Davlat tili to‘g‘risidagi qonunchilik: muammo va yechimlar
23-модда . Ўзбекистон Республикасининг хал қ аро шартномаси матнлари, агар шартноманинг ўзида бош қ ача қ оида назарда тутилмаган бўлса, давлат тилида ва а ҳ длашувчи томоннинг (томонларнинг) тилида ёзилади.
Ўзбекистон Республикасининг 21.10.1989 й. 3561-XII-сон “Давлат тили ҳақида”ги Қонуни (Янги таҳрири)
1-модда . Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир.
2-модда . Ўзбек тилига давлат тили ма қ омининг берилиши республика ҳ удудида яшовчи миллат ва элатларнинг ўз она тилини қ ўллашдан иборат конституциявий ҳ у қ у қ ларига монелик қ илмайди.
3-модда . Ўзбек тилининг Ўзбекистон Республикаси ҳ удудида давлат тили сифатида амал қ илишининг ҳ у қ у қ ий асослари ушбу Қ онун ва бош қ а қ онун ҳ ужжатлари билан белгилаб берилади.
Тилнинг Қ ора қ алпо ғ истон Республикасида амал қ илишига бо ғ ли қ масалалар шунингдек Қ ора қ алпо ғ истон Республикасининг қ онунчилиги билан белгиланади.
Ушбу Қ онун тилларнинг турмушда, шахслараро муомалада ҳ амда диний ва ибодат билан бо ғ ли қ удумларни адо этишда қ ўлланишини тартибга солмайди.
Фу қ аролар миллатлараро муомала тилини ўз хо ҳ ишларига кўра танлаш ҳ у қ у қ ига эгадирлар.
4-модда . Ўзбекистон Республикасида давлат тилини ўрганиш учун барча фу қ ароларга шарт-шароит ҳ амда унинг ҳ удудида яшовчи миллатлар ва элатларнинг тилларига иззат- ҳ урмат билан муносабатда бўлиш таъминланади, бу тилларни ривожлантириш учун шарт-шароит яратилади.
Фу қ ароларга давлат тилини ў қ итиш бепул амалга оширилади.
5-модда . Ўзбекистон Республикасида давлат тилида фаолият кўрсатадиган, миллий гуру ҳ лар зич яшайдиган жойларда эса – уларнинг тилларида фаолият кўрсатадиган мактабгача таълим ташкилотларини ташкил этиш таъминланади.
6-модда . Ўзбекистон Республикасида яшовчи шахсларга таълим олиш тилини эркин танлаш ҳ у қ у қ и берилади.
Ўзбекистон Республикаси давлат тилида, шунингдек бош қ а тилларда ҳ ам умумий, ҳ унар-техника, ўрта махсус ва олий маълумот олишни таъминлайди.
7-модда . Давлат тили расмий амал қ иладиган доираларда ўзбек адабий тилининг амалдаги илмий қ оидалари ва нормаларига риоя этилади.
Давлат ўзбек тилининг бойитилиши ва такомиллаштирилишини таъминлайди, шу жумладан, унга ҳ амма эътироф қ илган илмий-техникавий ва ижтимоий-сиёсий атамаларни жорий этиш ҳ исобига таъминлайди.
Янги илмий асосланган атамалар жамоатчилик му ҳ окамасидан кейин ва Олий Мажлис палаталари тегишли қ ўмиталарининг розилиги билан ўзбек тилига жорий этилади.
8-модда . Ўзбекистон Республикасининг қ онун ҳ ужжатлари , давлат ҳ окимияти ва бош қ арув органларининг бош қ а ҳ ужжатлари давлат тилида қ абул қ илинади ва эълон этилади. Бу ҳ ужжатларнинг таржималари бош қ а тилларда ҳ ам эълон қ илинади.
Ма ҳ аллий ҳ окимият ва бош қ арув органларининг ҳ ужжатлари давлат тилида қ абул қ илинади ва эълон этилади. Муайян миллат вакиллари зич яшайдиган жойларда ма ҳ аллий ҳ окимият ва бош қ арув органларининг ҳ ужжатлари республика давлат тилида ҳ амда мазкур миллат тилида қ абул қ илинади ва эълон этилади.
9-модда . Давлат ҳ окимияти ва бош қ арув органларида иш давлат тилида юритилади ва заруриятга қ араб бош қ а тилларга таржима қ илиниши таъминланади.
Ўзбекистонда ўтказиладиган хал қ аро анжуманларда давлат тили, шунингдек қ атнашчиларнинг ўзлари танлаган тиллар анжуманнинг иш тили ҳ исобланади.
10-модда . Корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва жамоат бирлашмаларида иш юритиш, ҳ исоб-китоб, статистика ва молия ҳ ужжатлари давлат тилида юритилади, ишловчиларининг кўпчилиги ўзбек тилини билмайдиган жамоаларда давлат тили билан бир қ аторда бош қ а тилларда ҳ ам амалга оширилиши мумкин.
11-модда . Судлов ишларини юритиш давлат тилида ёки ўша жойдаги кўпчилик а ҳ оли тилида олиб борилади. Ишда иштирок этаётган, суд ишлари юритилаётган тилни билмайдиган шахсларга таржимон ор қ али ишга оид материаллар билан танишиш, суд жараёнида иштирок этиш ҳ у қ у қ и ҳ амда судда она тилида сўзлаш ҳ у қ у қ и таъминланади.
Корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар ўртасидаги и қ тисодий низоларни кўриб чи қ иш ва ҳ ал қ илишда давлат тили қ ўлланилади. И қ тисодий низолар тарафларнинг розилиги билан бош қ а тилда ҳ ам кўриб чи қ илиши мумкин .
12-модда . Ўзбекистон Республикасида нотариал ҳ аракатлар давлат тилида амалга оширилади. Фу қ ароларнинг талабига кўра расмийлаштирилган ҳ ужжат матни нотариус ёки нотариал ҳ аракатни бажараётган шахс томонидан рус тилида ёки имконият бўлган та қ дирда – бош қ а ма қ бул тилда берилади.
13-модда . Фу қ аролик ҳ олатини қ айд этувчи ҳ ужжатлар, шахснинг ким эканлигини ва унинг ҳ у қ у қ ларини тасди қ ловчи ҳ ужжатлар давлат тилида расмийлаштирилади, заруриятга қ араб бош қ а тилда таржимаси такрорланиши мумкин.
14-модда . Ўзбекистон Республикаси ҳ удудида яшовчи шахсларга давлат ташкилотлари ва муассасаларига, жамоат бирлашмаларига аризалар, таклифлар, шикоятлар билан давлат тилида ва бош қ а тилларда мурожаат қ илиш ҳ у қ у қ и таъминланади.
15-модда . Ўзбекистон Республикасида яшовчи шахслар, ўз миллатидан қ атъи назар, ўз исмини, ота исми ва фамилиясини миллий-тарихий анъаналарга мувофи қ ёзиш ҳ у қ у қ ига эгадирлар.
16-модда . Телевидение ва радио эшиттиришлари давлат тилида, шунингдек бош қ а тилларда олиб борилади.
17-модда . Ноширлик фаолияти давлат тилида, э ҳ тиёжларни ҳ исобга олган ҳ олда эса, бош қ а тилларда ҳ ам амалга оширилади.
18-модда . Почта-телеграф жўнатмалари давлат тилида ёки фу қ ароларнинг хо ҳ ишига кўра – бош қ а тилда амалга оширилади.
19-модда . Муассасалар, ташкилотлар ва жамоат бирлашмалари му ҳ рлари, там ғ алари, иш қ о ғ озларининг матнлари давлат тилида бўлади.
Ўзбекистон Республикаси ҳ удудида жойлашган хал қ аро ташкилотлар ва муассасалар, қ ўшма корхоналарнинг, шунингдек миллий маданият жамиятлари ва марказларининг му ҳ рлари, там ғ алари, иш қ о ғ озлари матнларининг таржимаси давлат тилида такрорланади.
20-модда . Лав ҳ алар, эълонлар, нархномалар ва бош қ а кўргазмали ҳ амда о ғ заки ахборот матнлари давлат тилида расмийлаштирилади ва эълон қ илинади ҳ амда бош қ а тилларда таржимаси берилиши мумкин.
21-модда . Корхоналарда ишлаб чи қ ариладиган ма ҳ сулот давлат тилидаги ва бош қ а тиллардаги ёрли қ лар, йўри қ номалар, этикеткалар билан таъминланади.
22-модда . Географик объектларнинг номлари давлат тилида акс эттирилади.
23-модда . Ўзбекистон Республикасининг хал қ аро шартномаси матнлари, агар шартноманинг ўзида бош қ ача қ оида назарда тутилмаган бўлса, давлат тилида ва а ҳ длашувчи томоннинг (томонларнинг) тилида ёзилади.
24-модда . Ўзбекистон Республикасида давлат тилига ёки бош қ а тилларга менсимай ёки хусумат билан қ араш та қ и қ ланади. Фу қ ароларнинг ўзаро муомала, тарбия ва таълим олиш тилини эркин танлаш ҳ у қ у қ ини амалга оширишга тўс қ инлик қ илувчи шахслар қ онунчиликка мувофи қ жавобгар бўладилар.
“Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси”, 1995 йил, 12-сон, 257-модда
Davlat tili to‘g‘risidagi qonunchilik: muammo va yechimlar
“Davlat tili haqida”gi qonunni qabul qilish biz uchun oson kechmaganini ham, mustaqillik yillarida o‘zbek tilini davlat tiliga aylantirish yo‘lida amalga oshirilgan qator chora-tadbirlarni ham xalqimiz juda yaxshi biladi. Ammo ushbu o‘tgan yillar ichida o‘zbek tili chindan ham davlat va xalq tili darajasiga erisha oldimi? Bu savol bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib qolmoqda.
2019 yil 21 oktabr kuni Davlatimiz rahbari “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonni imzoladi. Unga muvofiq 21 oktabr sanasi yurtimizda “O‘zbek tili bayrami kuni” deb belgilandi.
Vazirlar Mahkamasi tuzilmasida Davlat tilini rivojlantirish departamenti tashkil etildi. Shuningdek, Vazirlar Mahkamasi huzurida o‘z faoliyatini jamoatchilik asosida amalga oshiradigan, yangi so‘z va atamalarni rasmiy iste’molga kiritish bo‘yicha Atamalar komissiyasi tashkil etildi.
Bu muhim hujjatning qabul qilinishi davlat tilini rivojlantirishga qaratilgan ishlarning mantiqiy davomi bo‘ldi, bu sohada yana bir muhim qadam qo‘yildi. Chunki O‘zbekistonda shu vaqtgacha davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan monitoringni amalga oshiradigan yagona, mustaqil va markazlashgan tuzilma yo‘q edi.
Biroq oldimizda bir qancha o‘z yechimini kutayotgan muammolar mavjud. “Davlat tili haqida”gi Qonunning bir qator normalari deklarativ va umumiy xarakterga ega bo‘lganligi sababli ko‘zlangan maqsadga to‘la erishishning imkoni bo‘lmayapti.
Xususan, “Davlat tili haqida”gi Qonunning (keyingi o‘rinlarda Qonun) 8-moddasida “O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining boshqa hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e’lon etiladi. Bu hujjatlarning tarjimalari boshqa tillarda ham e’lon qilinadi”, deb belgilangan bo‘lsada, ayrim sohalardagi davlat idoralarida hujjatlarni davlat tilida qabul qilish yetarlicha yo‘lga qo‘yilmagan. Bu esa ayrim hollarda jismoniy va yuridik shaxslarga noqulayliklar keltirib chiqarmoqda.
Shuningdek, Qonunning 10-moddasida korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarida ish yuritish, hisob-kitob, statistika va moliya hujjatlari davlat tilida yuritiladi, ishlovchilarining ko‘pchiligi o‘zbek tilini bilmaydigan jamoalarda davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillarda ham amalga oshirilishi mumkinligi belgilanganligiga qaramasdan, ayrim sohalarda statistika va moliya hujjatlari, shartnomalar talab darajasida davlat tilida yo‘lga qo‘yilmagan. Xususan, ayrim xizmat ko‘rsatish sohalari (kommunal, internet xizmatlari va x.k.) tomonidan shartnoma, dalolatnoma, ogohlantirish xati kabi hujjatlar ko‘pincha davlat tilida rasmiylashtirilmayotganini ko‘rish mumkin.
Qonunning 20-moddasida lavhalar, e’lonlar, narxnomalar va boshqa ko‘rgazmali hamda og‘zaki axborot matnlari davlat tilida rasmiylashtiriladi va e’lon qilinadi hamda boshqa tillarda tarjimasi berilishi mumkin deb belgilangan bo‘lsada, mazkur qoidaga har doim ham amal qilinmayapti. Xususan, ayrim savdo yoki xizmat ko‘rsatish sohlari tomonidan bevosita yoki internet tarmoqlari orqali berilgan lavhalar va e’lonlarda davlat tili talablariga rioya qilmaslik holatlarini kuzatish mumkin.
Masalan, savdo yoki xizmat ko‘rsatish sohasida faoliyat yurituvchi savdo do‘konlari, umumiy ovqatlanish joylarida va ularning internet saytlarida xorijiy tilda yozilgan “mi otkrilis”, “rasprodaja”, “skidka”, “dostavka”, “sale” kabi so‘zlarni ko‘p uchratish mumkin.
Vaholanki, o‘zbek tilida “chegirma”, “yetkazib berish”, “arzon narxda” kabi ushbu so‘zlarning muqobillari mavjud.
Shuningdek, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining hujjatlarida o‘zbek tilida o‘rindoshi mavjud bo‘lgan so‘zlardan foydalanmasdan xorijiy atamalarni (termin, shtat, komissiya va boshqa shu kabi so‘zlarni) qo‘llash holatlarini ham uchratish mumkin.
Bu kabi holatlarning mavjudligi, o‘z navbatida, davlat tili to‘g‘risidagi qonunchilikni takomillashtirish va shu orqali uning jamiyat hayotidagi o‘rni va ahamiyatini yanada oshirish hamda mustahkamlash lozimligini anglatadi.
Xorijiy tajriba
Fransiyada 1994 yilda qabul qilingan Tubon qonunida davlat tashkilotlari tomonidan ish yuritish istisnosiz fransuz tilida olib borilishi, atamalarning fransuzcha muqobili turganda, boshqa tildagisini ishlatish taqiqlanishi qat’iy belgilab qo‘yilgan. Shuningdek, ommaviy axborot vositalari, kinosaroylarda filmlar namoyishi va reklamalarda fransuz tili qoidalariga to‘liq rioya qilishi belgilangan.
“Polyak tili to‘g‘risidagi” qonunga ko‘ra, mehnat munosabatlarida taraflardan biri Polsha hududida doimiy yashovchi shaxs bo‘lgan hollarda ish yuritish polyak tilida olib boriladi. Ya’ni, mamlakatda faoliyat yuritadigan xorijiy korxonalarda bittagina Polsha fuqarosi yoki Polshada doimiy yashovchi shaxs ishlasa, bu korxonada davlat tili to‘g‘risidagi qonun talablariga rioya qilinishi kerak.
2002 yil 30 sentabrda qabul qilingan “Ozarbayjon Respublikasida davlat tili to‘g‘risida”gi Qonunda Ozarbayjon Respublikasining har bir fuqarosi davlat tilini bilishga majburligi, ozarbayjon tili mamlakat siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy hayotining barcha jabhalarida davlat tili sifatida qo‘llanilishi nazarda tutilgan.
Xizmat ko‘rsatish sohasida, reklama va e’lonlar berishda davlat tili qo‘llaniladi. Xorijiy davlat fuqarolariga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq ishlarda esa davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillar ham qo‘llanilishi mumkin. Bunda xorijiy tildagi reklama yoki e’lon egallagan maydon uning davlat tilida berilgan shaklidan katta bo‘lmasligi va bunday e’lonlar ularning ozarbayjon tilidagi shaklidan so‘ng joylashtirilishi lozimligi ko‘rsatib o‘tilgan.
Shuningdek, ushbu qonunda Ozarbayjon Respublikasida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning nomi va ulardagi yorliqlar, shuningdek boshqa yozuvlar tegishli xorijiy til bilan birga davlat tilida ham bo‘lishi kerakligi, mamlakat hududiga import qilinayotgan mahsulotlarning nomi va ulardagi yorliqlar, qo‘llash yo‘riqnomalarining ozarbayjon tilidagi tarjimasi bo‘lishi shartligi keltirib o‘tilgan.
Ozarbayjon tilining orfografiya va orfoepiya qoidalari tegishli ijro etuvchi hokimiyat organi tomonidan tasdiqlanishi, yuridik, jismoniy va mansabdor shaxslar mazkur qoidalarga qat’iy amal qilishlari lozimligi, har besh yilda bir marta mas’ul organ tomonidan yozma til qoidalarini o‘z ichiga oluvchi lug‘at (imlo lug‘ati) nashr etib borilishi belgilangan.
Gruziya hukumati tomonidan 2015 yil 22 iyulda qabul qilingan “Davlat tili to‘g‘risida”gi Qonunda ommaviy xizmatchilar (ya’ni, davlat xizmatchilari, deputatlar, jamoat va boshqa tashkilotlar rahbarlari singari) davlat tilini bilishi shartligi ko‘rsatib o‘tilgan.
Qonunchilik tashabbusi bilan Gruziya Parlamentiga kiritilayotgan qonun loyihalari va takliflar gruzin tilida taqdim etiladi. Barcha fuqarolar davlat idoralari, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari va boshqa tashkilotlari bilan davlat tilida munosabat olib borishlari shart. Ya’ni, fuqarolarning murojaat va yozishmalari davlat tilida bo‘lishi talab qilinadi.
Shuningdek, Qonunda davlat tilini himoya qilish kafolatlariga qaratilgan alohida bob ajratilgan bo‘lib, unda davlat gruzin tilini himoya qilishi, barcha davlat organlari va mahalliy idoralari davlat tilining rivoji va sofligi uchun javobgar ekanligi belgilab qo‘yilgan.
Qozog‘iston Respublikasining davlat tili to‘g‘risidagi qonunchiligiga ko‘ra, davlat tili qozoq tili bo‘lib, davlat tili – davlat boshqaruvi, qonunlar, sud ishlarini yuritish, ish yuritish tili bo‘lib, butun davlat hududida ijtimoiy munosabatlarning barcha sohalarida amal qilishi, davlat tilini bilish har bir Qozog‘iston Respublikasi fuqarosining burchi va vazifasi ekanligi ko‘rsatib o‘tilgan.
Xulosa va takliflar
Xorijiy davlatlar tajribasini inobatga olgan holda davlat tilini takomillashtirish yuzasidan quydagilar taklif qilinadi:
1. Davlat tilini bilish davlat xizmatchilari, deputatlar, ommaviy va boshqa bir qator kasb egalari uchun davlat tilini bilish majburiyligini qonun bilan mustahkamlash hamda davlat xizmatchilarining davlat tilini bilish darajasi bo‘yicha imtihon qilish amaliyotini joriy etish;
2. Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini tayyorlashda atamalarning o‘zbekcha muqobili turganda, boshqa tildagisini ishlatish ta’qiqlanishini qat’iy belgilab qo‘yish;
3. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarida ish yuritish, hisob-kitob, statistika va moliya hujjatlarini davlat tilida yuritishni shart qilib, zaruriyatga qarab boshqa tillarga tarjima qilinishini belgilash;
4. Xorijiy tilda berilgan reklama yoki e’lonlar ularning o‘zbek tilidagi shaklidan so‘ng joylashtirilishi lozimligini belgilash;
5. Davlat xizmatchilarining davlat tilini bilishi shartligini nazarda tutish,
Mazkur o‘zgarishlarning amalga oshirilishi davlat tilining hayotimizdagi o‘rni va ahamiyatini oshishiga, davlat organlari va tashkilotlarida ish yuritish to‘liq davlat tilida amalga oshirilishiga olib keladi.
Ravshan Nurmatov,
Sardorbek Avezov
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi
Huquqiy siyosat tadqiqot instituti mas’ul xodimlari
“O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi Qonun ma’qullandi
Senatning o`n oltinchi yalpi majlisida “O`zbekiston Respublikasining Davlat tili to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasining Qonuniga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish haqida”gi O`zbekiston Respublikasi Qonuni muhokama qilindi. Bu haqda Oliy Majlis Senatining Axborot xizmati ma`lum qildi.
Hozirgi vaqtda er yuzida o`zbek tilida so`zlashuvchilar soni qariyb 50 million kishini tashkil etishi uning dunyodagi yirik tillardan biriga aylanib borayotganidan dalolat beradi.
Ayni vaqtda yurtimizda istiqomat qilayotgan barcha millat va elatlarning madaniyati va urf-odatlarini, xususan, ularning ona tillarini rivojlantirish uchun ham zarur sharoitlar yaratilmoqda. Turli hududlarda tashkil etilgan 140 ga yaqin milliy madaniyat markazlari ana shu maqsadlarga xizmat qilmoqda. Ko`plab ta`lim-tarbiya maskanlari, ommaviy axborot vositalari o`zbek tili bilan birga, qoraqalpoq, rus, qozoq, qirg`iz, tojik, turkman tillarida faoliyat ko`rsatmoqda. Ya`ni davlatimiz barcha millatlar tili va madaniyati rivojlanishiga etarlicha sharoit yaratgan.
“O`zbekiston Respublikasining davlat tili to`g`risida”gi yangi tahrirdagi Qonun O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “O`zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to`g`risida” Farmoni hamda Senat Kengashining “Davlat tili haqida”gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining Toshkent shahrida ijro etilishini o`rganish natijalari to`g`risida”gi qarori asosida ishlab chiqilgan.
“Davlat tili to`g`risida”gi Qonun qabul qilingan kunning ulkan tarixiy o`rni va ahamiyatidan kelib chiqqan holda, Prezident Farmoni bilan 21 oktyabr sanasi yurtimizda O`zbek tili bayrami kuni sifatida belgilandi. Bu bayram haqidagi norma yangi Qonunda ham o`z ifodasini topgan.
Shuningdek, Qonunda amaldagisida mavjud bo`lmagan ko`pgina me`yorlar belgilanmoqda. Xususan, amaldagi “Davlat tili haqida”gi Qonunda mazkur qonunning amalga oshirilishini ta`minlaydigan, bu sohada yagona davlat siyosatini olib boruvchi maxsus davlat organi va uning huquqiy maqomi bilan bog`liq masalalar umuman ochib berilmagan.
Bundan tashqari, davlat xizmatchilariga nisbatan davlat tilini bilishga oid talablarning belgilanmaganligi ham ushbu Qonunning amalda ishlamasligiga olib kelmokda.
Shundan kelib chiqib, huquqiy sohada hamda milliy qonunchilikda amalga oshirilayotgan islohotlarni to`liq aks ettirish va “Davlat tili haqida”gi Qonunning to`g`ridan-to`g`ri amal qilishini ta`minlash maqsadida u yangi tahrirda ishlab chiqildi.
Unda Qonunning maqsadi va qo`llanish sohasi, davlat tili to`g`risidagi qonun hujjatlari, O`zbekistan Respublikasining davlat tili, O`zbekiston Respublikasida boshqa tillarning maqomi, til bo`yicha kamsitishga yo`l qo`yilmaslik, davlat tilini rivojlantirishdagi davlat siyosatining asosiy yo`nalishlari, Vazirlar Mahkamasining davlat tilini rivojlantirish bo`yicha vakolatlari, davlat organlari va tashkilotlarining davlat tilini rivojlantirish sohasidagi vakolatlari, davlat tilini rivojlantirish va davlat tili to`g`risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan jamoatchilik nazorati kabi yangi normalar mavjud.
Mazkur Qonunda davlat organlari va tashkilotlari faoliyatida davlat tilining qo`llanilishi, ish yuritish tili, davlat organlari va tashkilotlari tomonidan o`tkaziladigan tadbirlarda davlat tilining qo`llanilishi, normativ-huquqiy va boshqa hujjatlar, shuningdek, ularning loyihalarida foydalaniladigan til, jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlarida ishlatiladigan til, sud ishlari yuritiladigan til, fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish, fuqaroning shaxsini va huquqlarini tasdiqlashda qo`llaniladigan til masalalari ham batafsil belgilangan.
Qonun qabul qilinishi davlat tilining ijtimoiy hayotning barcha sohalarida qo`llanilishiga, uning rivojlanishi va ommalashuviga katta turtki beradi. Jumladan, davlat tilini rivojlantirish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo`nalishlari, shuningdek, Vazirlar Mahkamasining davlat tilini rivojlantirish sohasidagi vakolatlari O`zbekiston Respublikasi Qonuni darajasida belgilanishi barcha sohalarda o`zbek tilining adabiy til me`yorlari asosida ifoda etilishiga xizmat qiladi. O`zbek tili bilan bog`liq tarixiy-ma`naviy merosimizni asrab, kelgusi avlodlarga etkazishilishini ta`minlaydi.
Senatorlar davlatimiz rahabarining har birimiz davlat tiliga bo`lgan e`tiborni mustaqillikka bo`lgan e`tibor deb, davlat tiliga ehtirom va sadoqatni ona Vatanga ehtirom va sadoqat deb bilishimiz, shunday qarashni hayotimiz qoidasiga aylantirishimiz lozim, degan fikrlarini alohida ta`kidlab o`tdi.
Qonun senatorlar tomonidan ma`qullandi.
O’zbek tili davlat tili qonuni
1. Davlat va jamiyat qurilishi / Davlat gerbi. Davlat madhiyasi. Davlat bayrog‘i. Davlat tili. Poytaxt. Bayramlar. Xotira kunlari. Yubileylar]
1. 12.00.00.00 Axborot va axborotlashtirish / 12.03.00.00 Axborot resurslari. Axborot resurslaridan foydalanish / 12.03.02.00 Axborotni hujjatlashtirish. Elektron hujjat aylanishi / 12.03.02.01 Elektron hujjat aylanishi]
1. 12.00.00.00 Axborot va axborotlashtirish / 12.03.00.00 Axborot resurslari. Axborot resurslaridan foydalanish / 12.03.02.00 Axborotni hujjatlashtirish. Elektron hujjat aylanishi / 12.03.02.01 Elektron hujjat aylanishi]
1. 16.00.00.00 Xavfsizlik va huquq tartibot muhofazasi / 16.09.00.00 Ma’muriy javobgarlik / 16.09.16.00 Ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni yuritish;
2. 16.00.00.00 Xavfsizlik va huquq tartibot muhofazasi / 16.12.00.00 Jinoyat-protsessual qonunchiligi / 16.12.01.00 Umumiy qoidalar;
3. 17.00.00.00 Odil sudlov / 17.05.00.00 Fuqarolik protsessual qonunchiligi / 17.05.01.00 Umumiy masalalar;
4. 17.00.00.00 Odil sudlov / 17.06.00.00 Xo‘jalik protsessual qonunchiligi / 17.06.01.00 Umumiy qoidalar]
O’zbek tili davlat tili qonuni
Oliy Majlis qonunchilik palatasi «Davlat tili to‘g‘risida»gi qonunning yangi tahririni Qonunchilik palatasining bundan buyongi ko‘rib chiqishidan olib tashlash bo‘yicha qaror qabul qilgan. Bu haqda qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi ma’lumotiga asoslangan holda Kun.uz muxbiri xabar bermoqda.
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi raisi – Spiker Nurdinjon Ismoilov imzolagan qarorda (2022 yil 12 aprel №2027-IV-son):
“1. «O‘zbekiston Respublikasining davlat tili to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining bundan buyongi ko‘rib chiqishidan olib tashlansin.
2. Ushbu Qaror ma’lumot uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga yuborilsin”, – deyiladi.
«Davlat tili to‘g‘risida»gi qonunning «tug‘iliboq bo‘g‘ilgan» yangi tahriri haqida
Ko‘plab ziyolilar, o‘zbek tili fidoyilari 1989 yil 21 oktyabrda, O‘zbekiston hali sovet mustamlakasi paytida qabul qilingan va keyinchalik ayrim o‘zgartirishlar kiritilgan «Davlat tili to‘g‘risida»gi qonun juda bo‘sh va qo‘rqoqlik bilan ishlangani, unda hatto o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan yo berilmagani ochiq savol bo‘lib qolayotganini aytishadi.
Qonun nomukammalligini qo‘shni davlatlarning shunday qonunlari matni bilan tanishib chiqish asnosida ham yaqqol ko‘rish mumkin.
Jumladan, O‘zbekistonda davlat tili to‘g‘risidagi qonun 5 ming 187 belgidan iborat bo‘lsa, Qozog‘istonda 15 ming 13 belgi, Ozarboyjonda 12 ming, Turkmanistonda 15 ming 468, Qirg‘izistonda 14 ming 63, Tojikistonda 8 ming 600, Rossiya Federatsiyasining davlat tili to‘g‘risidagi qonuni 10 ming 158 belgidan iborat. Bunda Markaziy Osiyodagi eng «kichkina» qonun shu mintaqadagi eng katta davlatga tegishli bo‘lib chiqyapti.
Shuningdek, qonunning 1-moddasida O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tili ekani belgilangan.
Biroq adabiyotshunos Zuhriddin Isomiddinov tili bilan aytganda, bu «qaltis» gap uchun keyingi moddada «uzr» so‘raladi:
«2-modda. O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi respublika hududida yashovchi millat va elatlarning o‘z ona tilini qo‘llashdan iborat konstitutsiyaviy huquqlariga monelik qilmaydi».
Qonundagi bu kabi «mayinlik» va nomukammalliklar boshqa moddalarda ham davom etgan.
Shulardan kelib chiqqan holda, «Davlat tili haqida»gi qonunning Davlat tilini rivojlantirish departamenti va ko‘plab ziyolilar birga ishlagan yangi tahriri loyihasi 2020 yil 15 may kuni Vazirlar Mahkamasi nomidan Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga kiritilgandi.
Biroq qonun loyihasini ko‘rib chiqish davomida uning tarixiy ahamiyatini anglamagan ayrim deputatlar loyihaning qator moddalariga qarshi bo‘lishdi va ushbu normalar loyihadan olib tashlandi.
2021 yil 24 may kuni Oliy Majlis qonunchilik palatasi «O‘zbekiston Respublikasining davlat tili to‘g‘risida»gi qonunga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida»gi qonunni bir qadar to‘mtoq bo‘lsa-da, nihoyat qabul qildi.
Qonun bir oy o‘tib, 26 iyun kuni endi Senatning o‘n oltinchi yalpi majlisida muhokama qilindi va ma’qullandi.
Shu bilan jarayonda hammasi bir tekis ketayotgan va qonun tezda kuchga kirishi kerakdek edi. Ammo shundan keyin deyarli bir yil vaqt o‘tsa-da, qonunning keyingi taqdiri va uning qayerda ekani noaniqligicha qolaverdi.
2021 yil 19 noyabrda AOKAda o‘tgan matbuot anjumanida esa bu qonunning keyingi taqdiri nima bo‘lgani haqida Kun.uz muxbiri bergan savolga javoban, senatorlar qonun hali Senatga kelib tushmaganini aytib, «qovun tushirishdi». Holbuki qonun allaqachon Senatda ma’qullanib bo‘lgandi.
Qonunchilik palatasi yig‘ilishi qaroridan ko‘rinib turibdiki, Senat tomonidan ma’qullangan va prezidentga imzolash uchun yuborilgan qonun prezident tomonidan 2022 yil 25 martda yana Qonunchilik palatasiga qaytarilgan bo‘lgan.
«Ko‘rib chiqishdan olib tashlash» nimani bildiradi?
Qonunchilik palatasining 12 apreldagi qarorida «Davlat tili to‘g‘risida»gi qonunning yangi tahriri Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining bundan buyongi ko‘rib chiqishidan olib tashlanishi aytilgan.
Xo‘sh, qarordagi «bundan buyongi ko‘rib chiqishidan olib tashlash» so‘zlari nimani anglatadi?
Deylik, prezident qonunni kamchiliklari uchun qaytarib yuborgan bo‘lsa, deputatlar nega o‘sha kamchiliklarni to‘g‘rilab qayta muhokama qilishmadi? Qonunning keyingi taqdiri-chi, nima bo‘ladi?
Kun.uz muxbiri shu kabi savollarga javob olish uchun Qonunchilik palatasi spikerining ommaviy axborot vositalari bilan hamkorlik bo‘yicha o‘rinbosari Odil Tojiyev bilan bog‘landi.
Ammo Tojiyev o‘z izohida shunchaki «saytimiz va ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarimizga qarang», – deyish bilan cheklandi. Biroq Qonunchilik palatasi bu haqda jamoatchilikka biror ma’lumot bermagan.
Qonunchilik palatasining shaxsi sir qolishi sharti bilan gapirgan boshqa bir deputati esa qonunning qabul qilinmay qolishini uning o‘ta siyosiy masalaligi va bu borada siyosiy ongda saqlanib qolayotgan qo‘rquv bilan izohladi.
«Ha, deputatlar biror qonun palataga qaytib kelarkan, uni qonun tashabbuskoriga qaytarib yuborishi yoki kamchiliklarini to‘g‘rilab, qayta ko‘rishi mumkin. Lekin rahbariyat uni shunchaki Vazirlar Mahkamasiga qaytarib yuborishni ma’qul ko‘rdi. Tinchini o‘yladi.
O‘sha kuni bu masalada biror deputatga hatto gapirish imkoni berilmadi va qonun borasidagi muhokamalar 100 foiz ovoz bilan yopildi», – deydi manba.
Deputatning qo‘shimcha qilishicha, qonunchilikda «ko‘rib chiqishdan olib tashlash» degani o‘sha qonunning lozim topilsa, kamida 6 oydan keyin qayta muhokamaga kiritilishi mumkinligini anglatadi.
Demak, ayni paytda Vazirlar Mahkamasida bo‘lgan qonun (endi qonun deyish ahamiyatini yo‘qotgan) lozim topilsa, yana 6 oydan keyin qayta muhokamaga kiritilishi mumkin.
Ilyos Safarov
jurnalist