Qizil kitob”ning yaratilish tarixi, bugungi holati… JDPIda bo‘lib o‘tgan seminar ana shunday nomlandi
3 TABIAT UMUMIY UYIMIZ KIRISH Bizni orab turgan tabiatni chindan ham ona desak boladi.Chunki butun borliqni hayotbaxsh nafasi bilan taminlab turadi. Biz ana shu ona tabiatni asrab avaylashimiz lozim. Tabiatni muhofaza qilish – landshaftning bir butunligi, tabiiy komponentlarning ozaro muvozanatini muhofaza qilishga qaratilgan. Landshaftlarni muhofaza qilishning juda kop shakllari mavjud. Bular: qoriqxonalar, zakazniklar, rezervatlar, xalq boglaridan iborat. Tabiatni muhofaza qilish ayrim hududlarda tabiiy kompleksni (landshaftlarni) oz holicha maxsus rejim bilan qoriqlashni ham talab qiladi. Bunday maxsus rejim bilan muhofaza qilinadigan hududlar xojalikda ozlashtirishdan bevosita ajratib olinib qoriqlanadigan tabiiy obektlardir. Hududning ayrim hududlarni muhofaza qilishda maxsus rejimini ornatishning zarurligi, fan-texnika inqilobi sharoitida inson xojalik faoliyati natijasida keskin ozgarayotgan va kamayayotgan yer tabiiy boyliklariga insonning ongli munosabatda bolishiga asoslanadi. Bunday hududlarni qoriqxonalar, rezervatlar, tabiiy parklar, tabiat yodgorliklari, zakazniklar deyiladi. Muhofaza qilinadigan hududlarning tasnifi ishlab chiqilmagan. Ularni bolishda qoyidagi belgilarga amal qilinadi: 1)Muhofaza qilinadigan hududdan foydalanish rejimining asosiy maqsadi va harakteri; ulardan xojalikda foydalanishni butunlay man etish; fan va turizm manfaatlari uchun foydalanishni chegaralash; tabiiy boyliklarni takror ishlab chiqarish (tiklash); marifiy-memorial (yodgorlik) ahamiyatiga ega bolgan obektlarni muhofaza qilish va hokazo; 2)2)muhofaza qilinadigan obektlarning murakkablik darajasi (tabiiy landshaftlarning ayrim komponentlari yoki butun landshaft, tabiiy boylik turlari); 3)3) ornatilgan va chegaralangan cheklovning davom etishi (resurslardan foydalanish umuman man qilinganmi yoki foydalanish malum muddatga limitlanganmi).
S.M.Tadjiboeva Dehqonobod qishloq xojalik, kasb-hunar kolleji biologiya fani oqituvchisi TABIAT UMUMIY UYIMIZ 2015 йил. – презентация
Презентация на тему: ” S.M.Tadjiboeva Dehqonobod qishloq xojalik, kasb-hunar kolleji biologiya fani oqituvchisi TABIAT UMUMIY UYIMIZ 2015 йил.” — Транскрипт:
1 S.M.Tadjiboeva Dehqonobod qishloq xojalik, kasb-hunar kolleji biologiya fani oqituvchisi TABIAT UMUMIY UYIMIZ 2015 йил
2 Oquv qollanma 2014 yil Ekologiya fani dasturi asosida ishlab chiqildi va kafedraning 28 oktyabr 3 sonli yigilishida tasdiqlandi. Каfedra mudiri _____________ I.Raxmonqulov Muallif : Tabiiy fanlar kafedrasi oqituvchisi S.М. Таdjiboyeva Таqrizchilar: Деhqonobod qishloq xojalik,kasb-hunar kolleji Tabiiy fanlarrafedrasi oqituvchilari SH. Imomova U. Yulchoraeva Oquv qollanma Dehqonobod qishloq xojalik, kasb-hunar kolleji Ilmiy pedogogik kengashining _______noyabr 2014 yil ________ yigilishida tasdiqlandi. Ilmiy kengash raisi; J.Roziyev
3 TABIAT UMUMIY UYIMIZ KIRISH Bizni orab turgan tabiatni chindan ham ona desak boladi.Chunki butun borliqni hayotbaxsh nafasi bilan taminlab turadi. Biz ana shu ona tabiatni asrab avaylashimiz lozim. Tabiatni muhofaza qilish – landshaftning bir butunligi, tabiiy komponentlarning ozaro muvozanatini muhofaza qilishga qaratilgan. Landshaftlarni muhofaza qilishning juda kop shakllari mavjud. Bular: qoriqxonalar, zakazniklar, rezervatlar, xalq boglaridan iborat. Tabiatni muhofaza qilish ayrim hududlarda tabiiy kompleksni (landshaftlarni) oz holicha maxsus rejim bilan qoriqlashni ham talab qiladi. Bunday maxsus rejim bilan muhofaza qilinadigan hududlar xojalikda ozlashtirishdan bevosita ajratib olinib qoriqlanadigan tabiiy obektlardir. Hududning ayrim hududlarni muhofaza qilishda maxsus rejimini ornatishning zarurligi, fan-texnika inqilobi sharoitida inson xojalik faoliyati natijasida keskin ozgarayotgan va kamayayotgan yer tabiiy boyliklariga insonning ongli munosabatda bolishiga asoslanadi. Bunday hududlarni qoriqxonalar, rezervatlar, tabiiy parklar, tabiat yodgorliklari, zakazniklar deyiladi. Muhofaza qilinadigan hududlarning tasnifi ishlab chiqilmagan. Ularni bolishda qoyidagi belgilarga amal qilinadi: 1)Muhofaza qilinadigan hududdan foydalanish rejimining asosiy maqsadi va harakteri; ulardan xojalikda foydalanishni butunlay man etish; fan va turizm manfaatlari uchun foydalanishni chegaralash; tabiiy boyliklarni takror ishlab chiqarish (tiklash); marifiy-memorial (yodgorlik) ahamiyatiga ega bolgan obektlarni muhofaza qilish va hokazo; 2)2)muhofaza qilinadigan obektlarning murakkablik darajasi (tabiiy landshaftlarning ayrim komponentlari yoki butun landshaft, tabiiy boylik turlari); 3)3) ornatilgan va chegaralangan cheklovning davom etishi (resurslardan foydalanish umuman man qilinganmi yoki foydalanish malum muddatga limitlanganmi).
4 TABIAT UMUMIY UYIMIZ Kopgina mamlakatlarda tabiatni muhofaza qilishning tashkiliy korinishlari bir xil emas va «qoriqxona», «milliy park», «rezervat», «zakaznik» tushunchalariga turli xil mazmun beriladi. Mamlakatimizda alohida muhofaza qilinadigan yoki qoriqlanadigan hududlar – landshaftlar – qoriqxonalar, har xil turdagi zakazniklar, tabiiy parklar va yodgorliklar yuqoridagi belgilarga muvofiq tashkil qilinadi. Hozirgi vaqtda qoriqlanadigan hududlar, yani xojalikda foydalanish butunlay man etilgan tabiiy obektlar tabiatni muhofaza qilishning asosiy va amaliy usuli emas. Lekin shunga qaramasdan qoriqlanadigan hudud tabiatini muhofaza qilishda muhim rol oynaydi. Ularning vazifalari juda xilma-xildir. Spesifik va hududiy vazifalar bilan birga, har bir qoriqlanadigan hudud tabiatini muhofaza qilishning umumiy muammolarini hal etishga xizmat qiladi. Qoriqlanadigan hudud tabiiy komplekslar tabiiy holatining etaloni bolib xizmat qiladi. Inson tomonidan nisbatan kam ozgartirilgan tabiiy komplekslarda geografik, geofizik, biologik va boshqa jarayonlarni organish mumkin. Har xil tabiiy hududlar tipi va komplekslari uchun xos bolgan jarayonlarni bilish tabiatni ozgartirishni loyihalashtirish va insonning geografik muhitga tasir etishining oqibatlarini taxminiy tahlil qilish uchun muhim ahamiyatga ega.
5 Tabiatni muhofaza qilish tushunchasi Tabiatni muhofaza qilish deganda- xozirgi va kelgusi avlodlarning ehtiyojlarini xisobga olgan holda tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish va atrof muhitni musaffo xolida saqlashga qaratilgan,ilmiy amalga oshiriladigan maxalliy davlat va xalqora tadbirlar tushuniladi. Tabiatni muxofaza qilishning hozirgi asosi vazafalari- tabiiy resurslardan oqilona foydalanish,chiqindisiz ishlab chiqarishni joriy qilish,atrof-muhitni ifloslanishdan saqlash,salbiy ozgarishlarni bashorat qilish,ularning oldini olishdan iborat.
6 Tabiatni muhofaza qilish tushunchasi Unda xususan quyidagilar takidlannadi. 1.Tegishli texnologialarni ishlab chiqish va joriy etish.Qishloq,ormon va boshqa xojalik tarmoqlaridagi tabiiy jarayonlarning keskin buzilishiga olib keladigan barcha zaxarli kimyoviy moddalarni qollash ustidan qattiq nazorat ornatish.Havo va suv muhitini insonnig hayotiy faoliyati ushun zararli yoki salbiy tasir etadigan moddalar bilan ifloslantirishni toxtatish.. 2.Qayta tiklanmadigan zaxiralarni qaty mezon asosida istemol qilgan holda tabiiy zaxiralarning hamma turlaridan oqilona fodalanish.. 3.Katta-katta hududlarda tabiiy sharoitlarni tabiiy zaxiralardan samarali foydalanishni taminlaydigan darajada aniq maqsadga qaratilgan,ilmiy asoslangan tarzda ozgartirish lozim. 4. Jonli tabiatning butunlay tabiiy genofondini madaniy ekinlar va hayvonlarning yangi turlarini kopaytirish hisobiga boshlangich baza sifatida saqlab qolish kerak. 5. Shaharsozlik va tumanlarni rejalshtirishning ilmiy asoslangan,hozirgi zamon urbanizasiyasining barcha salbiy oqibatlarini bartaraf etish va tizimini joriy etish yoi bilan shaharlarda va boshqa aholi punktlarida yashash uchun sharoitlar yaratish zarur. 6. Ekologik kulfatlar chegara bilmasligini nazarda tutgan xolda jahon jamoatchiligi etiborini mintaqaning ekologik muammolariga qaratish lozimdir.
7 Tabiatni muhofaza qilish tushunchasi RespublikamizdaAtrof- muhitni muxofaza qilish va tabiat resurslardan oqlona foydalanish boyicha 2005 yilgacha moljallangan Davlat dasturi ishlabchiqilgan. Mamlakatimiz pezidenti I.A.Karimovning Ozbekiston buyuk kelajak sari asarida ekologik xavfsizlikni kuchaytirishning hozirgi asosiy yonalishlari korsatib otilgan.
8 Тупрок – тарихий таркиб топган мураккаб, мустакил табиий жисм булиб, у табиий ландшафтларнинг асоси хисобланади. Тупрок – тарихий таркиб топган мураккаб, мустакил табиий жисм булиб, у табиий ландшафтларнинг асоси хисобланади.
9 Ozbekiston Respublikasida alohida qoriqlanadigan hududlar
10 Ozbekiston Respublikasida alohida qoriqlanadigan hududlar togrisida Keyingi yillarda planetamizda qoriqlanadigan hududlar soni toxtovsiz oshib bormoqda. BMT malumotiga kora, 70-yillarning boshida dunyo boyicha 1204 ta qoriqxona va milliy boglar bolgan edi. Qoriqlanadigan hududlarning tez osishi shundan malumki, ularning uchdan bir qismi 1960 yillardan boshlab tashkil qilingan. Hozirgi kunda yer kurrasi boyicha tabiatni muhofaza qilinadigan hududlarning soni 40 mingdan kop. Shunday qilib, yuqorida aytganimizdek, muhofaza qilinadigan landshaftlar, yani qoriqlanadigan hududlarning formasi xilma-xil. Xorijiy mamlakatlarda tabiatni muhofaza qilishning asosiy korinishlari – milliy bog va rezervatlar bolsa, masalan, Rossiyada qoriqxona va zakazniklardir. Qoriqxona quruqlik maydonining harakterli tabiiy landshaftlari bolgan malum bir uchastkasi bolib, tabiatni muhofaza qilishning eng samarador formalaridan biridir. Alohida muhofaza qilinadigan hududlar orasida qoriqxonalar muhim rol oynaydi. Qoriqxonalarning asosiy vazifasi – tabiatning diqqatga sazovor qimmatli landshaftlarini jamiyat manfaatlari uchun saqlashdan iborat. Qoriqxona hududlaridan xojalikda foydalanish, hatto, pichan tayyorlash, ov qilish, baliq tutish, qoziqorin terish umuman taqiqlangan. Qoriqxonalar atrofi kam foydalanib, muhofaza qilinadigan zona bolishi kerak. Qoriqxonalarning asosiy vazifasi va maqsadlari nimadan iborat? Qoriqxonalar hududidagi mavjud komplekslar tabiiy holatda saqlanadi. Ular inson tomonidan ozlashtirilayotgan va ozgargan qoshni hududlar uchun etalon bolib xizmat qiladi. Bunday etalonlar inson xojalik faoliyatining biz uchun qulay yoki noqulay ekanligini taqqoslashga, tabiatdan amaliy foydalanish u yoki bu usulining naqadar maqsadga muvofiqligini nazorat qilishga imkon beradi. Qoriqxonalarning asosiy vazifasi tabiatni har tomonlama organishdir. U landshaft komponentlari ortasidagi uzviy aloqadorlikni bilib, tabiiy boyliklardan unumli foydalanish yollarini ishlab chiqish uchun zarur. Masalan, Kursk yaqinidagi Markaziy Qoratuproq qoriqxonasi ormon-dasht zonasi uchun harakterli bolgan tabiiy–hududiy komplekslarning etaloni bolib, bu yerda Rossiya Fanlar akademiyasi Geografiya instituti tabiiy jarayonlarni kop yillardan buyon tekshiradi.
11 Qoriqxonalardagi tabiiy jarayonlarni organish landshaft geografik jihatdan oxshash bolgan hududlarning tabiiy boyliklari va tabiiy sharoitidan unumli foydalanishni tashkil qilishni yengillashtiradi. Shuning uchun qoriqxonalar tabiiy-hududiy komplekslarning hamma tipida bolishi kerak. Asosiy muhofaza qilish obektiga bogliq holda qoriqxonalar oldiga kompleks va maxsus vazifalar qoyiladi. Kompleks qoriqxonalarda butun tabiiy-hududiy komplekslar tabiiy holda muhofaza qilinadi. Orta Osiyodagi qoriqxonalarning asosiy qismi oldiga kompleks maqsadlar qoyilgan. Maxsus vazifalarni bajaradigan qoriqxonalar asosan katta ilmiy ahamiyatga ega bolgan ayrim obektlarni muhofaza etish uchun tashkil qilinadi. Masalan, Orol dengizidagi tashkil etilgan qoriqxona, eng avval, shu yerda iqlimlashtirilgan qulon hamda saygoq va jayronlarni qoriqlash va biologiyasini organish uchun tashkil qilingan edi. Pitsunda qoriqxonasi asosan relikt qargaylarini muhofaza qilish uchun bunyod etilgan. Chelyabinsk oblastidagi Ilmen qoriqxonasi uncha katta bolmagan hududda 200 dan ortiq noyob minerallar toplangan maydonni saqlash uchun tashkil qilingan. Zarafshon tizmasining janubiy yon- bagirdagi Kitob davlat paleontologik-stratigrafik qoriqxonasi geologik maqsadlar uchun tashkil etilgan. Qoriqxona tabiiy-hududiy komplekslarning daxlsizligini taminlovchi tabiiy etalondir. Hozirgi sharoitda planetamizning turli-tuman tirik organizmlar genofondini saqlashda qoriqxonalarning roli katta. Qoriqxona hududida kopgina hayvon va osimlik turlarining hayoti uchun zarur bolgan optimal sharoit mavjud. Shuning uchun qoriqxonalar hayvon va osimliklarning ayrim turlarini saqlash va ularni kopaytirishda muhim rol oynaydi. Inson tomonidan ozgartirilgan landshaftlarga moslasha olmagan hayvonlarni faqat qoriqxonalarda saqlash mumkin bolmoqda. Bular – zubr, qulon, goral, begemot, yolbars, arslon, qoplon, ilvirs (bars), suv kalamushi, turach, qizil goz, gaga va boshqalardir. Shuningdek, bir qancha osimlik turlari faqat qoriqxonalarda saqlanmoqda. Masalan, AQShda mamont (sekvoyya) daraxti, Livanda livan kedri, Rossiya hududida tis, shamshod, nilufar va boshqa turlar ana shunday osimliklardandir.
12 Qoriqxona- deganda insonning xojalik faoliyati butunlay taqiqlangan,tabiiy kompleks asl holida saqlanadigan hududlar tushuniladi. Ozbekiston Respublikasining alohida muhofaza qilinadigan hududlari.
13 QORIQXONALARNING MAQSADI VA VAZIFALARI Qoriqxonalar ovlanadigan hayvonlarni saqlash va ularni kopaytirishda katta rol oynaydi. Masalan, Baykalda Barguzin qoriqxonasi tashkil qilingan paytda (1916 yil) qurum toshlarda hammasi bolib suvsar yashardi. Muhofaza qilish natijasida hozir bu hayvon kopayib, qoriqxonadagina emas, balki qoshni hududlarda ham ovchilik ahamiyatga ega. Voronej qoriqxonasi barpo qilingan vaqtda (1927 yil) bir necha juft qunduz bor edi. Shu qoriqxona tashkil etilgandan buyon undan Rossiyaning 73 rayoniga 3 mingdan ortiq qunduz tarqatildiki, ular 70 mingdan ortiq nasl berdi. Shunday qilib, qoriqxona hududlari turli xil hayvon va osimlik turlarini, ovlanadigan hayvonlarning miqdori va genetik fonlini saqlash uchun xizmat qiladi. Mamlakatimizda hamma qoriqxonalar ilmiy muassasalar hisoblanadi. Qoriqxonalarda yuzlab xodimlar tabiiy komplekslarni va ularning ayrim kompo-nentlarini tekshiradilar, tabiiy hodisalarni qayd qiladilar, ilmiy tajribalar otkazadilar. Qoriqxonalar bilan mamlakati-mizning ilmiy muassasa va oliy oquv yurtlari yaqin aloqa ornatgan. Qoriqxonalarda bolajak biologlar, geograflar, ormonshunoslar, geologlar dala praktikasini otaydi. Qoriqxona hududlaridagi tabiiy jarayonlarga inson doimo aralashib turishi kerak. Jumladan, qoriqxonadagi yirtqichlar, ularning oljalari hamda tuyoqlilar soni va yem-xashak bazasi ustidan nazorat qilib turilishi lozim.
14 Qoriqxonalar qonun himoyasida Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексини 204-моддасига мувофиқ, алоҳида муҳофаза қиланадиган табиий ҳудудларнинг ҳуқуқий ҳолатини бузганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Алоҳида муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудларнинг ҳуқуқий ҳолати Ўзбекистон Республикасининг Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисидаги Қонунида ва ҳар бир қўриқхона, миллий табиий боғлар, буюртмали қўриқхона, табиий ёдгорлик ва бошқа алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисидаги низомларда акс эттирилган. Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг ҳуқуқий ҳолати, уларда табиий ресурслардан фойдаланишнинг ман қилиниши ёки чекланиши ва уларни муҳофаза этишнинг қаттиқроқ талаблари билан тавсифланади. Мазкур моддада кўзда тутилган жиноятнинг объекти алоҳида муҳофаза этиладиган ҳудудларнинг ҳуқуқий ҳолати ҳисобланади. Ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган жиноятлар кўп миқдорда (энг кам иш ҳақининг юздан уч юзгача бараварида) зиён етказилса ёки ноёб ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг турларининг камайиб кетиши, уларнинг табиий шароитларини ўзгариши каби оқибатлар вужудга келса, тугалланган ҳисобланади. Жиноят кодексининг 204-моддаси иккинчи қисмида назарда тутилган жиноят алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудларда табиий объектларни қасддан нобуд қилиб ёки шикастлантириб, кўп миқдорда зарар етказилса, ёхуд алоҳида муҳофаза этиладиган ҳудуднинг ўз ноёб хусусияти ва қимматлилигини йўқотса ёки бошқа оғир оқибатларга олиб келса, содир этилган ҳисобланади. Мазкур моддада кўрсатилган жиноятнинг субъекти фуқаролар ва мансабдор шахслар ҳисобланади. Алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудларнинг ҳуқуқий ҳолатини бузиш ҳаракат ёки ҳаракатсизлик оқибатида, қасддан ёки эҳтиётсизлик билан содир этилади.
15 Qoriqxonalar qonun himoyasida 1992 YIL 9 DEKABRTABIATNI MUHOFAZA ETISH TOGRISIDAOZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNI YIL 6 MAY SUV VA SUVDAN FOYDALANISH TOGRISIDAGI OZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNI YIL 22 SENTABR YER OSTI BOYLIKLARI TOGRISIDA OZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNI YIL 27 DEKABR ATMOSFERA HAVOSINI MUHOFAZA QILISH TOGRISIDA OZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNI YIL 26 DEKABRHAYVONOT DUNOSINI MUHOFAZA QILISH TOGRISIDA OZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNI 1997 YIL 26 DEKABROSIMIK DUNYOSINI MUHOFAZA ETISH VA UNDAN OQILONA FODALANISH TOGRISIDA OZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNI QABUL QILINDI.
16 Hisor tog tizmasi Hisor davlat qoriqxonasi Ozbеkistonning janubi-sharqiy qismida, Кашкадарё вилоятининг Яккабог ва Шахрисабз туманларни худудида жойлашган. (Хисор тизмасининг гарбий ёнбагрида). viloyatimizning Shahrisabz, Yakkabog va qamashi tumanlari hududida, Hisor tog tizmasining garbiy yonbagirlarida, dеngiz sathidan 1750 mеtrdan 4366 mеtrgacha balandlikda joylashgan bolib, u janubi- sharqda Surxondaryo viloyati, sharqda Tojikiston rеspublikasi bilan chеgaradoshdir. Z.Ochilov, Hisor davlat qoriqxonasi dirеktori. K.Yaqubov, qoriqxona ilmiy xodimi. Ushbu qoriqxona 1983 yil viloyatimizdagi ikki mustaqil Miroqi va Qizilsuv qoriqxonalarining birlashtirilishi natijasida, Hisor tog tizmalarining janubi-sharqiy qismidagi tabiiy komplеkslarning tipik uchastkalarini asl holida saqlab qolish, ulardagi tabiiy jarayonlarning borishini organish hamda shu hududda yoqolib borayotgan flora va fauna vakillarini saqlab qolish maqsadida tashkil qilingan. Uning umumiy yеr maydoni 80986,1 gеktarni tashkil etadi (shundan gеktari Shaxrisabz, 16002,1 gеktari Yakkabog va gеktari qamashi tumanlari hududida joylashgan). U Markaziy Osiyodagi eng katta qoriqxonadir. Qoriqxona umumiy yеr maydonining 22276,6 gеktari archazor va butasimon ormonlar, 24258,3 gеktari yaylovlar, 107 gеktari daryolar va kollar, 461 gеktari botqoqliklar, 3155 gеktari muzliklar, 3258 gеktari qoya va jarliklardan iborat. Yer maydoni Qilon, Tanxozdaryo, Mirogi va Qizilsuv bolimlariga bolingan.Uning butun hududi yagona massiv sifatida sharqdan garbga 37 kilomеtr, shimoldan janubga 90 kilomеtrga chozilgan. Choqqilarining balandligi 2500 mеtrdan 4421 mеtrgacha. Ozbеkistonning eng baland nuqtasi ham qoriqxonaning Tortqoylik togidagi dеngiz sathidan 4421 mеtr balandlikda joylashgan nomsiz choqqidir. Uning hududidan bir qator suv manbalari boshlanadi. Ularning ichida eng yiriklari Oqsuv, Tanxozdaryo va qizildaryo daryolari hisoblanadi. Ana shu uch daryo suvining Shahrisabz tumani hududida qoshilishi natijasida Qashqadaryo daryosi hosil boladi.
17 Hisor tog tizmasi Qoriqxona hududida mеzazoy-kaynazoy yotqiziqlarida karst jarayonlari kеng tarqalgan va oralar, daralar, togcha va gorlar koplab uchraydi. Ushbu tog daryolari va soylari chuqur daralar (kanonlar) hosil qiladi
18 Hisor tog tizmasi Daryolarning yuqoridan pastga qarab ogishi jarayonida katta-kichik sharsharalar hosil bolgan. Jumladan, tabiat yodgorliklaridan sanalgan Suvtushar sharsharasining balandligi 84 mеtrdir. U dеngiz sathidan 2100 mеtr balandlikda katta tosh qoya va archazorlarda joylashganligi bilan ajoyib manzara hosil qilib, tabiat shaydolarini ozining bеtakrorligi bilan maftun etadi. Qoriqxona hududida rеspublikamizda yagona bolgan Botirboy va Sеvеrtsov doimiy muzliklari ham joylashgan. Hisor qoriqxonasi hududidan oqib otuvchi va Oqsuv daryosining asosiy irmoglaridan biri hisoblangan Tamshush daryosi dеngiz sathidan 3500 mеtr balandlikda joylashgan Xojayulbars qoyalaridan boshlanib, qor, yomgir va buloqlar suvlaridan hamda qoqoshsoy, Zardolisoy, Shoyurti, Laylogcha, Maydanak, Yurtikalon kabi 32 ta katta-kichik soy suvidan tashkil topgan. Shahrisabz tumanining Kol, Yakkaxona, Chungurak, Tamshush, Sarchashma, qisorak, Sayod va boshqa yirik togoldi qishloqlarining paydo bolishi mazkur daryo ozanlari bilan uzviy bogliqdir. U еrdagi katta daryolardan yana biri uzunligi 104 kilomеtr bolgan Tanxozdaryodir. Qorakamar, Almati, Kosatarosh, Shorhasan, Kamar, Ommahon, Xitoy, Xazara va shu atrofdagi boshqa qishloqlar aholisi oz kundalik ehtiyoji uchun hamda dеhqonchilik qilishda ana shu daryo suvidan foydalanib kеlishadi. Shuningdеk, qoriqxona hududida katta-kichik 10 ga yaqin kollar bor. Hozirga qadar ular toligicha organilmagan, faqatgina kollarning dеngiz sathidan balandligi, sathining eni va boyi aniqlangan xolos. Qoriqxona hududidan boshlanib, viloyat boylab oqayotgan Oqdaryo, Tanxozdaryo va Qizildaryo vohamiz aholisining foizini ichimlik suvi bilan ta’minlaydi. Bundan tashqari ushbu daryolarning hayotbaxsh suvi Kitob, Shahrisabz, Yakkabog, Chiroqchi, Qamashi, Huzor, Qarshi va Koson tumanlarida qishloq hojaligi mahsulotlarini еtishtirish hamda bog-roglar barpo etishda muhim ahamiyatga ega.U yеrdagi hazrati Sulton (Hoji Dovud) ota, Xojagul ota, Bovurchi (Xoja Pir-Pir ota) ziyoratgohlari qoriqxonaning bеtakror tabiatiga monand xalqimizning tarixiy-madaniy obidalari sifatida saqlanib kеlinayotir. Ushbu ziyoratgohlarning paydo bolishi togrisida mahalliy aholi ortasida turli rivoyatlar mavjud.
19 Hisor tog tizmasi Qoriqxonaning tarixiy-gеografik nuqtalaridan yana biri bu dеngiz sathidan 2750 mеtr balandlikda joylashgan, chuqurligi jihatdan Markaziy Osiyoda eng uzun Bolgan Amir Tеmur goridir. Oor ichidan tosh davriga oid qurollar va hayvonlarning suyak qoldiqlari topilgan. Rivoyatlarga kora, buyuk Sohibqiron Amir Tеmur ozining otliq lashkarlari bilan ushbu gorda bir muddat dushmanlari xavfidan saqlangan va yaqin atroflardagi qishloqlardan qoshin toplab, Kеsh hukmronligini qolga kiritishda foydalangan. Shu bois ushbu gor buyuk sarkarda nomi bilan atala boshlangan. Mazkur gor dеvorlari qotib qolgan ohak, gips va granit qatlamlaridan iborat. Uning uzunligi garbdan sharqqa tomon 870 mеtr, kеngligi esa 7-10 va ba’zi joylari 100 mеtrga еtadi. Uning tugash qismida diamеtri mеtr, chuqurligi 4-5 mеtr bolgan mamlakatimizdagi eng katta yеr osti koli bor. Gor shiftlarida osilib yotgan, uzunligi 1,5-2 mеtr kеladigan tabiat mojizasi – stallaktitlarning (sumalaklarning) mash’alalar yorugida kamalak ranglarida jilolanib tovlanishi kozlarni qamashtirib yuboradi. Amir Tеmur gorining janubiy tomonida qal’ai shеron soyining qizil Shivar kеngligida dеngiz sathidan 2900 mеtr balandlikda Chilsim gori bor. Ushbu gorning yaqin atroflarida joylashgan 100 dan oshiq diamеtri 3-5 mеtr, chuqurligi 30 mеtrdan 200 mеtrgacha boradigan yеr govvaklari ilmiy jihatdan dеyarli organilmagan. Bundan tashqari qoriqxona hududida ilmiy organilishini kutayotgan qol gori, Mansurning gori, qorining zindoni kabi qorlar mavjud. Hokizburun sharsharasi esa dеngiz sathidan 2600 mеtr balandlikda joylashgan. Tik qoyadan hokizning burnini eslatuvchi ikkita, birining diamеtri santimеtr bolgan tеshikdan otilib chiqayotgan suv ikkiga bolinib, 35 mеtr balandlikdan favvora shaklida pastga intilib, toshlik qoyalar yuzasiga urilib oqib tushishi bеtakror tabiiy manzarani hosil qiladi.Qal’ai shеron soyining tugash qismida – baland, kokimtir tosh qoyada Yura davriga mansub va hozirgi kungacha ajoyib saqlanib qolgan 31 dona dinozavr izlari mavjud yilda u еrda ilmiy izlanishlar olib borgan rossiyalik gеograf olim V.I.Ratsеk tomonidan ushbu izlar million yil avval yashab otgan dinozavrlarga mansub ekanligi aniqlang
20 HAYVONOT OLAMI Ta’kidlash joizki, Hisor qoriqxonasining noyob hayvonot va osimlik dunyosi, nodir tabiat obidalari gozallik shaydosi bolgan har bir insonni ohanrabodеk oziga tortadi. Tabiatning bu gozal, bеtakror hududini asl holida saqlab qolish mas’uliyatli vazifa, muqaddas burch sanaladi. U yеrda qoriqxona ilmiy bolimi xodimlari tomonidan doimiy tarzda ilmiy-tadqiqot ishlari olib boriladi. Bu noyob hududdagi osimlik va hayvonot dunyosi hozirgachaQoriqxonaning hayvonot olami ham xilma-xil bolib, u yerda 268 turdagi umurtqali hayvonlar, 2 turdagi baliq (oddiy qora baliq va Amudaryo gulbaligi), 17 turdagi amfibiya va sudralib yuruvchilar, 215 turdagi qushlar, 31 turdagi sut emizuvchi hayvonlar uchraydi. Umurtqasiz hayvonlarning esa 950 turi mavjud. Hozirgi kunda qoriqxona hududida aniqlangan 6 turdagi hasharotlar, 7 turdagi qushlar, 1 turdagi baliq va 10 turdagi sut emizuvchi hayvonlar Ozbеkiston Rеspublikasining “Qizil kitob”iga kiritilgan. Qoriqxona faunasi vakillari Orta Osiyo, Mongol, Еvropa va hindu-himolay tiplariga bolinadi. U yеrda Ozbеkiston Rеspublikasi “Qizil kitob”iga kiritilgan sut emizuvchi hayvonlardan Tyanshan qonqir ayigi, Orta Osiyo qunduzi, qor qoploni, Turkiston silovsini, oq qorinli oqquloq, kichik taqaburun va katta taqaburun korshapalaklari, baliqlar sinfidan Amudaryo gulbaligi uchraydi. Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqi (TMXI) “Qizil kitob”iga qoriqxonada mavjud katta taqaburun korshapalagi, ormon olmaxoni, qizil sugur va qor qoploni kiritilgan.Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqi “Qizil kitobi”ga kiritilgan va bugungi kunda yoqolib kеtish xavfi ostida bolgan qor qoploni qoriqxonaning dеngiz sathidan 2200 dan 4300 mеtr balandlikkacha bolgan hududlarida uchraydi. Hisor davlat qoriqxonasi tashkil etilgan vaqtda ularning soni taxminan 5-6 bosh bolgan, hozirgi kunda esa ilmiy hisob-kitoblarga qaraganda, boshdan iborat. Turkiston silovsini qoriqxonaning archa bilan qoplangan ormonzorlari ichidagi qoyalarda yashaydi. hozirgi kunda ularning soni taxminan 138 boshga еtgan. Qoriqxonaning hamma hududida Tyanshan qonqir ayigini korish mumkin. Ularning soni 1983 yilda 35 boshni tashkil etgan bolsa, hozirda ular taxminan boshga еtgani aniqlangan.
21 HAYVONOT OLAMI BOLTAYUTAR LOCHIN LAYLAK OQBOSHLI GUMAY GULMOY SUDRALIB YURUVCHILAR
22 HAYVONOT OLAMI Yurtimiz hududida yoqolib borayotganligi tufayli mamlakatimiz “Qizil kitob”iga kiritilgan Orta Osiyo qunduzi qizildaryo, Tanxozdaryo va Oqsuv daryolari qirgoqlarida uchraydi va ularning soni taxminan boshdan iborat. U еrda eng kop tarqalgan sut emizuvchi hayvonlardan biri tog echkisidir. Hisor toglarining mеtr balandliklaridagi alp kеngliklarida tog echkilaridan tashqari Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqi “Qizil kitobi”ga kiritilgan qizil sugurlar oila-oila bolib yashaydilar. Hozirgi kunda ilmiy taxminlarga asosan qoriqxona hududida qizil sugurlarning soni boshni tashkil qiladi. Qoriqxona hududida qushlarning 215 turi bor. Shulardan 110 turi u yеrda doimiy yashovchi va 115 turi esa migratsiya davrida uchib otuvchi qushlardir. qora hajir, boltayutar, humoy, burgut, oq boshli gumoy, qora laylak, itolga va lochin qushlari Ozbеkiston “Qizil kitob”iga kiritilgan. Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqi “Qizil kitob”iga ham kiritilgan qora hajir qushlarining soni hozirgi kunda taxminan dan iboratdir. Burgutlar esa taxminan taga, boltayutar esa taga еtadi. U еrdagi ormonzorlarda archazor bolta tumshugi, qizilbosh va archazor chittagi yashaydi. Eng kop tarqalgan qush bu kaklikdir. Ularning soni taxminan tadan iborat. Sudralib yuruvchi hayvonlardan qoriqxona hududida 15 turdagi, 2 turkum va 8 oilaga mansub hayvonlar uchraydi. Jumladan, oloy ilonquyrugi, Turkiston agamasi va qalqontumshuq, kulvar, qizil chizigli, guldor chipor ilon turlari mavjud. Qoriqxonaning osimliklar dunyosi ham juda boy va xilma-xildir. Ularni saqlab qolish va organish qoriqxona xodimlarining asosiy vazifalaridan sanaladi. U еrda 910 turdagi osimliklar osishi aniqlangan. Ularning 36 turi Ozbеkiston “Qizil kitob”iga (oq lola, dilband lola, sargish lola, Chimyon lolasi, Bobrov astragali, norshirach, oq parpi, Qashqadaryo astragali, Oshanin piyozi, sunbul kovrak, Ozbеkiston chinniguli, choziq pufanak) kiritilgan.
23 OSIMLIKLAR OLAMI Qoriqxonaning osimliklar dunyosi ham juda boy va xilma-xildir. Ularni saqlab qolish va organish qoriqxona xodimlarining asosiy vazifalaridan sanaladi. U еrda 910 turdagi osimliklar osishi aniqlangan. Ularning 36 turi Ozbеkiston “Qizil kitob”iga (oq lola, dilband lola, sargish lola, Chimyon lolasi, Bobrov astragali, norshirach, oq parpi, Qashqadaryo astragali, Oshanin piyozi, sunbul kovrak, Ozbеkiston chinniguli, choziq pufanak) kiritilgan. Pomir-Oloy tog tizimida endеmik hisoblangan osimliklarning turi 80 dan ortiqdir. Ulardan qoriqxona hududida kichik va katta yunon, Alеksеya piyozi, Fеdchеnko piyozi, togbargli piyoz, Rozinbax piyozi, Ozbеkiston chinniguli, Boborov va Kudryashеv astragallari, Olga, Tubеrgеn, Chimyon lolalari osadi. Qoriqxona hududida osadigan osimliklarning 250 turdan ortigi dorivor va ozuqabop hisoblanadi. Ulardan Qirqboim, zira, zirk, oltin tomir, boyimadaron, shuvoq, toron, salib, rudn, sumbul, kiyik oti, qizil poycha xalq tabobatida, Oshanin piyozi, togbargli piyoz, ravoch, zira, alqor kabilar mahalliy xalq tomonidan ozuqabop osimlik sifatida kop ishlatiladi. Hozirda qoriqxona atrofida 30 mingga yaqin aholi yashaydigan 13 ta qishloq joylashgan. Qoriqxona hududi uzoq yillar davomida insonning kuchli xojalik faoliyati ta’siri ostida bolgan. Chorva boqish, dеhqonchilik, otin tayyorlash, noqonuniy ov qilish va osimliklarni tеrish tabiiy ekotizimlarga mislsiz salbiy ta’sir korsatgan. Archazorlarga katta zarar yеtkazilgan, bеgona turlar kopayib kеtgan. Qoriqxona tashkil qilinganidan bеri otgan vaqt ichida kopchilik tabiiy ekotizimlar tiklanib bormoqda. Hisor davlat qoriqxonasi oziga xos ilmiy-tadqiqot muassasasi bolib, uning xodimlari tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asoslarini amaliyotga tatbiq qilish, aholi ortasida ekologik ta’lim-tarbiya va targibot ishlarini olib borish va shu asnoda berkitilgan hudud muhofazasini tashkil etib, ona tabiatning bеtakror gozalligini ozida mujassam etgan yurtimizning bir bolak goshasida biologik xilma-xillikni saqlab qolish borasida tinimsiz mеhnat qilmoqdalar.
24 Qizil kitobga kiritilgan osimliklar ARCHA QISHKI HOLATI TIRNOQGUL SARGISH VA QIZIL LOLALAR
25 ZARAFSHON VODIYSI CHOL -TOQAY QORIQXONASI Geografik orni. Zarafshon boyida 45 km маsofada,Samarqand viloyati,Bulungur va Jomboy tumanlari hududida joylashgan Maydoni 2552 ga, shundan 868 gasi ormon bilan qoplangan..Florasi 308 umurtqali 240 turni tashkil etadi. Osimliklari ichida 18 tur buta daraxt mavjud. Asosan Zarafshon qirgovuli muxofaza qilinadi. Vodiy Pomir – Oloy toglarning garbiy chegarasida Zarafshon daryosi havzasida joylashgan bolib, relefi asosan, kenglik bolib chozilgan va shimoldan Tojikiston tog tizmalarining tarmoqlari (Nurota togi, umumiy balandligi 2169 m, Oktog 2003 m) janubdan Zarafshon tog tizmalari bilan oralgan. Sharqdan (780 – 800 m) garbga (350 m) tomon pasayib boradi. U garbdan metr gacha kengayib, shimoliy sharqda (viloyat xududining tashqarisida) Qizilqum choliga, janubiy garbda Qarnob choliga otadi, shimoliy – sharqda Nurota chollari orqali Mirzacholga birlashadi.[52] Vodiyning ortasida Zarafshon daryosi oqib otadi. Vodiydan shimoliy qismidan va umumiy janubida qiya tekislikda joylashgan va toglarga yaqinlashganda adirlar boshlanadi.Zarafshon tog tizmasi (uning garbiy qismi) janubda Qoradaryo viloyati bilan bolgan chegara boylab choziladi. Bu tizma (2388 m) asosan, paleozoyning kristalli shakllangan ohaktoshlardan iborat. Garbda bu tizma tog asta – sekin pasayib borib, Kattaqurgondan janubda past – baland tekisliklardan iborat bolgan tekisliklar bilan qoshilib ketadi. Asosan qumli slanes va magmatik jinslardan tashkil topgan Nurota togi necha yirik organik bolaklarga parchalanib ketgan. Foydali qazilmalaridan Oltin, kumush, alyuminiy, volfram chiqadi Ingichkada flyuarit, kvars, ohaqtosh, granit, tergel, gips, biktoniy gili, marmar va 2007 yildan iborat (Nurota toglarida) dunyoda yagona bolgan gulobi marmarni qazish ishlari boshlandi. Nurobodda korun konlari va mineral buloqlari mavjud. Iqlimi kontinental, quruq iqlim, bulutlt kunlar kam boladi. Tekislikda qish iliq. Yanvarning ortacha harorati shimolda – 2 0, toglarda – 4,8 0 S iyulning ortacha , obsalyut minimum obsalyut maksimum harorat 46 0 S ni tashkil etadi. Yillik ortacha yogin miqdori 200 – 881 mm va yoginning 805 mm qish va bahorda yogadi. Qor 16 – 20 kungina yogadi. Osimlikning vegetatsiya davri 269 (harorat 5 0 dan yuqori) kop. Balandlikka kotarilgan sari harorat
26 OSIMLIKLAR DUNYOSI Iqlim harorati va sugorish Vodiyda paxta, tamaki, shaftoli, orik, uzum, anjir va anor ostirish imkoniyatini beradi. Oxirgi 10 – 15 yilda ushbu viloyatda subtropik osimliklardan xurmo ham iqlimlashtirilgan. Vodiyning asosiy daryosi – Zarafshon uning viloyat hududidagi qismining uzunligi 215 km bolib, Samarqand viloyati maydonida ikki tarmoqqa Oqdaryo va Qoradaryoga ajraladi. Ushbu daryolar Yangi rabot qishlogi yonida yana qoshilib, Miyonkol orolini hosil qiladi. Maydoni 1200 km 2 Zarafshon daryosi muz, qorlardan toplanadi. Tevarak – atrofidagi toglardan oqib tuzilgan soylar sugorishga sarflangni uchun Zarafshonga yetmasdan tugaydi. Dargom, Narpay, ong sohil Zarafshon eski Anhor, Tuyatortar, Miyonkol, Xatirchi kanallari va Kattaqurgon suv omborlaridan ekinlarni sugorishda foydalaniladi. Vodiy janubi – garbiy qismidan oqadigan bir nechta soylar ham yozda qurib qoladi. Tuproqlari, asosan, boz tuproqlar, tekisliklar bilan 500 m gacha balandlikdagi tog etaklarida och boz tuproqlar (sugoriladigan yerlarda otloqi boz tuproqlar 1500 – 1700 m balandlikdan boz tuproqlar, chol zonasi qumoq, taqir boz qongir tuproqlar va shurxoklar tarqalgan) [32]. Yongoqzorlar va archazorlar tagida qongir tuproqlar yanada balanlashgan qoramtir tuproqlar bolib, undan yuqorida tog – otloqi va tog tundra tuproqlar uchraydi. Yovvoyi osimliklardan chalachol va chol osimliklari asosiy korinishini egallaydi, tog yon bagirlarida ormonlar uchraydi (archa, namataklar). Tog yon bagirlaridagi tekisliklarda shuvoq bilan efemer, yani tez qurib qoluvchi 1-2 yillik osimliklar kop. Daryo boylarida, dashtlarda shora, galofit osimliklari osadi. Zarafshon daryosi vodiysida terak, jiyda, oblepixa – chakanda, tol – maymunjon, yolgun va turli – tuman togayzorlar mavjud. Toglarda 1120 – 2700 m balandlikda archa, pista, toshloq yon bagirlarida bodomzorlar uchraydi. Samarqand shahri yaqinida yongoqzorlar kop.
27 Toglarda 1120 – 2700 m balandlikda archa, pista, toshloq yon bagirlarida bodomzorlar uchraydi. Samarqand shahri yaqinida yongoqzorlar kop. Yongoq Jiyda(Elaeagnus).
28 HAYVONOT OLAMI Yovvoyi hayvonlardan: tulki, chiyaburi, tekisliklarda jayron, toglarda qongir ayiq, tog suvsari, toqaylarda chochqa, toqay mushugi, daryo suvsari, qushlardan toqay mushugi, tuvaloq, toglarda kaklik, daryolarda baliqlar: qora – baliq – marinka, laqqa baliq va hokazolar kop. Samarqand yaqinida Zarafshon qoriqxonasida Buxoro jayroni pitomnikidan iqlimlashtirilgan Buxoro kiyigi – xongul yashaydi.
29 Zomin tog archa qoriqxonasi. Zomin davlat qo’riqxonasi 1928 yili O’zbekistonda birinchi marotaba archalar va u yerdagi noyob hayvonot dunyosining tabiiy holda saqlanishini taminlash maqsadida Zomin tog’ archazorlari davlat qo’riqxonasi tashkil etildi. Uning umumiy yer maydoni gektarni tashkil etadi, shundan 22137,3 gektari o’rmon bilan qoplangan, Qo’riqxona yerlari tarkibiga tog’ tizmalari kiradi, ular dengiz sathidan 1760 metrdan 3500 metr balandlikka ega bo’lgan uch zonani oz ichiga oladi. Qo’riqxona hududini qora archa, o’rikarcha va saurarcha ko’rinishdagi uch turdagi archalar qoplagan. Toglarning yuqori yon bag’irlarida saur archa turiga mansub bolgan archalar, o’rik archalari bilan tabiiy holda, tog’ning quyi qismida zarafshon archasi saur archa ko’rinishdagi archalar bilan aralash o’sadi. Archazor chekkalari Turkiston dulanasi, Fedchenko namatagi, Korolkov uchqati, qoraqat va irgay butalari bilan qoplangan. Zomin qo’riqxonasidagi 700 turdagi o’simliklardan 20 turi O’zbekiston Respubfikasi “Qizil kitob”iga kiritilgan, 48 turi g’arbiy Turkiston tog’ tizmasining endemiklari hisoblanadi. Dorivor o’simliklarning 20 dan ortiq turlari qo’riqxonada mavjud, ular: parpi, oqsavrinjon, qumloq bo’znochi, valeriana, yalpiz, bo’znoch va boshqalar. Manzarali o’simliklarning 15 turlari malum. Qo’riqxonada 216 turdagi qo’ziqorinlar borligi aniqlanib, ularning 173 turi va 16 xili O’zbekiston uchun avvaldan aniqlangan hisoblanadi, 90 turi Markaziy Osiyo, 53 turi Osiyo va 12 turi sobiq SSSR uchun yangi va 2 ta turi fan uchun yangilik, 12 ta turi endemik hisoblanadi.
30 Zomin tog archa qoriqxonasi Qo’riqxonaning hayvonot dunyosi xilma-xil bolib, u sharqiy Buxoro zoogeografik hududiga moyil. Yalangtoshloqlarda Turkiston agamasi,qumloq va tuproq yerlarda chipor ilon, sariq ilon, chol kaltakesagi va boshqalar uchraydi. Zomin tog-ormon qoriqxonasida archazorlarning tabiiy holati va archa-ormon mintaqasiga xos tipik tabiiy geografik komplekslarni saqlash, ularni har tomonlama tadqiq etish, tabiiy boyliklar sifatini yaxshilash, ularni kopaytirish, shuningdek archa biologiyasini organish, archazorlarni kengaytirish, hayvonot dunyosini saqlash va tiklash boyicha kopgina ishlar amalga oshirilmoqda. Qoriqxona har yili ormon xojaligiga 1,5 tonnadan koproq qimmatli archa urugini yetkazib bermoqda. Archazorlar ayniqsa qushlarga boy. Bu yerda dehqon chumchuqlar, qorabuloq qorayaloq, archa boltatumshugi, Turkiston ukkisi, kulrang pung qushi, kaklik va Turkiston maynasi uchrab turishi oddiy holat. Daralardagi sharsharalarda binafsha qorayalogi va oddiy vahima qushlar, toshloq joylarda esa suvchumchuqlar oilasi va jibiajibonlar oilasi yashaydi. Baland tog’ qoyalarida yirik yirtqich qushlar – qumoy, tasqara va boltayutarlar in qo’yib hayot kechiradilar. Chortangi darasining odam chiqolmaydigan qoyalari orasiga har yili uchib keladigan bir juft qora laylak in qoyadi[30,31].
31 Zomin tog archa qoriqxonasi 1926 YILDA ushby hududda Ozekistonda birinchi Guralash qoriqxonasi tashkil etilgan. 30 va 40-yillarda ormon xojaligi tarkibidan chiqarilgan. Jizzax viloyati Zomin tumani xududida Turkiston tizmasining bagrida joylashgan. Maydoni ga, shundan gasi ormon bilan qoplangan. Nudud dengiz sathidan 1750 м balandlikda joylashgan.
32 HAYVONOT OLAMI Qoriqxonada sudralib yuruvchi hayvonlarning 6 turi, parrandalarning 63 va sutemizuvchilarning 18 turi mavjud. Sutemizuvchilardan oq tirnoqli ayiq, tongiz, silovsin, bori, tog echkisi, arhar (tog qoyi), jayra, quyon, kaklik, qirgiy, burgut, boltayutar, himolay kurkasi, tog qargasi, qalqontumshuq ilon, chiporilonlar yashaydi.
33 Kitob geologik qoriqxonasi yil poleontologik obektlarni muxofaza qilish va rejali organish maqsadida tashkil etilgan. Qashqadaryo viloyanining Kitob tumanida joylashgan.Maydoni ga bu yerning geologik tarixini organyvchi yagona qoriqxona.
34 Kitob geologik qoriqxonasi. Kitob geologik qoriqxonasi oz mavqei boyicha ota ahamiyatli bolib, u avvalo, tabiatning nodir tarixiy mahsulotlarini muhofaza qilish uchun yaratildi. Yani, kitob geologik qoriqxonasi Yerning geologik tarixini himoya qiluvchi, tabiiy-ilmiy ahamiyatga ega bolgan paleontologik stratigrafik qatlamlarni muhofaza etish va rejali organish uchun tashkil etildi. Bu qoriqxona takrorlanmas ajoyib noyob xususiyatlarni ozida saqlab Xalqaro (olamshumul) ahamiyatga ega bolganligi uchun biroz toxtab otamiz va N.Axmedov va boshqalar (1977) malumotlari boyicha tasvirlaymiz. Qoriqxona Qashqadaryo viloyatining garbiy chekkasida Kitob tumani hududida Zarafshon tizmasining janubi-garbiy yon-bagirda Jinni daryosi vodisida joylashib, Yer sharining tabiiy-ilmiy yodgorliklari bolgan palentologik metologik va stratigrafik etaloni bolgan yodgorliklarni muhofaza qiladi va Xalqaro reja asosida ular ustidan ilmiy tekshirish ishlari olib boradi. Kitob qoriqxonasini tashkil etishning tarixi qiziqdir yilning yozida 13 davlatdan kelgan muttaxasis olimlar hozirgi qoriqxona hududidagi Xojaqorgon soyi boyida joylashgan geologik qatlamlardagi paleontologik qoldiqlarni organadilar. Unga qadar Ozbekistonlik hamkasblari paleozoy erasi quyi va orta devon davri yotqiziqlari ichida uchrovchi nodir toshga aylangan organizmlar qoldiqlari togrisidagi malumotlarni ularga taqdim etgan edilar. Bu qatlamlarni organgan xalqaro guruh toshlarda muhr kabi qotgan paleontologik qoldiqlarning haqiqatdan nodir ekanligini etirof etib, ularning davlat muhofazasiga olishni taklif etishdi yildan ushbu noyob hudud Kitob geologik qoriqxonasi deb elon qilindi va osha vaqtdan buyon bu joyda keng kolamda geologo-biologik ilmiy-tekshirish ishlari olib borilmoqda. Shu vaqt ichida qoriqxona maydonidagi orta, quyi Ordovik, erta va kechki Silur, erta va orta Devon davlari qatlamlarida 16 guruhdan ortiq toshga aylangan organizmlar qoldiqlari aniqlandi.
35 Kitob geologik qoriqxonasi yilning 15 iyulida Amerikalik mutaxassis olim V.Olivers boshliq olimlar guruhi Ozbekistondan kelgan materiallarni organib chiqib, «Ozbekistondagi Zarafshon togli oblasti, Zilzilbon kesimi», xalqaro etalon boladi degan qarorga keladi. Shunday qilib, sobiq SSSR tarixida birinchi bor Kitob geologik qoriqxonasi xalqaro etalonga aylanadi. Kitob geologik qoriqxonasi sobiq SSSR hududida yagona tashkil etilgan geologik qoriqxona bolib, unda Paleozoy eroziyasining quyi Ordovik davridan, yuqori Devon davrigacha otgan vaqt oraligidagi qatlamlar uzluksiz yer yuzasiga chiqib yotadi, ular ichida osha davrda yashagan hayvon va osimliklarning tosh qotgan qoldiqlari koplab uchraydi. Bu toshga aylangan qoldiqlar yuz million yillab uzoq tarixdan soylovchi muhim geologik omil hisoblanadi. Zarafshon toglarining janubiy-garbiy yonbagrida Jinnidaryo vodiysi boylab yuqoriga kotarilsangiz, uning chap irmogi Xojaqorgon soyi boyicha ilgarilab yursangiz, oldingizdan ulugvor 2061 metr balandlikdagi Bursi Xirmon choqqisi boy chozib turadi. Choqqining ikki yonida Zilzilbon va Xojaqorgon soylari joylashgan bolib, ular asosan Paleozoy davri yotqiziqlaridan tashkil topgan. Qatlamlarni organgan muttaxasis geolog va palentolog olimlar ularni organar ekan, goyoki kohna kitobni oqigan tarixchi kabi tosh qotgan tarix varaqalarini oqib, osha joyda million yillar oldin otgan hayvonlar tuzilishini, ular tushgan qatlam yoshini va bu qatlamlar paydo bolgan davrdagi tabiiy geologik sharoitni oqib beradilar. Qoriqxona hududida joylashgan 13 tabiiy yalangochlanib, ichidagi qatlamlari korinib turgan yon- bagirlarni organish natijasida olimlar asta-sekin sobitqadamlik bilan qoriqxona joylashgan joyning geologik tarixini oqib olish imkoniyatiga ega boladilar. Qoriqxona hududidagi soylarning yon-bagirlaridagi 13 ta yalangochlangan joylarda massiv ohaktoshlar, dolomitlar bagrida saqlanib qolgan va har qaysisi oz uyasida otirgan qushlar singari oz davri asridagi qatlamlarda saqlanib qolgan, toshqotgan va otgan davrda yashagan hayvon hamda osimliklar qoldiqlari asosida yaratilgan.
36 Kitob geologik qoriqxonasi. Kitob qoriqxonasining oziga xosligi shundan iboratki, unda soylar yon-bagirlarida otgan davrlarda yashagan hayvon va osimliklar qoldiqlari toliq saqlanib qolgan va ular asosida ushbu maydon paleografik tarixini organish imkoniyatini beradi. Bu noyob qoriqxona osimlik va hayvon turlariga ham boy bolib, xilma-xil tirik organizmlarni organish va muhofaza qilish bilan biolog olimlar shugullanadilar. Kitob qoriqxonasi hududida 500 ortiq osimlik turlari bolib, shundan 12 tasi «Qizil kitob»ga kiritilgan. Qoriqxonada 200 ga yaqin dorivor osimliklar osadi, 30 ta manzarali osimlik turlari bor va 30 dan ortiq osimlik dorivor sifatida foydalaniladi. Hayvonot dunyosi 155 turdan iborat bolib, shundan kopchilik qismi noyob hisoblanadi va «Qizil kitob»da qayd etilgan. Kitob qoriqxonasining hududi etnografik ahamiyatga ega bolib, bu yerdagi qishloqda ikki qadimiy qorgon izlari, ibtidoiy odamlar yashashi uchun qulay bolgan gorlar mavjud. Shunday qilib, Kitob qoriqxonasida xalqaro etalon deb qabul qilingan noyob geologik maydonlar, shu bilan birga biologik va tarixiy-arxeologik qoriqlash bilan birga katta ilmiy ahamiyatga ega bolgan biologik va tarixiy-arxeologik boyliklar ham muhofaza qilinadi (Axmedov va boshqalar, 1977).
37 Baday-to’qay davlat qoriqxonasi Baday-to’qay davlat qoriqxonasi yilning oktyabr oyida daryo bo’yi tabiiy to’qayzorlarni va ularni biologik xilma-xiiligini saqlab qolish maqsadida «Baday-To’qay» qo’riqxonasi tashkil qilingan bolib, u O’zbekiston Respublikasida oltinchi, Qoraqalpogiston Respublikasining birinchi qo’riqxonasi hisoblanadi yiida qo’riqxona tashkil etilganligining 35 yilligini nishonladi. Hozirgi paytda qo’riqxona intizomiga to’liq rioya etilishi natijasida u yerda mavjud bo’lgan hayvonot va o’simlik olami sezilarli ravishda boyigan va saqlab qolingan. Qo’riqxona hududida 160 turdan ortiq; yuksak o’simlik turlari mavjud bolib, ularning qatoriga eriantus, turangil, sharq tog’ teragi, Velgen toli kabi noyob turlari kiradi. O’simliklardan Buzel lolasi va So’g’d lolasi o’zbekiston Respublikasi «Qizii Kitobi»dan joy olgan. Qo’riqxona hududida 94 xildagi qushiar, 12 xil sut emizuvchilar, 16 xiidagi baliqlar, 11 xil sudralib yuruvchilar va 2 xildagi amfibiyalar borligi qayd qilingan, Hayvonlardan Buxoro bug’usi Xalqaro «Qizil Kitob» ga kiritilgan va ularning umumiy soni 262 boshni tashkil etadi. Buxoro bug’usi o’zbekiston Respublikasining «Qizil Kitob»idan ham joy olgan. Qo’riqxona hududida mavjud bo’lgan qushlarning 5 turi va baliqlarning 5turi ham Xalqaro «Qizil Kitob»dan va O’zbekiston Respublikasining «Qizil kitobi»dan o’rin olgan. Qo’riqxonaning doimiy parrandasi bo’lgan Xiva qirg’ovulining soni 500dan oshiqdir. Qo’riqxona nafaqat o’zining betakror go’zal tabiati, balki tarixiy yodgorliklari bilan ham qimmatlidir. Qo’riqxona hududida eramizning IX-XI asrlarida barpo etilgan «Jampiq- Qal’a» mudofaa inshoatlarining qoldiqlari mavjud. Paxsalardan qurilgan devorning qalinligi 5,6-5,8 metrni, balandligi 9 metrni tashkil etib, u uzoq davom etadigan qamallarga ham bardosh berganligidan dalolat beradi. Qo’riqxonaning shimoliy-g’arbiy chegarasida joylashgan «Xaktau» qo’rg’onida yerli aholi uchun muqaddas hisoblagan «Zambi-bobo» avliyolar yashab o’tgan obida joylashgan. Baday-to’qay davlat qo’riqxonasining manzili , Qoraqalpog’iston Respublikasi, Beruniy tumani, Kura!pa pochta bo’limi, 81 km. Qo’rg’onchasi[30,31,32].
38 Қизилқум водий тўқай Qizilqum qoriqxonasi Buxoro viloyatining Romiton tumani hududida, Amudaryo qayirida joylashgan qayir-chol qoriqxonasi hisoblanadi. ekologik tizimini, u yerda mavjud bolgan biologQizilqum davlat qo’riqxonasi yili Qizilqum o’rmon xo’jaligi negizida qumli- to’qayzorlar ik xilma-xillikni saqlab qolish maqsadida tashkil etilgan bolib, uning yer maydoni gektardan iborat. Qo’riqxona Amudaryoning o’ng qirg’og’i bo’ylab shimoliy – sharqdan, janubiy – sharq tomonga 30 km, sharqdan g’arbga qarab 3 km ga cho’zilgan bir-biriga zid to’qayli va cho’lli bolimlardan iborat. Havo harorati quruq va tez o’zgaruvchan, eng issiq davr may-avgust oyigacha davom etib, harorat Q41 – Q44 darajagacha ko’tariladi, qishda havo harorati darajagacha tushadi, Yog’ingarchilikning asosiy qismi, ya’ni 85-87% qish va bahor oylariga to’g’ri kelib, qor qoplami qisqa fursat ichida erib ketadi. Hudud o’rmon o’simliklari bilan qoplanishiga qarab Osiyo cho’lli zonasi tarkibiga kiradi. Amudaryo qo’riqxona hududini katta va kichik bo’lgan orollarga bo’lib tashalagan. Hududining katta qismi (3100 ga) daryo boyidagi toqaylarni va kichik qismi (800 ga) Qizilqum massivini oz ichiga olgan. Qayir osimliklari otish qiyin bolgan qalin toqayzorni hosil qilib, boy floraga ega. Bu yerda 150 osimlik turlari osadi. Toqayzorlarni koproq daraxt-butazor osimliklari (turangi, jiyda, tol, lomonos, yulgun va boshqalar) egallaydi. Bundan tashqari, bu yerda har xil otlar, qamish, loxgullilar, rovak, ajriq va boshqalar osadi. Qoriqxonaning qumli chol qismi uchun qora va oq saksovul, cherkez, qandim va quyonsuyak harakterlidir.
39 HAYVONOT OLAMI Qoriqxonaning tabiiy sharoiti turli xil jonivor va qushlarning yashashiga qulay imkon beradi. Sudralib yuruvchilardan chol toshbaqasi, qizil quloq yoki quloqli yumaloqbosh kaltakesak hamda bot-bot yoki yumaloq bosh va Seversov gekkoni deb ataluvchi kaltakesaklar, suvilon, zaharli charxilon va boshqalar uchraydi. Qoriqxona hududida qishlovchi, mavsumiy uya qoyuvchi, ayniqsa, suvda suzuvchi qushlar kop bolib, ularning 82 turi mavjud. Shundan 29 turi yilning tort faslida ham shu yerda yashaydi. Yirtqich qushlardan burgut, qora qirgiy, kuykanak (maymunqush), jigaltoy va boshqalar uchraydi. Qoriqxonaning eng chiroyli qushi Amudaryo qirgovulidir. Hozir ularning soni 2 mingdan ortiq. Qoriqxona qushlaridan qirgovul va burgut alohida muhofaza qilinadi. Sutemizuvchilardan ingichka barmoqli yumronqoziq, malla yumronqoziq, qum sichqoni, qoshoyoq; yirtqichlardan chiyabori, tulki, toqay mushugi va qum mushugi, bori uchraydi. Shuningdek, bu yerda 200 ga yaqin yovvoyi chochqa va buxor bugusi yashaydi. Qoriqxona tashkil qilingan paytda hammasi bolib 6 bosh buxor bugusi bor edi. Hozirgi vaqtda ularning soni yuzdan oshib ketdi. Buxor bugusi alohida muhofaza qilinadi, qish faslida qoshimcha oziqlantiriladi. Qoriqxonaning qumli uchastkasida bazan jayron korinib qoladi. Shunday qilib, Qizilqum qoriqxonasi kamdan-kam uchraydigan original, tabiiy laboratoriyadir. Qoriqxonaning asosiy vazifasi inson qoli tegmagan landshaftlar, Amudaryo toqaylari va tutashib turgan chol landshaftlarining organish va saqlash, shuningdek, buxor bugusi, jayron va Amudaryo qirgovuli ekologiyasini organish va muhofaza qilish usullarini ishlab chiqishdan iborat. Qizilqum davlat qo’riqxonasining manzili706420, Buxoro viloyati, Romitan tumani, Qizilrovot qo’rg’onchasi
41 Chotqol tog-ormon biosferasi Chotqol tog-ormon qoriqxonasi 1947 yil Garbiy Tyanshanning tog ekonizimlarini saqlash va atrof-muhit holati ekologik monitoringi, 1995 yilda biosfera qoriqxonalari tizimiga kiritilgan.Toshkent viloyatiningChotqol tizmasining garbiy qismida joylashgan maqdontol va boshgizilsoy hududlaridan iborat.Umumiy maydoni ga shundan 6586 g ormon bilan qoplangan. Flora 221 tur sut emizuvchilar, qushlar reptiliya suvda yashovchilar va baliqlardan tashkil topgan.Kamyob va aloxida muxofaza qilish ostiga 23 tur qushlar olingan.Chotqol tizmasining janubi-garbiy qismida dengiz sathidan metr balandlikda joylashgan bolib, maydoni 47,5 ming gektar yerni tashkil qiladi. Qoriqxona hududida quruq dashtdan tashqari mevali ormonlar, archazorlar, alp otloqlari kabi landshaft mintaqalari mavjuddir. Bu yerda 600 dan ortiq ot, 40 ga yaqin daraxt va buta osimlik turlari uchraydi.
42 Chotqol tog-ormon biosferasi Qoriqxona hududining 40 foizini archazorlardan iborat. Shuningdek, bu yerda pista, Kavkaz shamshodi, zirk, irgay va boshqa noyob buta va daraxtlar kop uchraydi Qoriqxona hududida ilmiy bazalar ishlab turibdi va olimlar ilmiy-tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar.
43 Chotqol tog-ormon biosferasi Qoriqxonada sudraluvchilarning 23 turi yashaydi. Yirtqichlardan savsar, oq suvsar, borsiq, ayiq, bori va boshqalar uchraydi. Qoriqxonaga 1953 yilda yelik bugusi (kosulya) olib kelingan edi. Hozir yelik tobora kopayib bormoqda. Qoriqxonaning toshli va qoyali landshaftlarida kiyik yashaydi. Kiyiklarning soni bir necha yuz boshdan ortiq. Chotqol qoriqxonasining eng qimmatli hayvonlaridan biri relikt jonivor – menzbir suguridir. Shuni aytish kerakki, sugurning 14 turi mavjud bolib, shundan oltitasi mamlakatimiz hududida yashaydi. Menzbir suguri yer sharining boshqa biror qismida uchramaydi. Tanasining uzunligi yarim metr, vazni esa 4 kilogramm atrofida bolib, 4 oy mobaynida bir yarim kilogrammgacha yog toplaydiki, bu yog uyqudagi karaxtlik davrida bemalol yetadi. Menzbir suguri xalqaro «Qizil kitob» va Ozbekiston «Qizil kitob»iga kiritilgan. Hozirgi vaqtda bu nodir jonivorning yashash sharoiti keng organilmoqda. Chotqol tog-ormon qoriqxonasi togli olkalarni xojalik jihatdan ozlashtirish yollarini ishlab chiqmoqda.
44 Surxon davlat qo’riqxonasi Surxon davlat qo’riqxonasi Surxondaryo viloyati Sherobod tumanining shimoliy-g’arbiy tomonida joylashgan bolib, u Orol – Payg’ambar va Ko’hitong tog’ tizmasining sharqiy qismida joylashgan ikki mustaqil bolimlardan iborat.Orol-Payg’ambar bolimi 3092 ga. yer maydonni egallab, u yil xalqaro va O’zbekiston Respublikasining “Qizil kitobi”dan o’rin olgan Buxoro bug’usi (Xongul) ni vodiy- to’qayzorlarida saqlab qolish maqsadida tashkil etilgan. Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi hukumatining qaroriga binoan Orol – Payg’ambar bo’limi chegara xizmati tasarrufiga berilgan yilda Ko’hitong davlat buyurtma qo’riqxonasi Orol-Payg’ambar qo’riqxonasi bilan qo’shilib, ga. maydonga ega Surxon davlat qo’riqxonasi tashkil topgan, ushbu yer maydonining 9284 gektari o’rmonzorlar bilan qoplangan. Qo’riqxona yo’qolib ketish arafasida turgan Marxur va Buxoro qo’yini saqlab qolish maqsadida tashkil etilgan yilgi hisobot natijalariga ko’ra qo’riqxona hududida 160 bosh Marxur va 24 bosh Buxoro qo’yi borligi aniqlangan. Qo’riqxonada 578 xil o’simlik turlari o’sadi, ulardan 22 xili O’zbekiston Respublikasi “Qizil kitob”iga kiritilgan. Shundan 17 turi efir moyli, 13 – oziq-ovqat bob, 11 – manzarali, asalsaqlovchilar va boshqalardir. Hayvonot olami xilma-xil: 60 turdagi sutemizuvchilar, 290 turdagi qushlar Surxon davlat qo’riqxonasida istiqomat qiladi. Bulardan Buxoro qo’yi, Marxur, jayron, Turkiston silovsini, echkiemar, kapcha ilon, Turkiston oq laylagi, qora laylak, burgut, boltayutar, oq boshli qumoy, tasqara, ilonburgut va mallabosh lochinlar xalqaro va o’zbekiston Respublikasi “Qizil kitob”iga kiritilgandir. Surxon davlat qo’riqxonasining manzili , Surxondaryo viloyati, Sherobod shahri, Ogohiy ko’chasi, 1.[30].
45 Biosfera qoriqxonalari. Biosfera qoriqxonalari. Inson xojalik faoliyatining tasiri natijasida hosil bolgan lokal (mahalliy) va global (sayyoraviy) hodisalarni togri tushunish va baholash uchun bu jarayonlarni organish zarur. Atrof-muhitning holatini kuzatish formalaridan biri xalqaro miqyosda biosfera qoriqxonalari asosida monitoring (kontrollik) xizmatining global tizimlarini yaratishdir. Biosfera qoriqxonalari biosferaning global umumiy holati (foni) va uning inson faoliyati tasirida ozgarishining ananalari haqida axborotlar manbai bolishi kerak. Keyingi yillarda YUNESKOning tashabbusi bilan dunyo biosfera qoriqxonalari tashkil qilindi. Bu qoriqxornalarda – tabiiy ekosistemalarda hayvon va osimlik organizmlarining har xil turlarini saqlash, ekologik monitoring boyicha kompleks biogeotsenologik (kompleks landshaft) tekshirishlar olib borish, ekosistemalarga har xil tipdagi xojaliklar (ormonlar barpo qilish, yerlarni ozlashtirish, yaylov chorvachiligi, rekreatsion foydalanish va boshqalar) tasirining harakteri va darajasini aniqlash kozda tutiladi. Biosfera qoriqxonalari tabiiy ekosistemalarda osimlik va hayvonot dunyosining biotik komplekslari, turlarining genetik jihatdan turliligini saqlash maqsadida tashkil qilinadi. Biosfera qoriqxonalari uchun hudud tanlanganda, birinchi navbatda, landshaftlarning tipiklik va reprezentativlik usuliga amal qilinadi. Orta Osiyoda Repetek, Sarichelak va Chotqol biosfera qoriqxonalari tashkil qilingan.
46 NUROTA TOG YONGQZORI TASHKIL ETILGAN VAQTI VA VAZIFASI QISQACHA TAVSIFI 1975 YIL SHU NOMDAGI BUYURTMA ASOSIDA TASHKIL ETILGAN. GREK YONGOGI VA TURLI QIMMATLI OSIMLIKLAR GENOFONDINI SAQLASH. ZALQORA TABIATNI MUXOFAZA QILISH ITTIFOQI (MCOP) TARKIBIGA KIRITILGAN. NUROTA TOGLARI SHIMOLIDA JIZZAX VILOYATINING FORISH TUMATIDA JOYLASHGAN. МAYDONI – G SHUNDAN 2529 GASI ORMON BILAN QOPLANGAN. HUDUD RELFI 400 м DAN 2100 M GACHA DENGIZ SATHIDAN BALANDDA.HAYVONOT OLAMI 246 TURDAN IBORAT.
47 Nurota – Qizilqum biosfera rezervati Nurota davlat tog’ yong’oq-meva qo’riqxonasi Navoiy va Samarqand viloyatlari bilan chegaradosh bo’lgan Jizzax viloyatining Forish tumanida, Nurota tog’ tizmasining markaziy qismida joylashgan,Nurota qo’riqxonasi O’zSSR Vazirlar Mahkamasining 1973 yii 4-dekabridagi 530-sonli qaroriga asosan tashkil etilgan va o’zining amaliy faoliyatini 1975 yildan boshlagan. Qo’riqxonaning dastlabki maydoni 22537ga ni tashkil qilgan bo’lsa, 1990 yilda ga gacha qisqartirildi yilda qo’riqxonaning ga maydonga ega muhofaza hududi tashkil etildi Qo’riqxonaning ma’muriy binosi qo’riqxona hududidan 40 km uzoqlikda Forish tumanining markazi Yangiqishloq aholi punktida joylashgan. Qo’riqxona davlat tabiatni muhofaza qilish va ilmiy tadqiqot muassasasi bo’lib, uning asosiy maqsadi tabiiy jarayonlarning harakati, Nurota tog’ tizmasining o’ziga xos ekotizimini, flora va faunasini, ayniqsa Qizilqum quyi va yong’oq-meva o’simliklarini muhofaza qilish va o’rganishdan iborat. Nurota qo’riqxonasi ilmiy ishlarining asosiy yo’nalishlari bu “Tabiat solnomasi”ni yuritish, o’simlik va hayvonot olamining turini hisoblash, ekologiyasi, biologiyasini va noyob hayvonlar (Seversov qo’yi, yovvoyi qushlar) populyatsiyasini o’rganish, Seversov qo’yini yarim tutqin sharoitda boqish va ko’paytirish usullarini ishlab chiqish, o’simliklarni xaritalash va monitoringini, yong’oq-meva o’simliklarining zamonaviy holatini aniqlash va boshqalardir,Nurota davlat qo’riqxonasi dengiz sathidan 500 va 2169 m balandliklar o’rtasida joylashgan va Nurota tog’ tizmasining barcha mintaqalarini, tog’ yonbag’irlari, pastki tog’ yonbagirlari va o’rta tog’ yonbag’irlarini oz ichiga oladi.Tog’ tizmasining cho’qqisi Hayotboshi tog’i (dengiz sathidan 2169 metr balandlikda) Nurota qo’riqxonasining hududida joylashgan. Qo’riqxona hududi murakkab, alohida bo’lingan relefga ega. Nurota tog’ tizmasi tog tarmoqlari va Markaziy Osiyo sahrolari oralig’ida joylashgan. Shuning uchun ham Nurota qo’riqxonasining manzaralari, o’simlik va hayvonot dunyosi juda boy va g`o’ziga xosdir. Nurota qo’riqxonasining hududida 78 oila 814 xil eng yuqori turg’un o’simliklar, shu jumladan 24 endemik va O’zbekiston «Qizil kitobi”ga kiritilgan 29 tur borligi aniqlangan. Qo’riqxonaning umurtqasiz hayvonot dunyosi juda oddiydir. O’zbekiston “Qizil kitobi”ga kiritilgan 8 ta turi istiqomat qiladi. Umurtqali hayvonlar sirasidan joy olgan 1 turdagi baliq, 1 turdagi amfibiya, 21 turdagi reptiliya, 196 turdagi qushlar (shu jumladan 103 tur in quradigan) va 34 turdagi sut emizuvchilar bilan namoyon bo’ladi. Ulardan 3 turi reptiliyalar, 10 turi in quradigan, 8 turi uchib utuvchi qushlar, 4 turi sut emizuvchilar O’zbekiston “Qizil kitobi”ga kiritilgan. Nurota davlat qo’riqxonasining manzili , Jizzax viloyati, Forish tumani, Yangiqishloq qo’rg’oni[30].
48 Buxoro jayron qoriqxonasi rezervati Buxoro jayron qoriqxonasi. Jayron Orta Osiyo va Janubiy Qozogiston chollarida yashaydigan hayvon turlaridan bolib, Orta Osiyo chollari va Sharqiy Zakavkazeda keng tarqalgan. Jayronni qadimdan qoplon, it, burgut, orgatilgan gepardlar yordamida ov qilingan. Keyingi on yillikda avtomashinalar bilan ov qilish natijasida jayron soni keskin kamayib ketdi. Endilikda jayronni ovlash barcha ittifoqdosh respublikalarda man qilingan. Jayron muhofaza qilinuvchi nodir tur sifatida xalqaro «Qizil kitob»larga kiritilgan. Orta Osiyo va Ozarbayjonda jayronni muhofaza qilish uchun maxsus qoriqxona va zakazniklar tashkil qilingan. Jayronni yarim ochiq sharoitda saqlash, kopaytirish maqsadida 1977 yili eng tipik chol landshaftlaridan iborat hududida, Qizilqumning janubida, Kogondan quyiroqda Buxoro pitomnigi tashkil etildi. Qoriqxonaning atrofi 36 kilometr uzunlikda sim torlar bilan oralgan. Unda zaruriy gidromeliorativ va biotexnik ishlar olib borilgan yili may-noyabr oylarida 19 urgochi va 25 erkak jayron olib kelindi. Hozir ularning soni birmuncha kopayib, 300 boshdan oshib ketdi. 5 ming 600 gektar yerni egallagan bu maydonda jayronlarning yashashi uchun barcha shart-sharoitlar yaratilgan. Bu qoriqxona Orta Osiyoda birinchi bolib tashkil etilgan. Bu qoriqxonaga jayronlarni va kamayib ketayotgan boshqa hayvonlarni kopaytirish vazifasi yuklatilgan. Hozirgi vaqtda bu yerda Prejevalskiy otlari ham kopaytirilmoqda.
49 Миллий табиат боғлари НОМИТашкил этилган вақти ва вазифаси Қисқача тавсифи Зомин миллий боғи 1976 йилда ноёб тоғ-арча экотизимларини сақлаш, тиклаш ва реакцион ўзлаштириш мақсадида ташкил этилган. Умумий майдони – га, 50 % ўрмонлар, ререация ва буфер минтақаларида иборат. Учом-Чотқол табиий миллий боғи 1990 йил. Эталон табиий мажмуалари ва генефондини сақлаш мақсаида ташкил этилган Умумий майдони – га. Тошкент вилоятида Ғарбий Тяньшаннинг тармоҚларида жойлашган. Вазифасига кЎра агробоғ фаол реакцияси бошқарувчи рекреация, кўриқхона минтақаларига ажратилган. Сармиш давлат табиий боғи 1991 йил. Эталон табиий мажмуалари ва генефондни сақлаш мақсадида ташкил этилган Навоий вилояти Навбахор туманида жойлашган. Майдони 5000 га.
50 Миллий табиат боғлари Milliy (tabiiy) boglar chet ellarda hududlarni muhofaza qilishning asosiy shaklidir. «Milliy» sozi mazkur hududning xususiy mulk emas, balki butun millatga qarashli ekanligini bildiradi va muhofaza tadbirlari davlat tomonidan amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda tabiatni muhofaza qilishdagi eng muhim vazifa tabiiy boyliklardan foydalanishda ularni muhofaza qilishni ishlab chiqarish bilan birga qoshib olib borishni taminlash hamda insonning tabiatga tasir etishini barqarorlashtirishdan iborat. Tabiatni muhofaza qilish deganda tabiiy-boyliklardan unumli foydalanishda ularni ishlab chiqarish, tabiiy muhitni hozirgi yashayotgan va kelajak avlodlarning moddiy va manaviy talablarini qondirishga qaratilgan davlat, xalqaro va jamoatchilik tomonidan amalga oshirilgan ilmiy asoslangan tadbirlar tuzilmasi tushuniladi. Tabiatni muhofaza qilishning asosiy yollardan biri – milliy (tabiiy) boglardir. «Milliy» sozi uchastkaning ayrim kishisiga emas, balki davlatga qarashli ekanligini bildiradi. Milliy park termini XIX asrning ikkinchi yarmida alohida muhofaza qilinadigan hududlar vujudga kelgan vaqtda paydo boldi. Milliy boglarda inson tomonidan kam ozgartirilgan fauna va floraga boy bolgan xushmanzara landshaftlar muhofaza qilinadi. Milliy boglarda dam oluvchilarga turli xil xizmatlar korsatiladi, bu esa, muhofaza qilinadigan hududlarning moliyaviy tejamkorligini taminlaydi. Sayyohlardan keladigan daromad qoriqlanadigan hudud tabiiy boyliklaridan, sanoat va qishloq xojaligida foydalanishdan keladigan daromaddan ancha yuqori. Hududlardan maqsadli foydalanish Garb mamlakatlariga koproq daromad keltirmoqda. Tabiiy boglar mamlakatimizda odatdagi foydalanish orniga uzoq muddatga aholining dam olishi maqsadida ajratib qoyiladigan katta-katta hududlardir. Shu vazifaga muvofiq bogda butun tabiat jiddiy muhofaza qilinadi va zarur hollarda uni tiklash va yaxshilash choralari koriladi. Tabiiy boglar tabiatni diqqatga sazovor va landshaftlari xilma-xil, kam ozlashtirilgan xushmanzara rayonlarda tashkil qilinadi. Ular ilmiy, madaniy, estetik yoki tarixiy ahamiyatga ega bolgan tabiiy komplekslarning nodir obektlari, landshaftlarini saqlash uchun tashkil qilinib, tabiatni muhofaza qilishning maxsus rejimi bilan saqlanadi.
51 Миллий табиат боғлари Tabiiy boglarning asosiy vazifasi xushmanzara landshaftlarda aholining dam olish imkoniyatini taminlash bolib, bunga tabiatni kompleks muhofaza qilish asosidagina erishish mumkin. Boglarga dam oluvchilarning borishi togri tashkil qilinganda ular katta maydonlardagi tabiiy komplekslarni saqlash va tiklashni taminlaydi, bu jihatdan boglar qoriqxonalarga oxshab ketadi. Tabiiy boglar atrofidagi ommaviy dam olish uchun moljallangan istirohat zonalaridan farq qilib, ularga guruh bolib yoki individual borish reglament boyicha ruxsat etiladi. Tabiiy boglardan maqsadli foydalanishda har bir aniq holat uchun, bogning har bir uchastkasi uchun oldindan mufassal izoh berib qoyiladi. Bog hududi foydalanish va muhofaza qilish rejimi turlicha bolgan uchastkalarga – zonalar (qoriqxona, zakaznik, tabiat yodgorliklari, dam olish zonasi va boshqalar)ga bolib qoyiladi. Shunday qilib, tabiiy boglarni tashkil qilishda bog maydoni, tabiiy sharoiti (relef, osimlik tiplari)ni hisobga olish zarur. Bu esa bog tabiiy landshaftlarini uzoq muddat saqlashga imkon beradi. Boglarni tashkil qilish uchun joy tanlashda muhim shartlardan biri bogning undan foydalanadigan aholi turar joylariga yaqin bolishidir. Bog bilan aholi punkti ortasida mustahkam aloqa ornatilishi kerak. Orta Osiyoda ham keyingi yillarda tabiiy (milliy) boglar tashkil qilinmoqda. Qirgizistondagi Arslonbob milliy bogi 1976 yilda Janubi-Garbiy Tyanshanda Babushotin tog massivi yon-bagirda 1000 metrdan 4000 metrgacha va undan yuqori balandliklarda tashkil qilindi. Arslonbob Osiyo qitasida katta massivda yongoq ormoni saqlangan yagona joydir. Milliy bogning maydoni 19 ming gektar. Qirgizistonda 1982 yilda Frunze shahridan uncha uzoq bolmagan joyda Olaarcha tabiiy bogi, Tojikistonda 1992 yilda Orta Osiyoda maydoni jihatdan eng katta bolgan «Tojikiston milliy bogi» tashkil etildi. Qoyida Orta Osiyoning ayrim tabiiy boglariga tarif beramiz. katta-kichik soyliklar, nurash tasirida paydo bolgan onqir-chonqirlar va
52 Zomin xalq tabiiy bogi Zomin xalq tabiiy bogi. Zomin xalq tabiiy bogi 1976 yil 3 sentyabrda gektar maydonda tashkil etilgan. Bog Turkiston toglarining Shimoliy yon-bagirda Sangzor va Zomin daryolari havzasida, xushmanzara va xilma-xil tik landshaftlar poyasida dengiz sathidan metr balandlikda joylashgan. Noyob va tipik landshaftlar bilan birga, archa ormonlari ekologik sistemalarning bir butunligi, bu hududda inson tomonidan kam, mutlaqo ozgarmagan tabiiy komplekslarning kopligi xalq bogini tashkil etishga asosiy shart boldi. Bog geologik jihatdan, asosan Paleozoy erasi (silur, devon, karbon davrlar)ning chokindi jinslaridan ohaktosh, kristall slanes va qumtoshlaridan iborat. Devon davrining ohaktoshlaridan iborat bolgan hududlarda karst keng tarqalgan. Karst shakllari-karrlar, karst voronkalari, Supa platosining chekkasi va Kolsoy darasida keng tarqalgan. Paleogen, ayniqsa, Neogen davrining yotqiziqlari qizgish rangli gil, qumtosh va konglomeratlar korinishda Kolsoy va Qizilmozorsoy havzasining orta qismida keng tarqalib, relef turli shakllarini hosil qilgan. Zomin xalq bogining relefi togli, har xil chuqurlikdagi tog yon-bagirlari tik bolib, turli tomonga yonalgan suv ayirgich – yon tizmalaridan iborat. Zomin togi (Turkiston tizmasi) markaziy suv ayirgichining ikki yon tomoni – Janub va Shimol tomonlariga tik tushgan; eng baland choqqisi 4033 metr bolib, garb tomonga pasayib boradi. Goralash davonining balandligi 2750 metr.Tabiiy Xalq bogining iqlimi tipik tog iqlimi bolib, qishi sovuq, yozi esa nisbatan salqin. Kolsoy meterologik stansiyasining malumotiga kora, absolyut minimum – 32 0, absolyut maksimum eng yuqori harorat iyul va avgust, eng past harorat dekabr va yanvar oylarida kuzatiladi, sovuqsiz davr orgach 140 kun davom etadi. Kop yillik ortacha yogin-sochin miqdori 450 mm dan mm gacha. Bogda qish barqaror bolib 5 oy davom etadi. Togning baland qismida noyabr oyidan may-iyun oygacha qor saqlanadi. Bog hududida uncha katta bolmagan daryolar – Sangzor (irmoqlari – Guralash, Qizilturi soy va boshqalar) bor. Bu daryolar Turkiston tizmasining eng baland qismidan boshlanadi.
53 Zomin xalq tabiiy bogi Sangzor daryosining kop yillik ortacha suv harajati sekundiga 4,9 m 3 /sek. Zomin xalq bogining osimlik qoplami xilma-xil. Osimlik qoplamining quyidagicha uchta balandlik (vertikal) mintaqasi (balandlik poyaslari) 1. Osimlik qoplami har xil otlar, betaga va bugdoyiqdan iborat bolgan tog dasht mintaqasi ( m balandlikda); 2. Ormon mintaqasi. Bu mintaqa dengiz sathidan metrdan boshlanib, metrgacha davom etadi. Bu yerda har xil otlar va betagadan tashqari, archa osadi. Archa ormonlari – Turkiston archasi (orikarcha), yarim sharsimon archa (sovurarcha) va Zarafshon archasi (qizilarcha) turlaridan iborat. Archa ormonlarining yoshi ortacha 200 yil. Ormon mintaqasida archa daraxtlaridan tashqari shilvi (uchqat), namatak, irgiy, zirk va boshqa turli xil butalar osadi; 3. Baland tog (subalp) mintaqasi metrdan boshlanib, bu yerda har xil tikanli (togli kserofit) osimliklaridan tashqari turli-tuman subalp otlari osadi. Zomin xalq bogining hayvonot dunyosi turli-tumandir. Bog hududida va atroflarida sudralib yuruvchi hayvonlarning 6 turi, parandalarning 63 ta va sutemizuvchilarning 18 turi mavjud. Bu yerda sutemizuvchilardan – oq tirnoqli ayiq, tongiz, silovsin, bori, tog echkisi, arhar (tog echkisi), jayron va boshqalar; parandalardan – kaklik, qirgiy, burgut, boltayutar, Himolay kurkasi; sudralib yuruvchilardan – qalqon tumshiqilon, giparilonlar va boshqalar yashaydi. Zomin xalq bogi tabiiy, ijtimoiy – iqtisodiy va rekreatsion xususiyatlarga kora, funksional zonalarga ajratilgan yagona rejalashtirilgan tizimdan iborat. Bog hududi quyidagi uchta zonaga bolinib, bu funksional zonalar tog-ormon mintaqasi, tuproq, suvni saqlash, xojalik va rekreatsion ahamiyatga ega bolgan flora va faunasini saqlash maqsadiga xizmat qiladi.
54 Zomin xalq tabiiy bogi 1) Qoriqlanadigan zonaga barcha tabiiy zonalarni oz ichiga olgan uchastkalar (Orta Osiyo ormonchilik ilmiy tadqiqot institutlarning Kulsoy tayanch punkti) kirgan. Bu zonaga ilmiy xodimlardan boshqa hech kim qoyilmaydi. U yerda tabiatni muhofaza qilishning qoriqxona rejimi ornatilgan; 2) Rekreatsiya uchun chegaralangan zonada faqat turistik gruppalarga soqmoqlar ajratilib, bir kunlik sayohatga borib kelishiga ruxsat etiladi. Bu zona qoriqxona uchun bufer vazifasini bajaradi; 3) Intensiv rekreatsiya zonasi bogning asosiy transport magistrali hisoblangan Zomin-Baxmal avtomobil yolining ikki tomonida, dengiz sathidan 2000 metrdan 3000 metrgacha balandlikda joylashgan kompakt hududdir. Bu zona tarkibiga rekreatsiya uchun eng qulay va borish oson bolgan noyob xushmanzara landshaftlar, archazorlar, tabiat yodgorliklari va boshqa tabiiy obektlar kiradi. Bu yerda rekratsiyaning hamma turlari, shuningdek, dam oluvchilarni joylashtirish, ularga madaniy-maishiy, tibbiy, transport xizmati korsatish boshqa xizmat turlari yolga qoyilgan. Shuni aytish kerakki, Zominsoy va Sangzor daryosi havzalarida joylashgan bu tabiiy bog, ayniqsa, uning Supa deb nomlanuvchi hududining landshaft sharoitlari, dengiz sathidan metr balandligi, tekis relefi, yer usti tuzilishi, fitotsidlarga boy sof havosi, yumshoq iqlimi, chiroyli ormon manzaralari va boshqa oziga xos xususiyatlari bilan tog sporti markazini yaratish va qishki sportning hamma turlarini rivojlantirish hamda tashkil etish uchun juda qulaydir. Kopgina mutaxassislarning fikricha, iqlim sharoiti, relefi jihatidan bu joy Rossiya, Avstriya, Fransiya, Polsha, Chexiya, Ruminiya, Bolgariyadagi tog sporti markazlaridan ancha yuqori turadi. Hozirgi vaqtda Zomin milliy bogida katta tashkiliy ishlar olib borilmoqda.
55 Buyurtmalar (zakazniklar) Buyurtmalar (zakazniklar) tabiatni muhofaza qilish tadbirlaridan biri sifatida juda qadimdan malum. Buyurtmalarda larda tabiiy-geografik komplekslar, komponentlarning ayrim qismlari, ayrim hayvon yoki osimlik turlari muhofaza qilinib, unda qator tabiiy boyliklardan xojalikda foydalanishga ruxsat beriladi. Qoriqxonalardan farq qilgan holda buyurtma maydonlari yer yoki ormon fondidan ajratib olinmaydi. Buyurtmalar doimiy va vaqtincha boladi. Vaqtincha buyurtmalar kopincha ovchilik xojaliklarida ov qilinadigan hayvon va qushlarning sonini tiklash va kopaytirish maqsadida malum muddatga tashkil qilinadi. Muhofaza qilinayotgan turlarning ortacha soni tiklangandan keyin cheklov bekor qilinadi va buyurtma yana ov qilinadigan joyga aylanadi. Keyingi yillarda botanik, zoologik, geologik, ixtiologik, ornitologik va boshqa xil buyurtmalar tashkil qilinmoqda. Ozbekistonda umumiy maydoni 197 ming gektarli 8 ta zakaznik bolib, ularda Respublikamizning hayvonot va osimliklar dunyosi muhofaza qilinadi va tiklanadi. Todakol chol-kol davlat zakaznigi 1960 yilda Buxoro viloyatining chol qismida, 1952 yilda shorxok Todakol botigiga Zarafshon daryosining toshishi natijasida hosil bolgan kol asosida tashkil etildi. Uning maydoni gektar. Kol atrofidagi shorxok cholda turli xil chol osimliklari bilan birga qamish, yulgun osadi. Buyurtmada ordaklar, oqqushlar, saqoqushlar, kulrang gozlar, shuningdk, quyonlar, qamish mushugi, jayronlar muhofaza qilinadi.
56 Buyurtmalar (zakazniklar) Oqbuloq tog davlat zakaznigi Toshkent viloyati hududining Chotqol tizmasida joylashgan bolib, Oqbuloqsoy havzasidagi hayvonlarni saqlash va kopaytirish maqsadida 1973 yilda tashkil etilgan. Uning maydoni 11 ming gektarni tashkil qiladi. Bu yerda yovvoyi chochqa, yelik, Markaziy Osiyo echkisi, oq tirnoqli ayiq, Fargona oq suvsari, suvsar, Fargona borsigi, Turkiston silovsini, bars, ilvirs, menzbir suguri va qizil sugur, kaklik, burgut, tasqaralar muhofaza qilinadi. Dengizkol chol-kol davlat zakaznigi 1974 yilda Qizilqumning janubida Buxoro viloyatida tashkil etilgan. Uning maydoni 25 ming gektar. Buyurtmaning asosiy qismi hisoblangan Dengizkolda mavsumiy va qishlovchi qushlar (ordaklar, gozlar, loyxorak, baklanlar, qizilgoz) va kolga suv ichish uchun keladigan hayvonlar (chochqa, jayralar, sassiq kozan, quyonlar, tolay quyon, tuvaloq, qorabovurlar) muhofaza qilinadi. Amudaryo qayir davlat zakaznigi qayirda uya qoyuvchi va mavsumiy suv parrandalarini muhofaza qilish maqsadida 1974 yilda Qoraqalpogiston hududida tashkil etilgan. Uning maydoni 60 ming gektarni tashkil qiladi.
57 Buyurtmalar (zakazniklar) Arnasoy chol-kol zakaznigi Shimoliy Nurota tizmasining shimoliy etaklaridagi Aydar, Tuzkon, Arnasoyga 1969 yildagi suv toshqini vaqtida Sirdaryo havzasidan Chordara suv ombori va Mirzacholdan kollektor-drenaj suvining kelib qoshilishi natijasida uzunligi 160 kilometr va eng serbar joyi 30 kilometrga yetadigan katta kol – Arnasoy koli hosil bolgan edi yili Jizzax shahridan 60 kilometr shimolda maydoni 63 ming gektar bolgan Arnasoy koli qoriqxonasi tashkil etilgan edi. Qoriqxonada shorxoklar, botqoqliklar, lyossli tekisliklar uchraydi. Tuzkon koli ham qoriqxona tarkibiga kiradi. Qoriqxonaning lyossli, tekislik qismida chol uchun xos bolgan efemer osimliklar (lolaqizgaldoq, qiyoq, qongirbosh va boshqalar), juzgun osadi. Qamish va butazorlarda ondatra, yovvoyi chochqa, bori, borsiq, toqay mushugi va boshqa hayvonlar yashaydi. Qoriqxona akvatoriyasida qishda va bahorda ordak, goz, oqqush, qorabuzov, qirgovul va boshqalar toplanadi. Shuningdek, bu yerda sazan, laqqabaliq, moylovbaliq, oqqayroq, qizilqanot va boshqalar urchitiladi yil Arnasoy qoriqxonasi, ornitologik buyurtmaga (zakaznikka) aylantirildi. Arnasoy zakaznigining asosiy vazifasi chol va suniy hosil bolgan akvatoriyada yashovchi va qishlovchi qushlarni organish va muhofaza qilishdan iborat.
58 Buyurtmalar (zakazniklar) Shabboz toqay zakaznigi Amudaryoning chap sohilidagi (Xorazm vohasi) yovvoyi chochqa, chiyabori, qum borsigi, qamish mushugi, qum quyoni, Xiva qirgovulini himoya qilish hamda Shabboz massividagi toqaylarda yashagan xongul bugusi va yeliklarni tiklash maqsadida 1974 yilda tashkil etilgan. Uning maydoni 3800 gektarni tashkil qiladi. Xorazm chol davlat zakaznigi Xorazm vohasining garbiy chekkasida 1976 yilda tashkil etilgan. Uning maydoni gektar, shundan 3500 gektari kollardir (Eshonravotkol, Buriyatkol, Ulushurkol, Kumushkon va boshqalar). Buyurtma suv havzalariga va qumli cholarga xos hayvonlarni tiklash va muhofaza qilish maqsadida barpo qilingan. Kohitang tog-ormon davlat zakaznigi Surxondaryo viloyati Hisor tizmasining janubi-sharqiy yon-bagirlarida, Kolsoy, Sariqamish, Mochayli daralarida 1970 yilda tashkil etilgan. Buyurtmaning maydoni gektar. Bu zakaznikda burama shoxli echki (morxor), tojik tog qoyi (urial), burgut, shuningdek, arxeologik yodgorliklar – tosh davridagi ovchilarning rasmi solingan tasvirlar muhofaza qilinadi. Nurumtubek toqay davlat zakaznigi 1971 yilda Qoraqalpogiston hududida, Amudaryoning qoyi qismida tashkil etilgan. Buyurtmaning maydoni 29 ming gektar bolib, yovvoyi chochqa, borsiq, tolay quyon, xiva qirgovuli muhofaza qilinadi.
59 Табиий ёдгорликлар Tabiat yodgorliklari. Bazan ilmiy, madaniy va tarixiy jihatdan qimmatli tabiiy obektlarni muhofaza qilish uchun katta maydonlarni ishgol qilmagan qimmatli tabiiy obektlar «tabiat yodgorliklari» deb elon qilinadi va jiddiy muhofaza ostiga olinadi. Tabiat yodgorliklari tabiatning otmishi va unda sodir bolayotgan jarayonlar haqida malum darajada aniq guvohlik beradi. Masalan, valunalar-muzlik qoldiqlari, «qoy peshonalari» – muzliklarning qoyalarga ishqalanishi, jimjimador qoyalar – tog jinslari nurashining guvohi. Tabiat yodgorliklariga sharsharalar, geyzerlar, gorlar, relefning ajoyib shakllari, geologik ochilib qolgan joylar, ayrim daraxt, tarixiy obidalar va boshqa obektlar kiritiladi. Tabiat yodgorliklarining kozga yaqqol tashlanb turadigan xojalik ahamiyati bolmasligi mumkin, lekin ularning ilmiy, tarixiy, madaniy-estetik ahamiyati kopincha juda katta boladi. Shuning uchun ularni muhofaza qilish zarur. Umumiy xususiyatiga qarab tabiat yodgorliklari geologik-geomorfologik, botanik, paleontologik, astronomik va landshaft yodgorliklariga bolinadi. G e o l o g i k – g e o m o r f o l o g i k yodgorliklarga ochilib qolgan tog jinslari qatlamlari, gorlar, karst relefi shakllari, songan vulqon kraterlari, geyzerlar, diqqatga sazovor qirgoqlar, qoy peshonalar, noyob relef shakllari, qoyalar va boshqalarni kiritish mumkin. Masalan, Zomin toglaridagi afsonaviy «Qirq qiz» va boshqalar bunday obektlarga yaqqol misol boladi (3-rasm). Orta Osiyoda 1500 dan ortiq gorni tabiat yodgorligi sifatida muhofazaga olish mumkin.
60 B o t a n i k yodgorliklarga yoqolib ketayotgan relikt osimliklar osadigan uchastkalar, dashtlardagi ormon massivlari yoki ormonlar orasidagi dasht uchastkalar, alohida saqlanib qolgan keksa daraxtlar va boshqalar kiritiladi. Respublikamizda bunday obektlarga Sayrobdagi yoshli chinorni, Urgutdagi, Boysundagi Chorchinorlarni va boshqalarni kiritish mumkin. P a l e o n t o l o g i k yodgorliklarga toshga aylanib ketgan va izlari saqlanib qolgan osimlik qoldiqlari ochilib qolgan joylar hamda qirilib ketgan hayvonlar qoldigi, izi uchraydigan uchastkalar misol bola oladi. Tabiat yodgorliklari tabiatni muhofaza qiluvchi tashkilotlar tomonidan hisobga olinishi va kartaga tushirilishi kerak. Ularning ilmiy va estetik ahamiyatini baholash asosida muhofaza qilish darajasi aniqlanadi (mahalliy, viloyat, respublika, xalqaro ahamiyatga ega bolgan tabiat yodgorliklari). Табиий ёдгорликлар
61 Vardanzi tabiat yodgorligi Бухоро вилоятида жойлашган, майдони – 300 га бўлиб, қадимий Варданзи шахрининг ноёб участкасини қамраб олган йилда ноёб саксовул ўрмонлари, ундаги хайвон ва ўсимликларни сақлаш максадида ташкил этилган йилда табиат ёдгорлиги мақоми берилди. Vardanzi tabiat yodgorligi qadimgi Vardanzi shahri ornida tabiiy va tarixiy komplekslarni muhofaza qilish uchun tashkil etilgan. 20- yillarning oxirida bu shaharni qum bosgan edi. 30-yillarda bu yerga saksovul ekilgan. Keyinchalik saksovullar shu qadar osib ketdiki, ular bugungi kunda butun bir ormonni tashkil qiladi. Saksovul ormoni bu yer uchun harakterli bolgan qumli chol tabiiy kompleksining vujudga kelishiga sabab boldi. Ayni vaqtda bu qoriqxonada tarixiy yodgorliklar muhofaza qilinadi. Qoriqxonaning asosiy vazifasi VIII- XVIII asrlar tarixiy yodgorligi – qum bosib qolgan Vardanzi shahrini saqlashdir. Vardanzi tabiat yodgorligi
62 Ёзёвон чўлидаги ёдгорликлар Фарғона водийсининг текислик қисмидаги табиий мажмуалар, камёб, тури йoқолиб бораётган ҳайвон ва ўсимликларни сақлаш мақсадида ташкил этилган. Наманган вилояти Мингбулоқ туманида 1000 га яқин майдони, Фаргона вилояти Ёзёвон туманида 1843 га Охунбобоев туманида 142,5 га ни эгаллайди.
63 OZBEKISTON RESPUBLIKASI QIZIL KITOBI «QIZIL KITOB» ayrim viloyatlar,mamlakatlar yoki butun dunyo boyicha kelajakda xavf ostida turgan osimlik va hayvonlar haqida malumotlarga ega bolgan rasmiy xujjatdir. 1983YIL OSIMLIKLARNI HIMOYA QILISH TOGRISIDA YIL HAYVONAT OLAMINI HIMOYA QILISH TOGRISIDA. OOZBEKISTON RESPUBLIKASI QIZIL kitobii
64 QIZIL KITOBNING MOHIYATI SHUNDAKI,ULAR OSIMLIK VA HAYVONOT OLAMINING NOYOB VA YOQOLIB KETISH XABFI OSTIDAGI TURLAR HAQIDA MALUMOT BERUVCHI XUJJATDIR. UNING VAZIFASI – JAMOATCHILIK VA DAVLAT IJROYA MUASSASALARINI TABIAT MUXOFAZASI MUAMMOSIGA JALB QILISHDAN VA TURLAR GENOFANDINI SAQLAB QOLISHGA YORDAMLASHUVIDAN IBORAT. QIZIL KITOB 4 TA KATEGORIYAGA BOLINADI: 1. YOQOLGAN YOKI YOQOLISH ARAFASIDA TURGAN TURLAR. 2. OQOLIB BORAYOTGAN TURLAR. 3. NOYOB TURLAR. 4. KAMAYIB BORAYOTGAN TURLAR.
65 Osimliklar yer yuzidagi hayotning asosi hisoblanadi.Sayyoramizda 500 mingdan ortiq osimlik turlari mavjud.
66 ТАБИАТ УЙИМИЗДИР, АСРАМОҚ БУРЧИМИЗДИР
“Qizil kitob”ning yaratilish tarixi, bugungi holati… JDPIda bo‘lib o‘tgan seminar ana shunday nomlandi .
Bugungi kunda dunyoni «Qizil kitob»siz tasavvur etish qiyin. Yuzlab turlar yo‘qolib ketayotgan bir vaqtda «Qizil kitob»ning qadri juda bilinishi muqarrar. Garchi inson faktorining tabiatga ta’siri tobora ortib borayotgan bo‘lsa-da, «Qizil kitob» hayvonot va nabotot turlarini saqlashda katta o‘rin tutishini ham inkor etmaslik lozim. Xo‘sh, bu kitob qanday dunyo yuzini ko‘rgan edi? O‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitob”ining tarixi va buguni, uning yangilanib borish jarayonlari qanday? Jizzax davlat pedagogika instituti “Madaniyat Saroyi “da bo‘lib o‘tgan ilmiy seminar ana shu dolzarb mavzuga bag‘ishlandi. Unda O‘zFA Botaniki instituti olimlari, akademik K.Tojiboev, professor H.Shomurodov Jizzax davlat pedagogika instituti “ Tabiiy fanlar “ fakulteti professor o‘qituvchilari va talabalar ishtirok etishdi.
Seminarda so‘zga chiqqan O‘zFA Botanika instituti direktori akademik Komiljon Tojiboev O‘zbekiston florasi, unda bo‘layotgan o‘zgarishlar, yo‘qolish xavfida bo‘lgan o‘simliklar, yangidan nashr etilayotgan «Qizil kitob», shuningdek botanika fanida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar “Qizil kitob”ga kiritilgan o‘simliklar va ularning qay tarzda yo‘qolib ketayotganini aniqlash ishlari “Qizil kitobga adashib kirib qolgan turlar, kiritilishi lozim va tavsiya etilayotgan turlar xususida ma’lumotlar berdi.
Qiziqarli va kerakli ma’lumotlarga boy ilmiy seminar so‘ngida talaba yoshlar mavzu doirasida o‘zlarini qiziqtirgan savollarga javob olishdi
Jizzax davlat pedagogika instituti axborot xizmati
O`zbekiston respublikasining “qizil kitobi”
Yer kurrasida hozirgi vaqtda 670 ming (shundan 500 mingi gulli o’simliklar) o’simliklar va 1,5 million hayvon turlari mavjud bo’lib, ularning 93 foizi uchun quruqlik va 7 foizi uchun suv yashash muhiti hisoblanadi. Turlarning hosil bo’lishi va ularning yo’qolib ketishi sababi evolyutsion taraqqiyot jarayoni bo’lib, yerda geologik sharoitlarning o’zgarishiga ham bog’liqdir. Ammo odamning kelib chiqishi natijasida bu tabiiy jarayon buzila boshladi, hayvon va o’simliklarning antropogcn (inson faoliyati) ta”sirlari natijasida yo’qolib borish jarayoni tezlasha boshladi. Odam tomonidan yangi yorlarning, orollarning va kontinentlarning o’zlashtirilishi natijasida butun sayyora masshtabida fauna va floraning xilma-xilligi tobora kamayib borish jarayoni kuzatilmoqda.
Yer kurrasida hozirgi vaqtda 670 ming (shundan 500 mingi gulli o’simliklar) o’simliklar va 1,5 million hayvon turlari mavjud bo’lib, ularning 93 foizi uchun quruqlik va 7 foizi uchun suv yashash muhiti hisoblanadi. Turlarning hosil bo’lishi va ularning yo’qolib ketishi sababi evolyutsion taraqqiyot jarayoni bo’lib, yerda geologik sharoitlarning o’zgarishiga ham bog’liqdir. Ammo odamning kelib chiqishi natijasida bu tabiiy jarayon buzila boshladi, hayvon va o’simliklarning antropogcn (inson faoliyati) ta”sirlari natijasida yo’qolib borish jarayoni tezlasha boshladi. Odam tomonidan yangi yorlarning, orollarning va kontinentlarning o’zlashtirilishi natijasida butun sayyora masshtabida fauna va floraning xilma-xilligi tobora kamayib borish jarayoni kuzatilmoqda.
Yer kurrasida hozirgi vaqtda 670 ming (shundan 500 mingi gulli o’simliklar) o’simliklar va 1,5 million hayvon turlari mavjud bo’lib, ularning 93 foizi uchun quruqlik va 7 foizi uchun suv yashash muhiti hisoblanadi. Turlarning hosil bo’lishi va ularning yo’qolib ketishi sababi evolyutsion taraqqiyot jarayoni bo’lib, yerda geologik sharoitlarning o’zgarishiga ham bog’liqdir. Ammo odamning kelib chiqishi natijasida bu tabiiy jarayon buzila boshladi, hayvon va o’simliklarning antropogcn (inson faoliyati) ta”sirlari natijasida yo’qolib borish jarayoni tezlasha boshladi. Odam tomonidan yangi yorlarning, orollarning va kontinentlarning o’zlashtirilishi natijasida butun sayyora masshtabida fauna va floraning xilma-xilligi tobora kamayib borish jarayoni kuzatilmoqda.
Turlarning qirilishi qadim zamonlardayoq boshlangan edi. O’n minglab yillar ilgari ovchilar tomonidan mamontlar, qalin junli karkidonlar, gigant bug’ular, g’or arsloni va ayiqlari, o’rta asrlarda Yevropa turi, Stellcr sigiri qirilib ketdi. Hozirgi biz yashab turgan davrda turlarning yo’qolib ketish jarayoni juda jadallik bilan davom etmoqda. 1600-yildan 1875-yilgacha sut emizuvchilarning 63-turi, qushlaming 74 turi yo’qolib ketdi. Keyingi yillarda har yili 1 dan 10 gacha hayvon va ltadan o’simlik turlari yo’qolib ketmoqda. Hozirgi vaqtda umurtqali hayvonlarning 600 ga yaqin turi, juda ko’p o’simliklar turlari butunlay yo’qolib ketish xavfi ostida turibdi.
Turlarning qirilishi qadim zamonlardayoq boshlangan edi. O’n minglab yillar ilgari ovchilar tomonidan mamontlar, qalin junli karkidonlar, gigant bug’ular, g’or arsloni va ayiqlari, o’rta asrlarda Yevropa turi, Stellcr sigiri qirilib ketdi. Hozirgi biz yashab turgan davrda turlarning yo’qolib ketish jarayoni juda jadallik bilan davom etmoqda. 1600-yildan 1875-yilgacha sut emizuvchilarning 63-turi, qushlaming 74 turi yo’qolib ketdi. Keyingi yillarda har yili 1 dan 10 gacha hayvon va ltadan o’simlik turlari yo’qolib ketmoqda. Hozirgi vaqtda umurtqali hayvonlarning 600 ga yaqin turi, juda ko’p o’simliklar turlari butunlay yo’qolib ketish xavfi ostida turibdi.
O’simlik va hayvon turlarining tobora yo’qolib borish xavfi mamIakatlar va butun dunyo miqyosida zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish ehtiyojini tug’dirmoqda.
1948-yilda tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqi tuzildi. Bu tashkilot flora va faunani muhofaza qilishga qaratilgan hamma ishlarni birlashtiradi. Mazkur xalqaro uyushma 1973 yilda «qora ro’yxat»ni chop etdi, unda batamom yo’qolib kotgan hayvonot turlari ro’yxati keltirilgan.
«Qizil kitob» xavf-xatar belgisi. Bu kitobga kam va yo’qolib ketayotgan o’simlik va hayvonlarning turlari to’g’risida ma’lumotlar berilgan
O’zbekistonda o’simlik va hayvon turlari soni 27000 dan ortiq bo’lib, ulardan hayvon turlari 15000 dan ortiq, o’simliklar, zamburug’lar va suv o’tlari esa 11000 atrofida. O’zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4500 ga yaqin gulli o’simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko’pgina kamyob, endem va rHikt lurlar mavjud. Bunday turlarning soni 400 atrofida bo’lib, ular O’zbekiston florasining 10-12 foizini tashkil qiladi.
O’zbekistonda o’simlik va hayvon turlari soni 27000 dan ortiq bo’lib, ulardan hayvon turlari 15000 dan ortiq, o’simliklar, zamburug’lar va suv o’tlari esa 11000 atrofida. O’zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4500 ga yaqin gulli o’simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko’pgina kamyob, endem va rHikt lurlar mavjud. Bunday turlarning soni 400 atrofida bo’lib, ular O’zbekiston florasining 10-12 foizini tashkil qiladi.
O’zbekiston florasining yo’qolib ketish xavfi ostida turgan 163 tur o’simlik «Qizil kitob»ning 1984-yilgi nashriga kiritilgan, yangi «Qizil kitob»da esa (1998) kiritilgan o’simlik turlarining soni 301 taga yetdi.
O’zbekiston faunasida umurtqasiz hayvonlarning 677 turi (sut emizuvchilar-108, qushlar-432, sudralib yuruvchilar-58, amfibiyalar-2 va baliqlar-77) mavjud, umurtqasiz hayvonlar turlari esa 15 mingdan ortiq.
O’zbekistonning birinchi «Oizil kitob»i 1983-yilda nashr qilingan bo’lib, unga umurtgali hayvonlarning 63 turi kiritilgan edi.
Yangi «Qizil kitob» (2003) birinchi bor davlat tilida yozilgan bo’lib, ikkinchi tomida sut emizuvchilarning 23 turi, qushlarning 48 turi, sudralib yuruvchilarning 16 turi, baliqlarning 17 turi, halqasimon chuvalchanglarning 3 turi, molluskalarning 14 turi va bo’g’imoyoqlilarning 61 turi kiritilgan.
Ta’kidlash lozimki, «Qizil kitob»ga kiritilgan o’simliklar va hayvonlar ro’yxati yildan-yilga aniqroq bo’lmoqda va biz ularning yangi nashrlariga guvoh bo’lamiz.
O’zbekiston Respublikasi «Qiz.il kitob»ida o’simlik va hayvonot turi, oilasi, avlodi, turkumi tartibida alfavit bo’yicha ro’yxatga olingan va har bir o’simlik ko’rgazmali tarzda suratlari keltirilgan. Bu o’z navbatida noyob va yo’golib borayotgan o’simlik va hayvonot turlari to’g’risida keng omma tomonidan anig tasawurga ega bo’lishlariga yordam beradi.
«Qizil kitob» muhofaza choralarini kuchaytirish, go’rigxona va buyurtma hududlarini kengaytirish, yowoyi o’simliklar bilan savdo-sotiqni lartibga solishda litsenziyalar tizimini joriy qilish kabi bir talay muhim tadbirlarni kun tartibiga qo’yadi.
Umuman, bu kitob barcha o’simlik va hayvonotni muhofaza qilish borasida gonun asoslariga tayangan muhim hujjat hisoblanadi.
Umuman, bu kitob barcha o’simlik va hayvonotni muhofaza qilish borasida gonun asoslariga tayangan muhim hujjat hisoblanadi.
Kitobga kiritilgan o’simlik turlari 4 kategoriyaga bo’lingan: «0» maqomi borilgan o’simlik turlari yo’golgan yoki yo’qolish arafasida turgan o’simliklardir.
magomidagi o’simliklar turlari esa yo’qolib borayotgan turlardir.Bunga yo’qolib ketish xavfi ostida turgan, saqlab qolish uchun maxsus muhofaza qilishni talab etadigan o’simlik turlari kiritilgan
maqomidagi turlar esa noyob turlardir. Bu guruhga ma’lum kichik maydonlarda o’ziga xos sharoitlarda saqlanib qolgan, tez yo’qolib ketishi mumkin bo’lgan va ularning saqlanishini ta’minlash uchun jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar kiradi.
maqomidagi o’simlik turlari kamayib borayotgan o’simliklardir. Bu guruhga kiritilgan o’simlik turlari ma’lum vaqt ichida soni va tarqalish maydonlari tabiiy sabablarga yoki antropogen omillari ta’siri ostida qisqarib ketayotgan turlar kiradi.
Mazkur risolaga Samarqand viloyati hududida uchraydigan va O’zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»iga kiritilgan noyob va yo’qolib borayotgan, inson muhofazasiga muhtoj o’simlik va hayvon turlari to’g’risidagi ma”lumotlar matnlari o’zgartirishlarsiz kiritildi.
O’zbekistonning tabiiy sharoitlari rang-barang (har xil tipdagi cho’llar, adirlar, o’rmonlar, madaniy landshaftlar) bo’lganligi tufayli o’simlik va hayvonot olami ham xilma-xildir.
O’zbekistonning tabiiy sharoitlari rang-barang (har xil tipdagi cho’llar, adirlar, o’rmonlar, madaniy landshaftlar) bo’lganligi tufayli o’simlik va hayvonot olami ham xilma-xildir.
Respublikamizda o’simliklar va hayvonot dunyosini asrab-avaylash borasida bir qancha ishlar amalgam oshirilmoqda. Jumladan 1997-yilning 26-dekabrida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan «Orsimlik dunyosini muhofaza qilish va undan ratsional foydalanish» va «Hayvonlar dunyosini muhofaza qilish va undan ratsional foyda!anish» qonunlari qabul qilindi.
Tabiiy xilma-xillikni asrash dastlab uni chuqur bilishdan boshlanadi. Shunday ekan, Respublikamizda uchraydigan va O’zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi»ga kiritilgan o’simlik va hayvon turlari to’g’risidagi ma”lumotlar ko’pchilik tabiatni sevuvchi yurtdoshlarimizni albatta, qiziqtirishi, shubhasiz.
Adabiyotlar ro`yxati:
Adabiyotlar ro`yxati:
1. Karimov I. A. «O`zbekiston XXI asr bo`saasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» Toshkent. O`zbekiston, 1997.
2. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. T.Oqituvchi, 1991.
3. Biologik xilma-xillikni saqlash milliy strategiya va harakat rejasi. T.1998.
4. Tilovov T. Ekologiyaning dolzarb muammolari. Qarshi. Nasaf, 2003.
5. To`xtayev A. Xamidov A. Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza qilish. T. O`qit. 1997.
6. To`xtayev A. Ekologiya. T. O`qituvchi,1996.
7. ulomov .N. Inson va tabiat. T.O`qituvchi, 1990.
8. Otaboyev Sh. Nabiyev M. Inson va biosfera. T. O`qituvchi, 1995.
Do’stlaringiz bilan baham:
Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling