va qoidalar keyinchalik Konstitutsiyamizning asosiy bo‘lim, bob va moddalari sifatida mustahkamlandi.

Konstitutsiyani yaratish yo‘lidagi oltinchi huquqiy qadam – Davlat mustaqilligining e’lon qilinishidir.

Mamlakatimiz rahbarining 1991 yil 31 avgustda, o‘n ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari oltinchi sessiyasida so‘zlagan nutqi, ayniqsa, o‘sha nutqdagi: “Men shu bugundan e’tiboran 1 sentabrni respublikamizda Mustaqillik kuni, umumxalq bayrami deb e’lon qilishni taklif etaman”, degan otashin so‘zlari Vatanimiz tarixiga oltin harflar bilan manguga yozilgandir.

Birinchi Prezidentimiz oradan 17 yil o‘tganidan so‘ng o‘zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida ana shu hayajonli voqeaga: “1991 yil 31 avgust sanasida qo‘lga kiritilgan milliy mustaqillik – XX asrda xalqimiz tomonidan amalga oshirilgan buyuk ma’naviy jasorat namunasidir, desak, ayni haqiqatni aytgan bo‘lamiz”, deya yuksak baho berdi.

Xuddi o‘sha kuni Oliy Kengash O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida Bayonot qabul qildi. Bayonotda ta’kidlandiki, “Bundan buyon O‘zbekiston Respublikasi hududida respublika Konstitutsiyasi va qonunlari shak-shubhasiz ustun deb e’tirof etiladi”.

Shu kuni “O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida”gi konstitutsiyaviy qonun qabul qilindi. Undan bo‘lajak Konstitutsiyaning o‘zak qoidalarini o‘zida aks ettirgan bir qator muhim moddalar joy oldi. Jumladan, mazkur Qonunga muvofiq:

“O‘zbekiston Respublikasi to‘la davlat hokimiyatiga ega, o‘zining milliy-davlat va ma’muriy hududiy tuzilishini, hokimiyat va boshqaruv idoralari tizimini mustaqil belgilaydi” (3-modda);

“O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va uning qonunlari ustundir. O‘zbekiston Respublikasi Davlat idoralarining tizimi hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatiga ajratish tartibi asosida quriladi” (5-modda).

Bu Konstitutsiyaviy qonun Asosiy Qonunimiz qabul qilinguniga qadar, ya’ni 1992 yil 8 dekabrgacha biz uchun kichik Konstitutsiya vazifasini bajarib turdi.

Konstitutsiyani yaratish yo‘lidagi yettinchi huquqiy qadam – 1991 yil 29 dekabrda Prezident saylovi va Davlat mustaqilligi to‘g‘risidagi referendumning o‘tkazilishiga taalluqli.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi va Respublika davlat mustaqilligi to‘g‘risidagi referendum 1991 yil 29 dekabrda bo‘lib o‘tdi. Xalq davlat mustaqilligini qo‘llab ovoz berdi va Prezidentni sayladi. 1992 yil 4 yanvar kuni Oliy Kengashning ana shu saylov va referendum yakunlariga bag‘ishlangan to‘qqizinchi sessiyasi ochildi.

So‘ngra Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimini bajarishga kirishish tantanali marosimi bo‘ldi. Ushbu sessiyada O‘zbekistonning o‘sha paytda amalda bo‘lgan Konstitutsiyasiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Mahalliy hokimiyat organlarini qayta tuzish to‘g‘risida qonun qabul qilindi.

Konstitutsiyani yaratish yo‘lidagi sakkizinchi huquqiy qadam – birinchi Konstitutsiya loyihasining ilk bor matbuotda umumxalq muhokamasi uchun e’lon qilinishidir.

Konstitutsiyaviy komissiya bajarilgan ishni ma’qulladi va 1992 yil 8 sentabrda Konstitutsiya loyihasini umumxalq muhokamasi uchun e’lon qilishga qaror qildi. Ushbu yig‘ilishda loyihani oxiriga yetkazish va tahrir qilish uchun ishchi guruh tuzildi. Yangi Konstitutsiyaning birinchi loyihasi 1992 yil 26 sentabr kuni tayyor bo‘ldi va shu kuni matbuotda chop etildi.

Loyiha e’lon qilingach, uning umumxalq muhokamasi juda keng tus oldi. Bu ochiq-oshkora muhokamalar 1992 yilning sentabr oyi oxiridan dekabr oyi boshlarigacha fuqarolarning siyosiy faolligi, ijodiy ko‘tarinkiligi ruhida o‘tdi hamda O‘zbekistonda demokratiya rivojining samarali va amaliy maktabi bo‘ldi.

Muhokamada mamlakatimiz katta yoshdagi aholisining deyarli hammasi ishtirok etdi. Matbuotda, radioeshittirish va teleko‘rsatuvlarda qizg‘in bahs-munozaralar bo‘ldi. Ko‘plab uchrashuvlar o‘tkazildi, Konstitutsiya loyihasiga doir masalalar bo‘yicha suhbatlar, anjumanlar tashkil qilindi.

Konstitutsiyaviy komissiyaga fikr-mulohazalar bildirilgan 600 taga yaqin xat kelib tushdi. Respublika matbuotining o‘zida Konstitutsiya loyihasiga bag‘ishlangan yuzdan ortiq materiallar e’lon qilindi. Fuqarolarimiz bildirgan takliflar soni 5 mingdan oshib ketdi.

Konstitutsiyani yaratish yo‘lidagi to‘qqizinchi huquqiy qadam – Konstitutsiya loyihasining ikkinchi marta matbuotda umumxalq muhokamasi uchun e’lon qilinishidir.

Konstitutsiya loyihasi o‘tkazilgan muokamalar davomida kelib tushgan takliflar asosida ancha tuzatildi va qayta ishlandi. So‘ngra, 1992 yil 21 noyabrda umumxalq muhokamasini davom ettirish uchun Konstitutsiya loyihasi ikkinchi marta gazetalarda chop etildi.

Shunday qilib, huquqiy pretsedent – ikki bosqichli umumxalq muhokamasi yuz berdi. Ushbu holat, bir tomondan, muhokama ishtirokchilarini faollashtirish uchun qudratli rag‘bat vazifasini bajargan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, Asosiy Qonunimizning xalqchilligini ta’minladi. Konstitutsiya loyihasining o‘zi keng jamoatchilik ekspertizasidan o‘tdi.

Mazkur aksiyaning, ya’ni Konstitutsiya loyihasini ikki bosqichda muhokama etish uchun matbuotda e’lon qilinishining ma’nosi shundan iborat ediki, fuqarolar Konstitutsiyaning qayta ishlangan variantida Konstitutsiya loyihasini muhokama qilishdagi o‘z ishtiroklarining natijasini ko‘ra oldilar.

Konstitutsiya loyihasining yangi variantida umumxalq muhokamasining dastlabki bosqichida kelib tushgan ko‘plab fikr-mulohazalar va takliflar o‘z ifodasini topdi. Fuqarolarimiz Konstitutsiyaviy komissiya tomonidan ularning ovozi eshitilganiga, takliflari tegishli ravishda ko‘rib chiqilib, inobatga olinganiga ishonch hosil qildilar.

Konstitutsiyani yaratish yo‘lidagi o‘ninchi huquqiy qadam –Konstitutsiya loyihasining qabul qilinishidir.

Konstitutsiyaviy komissiya tomonidan 1992 yil 6 dekabrda Konstitutsiya loyihasi oxirgi marta muhokama etildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Konstitutsiyaviy komissiya xorijiy konstitutsiyaviy tajribaga murojaat qilib, Asosiy Qonunning rolini yaxlit tushunishdan kelib chiqdi.

Bunda jahon konstitutsiyaviy tajribasinining bir qator ilg‘or jihatlari hisobga olindi. Konstitutsiya loyihasi Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Yevropada Xavfsizlik va hamkorlik kengashi kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar va AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya kabi demokratik davlatlar mutaxassislarining sinchkov ekspertizasidan o‘tdi.

Ayniqsa, Konstitutsiya loyihasining umumxalq muhokamasi O‘zbekiston xalqining xohish-irodasini aniqlash hamda juda boy material to‘plash imkonini berdi. Ushbu material chuqur va har tomonlama o‘rganib chiqildi, umumlashtirildi va xalqning umumiy irodasi shaklida o‘n ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining o‘n birinchi sessiyasi muhokamasiga kiritildi.

Birinchi Prezidentimiz sessiyada Konstitutsiyani “xalqchil qomus” deb atab, uning loyihasi ustida taxminan ikki yil davomida ishlangani, ikki yarim oy mobaynida umumxalq muhokamasidan o‘tganligi va shu vaqt mobaynida u xalqning fikr xazinasi durdonalari bilan boytilganini, sayqal topganini ta’kidladi.

Oliy Kengash sessiyasiga muhokama qilish uchun kiritilgan Konstitutsiya loyihasiga 80 ga yaqin o‘zgarishlar, qo‘shimchalar taklif etildi va aniqliklar kiritildi.

Parlament deputatlari tomonidan loyiha moddama-modda muhokama qilinib, unga yana bir qator o‘zgartishlar kiritilgach, 1992 yil 8 dekabr kuni Bosh Qomusimiz qabul qilindi. Shu kundan e’tiboran, 8 dekabr – umumxalq bayrami deb e’lon qilindi.

Shunday qilib, O‘zbekiston o‘z mustaqilligini e’lon qilgan sanadan e’tiboran dunyo sahnida yangi, suveren davlat qaror topgan bo‘lsa, birinchi Konstitutsiyamiz qabul qilingan kuni davlatimiz yangidan tug‘ildi, haqiqiy mustaqilligimizga mustahkam huquqiy poydevor qo‘yildi.

Mustaqil O‘zbekistonning birinchi Konstitutsiyasi yangi mustaqil jamiyatning ishonchli huquqiy kafolatlarini shakllantirdi va mustahkamladi.

Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, Konstitutsiyamiz – Asosiy Qonunimiz qabul qilinishi bilan biz O‘zbekiston kelajagini, yangitdan barpo etilayotgan davlatimizning chuqur mazmuni, ma’no va mohiyatini, siyosiy-huquqiy, ijtimoiy, iqtisodiy, gumanitar va ma’naviy taraqqiyotning, yurtimiz qiyofasini, uning xalqaro hamjamiyatdagi o‘rni va nufuzini tubdan o‘zgartirib yuborgan mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilishning pirovard maqsadlarini aniq-ravshan belgilab oldik.

O‘zbekiston Konstitutsiyasining g‘oya va normalarida xalqimizning ko‘p asrlik tajriba va ma’naviy qadriyatlari, boy tarixiy-huquqiy merosi aks ettirilgani uning hayotiyligining kafolatidir.

Shu bilan birga, Asosiy Qonunimiz ko‘plab demokratik davlatlarda konstitutsiyaviy qurilish sohasidagi ilg‘or tajribaning eng yaxshi jihatlarini, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining umume’tirof etilgan normalari hamda mazkur sohadagi boshqa xalqaro hujjatlarga asoslangan inson huquq va manfaatlari, erkinligini ta’minlash va himoya qilish mexanizmini o‘zida mujassam etgan.

Konstitutsiyaning qabul qilinishi ijtimoiy va davlat qurilishining barcha jabhalaridagi munosabatlarni, milliy qonunchiligimizning barcha sohalarini tartibga soluvchi aniq huquqiy tizimni tashkil etdi.

O‘tgan davr mobaynida mamlakatimiz parlamenti Konstitutsiya normalariga muvofiq 8 ta konstitutsiyaviy qonun, 15 ta kodeks, 600 dan ziyod qonunni qabul qildi, 200 dan ortiq ko‘p tomonlama xalqaro shartnomani ratifikatsiya qildi va shu tariqa Asosiy Qonunimizni amalga oshirishning yaxlit huquqiy mexanizmi yaratildi. Uning samaradorligini vaqt o‘zi ko‘rsatib turibdi va bu bugun jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof etilmoqda.

Asosiy Qonunimizga nisbatan bunday yuksak va xolis baholar berilishi bejiz emas. Buni, jumladan quyidagi sabablar bilan izohlash mumkin.

Birinchidan, bizning Konstitutsiya haqiqatan ham demokratik Konstitutsiyadir. Tarixda sinalgan umuminsoniy, umumbashariy qadriyatlarni, xalqaro andozalarni o‘zida mujassam etgan hujjatdir.

Ikkinchidan, bizning Konstitutsiya eng rivojlangan, taraqqiy topgan davlatlarning tarixiy tajribasiga tayangan holda yaratilgan. Bunda qaysidir davlatning tayyor Konstitutsiyasini ko‘r-ko‘rona ko‘chirib olish yo‘lidan bormay, balki eng ilg‘or xorijiy konstitutsiyaviy tajribalarni o‘rgandik va e’tiborga oldik. Natijada endilikda Bosh Qomusimiz dunyo miqyosida ham har qanday taraqqiy topgan davlat Konstitutsiyasi bilan bemalol kuch sinashmoqda.

Uchinchidan, Konstitutsiyaning g‘oya va normalari o‘zbek xalqining teran tarixiy ildizlariga asoslangan bo‘lib, u ko‘p asrlik tajriba va ma’naviy qadriyatlarni, ulug‘ ajdodlarimizning huquqiy merosini o‘z ichiga olgan.

Xulosa qilib aytganda, Konstitutsiyani ishlab chiqish, muhokama etish va qabul qilish jarayoni Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning “Konstitutsiya davlatni davlat, millatni millat sifatida dunyoga tanitadigan Qomusnoma” bo‘lganligi, u “xalqimizning irodasini, ruhiyatini, ijtimoiy ongi va madaniyatini” aks ettirishi, uning “xalqimiz tafakkuri va ijodining mahsuli” ekani haqidagi hikmatli xulosalari to‘g‘ri va asoslangan ekanini yaqqol tasdiqlaydi.

«O‘zbekistonning qayerida o‘zbek tili qo‘llanmayotgan ekan, o‘sha joyga hali istiqlol yetib bormabdi»

«Gazeta» o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganligining 33 yilligi munosabati bilan oktabrni — «O‘zbek tili oyligi» deb e’lon qildi. Mazkur oylik davomida tahririyat jamoasi har kuni o‘tgan vaqt ichida turli nashrlarda chop etilgan, dolzarbligini hanuz yo‘qotmagan maqola, nutq, fiqralarni qayta berib bormoqda. Abduqahhor Ibrohimovning 1992 yilda aytgan gaplari oradan 30 yil o‘tsada hanuz o‘zining dolzarbligini yo‘qotmagan.

Muddat tugaydi, lekin vazifa to‘la bajarildimi — hamma gap shunda

Istiqlol uchun kurash o‘zbek (turkiy) tilining qadrini oshirish va qaddini tiklash uchun kurashdan boshlandi. Mana, jumhuriyatimizda mustaqillik o‘rnatilganiga o‘n to‘rt oy bo‘lib qoldi.

Demak, til uchun endigi kurash boshqacha bo‘lishi kerak. Chunki, mustamlaka sharoitida til uchun kurash ham tashqi muxoliflarga — markazdagilarga, ham ichki muxoliflarga — o‘zimizdan chiqqan «ikkitilchilarga», shovinistlarga, ona tilini unutganlarga, loqaydlarga, befarqlarga, beg‘amlarga va shu kabilarga qarshi olib borilardi. Endi mustaqillik sharoitida, markazning o‘zi tarqab ketgan bir sharoitda tashqi muxoliflar qolmadi hisob, biroq ichki muxoliflar ongida o‘zgarish sezilarli darajada emas: davlat tili haqida qonunni bajara borib, uni o‘rganganlar juda oz, mustamlakachilik illati bilan og‘rigan kalondimog‘ shovinistlar hamon pinaklarini buzishmaydi, qoidamizni tan olishni istamaydi ham. Bunga o‘zimiz ham aybdormiz, qonun dini, millati, dunyoqarashidan qat’i nazar barcha fuqaro uchun baravar.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi chiqargan va chiqaradigan har bir qonun va qaror, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti imzo qo‘yadigan har bir qonun, farmon va qaror barcha uchun baravar, ular o‘zbek fuqarolariga qanchalik daxldor bo‘lsa, jumhuriyatda yashovchi rus, ukrain, qozoq va boshqa millatlarga mansub hamma fuqarolarga ham shunchalik taalluqlidir. Chunki jumhuriyatimiz barcha fuqarolarining teng huquqliligini kafolatlaydi. Tenghuquqlilik esa o‘z navbatida jumhuriyatning o‘zbek millatiga mansub fuqarosiga ham, rus millatiga mansub fuqarosiga ham bir xil mas’uliyat yuklaydi. Fuqaro uchun qonun, farmon, qarorlarni bajarish zimmasidagi birinchi mas’uliyatdir. O‘zbekiston barcha fuqarolariga birdek vatandir. Vatanni sevmoq, e’zozlamoq, qonun-qoidalarini muqaddas deb bilmoq har bir fuqaro uchun millatidan qat’i nazar ham qarz, ham farzdir.

«O‘zbekiston SSRning Davlat tili haqida»gi qonun bajarilishi jihatidan 5 bosqichli edi: 30 ta moddaning 23 tasi qonun qabul qilingan kun — 1989 yilning 21 oktabridan, 22-modda 1991 yilning 1 yanvaridan, 16-moddasi 1991 yilning 1 sentabridan kuchga kirib bo‘lgan. 5- va 24-moddalarning to‘la kuchga kirib bo‘lish muddati yana bir necha kundan keyin — shu yilning 21 oktabrida tugaydi. Muddat tugab bo‘ladi, lekin qonun to‘la bajarildimi — hamma gap ana shunda…

Qonunning 4-, 7- va 8-moddalari 8 yil davomida kuchga kira borishi belgilangan edi. Mustamlakachilik sharoitida sobiq markaz tazyiqi ostida bunday uzoq muddat belgilangan edi. Endi davr o‘zgardi, erkin zamon keldi, istiqlol qo‘lga kiritildi, o‘sha moddalarda tilga olingan «Umumittifoq tasarrufidagi korxonalar» allaqachon mustaqil jumhuriyatimiz ixtiyoriga olindi.

Shunday qilib, o‘z paytida progressiv hisoblangan «O‘zbekiston SSRning Davlat tili haqida»gi qonun endilikda ma’naviy jihatdan ham, huquqiy jihatdan ham eskirdi, amaliy jihatdan esa ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotga, til ravnaqiga to‘siq bo‘lib borayotir. Shu hollarni hisobga olsak, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdagi sessiyalaridan birida Davlat tili haqidagi qonun ko‘rib chiqilishi lozim, deb hisoblaymiz.

Xullas kalom, o‘zbek (turkiy) tilimizning qaddini qonuniy o‘rniga ko‘tarish va qadrini esa davlatimiz obro‘yi darajasiga yetkazish uchun ichki muxoliflarga qarshi kurashni yangi bosqichga olib chiqish lozim. To‘g‘ri, ichki muxoliflar doirasi tobora torayib bormoqda. Masalan, «ikkitilchilar» ikki tillikni targ‘ib etuvchi loyihalar e’lon qilishni bas etdilar, pusib qoldilar. Biroq baribir, ichki muxoliflar bilan kurashish og‘ir va uzoq kechsa kerak, chunki ular o‘z odamlarimiz, biroq ularda kosmopolitizm ruhi kuchli, qon-qonlariga singib ketgan. Ularga qaraganda farzandlari ertaroq milliylashsalar ajab emas.

Ichki muxoliflarga qarshi kurash asosan tushuntirish yo‘li bilan olib borilishini maqbul deb bilamiz. Bunda eng ta’sirchan usul davlatimiz hududida barcha tashkilotlaru, muassasalarda, korxonalaru jamoat joylarida, hamma bilan davlat tilida so‘zlashishdir. Davlat tili haqidagi qonun qabul qilinganidan keyin ham o‘zbek tili davlat tili maqomiga to‘la erisha olmayotganiga asosan o‘zimiz — hammamiz aybdormiz. Mutlaq ko‘pchiligimiz ovrupolikni ko‘rdikmi, O‘zbekiston hududida ekanimizni unutib yuborib, darhol o‘rischa muloqotga kirishib ketamiz. Boshqa mamlakatlarda, shu jumladan, Rossiyada siz kim bo‘lishingizdan qat’i nazar, o‘rischa savol beradilar, javobni ham o‘rischa oladilar. O‘zbekistondagi ko‘pchilik yevropaliklar bu yerda ham shu odatga amal qiladilar, O‘zbekistonda yashayotganlarini hamon tan olgilari kelmaydi. Ular tan olgilari kelmasa, olmasinlar-da o‘zimiz o‘z qadrimizga yetaylik, qonun doirasida Davlat tili qonuniga rioya etaylik. Shu davlatda yashab turib uning qonunlariga rioya qilish ham fuqarolik mas’uliyati, ham insoniylik burchidir. Men bir fuqaro va adib sifatida barcha o‘zbekistonliklarni millatlari, din va dunyoqarashlaridan tashqari davlat, jamoat ishlarida davlat tilini qo‘llashlarini taklif etaman, o‘zaro va oilada kim qaysi tilda so‘zlasa, uning shaxsiy ishi.

Endi ikkinchi masalaga o‘taman. Bu esa tilimizga shundan kelib chiqib jumhuriyatimizga o‘zining asli nomlarini qaytarib berish masalasidir.

Bugungi O‘zbekistonning hududi qadimgi Turonning madaniy markazi — yuragini ishg‘ol qilgani, bu muqaddas zamin azaldan Turkiston deb kelingani sababli jumhuriyatimiz Turkiston Jumhuriyati deb qayta nomlanishi — asli nomini olishi zarur. Amir Temurdan tortib Alisher Navoiygacha, Avloniydan tortib Ayniygacha yurtimizni Turkiston deb ataganlar. Tilimiz esa barcha mumtoz mualliflar tomonidan turkiy deyilgan. Kimki bunga ishonmasa, istagan qo‘lyozma asarni varaqlasin…

Uchinchi masala — bu lisoniy muhit masalasidir. Tilimiz davlat tili maqomiga to‘la va o‘z vaqtida ega bo‘lishi ko‘p jihatdan shu muhitga bog‘liq. Axir til qo‘llanilishi uchun unda gaplashuvchilar, uni ona tilim deb biluvchilar bo‘lishi, bo‘lganda ham kamida muayyan mahalla, shahar, tumanlar aholisining 75 foizini tashkil etishi zarur ekan. Aks holda til haqidagi har qanday adolatli qonun askarsiz amirdek beta’sir bo‘lib qolaveradi. Masalan, Davlat tili haqidagi qonun Toshkent yoki Chirchiqda juda sust bajarilayotgani bu shaharlarda o‘zbek lisoniy muhiti yetishmasligidir. Bu haqda ilgarigi maqolalarimda ham to‘xtalgandim. Yana so‘z ochishimga sabab shuki, bir davlat hududida ikkinchi bir davlatning xalqi to‘planib qolishi maqbul emas ekan. Boltiq bo‘yi, Dnestrbo‘yi, Qorabog‘, Abxaziya, Tojikiston fojialaridan kelib chiqib shu mulohazani aytmoqdaman.

Chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati oqibatida XVIII asrning to‘rtinchi choragida Qrim xonligi zabt etilib, 2 millionga yaqin qrim xalqi Turkiyaga bosh olib ketgani va Sovet hokimiyati yillaridagi qatag‘onlar, ko‘chirib yuborishlar tufayli hozir bu diyor aholisining atigi 5 foizi qrim xalqidir. Yaqinginada Estoniyada o‘tkazilgan prezident saylovida 38 foiz aholining vakillari qatnashish huquqiga ega bo‘lolmadi, chunki ular 1940 yildan keyin, mustamlakachilik davrida bu o‘lkaga ko‘chib borib qolgan aholi va ularning avlodlari ekan. Demak, tarki vatan aylashda ham uzoqni o‘ylab ish tutish, farzandlar taqdirini o‘ylab ish tutish kerak ekan. Dnestrbo‘yidagi janjallar Moldova davlatining bu hududida moldovan tilini davlat tili maqomiga qarshilikdan boshlanib ketdi. Ma’lumki, Chor Rossiyasi Kavkazni zabt etganida abxaz xalqi qul bo‘lishni sira istamagan. O‘tgan asrda 100 mingdan ortiq abxaz kazak askarlaridan jon saqlab qolish uchun Turkiyaga bosh olib ketishga majbur bo‘lgan. Abxazlardan xoli bo‘lib qolgan qishloqlarga chor hukumati gruzinlarning ko‘chib kelishiga bosh bo‘lgan. Natijada bugungi kunga kelib hozirgi Abxaziya hududida yashovchi aholining 17 foizi tubjoy xalq — abxazlar, qolgani gruzinlar va boshqalardir. Amalda abxazlar o‘zlarining tarixiy va birdan-bir mamlakatida mayda millat darajasiga tushib qolishgan. Bu holni o‘z vatanida mayda millat darajasiga tushib qolgan, ayniqsa, kam sonli xalqning vakiligina to‘la va teran tushunishi mumkindir. Chunki tanasi boshqa dard bilmaydi. Qissadan hissa shuki, yurtimizning har bir go‘shasida ham jumhuriyatda asosiy millat bo‘lmish o‘zbeklar aholining 75 foizini tashkil etishiga erisha borish kerak. Chunki respublika nufusining shuncha foizini o‘zbeklar tashkil etadilar, boshqa el va elat vakillarining bir joyga g‘uj bo‘lib olishi bir kunmas bir kun ayrim g‘alamislarning ig‘volari, qutqulari tufayli yomon oqibatlarga sabab bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Masalan, bu o‘rinda men (ilgari ham aytganimdek) Toshkent yoki Chirchiq, Samarqand yoki Zarafshon, Farg‘ona yoki Olmaliq shaharlaridagi korxonalarda bo‘shab qoladigan va yangi ish o‘rinlariga qishloqlarimizda beish yurgan yoshlarni jalb etishni, ularga kasb-hunar o‘rgatishni maqbul yo‘l deb bilaman. Xullas, bashorat qilishga o‘rganaylik, uzoqni ko‘zlab ish tutaylik. Mustaqillik degani — bu o‘zing uchun qayg‘ur, mustaqil fikrla degani hamdir.

Bu dunyo bir necha dunyolardan iborat. Har bir yirik xalqning o‘z dunyosi bor. Arab dunyosi, ingliz dunyosi, ispan dunyosi, slavyan dunyosi bo‘lganidek, turk dunyosi ham azaldan mavjud: Rumodan Yoqutistongacha, Qozondan Kushkagacha — juda ulkan hududda turk eli yashaydi. Biroq turk dunyosi boshqa dunyolarga qaraganda juda tarqoq. Bunga Turkiyada bo‘lak turk davlatlari uzoq yillar davomida arosatga tushib qolgani va hamon kattagina turk zamini mustamlaka holatida ekani ham sababdir. Biroq o‘tgan yili Turkiston jumhuriyatlari va Ozarbayjon istiqlolni qo‘lga kiritgani va boshqa turk ellarida ham milliy uyg‘onish boshlangani kishini quvontiradi. Jahon taraqqiyoti yaqin kelajakda Yer yuzida mustamlakalar va tutqun xalqlar qolmasligini ko‘rsatmoqda. Milliy uyg‘onish sur’atlari juda tez. Bundan 50 yil avval arab dunyosining asosiy qismi asoratda edi. Bugun arab dunyosi deyarli hur!

Turk dunyosidagi tarqoqlikka chek qo‘yishda matbuot, radio va oyinai jahonning o‘rni kattadir. Ayniqsa, butun turk dunyosi uchun yagona yozuv qabul qilinsa, o‘zaro yaqinlashish kuchayishi juda tezlashib ketishi turgan gap. Yozuv bu xalqni mustahkam bog‘lab turuvchi ma’naviy kamardir. Yozuvga ishi tushmagan, kunda yozmagan, o‘qimagan odam yo‘q. O‘zi istamagan holda ham yozuvga ko‘zi tushishi tabiiy holdir.

Shuni unutmaslik kerakki, kirill harfiga o‘tish tufayli ko‘rilgan ma’naviy zarardan ko‘ra sobiq SSR hududida yashovchi turk xalqlarining har biri uchun alohida-alohida alifbolar joriy etilgani ko‘proq zarar keltirdi. Agar bu hududda yashovchi barcha turk xalqlari uchun yagona nusxa kirill alifbosi qabul qilinganida turk millati bu qadar parokandalikka uchramagan, uning tushungan vakilidan «kimsan» deb so‘raganda hozirgidek «o‘zbekman», «qozoqman» demasdan, sira ikkilanmay «turk bo‘laman» derdi, deb o‘ylayman. Birgina kirillitsadan yigirmadan ortiq «kirillitsacha» yasab, turk xalqini bo‘lib tashladilar.

Ma’lumki, hozir lotin yoki arab yozuviga qaytish xususida gap ketyapti. Qaysi biriga o‘tishini kelajakning o‘zi ko‘rsatadi. Lekin qaysi biriga o‘tishimizdan qat’iy nazar barcha turk xalqlari uchun (shu jumladan, turkiyalik turklar uchun ham) yagona turk yozuvi joriy etilishi shart. Hozir, masalan, o‘zbek yozuvi ham, qozoq yozuvi ham kirillitsaga asoslangan bo‘lsa-da, uch-to‘rtta «yot» harf kiritilganda (markaz tomonidan atayin shunday qilingan), bu yozuvlar o‘rtasiga to‘siq qo‘yib qo‘yilgan. Shu tariqa o‘zbek alifbosi, qozoq alifbosi, qirg‘iz alifbosi va shu kabilar «yaratilgan». Natijada, toshkentlik gazetxon Olmaotada chiqqan gazetni o‘qiy olmaydi va aksincha ham xuddi shunday. Taklif qilardikki, yana yagona bir arab yoki lotin yozuvlaridan o‘nlab turkiy «yozuvcha»lar yaratmaylik. Barcha turk qardoshlar o‘zaro kelishib, yagona yozuvni yoqlab chiqaylik va qabul etaylik. Ana shundan keyin haqiqiy turk dunyosi vujudga kelishi tayin va aniq. Barcha turk o‘lkalari (Turkiya, Ozarbayjon, O‘zbekiston va boshqalar) hamda hamma turk xalqlari (Gagauz, ko‘ko‘g‘o‘z, bolqor, no‘g‘oy, uyg‘ur va boshqalar)ning vakillari qurultoy o‘tkazib, til va yozuv muammolarini hal etib olishlarini tezkor zamonning o‘zi taqozo qilmoqda.

Bu maqolada so‘nggi so‘zim shuki, O‘zbekiston Respublikasining qayerida o‘zbek (turkiy) tili qo‘llanilmayotgan ekan, o‘sha joyga hali istiqlol yetib bormabdi, deb hisoblayman.

Eng so‘nggi ma’lumotlarga qaraganda, Yer yuzida 30 milliondan ortiq o‘zbek (turkiy) tilida so‘zlashuvchi xalq yashaydi va shundan 13 million aholi (o‘z davlatida yashovchi xalq millat deyiladi, o‘zga davlat hududida yashovchi xalq aholi bo‘ladi) hozirgi O‘zbekiston Respublikasi doirasidan tashqarida qo‘shni jumhuriyatlarda Afg‘oniston, Xitoy, Pokiston, Hindiston, Eron, Turkiya, Saudiya Arabistoni, AQSh, Olmoniya, Rossiya va boshqa joylarda kun kechiradi. Bu hol jumhuriyat hududidan tashqarida yashovchi o‘zbek (turkiy) xalq muammolari va ularni yecha borish xususida O‘zbekiston Respublikasining dasturini tuzib, parlamentda tasdiqlatib olib ishga kirishishni taqozo etadi. Bu ham millatlik burchimizdir. «El» xalqaro o‘zbeklar (turkistonliklar) jamiyatining bir yarim yillik faoliyati — nima ishlar qilindi — xususida keng jamoatchilik ishtirokida davra suhbati o‘tkazilsa yaxshi bo‘lardi. «O‘zbek tili» jamiyati yillik faoliyatidan ham jamoatchilik voqif bo‘lishi lozim. Chunki mazkur muassasalar o‘zbek (turkiy) tilining holati va ravnaqi uchun bevosita va bilvosita mas’uldir.

Abduqahhor Ibrohimov

Ushbu maqola «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 1992 yil 16 oktyarbdagi 42-sonidan olindi.

Чарос Низомиддинова, «Газета» 2 702

Til o‘tmish, til bugun, til bu – istiqbol

Dunyoda inson zoti yaratilibdiki, bir-biri bilan gaplashadi, so‘zlashadi, o‘zaro muomalada bo‘ladi. Bunda tilning o‘rni beqiyos, albatta. Inson til orqali boshqa tirik jonzotlardan ongli ravishda farq qiladi. Dunyoda tillar ko‘p, lekin har bir xalq, har bir millat uchun o‘z tili qadrdon va sevimli, chunki shu tilda u bemalol muloqot qiladi, o‘z fikr-tuyg‘ularini bevosita erkin ifoda etadi.

O‘zbek xalqi qanchalik teran tarixga ega bo‘lsa, ona tilimiz ham shunchalik uzoq tarixga egadir. Asrlar davomida xalqimiz qanday kunlarni boshidan kechirgan bo‘lsa, tilimiz ham shunday kunlarni boshidan kechirdi. O‘zbek xalqi qadimgi davrlarda yashagan turkiy xalqlarning bir bo‘g‘ini hisoblangan. Prezidentimiz ta’biri bilan aytganda: “Turkiy tillarning katta oilasiga mansub bo‘lgan o‘zbek tilining tarixi xalqimizning ko‘p asrlik kechmishi, uning orzu-intilishlari, dardu armonlari, zafarlari va g‘alabalari bilan chambarchas bog‘liqdir”.

Haqiqatan ham til inson uchun berilgan buyuk ne’mat, u milliy madaniyatning ham muhim tarkibiy qismidir. U nafaqat aloqa quroli, balki inson shaxsini fazlu kamolga yetkazuvchi, uning xulqi-odobi, insoniy xislat va fazilatlari uyg‘unligini ta’minlovchi ibrat va tarbiya manbai hamdir. Zero, u xalqqa kuch-quvvat, ruhiy barkamollik bag‘ishlaydi. Bundan tashqari u inson faoliyatida borliqni bilish, fikr almashish, jamg‘arilgan bilimlarni avloddan-avlodga yetkazish vositasidir. Tilda millatning bor-yo‘g‘i, o‘y-fikri, dunyoqarashi, orzu-umidlari, Vatani, his-tuyg‘ulari aks etadi. Har bir til asrlar davomida rivojlanib, boyib boradi.

Darvoqe, jamiyat hayoti, inson kechinmalari naqadar rang-barang bo‘lsa, til ham shu qadar serjilodir. Til qanchalik serqirra bo‘lsa, boyisa, millat ma’naviyati ham shu qadar yuksaladi. Ona tiliga hurmat, avvalo, uning sofligini ta’minlashga intilish orqali yuzaga chiqadi. Til sofligi dolzarb masala sanaladi. Ayni kunda til mavzusi barchaning diqqat markazida. Tilimiz taqdiri va tarixi bilan qiziqqan har bir vatandoshimiz bu mavzuga qo‘l urmoqda. Chunki bunga majbur bo‘lyapmiz. Misli tilloga teng ona tilimiz qadrini bilmayapmiz. Ko‘cha-kuyda g‘aliz va o‘rinsiz qo‘llanilayotgan so‘z va iboralar odamning ta’birini xira qiladi.

1989-yili o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi amalda tilimiz ravnaqi uchun butunlay yangi davrni boshlab berdi. Mana qariyb 30 yildan oshdi. Uzoq o‘tmish tarix uchun bu dengizdan tomchidek gap. Lekin o‘tmishga nazar soladigan bo‘lsak, ne-ne ulamolar, ilmiy xodimlar, fan arboblari o‘z ona tili bo‘la turib ilmiy ishlarini rus tilida himoya qilganliklari, darsliklarda ham o‘sha vaqtlarda deyarli ko‘pchilik atamalarning boshqa tillarda ifodalanishi juda achinarli holat, albatta. Vaholanki, biz haligacha ona tilimizning ichki imkoniyatlaridan, adabiy tilimizning tuganmas bebaho boyligidan to‘liq foydalanayotganimiz yo‘q. Shu asnoda “Nega ko‘cha qoidalarini buzganlarga xushtak chalinadi-yu, nega o‘z tilimizni buzib gapirayotganlarga xushtak chalinmaydi” degan purma’no gaplar ko‘nglingdan o‘tadi. Demak, biz shunday yoshlarga befarq bo‘lmasdan ularni to‘g‘ri va ravon gapirishga, tilimizga nisbatan beodoblik qilmaslikka undashimiz zarur. Shu bois ona tilimizning sofligini saqlash uchun nimalarga e’tibor berishimiz kerak?

Birinchidan, ijtimoiy sohalardagi ko‘plab atamalarni o‘zbekchalashtirish, yangi atamalarga mos muqobil so‘zlarni topish, sheva so‘zlarini o‘rganishni takomillashtirish, tilimiz sofligini ta’minlash uchun zaruriy choralarni ko‘rishimiz kerak. Shuningdek, dars mobaynida har bir mavzuni o‘rgatish mobaynida oddiygina misollar bilan chegaralanib qolmasdan, balki nasihatomuz gaplardan ham keng foydalanganimiz ma’qul. Chunki til ta’limi orqali nafaqat ta’lim, balki tarbiya ham berishimiz kerak. Qisqacha qilib aytganda “Ahmad maktabga bordi” yoki “Ahmad maktabdan qaytdi” kabi misollar o‘rniga xalq maqollari, ibratli so‘zlaridan ham unumli foydalansak tilimizning rivoji uchun o‘z hissamizni qo‘shgan bo‘lar edik.

Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, o‘tmish tariximizda tilimiz ham bir qancha qiyinchiliklarni o‘tkazdi. Keyinchalik mustaqillikni qo‘lga kiritgach, tilimizga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Ayniqsa, lotin yozuviga asoslangan o‘zbek ailfbosini qabul qilishimiz har qanday rivojlanishga asos bo‘la oladi, chunki bu yozuv ko‘pchilik rivojlangan mamlakatlar uchun ham qulay va bizning ham boshqa tillarni yaxshi o‘zlashtirib tez va to‘g‘ri o‘qishimiz uchun qulaydir. Shuningdek, biz qanchadan-qancha ulug‘ bobolarimizning ilmiy meroslarini, ma’naviy meros hisoblanmish hikmat durdonalarini, badiiy asarlarini, tarixiy-memuarlarini o‘z ona tilimizda sevib mutolaa qilyapmiz. Qolaversa, bu ma’naviy meroslarimizni o‘z ona tilimizning qanchalik teran boy tarixga ega ekanligini namoyon qilish uchun ularni boshqa tillarga tarjima qilib o‘zligimizni namoyon qilmoqdamiz. Bu bilan biz jahonda faqatgina tabiiy yoki qazilma boyliklarimiz bilangina emas, balki ma’naviy jihatdan ham boy ekanligimizni dunyoga tanitmoqdamiz. Bittagina “Assalomu alaykum” so‘zining o‘zi bizning O‘zbekistonlik ekanligimizdan darak bermayaptimi? Bu borada qaysidir chet elik madaniyatshunos olimning bitta fikrlari esimga tushib ketdi, ya’ni: “Shu o‘zbek xalqining boshiga do‘ppisi yarashib, bir qo‘li ko‘ksida, bir qo‘lida choy uzatib tabassum bilan “Assalomu alaykum” degan soz‘larini umrim bo‘yi yiqqan madaniyatlarimga almashishga roziman” degan ekanlar. Ona tilimizning shirinligi, xushmuomalaligi, ko‘rkamligi, ma’naviyatimiz ko‘zgusida oz‘ aksini topayapti desak mubolag‘a emas.

Darhaqiqat, o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganligi o‘zbek xalqining siyosiy va madaniy hayotida eng yirik voqealardan biri bo‘ldi. Endilikda biz qanchadan-qancha ulug‘ bobolarimiz ilmiy meroslarini, ma’naviy meros hisoblanmish hikmat durdonalarini, badiiy asarlarini, tarixiy memuar asarlarini o‘z ona tilimizda sevib mutolaa qilayapmiz. Ayni damda davlatimizning muhim hujjatlari ham shu tilda yozilmoqda. Ona tilimiz davlatlararo muloqotlarda, dunyoning nufuzli minbarlarida, xalqaro anjumanlarda ham keng qo‘llanmoqda. Hatto Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ham BMT Bosh Assambleyasining 75-sessiyasida davlat tilida nutq so‘zlashi tilimizning yanada yuksakligi, ona tilimizga bo‘lgan e’tibori va hurmati ramzidir. Tilimizning millatimiz ruhi ekanligini yana bir karra dunyo miqyosiga isbotladi.

Xulosa qilib aytganda, ona tilini sevish ham vatanparvarlik belgisi, ajdodlar ruhiga hurmat ramzidir. O‘z tilini hurmat qilgan xalq o‘zligini, o‘z g‘ururini asrab-avaylagan bo‘ladi. Ona tiliga muhabbat har bir so‘zning ma’nosini chuqur anglagan holda ishlatish, uni yaxshi bilish, asrab-avaylash kabi fazilatlarda namoyon bo‘ladi. Shunday ekan, biz, ayniqsa o‘zbek tili o‘qituvchilari tilimizning beqiyosligini, rang-barangligini, kelgusi avlodga teran yetkazishimiz muqaddas burchimiz ekanligini aslo unutmasligimiz kerak. Zero, davlat tili birligimiz, borligimiz ramzidir. Shuningdek, ayni damda yoshlarimiz ongiga milliy g‘urur va nafosatni yuksaklarga ko‘tarishni mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy jihatdan taraqqiy etishi, xalqaro obro‘-e’tiborining yuksalishi uchun ona tilimizni yanada boyitish, uni puxta egallashimizga ham ko‘p jihatdan bog‘liq ekanligini takror va takror uqtirishimiz zarur. Ana shunda yosh avlod qalbida tilimizga yanada mehr oshadi, kelajakda ular o‘z ma’naviy barkamolligini ko‘rsata olishi, shubhasizdir.

Kamshat Baymenova,

Berdaq nomidagi QDU
O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi assistenti

O‘zbek ziyolilari rus tiliga davlat tili maqomi berish tashabbusi bilan chiqdi

Rossiya Tashqi ishlar vaziri Sergey Lavrovning 2 may kuni O‘zbekistonga qilgan rasmiy tashrif arafasida 20 ga yaqin o‘zbekistonlik rus tilli ziyoli rus tiliga rasmiy maqom berish taklifi bilan chiqdi.

Oralarida Xalq artistlari¸ taniqli rassom va kinochilar bo‘lgan tashabbuschilar taklifi Kreml propagandasining tarkibiy qismi ko‘rilgan nashrda e’lon qilindi.

Ozodlikning aniqlashicha, bu tashabbus “Rossotrudnichestvo” Federal agentligi moliyaviy ko‘magi asosida faoliyat yuritadigan Toshkentdagi rus madaniyat markazining 25 yilligiga bag‘ishlangan tantanada muhokama qilingan¸ imzo to‘plash vazifasini jurnalist A’lo Xodjaev o‘z zimmasiga olgan.

Taklif o‘zbek ommaviy axborot vositasi sifatida rasmiy ro‘yxatdan o‘tgan, lekin O‘zbekistonda Rossiya manfaatlarini targ‘ib qilib keladigan Vesti saytida e’lon qilindi.

O‘zbekistonlik jurnalist Sardor Salimning Ozodlikka aytishicha¸ maqola chop qilingan kuni faqat uchta “ziyoli”ning imzosi bo‘lgan:

– Maqola chiqqan kuni professor Yusuf Abdullaev, jurnalist Muyassar Maqsudova va yurist Sayyora Xodjaevaning fikri sifatida berilgan. Keyinroq Xalq artistlar va boshqa san’atkorlar qo‘shildi. Internetning o‘zbek segmenti bu taklifga qarshi fikr bildirgani ortidan Sayyora Xodjaevaning imzosi g‘oyib bo‘ldi¸ deydi suhbatdosh.

Ozodlik O‘zbekiston hukumatiga taklif bilan chiqqan bu tashabbuschilardan ayrimlari bilan suhbatlashdi. Taniqli multiplikator Nozim To‘laxo‘jaev¸ SSSR xalq artisti Bernora Qorieva Ozodik bilan suhbatda “o‘zbek millatining madaniy-marifiy rivojida shakllantiruvchi rol o‘ynagan rus tiliga rasmiy maqom berilishi adolat tantanasi” bo‘lajagini urg‘uladi.

“Bizni odam qilgan ruslarga rahmat aytmasak¸ xudo uradi”

Taniqli balerina¸ SSSR xalq artisti Bernora Qorieva Ozodlik bilan 3 may kungi suhbatda “rus tiliga davlat maqomi berilishi bizni yetishtirgan Sovet Ittifoqi va bu ittifoq o‘zagini tashkil qilgan ulug‘ rus xalqiga ehtirom ko‘rsatish bo‘ladi” deb aytdi.

– Men O‘zbekiston Bosh vaziri Aripovning Georgiy lentasiga qarshi urush ochaman¸ deb aytganini eshitib jahlga minib turuvdim. Qarasam¸ ertasiga Mirziyoev Georgiy lentasini tarqatamiz¸ deb turibdi. Bu tuturiqsiz rahbarlarning qaysi gapiga ishonaylik¸ deb tursam A’lo Maksumovich (jurnalist A’lo Xodjaev ) telefon qilib qoldi. “Lavrov kelayapti mana¸ shu tashrif oldidan rus tiliga davlat tili maqomini berish talabini kiritdik¸ siz ham imzo qo‘ying”¸ dedi. “Albatta”¸ dedim. Chunki men o‘zbekcha bilmayman. 80 ga kirganimda nega bu tilni o‘rganishim kerak? Aptekaga borsam, dori quti ustiga o‘zbekcha yozishibdi. Men ruscha yozilishini xohlayman. Agar rus tili davlat tili qilinsa¸ bizni odam qilgan rus xalqiga rahmat aytganimiz bo‘ladi. Agar rahmat aytmasak¸ bizni xudo uradi (bu gapni Qorieva o‘zbekcha aytdi – tahr.)Aripovni va Mirziyoevni ham Sovet Ittifoqi yetishtirib¸ o‘qitib¸ odam qilgan¸ dedi Ozodlik bilan suhbatda taniqli balerina.

O‘zbekiston hukumatining sukuti – rozilik alomati

O‘zbekistonlik jurnalist Sardor Salimning Ozodlikka aytishicha¸ “bu taklif urug‘i unumdor tuproqqa tushgan”. Ayni paytda bu suhbatdosh taklif O‘zbekiston rahbariyatidan chiqqan degan gapga ishonmasligini aytadi.

Uzoq yillar O‘zbekiston prezidenti matbuot kotibi bo‘lib ishlagan taniqli yozuvchi Murod Muhammad Do‘st Facebook sahifasida rus tilini davlat tili qilish taklifi tepa imosiga ko‘ra boshlanganini taxmin qildi.

“E’tibor bersangiz, o‘ris tilini qayta kuchga keltirmoqchi bo‘lganlar soni avval uchta edi, ortidan yana yigirmatasi chiqdi. Ularning ich-ichlarida o‘risparast ekani aniq, lekin tashabbus o‘zlaridan chiqqaniga shubha bor. Agar teparoqdan imdod bo‘lmasa, o‘zlari yurak botinib saza chiqarolmagan bo‘lardi. Ayonki, bu – UYuShTIRILGAN tashabbus. Ortida kimlar turganini faqat gumon qilish mumkin. “Tashabbus” ortidan rasmiyroq javob chiqishi bilan ularni aniq-taniq bilib olamiz”¸ deya ta’kidlagan yozuvchi “tashqi siyosat birgina davlat manfaatiga butkul bog‘liq bo‘lmasligi kerakligini uqtiradi.

“Siyosatda begonalarga qulluq qilish ayb sanalmaydi. Lekin bu – qulliq qilish degani emas. O‘zbekona g‘ururi bor odam hech qachon aslini unutgan uchta yoki yigirma uchta odamning qutqusiga uchmaydi. Mayli, bunaqalar mingta, o‘n mingta, boringki, yuz minggta ham bo‘lsin. O‘zbekiston – katta el. Odamlarning ko‘ngli keng, ayrim yurtdoshlarning begonaparast ekanini yuzlariga solmasligi ham mumkin. Lekin irkit uslublarda to‘qilgan soxta tashabbuslarni yaqin yoki uzoq kelajakda nedir siyosiy o‘yinlar uchun dastak etishni mo‘ljal qilayotgan arboblar (agar oramizda millat yuziga oyoq qo‘yishdan cho‘chimaydigan shunday kimsalar topilsa) qattiq yanglishadi”¸ deya yozdi yozuvchi.

Shu bilan birga bu “tashabbus”ning aks-sadosi haqida ham yozgan taniqli yozuvchi:

“Milliy g‘urur bilan o‘ynashib bo‘lmaydi. Kimlargadir shunchaki ivirsiq va sassiz olomon bo‘lib ko‘rinayotgan odamlar bir-ikki kunda oriyatli xalqqa aylanib, o‘zbek tilining baland ohanglarini namoyish etishi ham mumkin”, deb ogohlantirdi.

O‘zbekiston “Rossiya va rus tilisiz” yashay olmaydimi?

Ozodlik suhbatlashgan ziyolilar rus tili orqali o‘zbek millati nafaqat buyuk rus madaniyati, balki jahon madaniyati va ilm-fani bilan tanishgani va o‘zbek olimlari va adiblari rus tili orqali dunyoga tanitilgani hamda dunyoni taniganligini iddao qilishdi.

Bernora Qorieva esa rus yozuvchisi Ivan Turgenevdan iqtibos keltirib¸. “Rossiya bizlarsiz yashay oladi¸ ammo hech qaysimiz ruslarsiz yashay olmaymiz” ¸ deydi. Qorieva nazarida¸ O‘zbekistonning 33 millon aholisi Rossiya davlati bo‘lmasa “tarix sahnasidan yo‘q bo‘lishga mahkum”.

O‘zbekistonni xalqaro ko‘rgazmalarda tamsil qiladigan sanoqli rassomlardan biri Vyacheslav Oxunov Ozodlik bilan suhbatda rus tilini davlat tili qilmoqchi bo‘lganlarni “bo‘yniga sobiq SSSR sog‘inchi deb atalgan toshni osib¸ Putin Rossiyasi botqog‘iga cho‘kayotgan johillar” deb atadi:

– Ular o‘tmish bilan yashashadi. Bugungi kun yoki kelajak ularni o‘ylantirmaydi. Chunki ular sovet paytida parvarishlangan qatlam. Ular shu parvarishni sog‘inib¸ Kreml o‘yinlariga qo‘g‘irchoq bo‘lishmoqda. Ular aytganidek¸ Rossiya madaniyat markazi emas. Madaniyat markazi bu London¸ Madrid, Vena, Parij va Berlin. Agar madaniyatga oshno bo‘lmoqchi bo‘lsak¸ rus tili emas¸ ingliz¸ nemis va ispan tilini o‘rganaylik. Hech kim rus tilida gaplashmang¸ demadi sizga. Lekin O‘zbekistonda davlat tili – o‘zbek tili. Hujjat va qonunlar davlat tilida yozilishi shart. Angliyada ingliz¸ Fransiyada fransuz¸ Ukrainada ukrain tilida yoziladi. Bu oddiy holatni tushunmagan odamni ziyoli deb aytishga tilim bormaydi¸ deydi rassom Vyacheslav Oxunov.

Gorbachev sovg‘asi

O‘zbekistonda Mixail Gorbachyov boshlab bergan oshkoralik siyosati tufayli millat o‘z davlat tilini belgilash huquqiga ega bo‘lgan edi.

1989 yil 21 oktabrda O‘zbekiston Oliy Soveti tomonidan O‘zbekistonda davlat tili haqidagi qonun qabul qilingan edi.

“Davlat tili to‘g‘risida”gi qonun matbuotda qizg‘in muhokamalarga sabab bo‘ldi. Ko‘pchilik ziyolilar o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishini qo‘llab-quvvatlagan edi.

Ayni paytda¸ oradan 30 yil o‘tib ham o‘zbek tilining davlat tili maqomi darajasiga ko‘tarilmagani e’tirozlarga sabab bo‘lib kelmoqda.

Mavzu: O‘zbek Tilining imlo qoidalari va Soha egalarining savodxonligi 204-mg‘ guruh talabasi Madaminov Izzatbek

Mavzu:O‘zbek Tilining imlo qoidalari va Soha egalarining savodxonligi

204-MG‘ guruh talabasi Madaminov Izzatbek

Reja:

O’zbek tilining yangi imlo qoidalari
Harflar imlosi
Asos va qo‘shimchalar imlosi
Qo‘shib yozish. Ajratib yozish. Chiziqcha bilan yozish
Bosh harflar imlosi. Ko‘chirish qoidalari

O‘ZBEK TILINING YANGI IMLO QOIDALARI Yozuv har bir xalqning ma’naviy boyligi, yuksak madaniyatga erishganligining o‘ziga xos ko‘rinishi sanaladi. So‘zlarning yozilishidagi barqarorlik, qat’iylik millatni yakdillikka, ma’naviy jipslikka yetaklaydi. Shu ma’noda har bir xalq o‘z tilining imlo qoidalarini ishlab chiqadi, uni amaliyotga tatbiq etadi.

Kirill yozuviga asoslangan imlo qoidalarimiz

Harflar imlosi:
unlilar imlosi (1—7-bandlar);
undoshlar imlosi (8—32-bandlar).
Asos va qo‘shimchalar imlosi (33—37-bandlar).
Qo‘shib yozish (38–50-bandlar).
Chiziqcha bilan yozish (51—56-bandlar).
Ajratib yozish (57—56-bandlar).
Bosh harflar imlosi (66—74-bandlar).
Ko‘chirish qoidalari (75—82-bandlar).

1. Aa harfi:1) aka, alanga, aloqa, og‘a; sentabr, noyabr kabi so‘zlarda old qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi;2) bahor, zamon; savol, gavda; vasvasa kabi so‘zlarning oldingi bo‘g‘inida, vaqt, vahm kabi so‘zlarda a aytiladi va yoziladi.2. Oo harfi:1) ona, omon, quyosh, fido, baho, xola, lotin; mukofot, mahorat kabi so‘zlarda orqa qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi;2) boks, poyezd, tonna, talon; agronom, mikrofon; direktor, termos kabi o‘zlashma so‘zlardagi unlini ifodalash uchun yoziladi.3. Ii harfi:1) ish, iz, qil; xirmon, ilhom, ikki, ixtisos, shoyi, tulki; volida, piramida; bilan, biroq, sira, qishloq, chiroq kabi so‘zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi;2) o‘tin, o‘rik, bo‘lim kabi oldingi bo‘g‘inida o‘ unlisi keladigan so‘zlarning keyingi bo‘g‘inida i aytiladi va yoziladi.

4. Uu harfi:1) uy, kun; buzoq, buloq, Buxoro; butun, uchuq, usul, yulduz; mafkura; ko‘zgu, uyqu; aluminiy, yubiley kabi so‘zlarda orqa qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi;2) qovun, sovun, tovush, yovuz, qirg‘ovul, chirmovuq kabi so‘zlarning oldingi bo‘g‘inida o unlisi kelsa, keyingi yopiq bo‘g‘in boshidagi v undoshidan keyin u aytiladi va yoziladi.5. O‘o‘ harfi o‘t, o‘q, o‘zbek, o‘simlik, do‘ppi; bo‘tako‘z, semizo‘t, gulko‘rpa, noo‘rin kabi so‘zlarda orqa qator o‘rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi.6. Ee harfi ekin, esla, evara, ekran, eksport; kel, zehn; kecha, behi; telefon, teatr; poyezd, atelye; e’lon, ne’mat, she’r kabi so‘zlarda old qator o‘rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi.
7. Yonma-yon keladigan unlilar imlosi:1) unlilar orasiga ba’zan y undoshi qo‘shib aytilsa ham, yozilmaydi: a) ia: material, milliard, radiator; tabiat, shariat kabi;b) io: biologiya, million, stadion, radio kabi;d) ai: mozaika, ukrain, said, maishat kabi;e) oi: alkoloid, ellipsoid, doim, shoir, oila kabi;f) ea: teatr, okean, laureat kabi;2) ae, oe unlilar so‘z ichida kelganda ikkinchi unli y aytilsa ham, asliga muvofiq e yoziladi: aerostat, poema kabi.Boshqa hollarda yonma-yon kelgan unlilar odatda aynan aytiladi va yoziladi: manfaat, kauchuk, aorta, saodat, burjua, shuaro, inshoot, sanoat, vakuum, muammo, matbuot, tabiiy, rioya va boshqalar.
UNDOSHLAR IMLOSI. Bb harfi:1) bobo, bahor, bir, majbur, zarb kabi so‘zlarda jarangli portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi;2) kitob, yuzlab, kelib kabi so‘zlar oxirida p aytilsa ham, b yoziladi; 3) qibla, tobla kabi so‘zlarda ba’zan v aytilsa ham, b yoziladi.9. Pp harfi paxta, pichoq, opa, tepa, tup, yop kabi so‘zlarda jarangsiz portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi.10. Vv harfi:1) ov, suv, kuyov; ovoz, savol; volida, vatan kabi so‘zlarda ovozdor sirg‘aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi;2) avtobus, avtomat kabi o‘zlashma so‘zlarda v ba’zan f aytilsa ham, v yoziladi.11. Ff harfi:1) fan, fe’l, futbol, fizika; asfalt, juft; insof, isrof kabi so‘zlarda jarangsiz sirg‘aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi;2) fasl, fayz, Fotima, fursat kabi so‘zlarda f tovushi ba’zan p aytilsa ham, asliga muvofiq f yoziladi.
12. Mm harfi moy, muborak, tomon, ilhom kabi so‘zlarda ovozdor lab-lab burun undoshini ifodalash uchun yoziladi.13. Dd harfi:1) dala, odat, bunyod, modda, jiddiy kabi so‘zlarda til oldi jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi;2) odob, savod, marvarid; zavod, pud, sud; badqovoq, badxo‘r kabi so‘zlarda t aytilsa ham, d yoziladi.14. Tt harfi tong, tun; butun, o‘tin, o‘t, kut kabi so‘zlarda ti1 oldi jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.15. Zz harfi:1) zar, zamon; toza, o‘zbek; yoz, g‘oz kabi so‘zlarda til oldi jarangli sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi;2) iztirob, izquvar, bo‘zchi, tuzsiz kabi so‘zlarda jarangsiz undoshdan oldin s aytilsa ham, z yoziladi.
16. Ss harfi sog‘, somon, oson, asos, olmos kabi so‘zlarda til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.17. Sh sh harflar birikmasi shahar, shisha, shodlik; ishq, pishiq; bosh, tosh kabi so‘zlarda til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.S h harflari ikki tovushni ifodalasa, ular orasiga tutuq (‘) belgisi qo‘yiladi: Is’hoq, as’hob kabi.18. Jj harfi:1) jon, jahon, jiyda, tijorat; rivoj, vaj kabi so‘zlarda til oldi jarangli qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziladi;2) jurnal, projektor; gijda, ajdar, tiraj kabi o‘zlashma so‘zlarda til oldi jarangli sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.19. Ch ch harflar birikmasi choy, chevar, chiroyli, chaman; achchiq, uchun, bichiqchi; kuch, kech kabi so‘zlarda til oldi jarangsiz qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziladi.20. Rr harfi rahmat, rohat, orom, doira, bor, diyor kabi so‘zlarda til oldi ovozdor titroq undoshni ifodalash uchun yoziladi.
21. Ll harfi lola, loyiq, la’l; iloj, mahal kabi so‘zlarda sirg‘aluvchi ovozdor yon undoshni ifodalash uchun yoziladi.22. Nn harfi:1) non, nomus; ona, tana; bilan, tomon kabi so‘zlarda til oldi ovozdor burun undoshini ifodalash uchun yoziladi;2) shanba, yonbosh, jonbozlik; yonma-yon, ko‘rinmaslik kabi so‘zlarda n tovushi ba’zan m aytilsa ham, n yoziladi.23. Gg harfi gul, go‘zal; ega, gugurt; teg, eg kabi so‘zlarda til orqa jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.24. Kk harfi ko‘l, ko‘ylak; uka, moki; tok, bilak kabi so‘zlarda ti1 orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.25. Yy harfi yo‘l, yigit, yetti, yaxshi, yoz, yulduz; tuya, dunyo, tayyor; soy, tuy kabi so‘zlarda til o‘rta sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.
26. Ng ng harflar birikmasi yangi, ko‘ngil, dengiz, singil, keling, bordingiz; tong, ming, teng kabi so‘zlarda ti1 orqa ovozdor burun tovushini ifodalash uchun yoziladi.27. Qq harfi qizil, qimiz, qirq, haqiqiy, aql kabi so‘zlarda chuqur til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.28. G‘g‘ harfi g‘oz, bag‘ir , tog‘ kabi so‘zlarda chuqur til orqa jarangli sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.29. Xx harfi xabar, xo‘roz, xohish, xushnud, baxt, axborot, mix kabi so‘zlarda chuqur til orqa jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.30. Hh harfi hosil, hamma, bahor; isloh, nikoh kabi so‘zlarda jarangsiz sirg‘aluvchi bo‘g‘iz undoshini ifodalash uchun yoziladi.31. Yonma-yon keladigan undoshlarning imlosi:1) baland, Samarqand, poyezd; do‘st, artist, g‘isht kabi so‘zlarda d, t tovushi ba’zan aytilmasa ham, yoziladi;2) metall, kilogramm, kilovatt, kongress kabi o‘zlashma so‘zlar oxirida bir undosh aytilsa ham, ikki harf yoziladi. Lekin bunday so‘zlarga xuddi shu tovush bilan boshlanadigan qism qo‘shilsa, so‘z oxiridagi bir harf yozilmaydi: metall+lar= metallar, kilogramm+mi=kilogrammi kabi.32. ‘ – tutuq belgisi:1) a’lo, ba’zan, ma’yus, ta’zim; ra’y, ta’b; e’lon, e’tibor, e’tiqod, me’mor, ne’mat, she’r, fe’l; Nu’mon, shu’la kabi o‘zlashma so‘zlarda unlidan keyin shu unli tovushning cho‘ziqroq aytilishini ifodalash uchun qo‘yiladi; mo‘jiza, mo‘tadil, mo‘tabar kabi so‘zlarda o‘ unlisi cho‘ziqroq aytilsa ham, tutuq belgisi qo‘yilmaydi;2) in’om, san’at, qat’iy, mas’ul kabi o‘zlashma so‘zlarda unlidan oldin shu unli oldingi undosh tovushdan ajratib aytilishini ifodalash uchun qo‘yiladi.
ASOS VA QO‘SHIMCHALAR IMLOSI33. Qo‘shimcha qo‘shilishi bilan so‘z oxiridagi unli o‘zgaradi:1) a unlisi bilan tugagan fe’llarga -v, -q, -qi qo‘shimchasi qo‘shilganda a unlisi o aytiladi va shunday yoziladi: sayla-saylov, sina-sinov, aya-ayovsiz; so‘ra-so‘roq, bo‘ya-bo‘yoq; o‘yna-o‘ynoqi, sayra-sayroqi kabi;2) i unlisi bilan tugagan ko‘pchilik fe’llarga -v, -q qo‘shimchasi qo‘shilganda bu unli u aytiladi va shunday yoziladi: o‘qi – o‘quvchi, qazi – qazuvchi, sovi – sovuq kabi. Lekin i unlisi bilan tugagan ayrim fe’llarga -q qo‘shimchasi qo‘shilganda bu unli i aytiladi va shunday yoziladi: og‘ri-og‘riq, qavi-qaviq kabi.Eslatma:1) undosh bilan tugagan barcha fe’llarga -uv qo‘shiladi: ol – oluv, yoz – yozuv kabi;2) undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor fe’lga -uq qo‘shiladi: uz – uzuq, yut – yutuq kabi.Lekin uyushiq, burushiq, uchuriq (shuningdek, bulduriq) kabi so‘zlarning uchinchi bo‘g‘inida i aytiladi va shunday yoziladi.34. k, q undoshi bilan tugagan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarga, shuningdek, bek, yo‘q kabi ayrim bir bo‘g‘inli so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda k undoshi g undoshiga, q undoshi g‘ undoshiga aylanadi va shunday yoziladi: tilak – tilaging, yurak–yuragim, kubok–kubogi, bek-begi; tayoq–tayog‘i, qo‘shiq–qo‘shig‘i, yaxshiroq-yaxshirog‘i, yo‘q-yo‘g‘i kabi. Lekin ko‘p bo‘g‘inli o‘zlashma so‘zlarga, bir bo‘g‘inli ko‘pchilik so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda k, q tovushi aslicha aytiladi va yoziladi: ishtirok – ishtiroki, ocherk – ocherki, erk – erki, huquq –huquqim, ravnaq – ravnaqi, yuq – yuqi kabi.
35. Quyidagi qo‘shimchalar qo‘shilishi bilan so‘zning tarkibida tovush tushadi yoki ortadi:1) o‘rin, qorin, burun, o‘g‘il, bo‘yin, ko‘ngil kabi ba’zi so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda, qayir, ayir kabi fe’llarga nisbat shaklini yasovchi -il qo‘shimchasi qo‘shilganda, ikki, olti, yetti so‘zlariga -ov, -ala qo‘shimchalari qo‘shilganda ikkinchi bo‘g‘indagi unli aytilmaydi va yozilmaydi: o‘rin–o‘rnim, qorin–qorni, burun– burning, o‘gil–o‘g‘ling, ko‘ngil–ko‘ngli, yarim–yarmi; qayir– qayril, ulug‘– ulg‘ay, sariq–sarg‘ay, ikki–ikkov, ikki–ikkala, yetti–yettov kabi;2) u, bu, shu, o‘sha olmoshlariga -da, -dan, -day, -dagi, -da, -gach, -cha qo‘shimchalari qo‘shilganda n tovushi qo‘shib aytiladi va shunday yoziladi: unda, bunday, shunda, o‘shancha kabi; bu olmoshlarga egalik qo‘shimchalari quyidagicha qo‘shiladi: buningiz, o‘shanisi kabi;3) o, o‘, u, e unlilari bilan tugaydigan so‘zlarga egalik qo‘shimchalari quyidagicha qo‘shiladi:a) ko‘pchilik so‘zlarga egalik qo‘shimchalari -m, -ng, -si; -miz, -ngiz, -si (yoki-lari) shaklida tovush orttirmay qo‘shiladi: bobom, bobong, bobosi; bobomiz, bobongiz, bobosi (yoki bobolari); orzum, orzung, orzusi; orzumiz, orzungiz, orzusi kabi;b) parvo, obro‘, mavqe, mavzu, avzo so‘zlariga I, II shaxs egalik qo‘shimchalari qo‘shilganda bir y tovushi qo‘shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying; parvoyimiz, parvoyingiz; obro‘yim, obro‘ying; obro‘yimiz, obro‘yingiz kabi; III shaxs egalik qo‘shimchasi parvo, avzo, obro‘, mavqe so‘zlariga -yi shaklida, xudo, mavzu so‘zlariga esa -si shaklida qo‘shiladi: avzoyi, mavzusi kabi (dohiy kabi y undoshi bilan tugagan so‘zga ham III shaxsda -si qo‘shiladi: dohiysi kabi);4) men, sen olmoshlariga -ni, -ning, -niki qo‘shimchalari qo‘shilganda qo‘shimchadagi n tovushi aytilmaydi va yozilmaydi: meni, mening, meniki; seni, sening, seniki kabi.36. Quyidagi qo‘shimchalaming birinchi tovushi ikki xiI aytilsa ham, bir xil yoziladi:1) -bon, -boz qo‘shimchalari ba’zan -von, -voz aytilsa ham, hamma vaqt -bon, -boz yoziladi: darvozabon, masxaraboz kabi.Lekin -vachcha qo‘shimchasi hamma vaqt shunday aytiladi va yoziladi: amakivachcha, xolavachcha kabi;2) o‘rin kelishigi va chiqish kelishigi qo‘shimchasining, o‘tgan zamon yasovchisi va III shaxs ko‘rsatkichi -di qo‘shimchasining boshidagi undosh ba’zan t aytilsa ham, hamma vaqt d yoziladi: ishda, misdan, ketdi, kelmabdi kabi.
37. Quyidagi qo‘shimchalarning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va shunday yoziladi:1) taqlid so‘zlardan fe’l yasovchi -ilia (chirilla, taqilla) qo‘shimchasi so‘z tarkibida v yoki u tovushi bo‘lganda -ulla aytiladi va shunday yoziladi: shovulla, lovulla, gurulla kabi;2) nisbat shaklini yasovchi -dir qo‘shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bo‘g‘inli so‘zlarga (kel so‘zidan boshqa), shuningdek, z undoshi bilan tugagan orttirma nisbat yasovchisidan keyin qo‘shiladi: quvdir, egdir, kuldir, yondir; o‘tkazdir, tomizdir kabi. Qolgan barcha hollarda bu qo‘shimcha -tir aytiladi va shunday yoziladi: tiktir, kestir, uyaltir, chaqirtir kabi;3) jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga, chegara bildiruvchi -gacha, ravishdosh shaklini yasovchi -gach, -guncha, -gani, -gudek, sifatdosh shaklini yasovchi -gan, buyruq maylining II shaxs ko‘rsatkichi -gin, shuningdek, -gina qo‘shimchasi uch xil aytiladi va shunday yoziladi:a) k undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda bu qo‘shimchalarning bosh tovushi k aytiladi va shunday yoziladi: tokka, yo‘lakkacha, ko‘nikkach, zerikkuncha, to‘kkani, kechikkudek, bukkan, ekkin, kichikkina kabi;b) q undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda bu qo‘shimchalarning bosh tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqacha, yoqqach, chiqquncha, chiniqqani, qo‘rqqudek, achchiqqina kabi;d) qolgan barcha hollarda, so‘z qanday tovush bilan tugashidan va bu qo‘shimchalarning bosh tovushi k yoki q aytilishidan qat’i nazar, g yoziladi: bargga, pedagogga, bug‘ga, sog‘ga, og‘gan, sig‘guncha kabi.
QO‘SHIB YOZISH38. Xona, noma, poya, bop, xush, ham, baxsh, kam, umum, rang, mijoz, sifat, talab kabi so‘zlar yordamida yasalgan qo‘shma ot va qo‘shma sifatlar qo‘shib yoziladi: qabulxona, tabriknoma, taklifnoma, bedapoya, ommabop, xushxabar, hamsuhbat, orombaxsh, kamquvvat, bug‘doyrang, umumxalq, sovuqmijoz, devsifat, suvtalab kabi.39. -(a) r (inkori -mas) qo‘shimchasi bilan tugaydigan qo‘shma ot va qo‘shma sifatlar qo‘shib yoziladi: o‘rinbosar, otboqar, cho‘lquvar, ishyoqmas, qushqo‘nmas kabi.40. Takror taqlid so‘zlarga qo‘shimcha qo‘shish bilan yasalgan ot va fe’llar qo‘shib yoziladi: pirpirak (pir-pir+ak), hayhayla (hay-hay+la), gijgijla (gij-gij+la) kabi.41. Narsani (predmetni) boshqa biror narsaga nisbatlash (qiyoslash), o‘xshatish yo‘li bilan bildiruvchi qo‘shma ot va qo‘shma sifatIar qo‘shib yoziladi: karnaygul, qo‘ziqorin, otquloq, oybolta, devqomat, sheryurak, bodomqovoq, qirg‘iyko‘z kabi.42. Narsani uning rangi, mazasi, o‘zidagi biror narsasi va shu kabi belgilari asosida bildiruvchi qo‘shma otlar qo‘shib yoziladi: olaqarg‘a, qizilishton, achchiqtosh, mingoyoq kabi.43. Narsaning biror maqsad, ish uchun mo‘ljallanganligini bildiruvchi qo‘shma otlar qo‘shib yoziladi: kirsovun, qiymataxta, tokqaychi, oshrayhon, molqo‘ra, nosqovoq, ko‘zoynak kabi.44. Narsani joyga nisbat berish asosida bildiruvchi qo‘shma otlar qo‘shib yoziladi: tog‘olcha, cho‘lyalpiz, suvilon, qashqargul kabi.45. Marosim, afsona kabilarni bildiruvchi qo‘shma otlar qo‘shib yoziladi: kiryuvdi, kelintushdi, qoryog‘di, Urto‘qmoq, Ochildasturxon kabi.46. Qaratuvchili birikmaning bir so‘zga aylanishi bilan yuzaga kelgan qo‘shma otlar qo‘shib yoziladi: mingboshi, so‘zboshi, olmaqoqi kabi.47. Ikkinchi qismi turdosh ot bilan yoki obod so‘zi bilan ifodalangan joy nornlari qo‘shib yoziladi: Yangiyo‘l, To‘rtko‘I, Mirzaobod, Xalqobod kabi. Lekin ikkinchi qismi atoqli ot bo‘lgan joy nornlari ajratib yoziladi: O‘rta Osiyo, Ko‘hna Urganch, O‘rta Chirchiq kabi.48. Rus tilidan aynan o‘zlashtirilgan yoki so‘ma-so‘z tarjima qilish yo‘li bilan hosil qilingan qo‘shma so‘zlar qo‘shib yoziladi: kinoteatr, radiostansiya, fotoapparat, elektrotexnika, teleko‘rsatuv, yarimavtomat, bayramoldi, suvosti kabi.49. Qisqartmalarning barcha turlari va ularga qo‘shiladigan qo‘shimchalar qo‘shib yoziladi: SamDU, ToshDUning kabi. Lekin yonma-yon kelgan ikki qisqartma ajratib yoziladi: O‘zXDPMK (O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi markaziy kengashi) kabi.50. Bir tovush ikki yoki undan ortiq tovush tarzida aytilsa, bunday holat harfni takror yozish bilan ko‘rsatiladi: yo‘o‘q , nimaa, himm, ufff kabi.
CHIZIQCHA BILAN YOZISH51. Juft so‘z va takror so‘z qismlari chiziqcha bilan yoziladi: el-yurt, mehr-shafqat, qovun-tarvuz, omon-eson, kecha-kunduz, yozin-qishin, asta-sekin, uch-to‘rt, o‘n-o‘n beshta (10-15ta), bilinar-bilinmas, bordi-keldi, kuydi-pishdi, don-dun, oz-moz, mayda-chuyda, aldab-suldab, 0‘ylab-netib, so‘ramay-netmay, kiyim-kechak, adi-badi, ikir-chikir, duk-duk, taq-tuq, qop-qop, ming-ming (ming-minglab) , bitta-bitta (bitta-bittalab), baland-baland, chopa-chopa, ishlay-ishlay, yaqin-yaqinlargacha, hamma-hammasi, uy-uyiga, ich-ichidan kabi.Eslatma:1) juft so‘zdan qo‘shimcha yordamida yasalgan so‘zlar ham chiziqchabilan yoziladi: baxt-saodatli, xayr-xo‘shlashmoq kabi;2) juft so‘z qismlari orasida -u (-yu) bog‘lovchisi kelsa, undan oldin chiziqcha qo‘yiladi va juft so‘z qismlari ajratib yoziladi: do‘st-u dushman (do‘st-dushman), kecha-yu kunduz (kecha-kunduz) kabi;3) yetakchi va ko‘makchi fe’l bir xil shaklda bo‘lsa, chiziqcha bilanyoziladi: yozdi-oldi, borasan-qo ‘yasan, uxlabman-qolibman kabi.52. Belgini kuchaytiruvchi qip-qiZil, yam-yashil, dum-dumaloq, kuppa-kunduzi, to ‘ppa-to ‘g‘ri, bab-barobar kabi so‘z shakllari chiziqcha bilan yoziladi (lekin oppoq so‘zi qo‘shib yoziladi).53. So‘zning -ma, ba- qo‘shimchalari yordamida birlashgan qismlari chiziqcha bilan yoziladi: ko ‘chama-ko ‘cha, uyma-uy, rang-barang, dam-badam kabi. Lekin mustaqil ishlatilmaydigan qism qatnashsa, bunday so‘zlar qo‘shib yoziladi: ro‘baro‘, darbadar kabi. 54. Rus tilidan aynan yoki so‘zma-so‘z tarjima qilish yo‘li bilan olingan so‘zlar asliga muvofiq chiziqcha bilan yoziladi: unter-ofitser, kilovatt-soat kabi.55. -chi, -a (-ya) , -ku, -u (-yu), -da, -e; -ey (-yey) yuklamalari chiziqcha bilan yoziladi: sen-chi, boraylik-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya, mingta-ya, keldi-ku, kelgan-u, yaxshi-yu, yaxshi-da, qo‘y-e, yashang-e, o‘g‘lim-ey, keldi-yey kabi. Ammo -mi, -oq (-yoq), -ov (-yov), -gina (-kina, -qina) yuklamalari o‘zidan oldin kelgan so‘zga qo‘shib yoziladi: keliboq, o‘ziyoq, ko‘rganov, ko‘rdiyov, mengina, qo‘shiqqina kabi.56. Tartib son arab raqamlari bilan yozilsa, -nchi qo‘shimchasi o‘rnigachiziqcha (-) qo‘yiladi: 7- sinf, 5- “A” sinfi, 3-, 7-, 8- sinf o‘quvchilari, 60- yillar, 1991- yilning 1-sentabri kabi. Tartib sonni ko‘rsatuvchi rim raqamlaridan keyin chiziqcha yozilmaydi: XX asr, X sinf kabi.
AJRATIB YOZISH57. Qo‘shma fe’lning qismlari ajratib yoziladi: sarf qil, ta’sir et, tamom bo‘l, sotib ol, olib kel, olib ch iq, miq etma kabi.58. Ko‘makchi fe’l va to‘liqsiz fe’l mustaqil fe’ldan ajratib yoziladi: aytib ber, olib ko‘r, so‘rab qo y, ko‘ra qol, bera boshla, yiqila yozdi; ketgan edi, ketgan ekan, ketgan emish kabi. Lekin mustaqil fe’l bilan yordamchi fe’l orasida tovush o‘zgarishi bo‘lsa, bunday qismlar qo‘shib yoziladi: aytaver (ayta ber), boroladi (bora oladi), bilarkan (bilar ekan) kabi.59. Ko‘makchilar ajratib yoziladi: shu bilan, soat sayin, borgan sari, bu qadar, kun bo‘yi kabi. Lekin bilan ko‘makchisining -la shakli, uchun ko‘makchisining -chun shakli chiziqcha bilan yoziladi: sen-la, sen-chun kabi.60. Hamma, har, hech, bir, qay, u, bu, shu, o‘sha so‘zlari o‘zidan keyingi yoki oldingi so‘zdan ajratib yoziladi: hamma vaqt, har kim, hech qaysi, qay kuni, u yerda, shu yoqdan, o‘sha yoqqa kabi. Lekin birpas, biroz, birato‘la, birvarakayiga, birmuncha, buyon so‘zlari qo‘shib yoziladi:Shuningdek, qay so‘zi yoq, yer so‘zlari bilan ishlatilganda bir y tovushitushsa, bu so‘zlar qo‘shib yoziladi: qayoqqa, qayerda kabi.61. Sifat oldidan kelib, belgining ortiq yoki kamligini bildiradigan to‘q, jiqqa, tim, liq, lang, och kabi so‘zlar ajratib yoziladi: to‘q qizil, jiqqa ho‘l, tim qora, liq to‘la, lang ochiq, och sariq kabi.62. Murakkab son qismlari ajratib yoziladi: o‘n bir, besh yuz, qirq ming olti yuz bir, bir ming yetti yuz sakson beshinchi kabi.63. Yildan yilga, tomdan tomga kabi birinchi qismi chiqish kelishigida, ikkinchi qismi jo‘nalish kelishigida bo‘lgan birikmalar ajratib yoziladi.64. Belgining ortiqlik darajasini bildiruvchi ko ‘pdan ko ‘p, tekindan tekin, yangidan yangi, ochiqdan ochiq, qizigandan qizidi kabilar ajratib yoziladi.65. Izofali birikmalar ajratib yoziladi. Bunda izofa undosh bilan tugagan so‘zlarga i shaklida, unli bilan tigagan so‘zlarga yi shaklida qo‘shiladi: dardi bedavo, nuqtayi nazar, tarjimayi hol kabi. Lekin izofa yozilmaydigan so‘zlar, shuningdek, qismlaridan biri yoki har ikkisi o‘zbek tilida mustaqil ishlatilmaydigan so‘zlar qo‘shib yoziladi: gulbeor (guli beor), dardisar kabi.
BOSH HARFLAR IMLOSI66. Kishining ismi, ota ismi, familiyasi, taxallusi, ramziy atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Dilbar, O‘rinova Muhabbat Majidovna, Azamat Shuhrat o‘g‘li, Hamza Hakimzoda, Muhammadsharif So‘fizoda, Mannon Otaboy, Navoiy, Furqat; Yelpig‘ichxon, Salomjon Alikov kabi.67. Joy nomlari bosh harf bilan boshlanadi: Andijon, Yangiyo‘l (shaharlar), Naymancha, Buloqboshi (qishloqlar), Bodomzor, Chig‘atoy (mahallalar), Zavraq (dara), Yorqoq (yaylov), Qoratog‘, Pomir (tog‘lar), Oqtepa, Uchtepa (tepalar), Zarafshon, Sirdaryo (daryolar), Yoyilma (kanal); Turkiya, Hindiston (mamlakatlar) kabi. Bunday atoqli ot tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harf bilan yoziladi: Shimoliy Kavkaz, Markaziy Qizilqum kabi.68. Yulduz va sayyoralar, boshqa xil osmon jismlarining atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Hulkar, Qavs, Mirrix (yulduz va sayyoralar nomi), Tinchlik dengizi (Oydagi relyef nomi) kabi. Yer, quyosh, oy turdosh otlari sayyora nomi bo‘lib kelgandagina bosh harfbilan yoziladi: Yer Quyosh atrofida, Oy Yer atrofida aylanadi.69. Madaniy-maishiy va savdo korxonalariga, adabiyot va san’at asarlariga, sanoat va oziq-ovqat mahsulotlariga, shuningdek, transport vositalari, sport inshootlariga qo‘yilgan nomlar bosh harf bilan boshlanadi: “Tong” (mehmonxona), “Saodat” (firma), “Navroz” (xayriya jamg‘armasi), ,,Kamalak” (matbaa birlashmasi), “G‘uncha” (bog‘cha), “Botanika” (sanatoriy), ,,Paxtakor” (stadion), “Qutlug‘ qon” (roman), “Dilorom” (opera), “Tanovar” (kuy), “Ozodlik” (haykal), “Jasorat” (yodgorlik), “Sino” (sovutgich) kabi.70. Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari tarkibidagi birinchi so‘z bosh harf bilan boshlanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni, Ramazon hayiti, Navro‘z bayrami kabi.
71. Davlatlarning, davlat oliy tashkilotlari va mansablarining, xalqaro tashkilotlarning nomidagi har bir so‘z bosh harf bilan boshlanadi: O‘zbekiston Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Misr Arab Respublikasi, O‘zbekison Respublikasi Prezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Raisi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudining Raisi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Tinchlik Kengashi kabi.Boshqa tarkibli nomlarda oliy mansabni bildiruvchi birinchi so‘zgina bosh harfbilan boshlanadi: Bosh vazirning o‘rinbosari; Mudofaa vaziri, Yozuvchilar uyushmasi, O‘zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi kabi.Vazirliklar va idoralar, korxonalar va tashkilotlar nomi tarkibidagi birinchi so‘z bosh harf bilan boshlanadi: Sog‘liqni saqlash vazirligi, Fan va texnika davlat qo‘mitasi, Fanlar akademiyasi, Tilshunoslik instituti kabi.72. Davlatning oliy darajali mukofoti nomi tarkibidagi har bir so‘z bosh harf bilan boshlanadi: “O‘zbekiston Qahramoni” (unvon), “Oltin Yulduz” (medal). Boshqa mukofotlar, faxriy unvonlar, nishonlar nomidagi birinchi so‘zgina bosh harf bilan boshlanadi: “Sog‘lom avlod uchun” (orden), “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi” (faxriy unvon), “Matbaa a’lochisi” (nishon) kabi.73. Gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlanadi: Yer tagidan Muqaddasga bir qarab oldim. (O. Yoqubov)
Eslatma:1) ko‘chirma gapdan keyin kelgan muallif gapining birinchi so‘zi (agar u atoqli ot bo‘lmasa) kichik harf bilan yoziladi: ,,Bu men “, – qo‘rqibgina javob berdi ko‘laga (0. Yoqubov);2) xatboshiga gapning sanaluvchi qismlari chiqarilganda bunday qismlar oldidan chiziq qo‘yiladi va ular kichik harf bilan yoziladi:Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishni ko‘rishga tayyorlash vaqtida tegishli organ (mansabdor shaxs) quyidagi masalalarni:- mazkur ishni ko‘rib chiqish uning huquq doirasiga kirish-kirmasligini;- ma’muriy huquqbuzarlik to:g ‘risidagi protokol va ishga oid boshqamateriallar to‘g‘ri tuzilgan-tuzilmaganligini . hal qiladi;3) gapning qismlari qavsli raqam yoki qavsli harf qo‘yib sanalsa, bunday qismlar ham kichik harf bilan yoziladi:Hozirgi o‘zbek adabiy tilining lug‘at boyligi asosan besh manba negizida tarkib topgan: 1) umumturkiy so‘zlar, 2) o‘zbekcha so‘zlar, 3) tojik tilidan kirgan so‘zlar, 4) arab tilidan kirgan so‘zlar, 5) rus tilidan kirgan so‘zlar (“O‘zbek tili” darsligidan).74. Tarkibli nomlarning bosh harfidan iborat qisqartmalar, atoqli ot bo‘lmagan ba’zi birikmalarning qisqartmalari bosh harf bilan yoziladi: AQSH (Amerika Qo‘shma Shtatlari), BMT (Birlashgan MilIatlar Tashkiloti), AES (atom elektr stansiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida bo‘g‘inga teng qism bo‘lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: ToshDTU (Toshkent davlat texnika universiteti) kabi.
KO‘CHIRISH QOIDALARI75. Ko‘p bo‘g‘inli so‘zning oldingi satrga sig‘may qolgan qismi keyingi satrga bo‘g‘inlab ko‘chiriladi: to‘q-son, si-fatli, sifat-li, pax-ta-kor, paxtakor kabi. Tutuq belgisi oldingi bo‘g‘inda qoldiriladi: va’-da, ma’-rifat, mash’-al, in’-om kabi.76. So‘zning bosh yoki oxirgi bo‘g‘ini bir harfdan iborat bo‘lsa, ular quyidagicha ko‘chiriladi:1) so‘z boshidagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi oldingi satrda qoldirilmaydi: a-badiy emas, aba-diy, e-shikdan emas, eshik-dan kabi;2) so‘z oxiridagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi keyingi satrga ko‘chirilmaydi: mudofa-a emas, mudo-faa, matba-a emas, mat-baa kabi.77. O‘zlashma so‘zlarning bo‘g‘inlari chegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq undosh quyidagicha ko‘chiriladi:1) ikki undosh yonma-yon kelsa, ular keyingi satrga birgalikda ko‘chiriladi: dia-gramma, mono-grafiya kabi.2) uch undosh yonma-yon kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga ko‘chiriladi: silin-drik kabi.78. Bir tovushni ko‘rsatuvchi harflar birikmasi (sh, ch, ng) birgalikda ko‘chiriladi: pe-shayvon, pe-shona, mai-shat, pi-choq, bi-chiq-chi, si-ngil, de-ngiz kabi.79. Bosh harflardan yoki bo‘g‘inga teng qism va bosh harflardan iborat qisqartmalar, shuningdek, ko‘p xonali raqamlar satrdan satrga bo‘lib ko‘chirilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 16, 245, 1994, XIX kabi.80. Harfdan iborat shartli belgi o‘zi tegishli raqamdan ajratib ko‘chirilmaydi: 5-,,A” sinf, V ,,B” guruhi, 110 gr, 15 ga, 105 m, 25 sm, 90 mm kabi.81. Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomdan ajratilgan holda keyingi satrga ko‘chirilmaydi: “Navro‘z–92” (festival), “O‘qituvchi–91” (ko‘rik tanlov), ,,Andijon – 9”, “Termiz–16” (g‘o‘za navlari), ,”Boing–767” (samolyot), Foton–774” (televizor) kabi.82. A. J. Jabborov, A. D. Abduvaliyev kabilarda ismning va ota ismining birinchi harfiga teng qisqartmalar familiyadan ajratib ko‘chirilmaydi. Shuningdek, v.b. (va boshqalar), sh.k. (shu kabilar) singari harfiy qisqartmalar ham oldingi so‘zdan ajratib ko‘chirilmaydi.
E’TIBORINGIZ
UCHUN

Do’stlaringiz bilan baham: