7-sinf jahon tarixi (eski)
65 edilar. Xitoy hunarmandlari dunyoda tengi yoq 600 700 kishini sidira oladigan mustahkam kemalar yasaganlar. Eron gilamlari, Damashq (Suriya) harbiy qurolaslahalari, Samarqand esa sifatli qoozlari bilan dunyoga dong taratgan. Osiyo shaharlarida ham sexlar bolgan. Ularning vazifasi asosan davlat soliqlarini hunarmandlar ortasida taqsimlash, ularni vaqtida yiib, davlat xazinasiga topshirishdan iborat bolgan. Savdo-sotiq. Osiyo shaharlari savdo-sotiq markazlari ham edi. Osiyoda ichki va tashqi savdo bir xil darajada rivojlangan. Tashqi savdoda Buyuk Ipak yoli muhim ahamiyatga ega boigan. Shahar savdosida bozorlar alohida orin tutgan. orta Osiyo va Eronda bozorlar rastalarga boiingan. Har bir rasta qaysidir mahsulotni sotishga ixtisoslashtirilgan. Savol va topshiriqlar 1. G ‘arbiy Yevropada shaharlar nega mustaqillik uchun kurash olib borishga majbur bo ‘Igan ? 2. Shaharlar feodallarga qarshi kurashda nimalarga erishdi? 3. Yevropa shaharlaridagi hayot haqida nimalami bilib oldingiz? 4. Osiyo va Yevropa shaharlari qay jihatdan bir-biridan farq qilgan ? 5. Osiyo shaharlaridagi hunarmandchilik va savdo-sotiq haqida so ‘zlab bering. III BOB MAVZULARI BoYICHA BILIMINGIZNI SINAB KoRING XI asrdan boshlab Yevropada shaharlar rivojlanishining asosiy sababi-. Hunarmand -. mayda mulkdor. Shahar -. manzilgohi. Sanoat – . sohasi. Sex -. Tovar xojaligi -. xojalik. Kattamiqdordapulsaqlanadiganjoy. Dunyoning husni iborasi ishlatiladigan shahar 5- Jahon tarixi , 7-sinf.
O’zbekiston tarixi 7 sinf 2017 pdf
Большинство современных людей не представляют своей жизни без качественной музыки, душевных песен, популярных треков, зажигательных композиций. Музыка — это то, что нас объединяет. Она наполняет жизнь яркими красками, позволяет вспомнить радостные моменты или преодолеть душевные невзгоды и успокоиться. Хотите слушать новые узбекские песни 2022 прямо сейчас? Тогда добро пожаловать в этот раздел!
UZHITS.NET — музыкальный портал, где каждый желающий может наслаждаться звуками любимых мелодий. На нашем ресурсе собрано огромное количество песен и современных композиций. Мы предлагаем бесплатно скачать популярные узбекские песни мр3 2022 года. Все музыкальные композиции систематизированы и тщательно упорядочены. Ресурсом удобно пользоваться, музыкальные треки представлены в алфавитном порядке для быстрого поиска любимой песни. Вся музыка представлена только в ознакомительных целях.
Что мы предлагаем?
На просторах интернета найти узбекскую музыку 2023 г. не так-то просто. Мы предлагаем бесплатно наслаждаться любимыми композициями и при желании их скачивать. На сайте собраны хиты узбекской эстрады 2023 г. Композиции можно скачать в форматах MP4, HD и 3 GP
У нас можно бесплатно слушать и скачать хорезмскую музыку. Для прослушивания нужно выбрать песню по названию или исполнителю. После выбора понравившегося трека система подберет похожие варианты и можно слушать узбекскую музыку бесплатно 2023 дальше. Кроме самой музыки, мы предлагаем тексты песен.
Вы недавно услышали песню и вам захотелось иметь у себя такую мелодию? Воспользуйтесь функцией поиска. Достаточно внести название композиции в поисковую строку, и система найдет, что нужно. Хотите установить мелодию на телефон? Нет вопросов, просто скачивайте любимый трек. Это абсолютно безопасно.
Есть любимый исполнитель? Тогда можно смотреть узбекские клипы с понравившимся певцом. На музыкальном портале UZHITS.NET есть песни известных узбекских групп и исполнителей. Одни из них уже получили народное признание, другие только находятся на старте своего взлета. У нас вы найдете композиции Согдианы, Халима Насырова, Насиба Абдуллаева, Азизы, Юлдуз Усмановой, Ziyoda и многих других. Хиты этих популярных узбекских исполнителей регулярно появляются на сайте, их можно слушать и скачивать
Мы работаем для вас, учитываем интересы каждого посетителя нашего портала. У нас найдется музыка на любой вкус и под любое настроение. Слушайте любимые треки, разучивайте слова и пойте вместе с исполнителями, пусть поднимается ваше настроение. Ведь музыка для того и существует, чтобы сделать нашу жизнь яркой и интересной. Начинайте путешествие в страну музыки прямо сейчас!
Найти музыкальный трек, скачать его, получить тексты любимых хитов и даже посмотреть клип можно на музыкальном портале UZHITS.NET. Здесь собраны лучшие хиты Узбекистана.
7-sinf jahon tarixi (eski)
U.JуRAYEV, M.LAFASOV, SH.ERGASHEV JAHON TARIXI o’rta asrlar davri Umumtalim maktablarining 7- sinfi uchun darslik O ‘zbekiston Respublikasi Xalq ta ‘limi vazirligi tasdiqlagan Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent – 2005
Post on 10-Aug-2015
Documents
U.JRAYEV, M.LAFASOV, SH.ERGASHEV
JAHON TARIXI orta asrlar davri Umumtalim maktablarining 7- sinfi uchun darslik O ‘zbekiston Respublikasi Xalq ta ‘limi vazirligi tasdiqlagan
Cholpon nomidagi nashriyotmatbaa ijodiy uyi Toshkent – 2005
Mas’ul muharrir: R. Farmonov – tarix fanlari doktori, professor. Taqrizchilar: E. Xoliqov – tarix fanlari doktori, professor. S. Mirzaxojayev – tarix fanlari nomzodi. S. Mahkamov pedagogika fanlari nomzodi.
Hurmatli oquvchilar! Siz 7- sinf ,Jahon tarixi darsligi orqali dunyo xalqlarining ming yildan ortiq tarixidan xabardor bolasiz. Chunonchi, V asrdan XVI asrgacha hukm surgan kishilik jamiyatining nomini, oziga xos xususiyatlarini bilib olasiz. VII asrda vujudga kelgan muqaddas din -islomning rivojlanishi, uning jahon dinlaridan biriga aylanishi tarixi bilah tanishasiz. Bundan tashqari, orta asrlarda paydo boigan Vizantiya, Faranglar, Arablar, Chingiziylar, Usmoniylar kabi imperiyalar, ularning parchalanib ketish sabablari haqida ma’lumotga ega bolasiz. Buyuk bobolarimizningjahon ilm-u fani taraqqiyotiga qoshgan hissalarini bilib olasiz. Shuningdek, Sohibqiron bobomiz AmirTemurning Yevropa, xususan, Rossiya taqdirida oynagan roii haqidagi ma’lumotlar Sizlarda milliy urur hislarini mustahkamlaydi. Mualliflar Jahon tarixining eng muhim hodisalarini ozbekiston tarixida roy bergan voqealar bilan taqqoslab organishingizni tavsiya etib qoladilar.
Osiyo Rivojlanish Banki kredit mablalari hisobidan DARSLIKLAR AYLANMA JAMARMASI (DAJ) > uchun chop etildi.
4306020 600 – 36 J 360 (04) 2005 ISBN 5-8250-0930-2 Cholpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2005-y.
KIRISH Orta asrlar tarixi haqida. Siz 6- sinfda Jahon tarixining qadimgi davrini organdingiz. 7- sinfda esa Orta asrlar davri tarixini oqib-organasiz. V -XV asrlarni oz ichiga olgan bu davrni O’rta asrlar tarixi deb atash qabul qilingan. Bu atama qay tariqa vujudga kelgan? XV – XVI asrlarda ijod etgan Yevropa olimlari insoniyat tarixini qadimgi tarix, o’rta tarix va yangi tarixlarga bolib organishni taklif etganlar. Qadimgi tarix va o’rta tarix atamalarini ozlarigacha otgan tarixga, yangi tarix atamasini esa ozlari yashagan davrga nisbatan qollaganlar. Shu tariqa qadimgi tarix, o’rta tarix va yangi tarix atamalari vujudga kelgan. O’rta tarix deyilganda avvalo orta asrlar tarixi tushuniladi. orta asrlar tarixini yaratishda ham olimlar tarixiy manbalarga tayanganlar. Tarixiy manbalarning nima ekanligini Siz 5- 6-sinflar tarix darsliklaridan bilib olgansiz. orta asrlar jamiyati haqida. orta asrlar kishilik jamiyati Yevropada feodal, Osiyoda esa yer egaligi jamiyati (tuzumi) deb ataladi. Feodal atamasi lotincha feod sozidan olingan. Ma’lum xizmat evaziga qirol tomonidan berilgan va meros bolib qoladigan yer-mulkka feod deyilgan. Binobarin, feodal jamiyati yer egaligiga asoslangan jamiyatdir. Yevropada yer-mulk egasi feodal deb atalgan. Feodal oz yeririing bir qismini dehqonlarga chek yer qilib bolib bergan. Buning evaziga dehqonlar feodalning yerlarini ishlab berganlar. Ayni paytda ozlariga berilgan chek yerlarida yetishtirgan hosildan ma’lum qismini feodalga soliq sifatida tolaganlar. Shu tariqa Yevropa dehqonlari feodal oldida ikki xil majburiyatni
bajarishga majbur etilgan. Dehqonlar bir feodaldan ikkinchi feodalga otib ishlash huquqiga ega bolganlar. Ba’zi Yevropa mamlakatlarida esa dehqonlar krepostnoylarga aylantirilgan. Yodda tuting Krepostnoy dehqon ( qo ‘rg ‘on ichida ishlovchi) ~ bir feodaldan ikkinchi feodalga otib ishlash huquqidan mahrum etilgan, doimiy ravishda birfeodalga biriktirilib qoyilgan qaram dehqon. Feodal krepostnoyga nisbatan deyarli cheklanmagan huquqqa ega bolgan. Faqat uni oldirishga haqqi bolmagan, xolos. Chek yer otadan bolaga meros bolib otgan. Krepostnoy oz uyiga, qorasiga, ish hayvonlariga, shuningdek, mehnat qurollariga ega bolgan. Feodal jamiyati dastlab natural xojalik hukm surgan jamiyat ham edi. Yodda tuting Hayot uchun zarur bolgan narsa va mahsulotlarning deyarli hammasini o ‘zi ishlab chiqaradigan xo ‘jalik natural xojalik deb atalgan. Ilk orta asrlarda dehqonlar qishloq xojalik va hunarmandchilik mahsulotlari bilan faqat ozlarini emas, feodalning oilasini ham ta’minlaganlar. Ular dala ishlaridan bosh vaqtlarida gazmol, kiyim-kechak, poyafzal, ish qurollari va turli xil asbob-uskunalar tayyor-laganlar. Natijada bozordan juda kam narsa xarid qilingan. Shuning uchun ham XI asrgacha Yevropada savdosotiq sust rivojlangan. Natural xojalik hukmronligi markaziy hokimiyat (qirol hoki-miyati)ni zaiflashtirgan. Har bir viloyatning mustaqillikka intilishiga sabab bolgan. Oxir-oqibatda natural xojalik feodal tarqoqlikka olib kelgan.
Yodda tuting Feodal tarqoqlik – mamlakatning kichik-kichik davlatlarga bolinib ketishi. Osiyoda yer egaligi jamiyati. Osiyoda (xususan, Vatanimiz hududida ham) yer egaligi Yevropadan farq qilgan. Osiyoda davlat hukmdori yerning oliy egasi hisoblangan. Yer maydonlarining ma’lum qismi (ayrim mamlakatlarda katta qismi) bevosita davlat mulki boigan. Davlat ham, katta yer egalari ham yerlarini dehqonlarga ishlash uchun ijaraga bolib berganlar. Ular osha yerlarda yetishtirgan hosilning belgilab qoyilgan ma’lum bir qismini yer egalariga topshirganlar. Osiyo dehqonlarida Yevropadagidek yer egasining yerini ishlab berish majburiyati bolmagan. Yevropada yoingarchilik kop bolganligi uchun dehqonchilik qilish oson edi. Osiyo esa bunday imkoniyatga ega bolmagan. Chunki yomir oz miqdorda yogan, yoinli kunlar, yerlarning namlik miqdori ancha kam bolgan. Bunday sharoitda sun’iy suorishsiz dehqonchilik qilib bolmas edi. Shunday sharoitda Osiyoda yer egalari uchun yerlarining hammasini dehqonlarga ijaraga bolib berish foydali edi. Shu yo’1 bilan suorish inshootlarini doimiy tozalab turish majburiyati dehqonlar zimmasiga yuklangan. orta asrlar tarixini organish. orta asrlar tarixi ikki davrga bolib organiladi. Uning birinchi davri V – XI asrlarni oz ichiga oladi. Bu davrda Rim imperiyasi parchalanib, Yevropada yangi davlatlar tashkil topdi. Natijada yangi jamiyat – feodal yer-mulk egaligi jamiyati qaror topib, feodal tabaqa vujudga keldi. Feodal yer-mulk munosabatlarida natural xojalikning rivojlanishi oqibatida esa arbiy Yevropada feodal tarqoqlik roy berdi. orta asrlarning ikkinchi davri (XI – XV asrlar)da yer-mulk egaligiga asoslangan jamiyat uzil-kesil shakllandi. Hunarmandchilik va savdo-sotiq xojalikning muhim tarmoqlariga aylana bordi. Bu omil orta asrlarda shaharlarning rivojlanishiga olib keldi. Natijada jamiyat hayotida shaharlar, ularning taraqqiyoti muhim rol oynay boshladi.
XI asr oxirlaridan boshlab arbiy Yevropaning dunyoning boshqa qismlaridan ajralib qolishi barham topa bordi. Bu esa uning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotining tezlashishiga ijobiy ta’sir korsatdi. oquvchiga eslatma. Aziz oquvchi! Darslik mavzusi matnini organishga kirishishdan avval tayanch tushunchalarga diqqatingizni qarating. Ular Sizga mavzularni organishingizda yaqindan yordam beradi. Har bir mavzuga qoyilgan alohida shartli belgilar nimalarni anglatishini ham bilib oling.
Bu belgi matnni oqib, tushunib organishga da’vat etadi. Bu belgi muhim tarixiy voqealarni eslashni va yodda ^W^ tutishni talab qiladi. Bu belgi matnda uchraydigan tarixiy shaxslar, joylar va atamalarni bilib olishga undaydi. n Bu belgi mavzu boyicha olgan bilimingizrii ozingiz sinab korishingiz uchun berilgan savol va topshiriqlarni anglatadi.
I BoLIM. JAHON XALQLARI oRTA ASRLARNING BIREVCHI DAVRIDA (V – XI ASRLAR) I bob. V – XI asrlarda Yevropa xalqlari l-. Xalqlarning buyuk kochishi va uning oqibatlari Tayanch tushunchalar Xalqlarning buyuk kochishi. Uning oqibatlari. arbiy Rim imperiyasining barham topishi. German lar
Buyuk kochish haqida. IV – VI asrlar Yevropa tarixiga xalqlarning buyuk kochishi nomi bilan kirgan. Kochish natijasida xalqlarning yashash hududlari keskin ozgarib ketgan. Bunday kochishga quyidagi omillar sabab bolgan: birinchidan, kopgina xalqlarda ishlab chiqaruvchi kuchlar osgan. Bu hodisa, ayniqsa, german qabilalarida kuchli bolgan. Oqibatda germanlarda yangi-yangi yerlarga talab kuchaygan. Bu talabni ozgalar yerini egallab olishsiz qondirib bolmas edi. osha davrlarda arbiy Rim imperiyasi holdan toygan edi. Bu hol germanlarga imperiya hududlarini asta-sekin egallab olish, bora-bora butunlay istilo qilish uchun sharoit yaratgan.
Ikkinchidan, Sharqda yashovchi qudratli kochmanchi xun qabilalarining arbga istilochilik yurishi boshlangan. Kuchsiz qabilalar ozlari yashayotgan joylarni tashlab, boshqa yurtlarga kochishga majbur bolganlar. Uchinchidan, tabiatdagi iqlim ozgarishlari ham buyuk kochishga sabab bolgan. Bu ozgarishlar obhavoning keskin sovishi bilan boliq edi. Ekin maydonlari tobora koproq yaroqsiz holga kela boshlagan. Turli qabilalar yashash uchun iqlimi qulay joylarga kochishga majbur bolganlar. Yodda tuting IV VI asrlar Yevropa tarixiga xalqlarning buyuk kochishi nomi bilan kirgan. Buyuk kochish oqibatlari. Buyuk kochish davrida german qabilalari arbiy Rim imperiyasi hududlarini istilo qildilar. Zulmdan aziyat chekkan qullar va boshqa ezilgan tabaqalar ularga yordam berganlar. Oxir-oqibatda arbiy Rim imperiyasi halokatga yuz tutgan. arbiy Rim imperiyasining qulashi shunchaki bir davlatning qulashigina emas edi. Bu, ayni paytda, asrlar davomida hukm surib kelgan quldorlik tuzumining Yevropada barham topishi ham edi. Endi Yevropada yangi jamiyat (yuqorida siz nomini bilib olgan) feodal jamiyati qaror topa boshladi. Bundan tashqari, xalqlarning buyuk kochishi oqibatida turli xalqlarning bir-biri bilan aralashuvi yuz berdi. Ularning madaniy qiyofasi ham keskin ozgardi. Germanlarning arbiy Rim imperiyasi taqdirida tutgan orni. Hech qanday moddiy manfaatga asoslanmagan qullar mehnatining samarasizligi arbiy Rim imperiyasini tobora zaiflashtirgan. Ayni paytda olib borilgan tinimsiz istilochilik urushlari imperiyani holdan toydirgan. Bora-bora imperiya hatto istilochilik urushlari olib borishga ham qodir bolmay qolgan. Endi u oz chegaralarini ozgalar hujumidan bazor himoya qilishga majbur edi. Imperiyadagi bu ahvol german qabilalarining bostirib kirishiga juda qulay sharoit yaratgan.
Bu davrda germanlarda uruchilik tuzumining songgi bosqichi davom etardi. German qabilalari bolgan vandallar, gotlar, franklar, angl va sakslarning qudrati tobora ortib borgan. Kuchsizlanib qolgan arbiy Rim imperiyasi german qabilalari siquviga bardosh bera olmagan. German qabilalari harbiy kuchlari boshliqlaridan biri Odoakr 476- yilda Rimning songgi imperatori godak Romul Avgustulni taxtdan tushirdi. Shu tariqa arbiy Rim imperiyasi barham topgan.
/- rasm. Germanlar istilosidan oldingi Rim. Vandallar sobiq imperiyaga qarashli Shimoliy Afrikani, arbiy gotlar (vestgotlar) Ispaniyani, sharqiy gotlar (ostgotlar) Italiyani, franklar Galliyani, angl va sakslar esa Britaniyani egallab oldilar. Shu joylarda oz davlatlarini barpo etdilar. Yodda tuting arbiy Rim imperiyasining qulashi Yevropada yangi davlatlar qaror topishiga asos bo ‘Idi. Savol va topshiriqlar 1. Xalqlarning buyuk ko ‘chishi sabablarini qayd eting. 2. Xalqlarning buyuk ko ‘chishi qanday oqibatlarga olib keldi ? 3. G ‘arbiy Rim imperiyasining qulashi Yevropa uchun qanday ahamiyatga ega boldi?
10 2-. Franklar davlatining tashkil topishi Tayanch tushunchalar Franklar. Franklar davlati. QirolHk davlati. Sali haqiqati’. Franklar haqida. Frank sozi – jasur, erkin degan ma’-nolarni anglatadi. Bu atama qator german qabilalariga nisbatan qollaniladigan umumiy nomedi. Franklar asosan Reyn daryosining orta va quyi oqim boylarida yashaganlar. Franklar dengiz boyi (sali) va qiroq (ripuar) franklariga bolinganlar. Franklarning arbiy Rim imperiyasi bilan munosabatlari bir xilda kechmagan. Ular birbirlari bilan ba’zan dushman, ba’zan ittifoqchi bolganlar. Sali franklari ancha kuchli edi. Ular Xlodvig hukmronlik qilgan yillarda (481-511) nihoyatda kuchaygan. Davlatning tashkil topishi. Xlodvig tez orada barcha frank qabilalari ustidan hukmronlik ornatgan va 486- yilda Shimoliy Galliyani egallagan. Shu tariqa Franklar davlati (hozirgi Fransiya shu nomdan olingan) tashkil topgan. Bu davlat qirollik davlati edi.
2rasm. Frank jangchisi.
Yodda tuting 486- yilda Franklar davlati tashkil etildi. Xlodvig davlatning asoschisi boldi. Qirol Xlodvig Franklar davlatida merovinglar sulolasi hukm-ronligiga asos solgan. Sulola nomi Xlodvigning ajdodi Merovey nomidan olingan. U sali franklariga yetakchilik qilganlardan biri edi.
Qirol hokimiyati tobora kuchayib borgan. U davlat boshqaruvining barcha sohalarini oz qoliga olgan. Uning hokimiyati yirik yer egaligiga va harbiy kuchga asoslangan. Davlatni oz mulki kabi boshqargan. Xlodvig mamlakatni viloyatlarga bolgan. Ularni qirol tayinlaydigan graflar boshqargan. SaIi haqiqati. Sali haqiqati franklar qonunlari toplami edi. Toplam 3- rasm. franklarning asosan Sali dehqonchiiik va chorvachilik haqiqati. bilan shuullanganliklaridan dalolat beradi. Qonunga kora yer ikki qismga: shaxsiy yerlar va jamoa yerlariga bolingan. Yaylov hamda ormonlardan esa hamma birgalikda foydalangan. Ayollarga yer berish yoki meros qoldirish taqiqlangan. Bunda ayollarning vaqti kelib urudan chetga chiqib ketishlari hisobga olingan. Sali haqiqati odamlar ortasida tabaqalanish roy berganligini tasdiqlaydi. Chunonchi, qirol jangchilarining xuni oddiy erkin frank xunidan uch marta kop bolgan. Sali haqiqatiga kora oldirilgan uru a’zosi uchun oldirgan uru xun tolagan. Xristian dinining qabul qilinishi. Xlodvig uzoqni kora oluvchi hukmdor boigan. Bu xususiyat uning dinga munosabatida ham qo’1 kelgan. Xlodvig va uning qurolli kuchlari 486- yilda xristian dinini qabul qildilar. Tez orada barcha franklar shu dinga otganlar. Bu hodisa qirollikning yanada mustahkamlanishiga sharoit yaratgan. Nufuzli ruhoniylar Xlodvigni qollabquvvatlaganlar. VI asrning ikkinchi yarmiga kelib Frank qirolligi barcha german qirolliklari ichida eng kattasi va qudratlisiga aylangan. Katta yer egaligining osishi. Franklarda katta yer egaligining qaror topishi tobora kuchayib borgan. Bu jarayon IX asrga kelib tugallangan. Jamiyat katta yer egalari (feodallar) va qaram dehqon(krepostnoy)larga bolingan. Bu hodisa qay tariqa yuz bergan? VI asrning ikkinchi yarmidan boshlab franklarda yer xususiy mulkka aylandi. Bu – yeri bor mulkdor oz yerini xohlasa ozida
12 qoldirish, xohlasa sotish, almashtirish, taqdim etish yoki meros qoldirish, yana yer sotib olish huquqiga ega, degani edi. Bunday tartibdan kam yerli oddiy, erkin franklar eng kop jabr korganlar. Tabiiy ofatlar, tinimsiz urushlar, qarzga botib qolish, soliqlarni tolay olmaslik va boshqa qator omillar ularni xonavayron qilgan. Natijada oddiy, erkin frank oziga tegishli yerni boy qoshnisiga arzon-garovga sotishga majbur bolgan. Bundan tashqari, oz qoshiniga ega bolish huquqi bor bolgan graflar jangchilarga xizmati uchun yer berar edilar. Ular oz yerlarini kengaytirish maqsadida qashshoqlashib qolgan erkin franklardan yerlar sotib olardilar. Yeridan ajralgan sobiq erkin frank katta yer egalariga qaram krepostnoyga aylanardi. Yer egasi unga chek yer bergan. Krepostnoy endi ham ozining chek yerida, ham katta yer egasining yerida ishlashga majbur bolgan. Chek yerda yetishtirgan hosilining bir qismini feodalga soliq sifatida tolagan. Shu tariqa feodal majburiyat shakllari bolgan barshchina va obrok vujudga kelgan. Atamalar mazmunini bilib oling Barshchina – qaram dehqonning feodal yerini ishlab berishi. Graf – viloyat hokimi. Obrok – qaram dehqonning oziga berilgan chek yerda yetishtirgan hosilning feodalga soliq sifatida toiaydigan qismi. Qirollik davlati – oliy hokimiyatni meros tariqasida oz qoiida tutuvchi hukmdor boshqaradigan davlat. Savol va topshiriqlar 1. Franklar davlati qay tariqa tashkil topdi? 2. Sali haqiqati haqida nimalarni bilib oldingiz? 3. Franklar davlatida katta yer egaligi qay tariqa vujudga keldi? 3-. Franklar imperiyasi Tayanch tushunchalar Karolinglar sulolasi. Buyuk Karl imperiyasi. Imperiyanin, lanishi. Verden shartnomasi. 1 3 Karolinglar sulolasining hokimiyat
tepasiga kelishi. Merovinglar sulolasi hokimiyati Xlodvig vafotidan song tobora zaiflashib borgan. Bunga katta yer egaligining kuchayib borishi va ozaro urushlar sabab bolgan. Franklar davlatida merovinglar sulolasi hukmronligi 751- yilgacha davom etgan. 751- yilda Franklar davlatida yangi sulola karolinglar sulolasi hukmronligi boshlangan. Sulola asoschisi Pipin 751- yilda Frank qiroli deb e’lon qilingan. Qirol Pipin Rim cherkovi bilan dostona munosabat ornatgan. Rim Papasining korsatmasi bilan Pipinni qirol deb tan olish marosimi otkazilgan. Pipin esa Rim Papasi Stefan II ga Rim viloyatini hadya etgan. Shu tariqa VIII asr ortalariga kelib Yevropada Rim Papasi davlati vujudga kelgan. Uddaburon Pipin mana shu yo’1 bilan cherkovning qollab-quvvatlashiga erishgan. Buyuk Karl hukmronligi. Pipin 768- yilda vafot etgach, taxtga oli Karl otiradi. Unga keyinchalik Frank davlati oldidagi xizmatlari uchun Buyuk laqabi berilgan. U mohir sarkarda, davlat arbobi, jasur, zabardast va matonatli shaxs bolgan. orta asrlarda Buyuk Karl torisidajuda kop afsonalar toqilgan, qoshiqlar yaratilgan. Ularda uning qahramonliklari, adolatparvarligi va donoligi madh etilgan. Buyuk Karlning istilochilik urush-lari. Buyuk Karl hukmronligi yillarida (768-814) 50 dan ortiq harbiy yurishlar uyushtirgan. Bular istilochilik urushlari edi. 772- yilda u dastlab Italiya hududida tashkil topgan Langobardlar qirolligiga qarshi yurish boshlagan. 776- yilda qirollik hu-dudlari Franklar davlati tarkibiga qoshib olindi. 778- yilda Ispaniyaga qarshi yurish qilgan. Bu davrda Ispaniyada arablar hukmronlik qilardi. Buyuk Karl oxir-oqibatda bu mamla- 4. rasm . katning kichik bir viloyatini egallay oldi, xolos. Buyuk Karl.
14 Unga Ispan mark&si deb nom berilib, keyinchalik bu viloyat Barselona grafligi deyilgan. Buyuk Karl sakslarni boysundirish uchun kop kuch sarflagan. Sakslar franklardan keyingi eng katta german qabilasi bolgan edi. Ular Reyn daryosidan Elba daryosigacha chozilgan juda katta hududda yashar edilar. U yerlar serunum bolganligi sababli frank feodallarini bosqinchilik urushlariga undar edi. Franklar davlati sakslarni boysundirmasdan turib, Boltiq dengiziga chiqa olmas, shuningdek, bu dengiz orqali olib boriladigan savdo-sotiq ishlarida yetakchi orinni egallay olmasdi. Dengiz savdosidan tushadigan katta bojga ham egalik qilolmasdi. Sakslarga qarshi olib borilgan urush 30 yildan ortiq davom etdi (772 – 804). Sakslarni boysundirishda Franklar davlatiga Rim cherkovi ham yordam bergan. Bundan tashqari, Buyuk Karl katta yer maydonlari in’om etish hisobiga saks zodagonlarini oz tomoniga odirib olgan. Nihoyat, sakslar boysundirilgach, ularning yerlarida ham grafliklar tuzilgan. Buyuk Karl imperiyasi. Shu tariqa Frank qirolligi hududlari nihoyatda kengaya borgan. Bunga Buyuk Karl va uning safdoshlari 476- yilda barham topgan arbiy Rim imperiyasining qayta tiklanishi sifatida qaraganlar. Endi Buyuk Karl imperatorlik tojini orzu qila boshlaydi. Tez orada uning bu orzusi royobga chiqqan. Rim Papasi 800- yilda Rimdagi s*fe Avliyo Pyotr ibodatxonasida Buyuk ‘^.* ^ ^ Karlga imperatorlik tojini kiydirgan. Shu davrdan boshlab u rimliklar imperatori deb atala boshlangan. E’tibor bering, u franklar imperatori emas, rimliklar imperatori deb e’lon qilindi. Nega shunday boldi, axir bu davrda rimliklar degan xalq yoq edi-ku? Bu Rim imperiyasi davri an’anasining IX asrda ham odamlarga 5- rasm. Buyuk Karlning hamon katta ta’sir korsatishda datanga puli. vom etganligining natijasi
osha davrning boshqa mashhur imperiyalari Vizantiya imperiyasi va Arab xalifaligi ham tez orada Buyuk Karl imperatorligini tan olgan. Yodda tuting tuting 800- yilda Buyuk Karl imperiyasi tashkil topdi. Yodda Imperiyaning parchalanishi. Bu davrda katta yer egalari feodallarning mavqei yanada kuchayib borgan. Chunki Buyuk Karl bora-bora harbiy xizmatni faqat feodallar imtiyoziga aylantirgan. oz navbatida bu omil imperatorni franklar jamiyatining asosiy tayanchi bolgan erkin franklar madadidan mahrum etgan. Feodallarga harbiy xizmati evaziga istilochilik urushlari natijasida egallangan katta-katta yer maydonlari in’om etilgan. Bu yerlar otadan bolaga meros bolib otgan. Yirik feodallar onlab, yuzlab qishloqlarga egalik qilganlar. Imperator tomonidan immunitet yorliqlarining berilishi ularning mav-qeini yanada oshirgan. Feodallar bora-bora markaziy hokimiyatga boysunmay qoyganlar. Ayni paytda ozlarining mahalliy hokimiya-tini mustahkamlab borganlar. Yevropa shu tariqa IX – XI asrlarni oz ichiga olgan feodal tarqoqlik davrini boshidan kechirgan. Buyuk Karl 814- yilda vafot etgan. Uning vafotidan song imperiyaning parchalanish jarayoni yanada kuchaygan, taxt vorislari ortasida ozaro kurash avj olgan. Bu omillar markaziy hokimiyatni tobora zaiflashtirgan. Verden shartnomasi. Oxir-oqibatda Buyuk Karlning uch nabirasi (Lotar, Lyudovik Nemis va Karl) 843- yilda Verden shahrida imperiyani bolish haqidagi shartnomani imzolaganlar. Buning natijasida imperiya amalda bir-biridan mustaqil uch davlatga boiingan. Bular: Fransiya, Germaniya va Italiya davlatlari edi. Buyuk Karl tuzgan imperiya shu tariqa parchalangan. Yodda tuting 843- yilda imperiya bir-biridan mustaqil uch davlatga bo ‘lindi.
16 Karolinglar sulolasining Fransiyadagi hukmronligi 987-yilgacha davom etgan. 987- yilda Parij viloyatining birinchi grafi bolgan Robert Zorning avlodi Gugo Kapet Fransiya taxtini egallagan. Shu tariqa Fransiyada yangi sulola kapetinglar sulolasi hukmronligi boshlangan. Bu sulola vakillari yana bir necha asrlardan songgina Fransiyani tola birlashtira olganlar va markazlashgan davlat barpo etganlar. Atama mazmunini bilib oling Immunitet yorlii – feodallar yermulkining daxlsizligi ha-qidagi hujjat. Savol va topshiriqlar 1. Karolinglar sulolasi qay tariqa hokimiyat tepasiga keldi? 2. Buyuk Karlning Franklar davlati tarixida tutgan orniga baho bering. 3. Buyuk Karl imperiyasi parchalanmasligi mumkin edimi? 4. Verden shartnomasi haqida nimalarni bilib oldingiz? 4-. Muqaddas Rim imperiyasi Tayanch tushunchalar Germaniya imperiyasining tashkil topishi. Muqaddas Rim impe-riyasi. Imperatorlar va Rim Papasi ortasidagi kurash. Vorms konkordati. Karolinglar hukmronligi davri. Muqaddas Rim imperiyasi deyilganda Germaniya imperiyasi tushuniladi. Verden shartnomasiga kora, Sharqiy franklar yerlari (Germaniya) Buyuk Karlning nabirasi Lyudovik Nemisga tekkan edi. Karolinglar sulolasi Germaniyada 919- yilgacha hukmronlik qildi. Garchand kechroq bolsa-da, Germaniyada ham feodal tartiblar qaror topgan. Gersog va graflar yirik feodallardan bolib, ular qirol hokimiya-tining zaiflashuvidan birinchi navbatda manfaatdor edilar. Oxir-oqibatda ular shunga erishganlarki, karolinglar sulolasi hokimiyati Germaniyada hech qanday ahamiyatga ega bolmay qolgan.
17 Saksoniyaliklar sulolasi hukmronligi. 919yilda Germaniya feodallari Saksoniya gersogi Genrix I ni qirollik taxtiga otqazganlar. Shu tariqa Germaniyada saksoniyaliklar sulolasi hukmronligi davri boshlangan. Genrix I hukmronligi davrida qirol hokimiyati kuchaydi. Bunga uzluksiz istilochilik urushlari olib borilganligi sabab boldi. Bu urushlar feodallarni oz kuchlarini birlashtirishga majbur etardi. Qirol feodallar uchun qoshin sarkardasi sifatida zarur edi. Bu hol ularni istasa-istamasa qirol hokimiyatiga boysunishga majbur etardi. Qolaversa, Germaniyada qirol hokimiyati kop sonli, uyushgan ritsarlarga tayanardi. Genrix I ning bosqinchilik urushlari natijasida qirollik hududlari yanada kengaygan. Germaniya imperiyasining tashkil topishi. 936- yilda Germaniya taxtiga Otton I otirdi. U Genrix I ning oli edi. Ot-ton I davrida qirol hokimiyati yanada kuchaydi. Hokimiyat bunga cherkov bilan dostona aloqa ornatish, qarindoshuruchilik munosabatlarini yolga qoyish vositalari orqali erishdi. Yepis-koplarga immunitet huquqini berdi. Ularga koplab yer taqdim etdi. Otton I otasining bosqinchilik urushlarini davom ettirdi. Chunonchi, 951- yilda Shimoliy Italiyani egallashga muvaffaq boldi. Rim Papasi bilan yaxshi munosabatda ekanligi Otton I ning Italiyani egallashida qo’l keldi. Bu davrda Papaning Italiya feodallari bilan munosabati buzilgan edi. 961- yilda Otton I Rim Papasi Ioann XII ni Papa taxtiga otqazdi. Rim Papasi minnatdorchilik eva-ziga 962yilda Otton I ga imperatorlik tojini kiygazdi. Shu tariqa Germaniya imperiyasi tashkil topdi. Buyuk Karlga imperatorlik toji kiydirilib, u Rim imperatori deb e’lon qilinganidek, Otton I ham Rim impe-ratori deb e’lon qilindi. Yangi imperiyaga, 6- rasm. lmperator toji. JVluqaddas Rim imperiyasi degan nom berildi. 2-Jahon tarixi, 7-sinf.
18 Yodda tuting 962- yilda Germaniya imperiyasi tashkil topdi. U Muqaddas Rim imperiyasi deb ataldi. Imperiya asoschisi Otton I edi. Imperatorlik unvoni Otton I ga butun Italiya ustidan oz nazoratini ornatish huquqini berdi. Otton I qoshni imperiya – Vizantiya bilan munosabatlarini nikohlar orqali yaxshilashga erishdi. Otton I vafotidan song taxt vorislari otasidek hukmdor bolaolmadilar. Bu saksoniyaliklar sulolasi hokimiyatini yanada zaiflashtirdi. Gersoglar oz knyazliklarini tola mustaqil hukmdorlar sifatida boshqara boshladilar. Yangi sulolaning hokimiyat tepasiga kelishi. Saksoniyaliklar sulolasi hukmronligi 1024- yilda barham topdi. Shu yili Germaniyada Frankoniya sulolasi hukmronligi omatildi. Frankoniya Germaniyaning Saksoniyadan keyingi ikkinchi yirik gersogligi edi. Konrad II yangi sulola hukmronligiga asos soldi. Uning hokimiyati ritsarlarga tayanar edi. Konrad II ritsarlarga beriladigan chek yerlar (len)ni meros qoldirish torisida qonun chiqardi. Bu qonun Italiya va Germaniyada joriy etildi. Frankoniya sulolasi hukmronligi (1024 – 1125) davrida imperiyani yuksaltirish va markazlashtirish borasida muvaffaqiyatlarga erishildi. Biroq bu muvaffaqiyatlar bora-bora feodallar va ruhoniylarning ozaro kurashlari natijasida yoqqa chiqarildi. Sulola va Rim papalari ortasidagi ziddiyat. Rim Papasi Rim ruhoniylari va dunyoviy feodallar tomonidan saylanar edi. Bu esa hokimiyatning Papa sayloviga aralashishiga yo’1 ochib berardi. Bundan tashqari, Germaniya imperatorlari cherkov yerlarini davlatga qarashli qirol yerlarining bir qismi, deb hisoblardilar. XI asrga kelib ruhoniylar Papa saylashda dunyoviy feodallarning ishtirokiga qarshi chiqdilar. Bu harakat tashkilotchisi Rim Papasi Grigoriy VII boldi. U hatto Rim Papasi imperator va qirollarni taxtdan tushira oladi, deb da’vo qildi. Papa ustidan esa hech kim, hech qanday hukm chiqara olmaydi, deb hisoblardi. Grigoriy VII Papani faqat ruhoniylar saylaydigan tartibni joriy etdi. Yepiskoplarga ruhoniylik lavozimiga tayinlanganlik haqida beriladigan yorliq va maxsus belgi (uzuk va hassa)ni dunyoviy hukmdor berishini bekor qildi.
19 Tabiiyki, bunday da’volarga imperator va qirollar toqat qila olmas edilar. Imperatorlar va Rim papalari kurashi. Imperator Genrix IV Rim Papasi qarorlariga keskin norozilik bildirdi. Uning talabi bilan german yepiskoplari va oliy tabaqali feodallar yiilishi 1076- yilda Grigoriy VII ni Papalik taxtidan tushirish haqida qaror qabul qildi. Bunga javoban Grigoriy VII Rimda Genrix IV ni taxtdan tushirilgan deb e’lon qildi. Ayni paytda imperiya fuqarolarini imperatorga sodiqlik torisida ichgan qasamlaridan xalos etdi. Bu hodisalardan song imperator va Papa ortasidagi kurash yanada jiddiy tus oldi. Bu kurash deyarli yarim asr davom etdi, nihoyat imperator Genrix V davrida ikki ortada shartnoma imzolanishi bilan yakunlandi. Bu shartnoma tarixga Vorms konkordati nomi bilan kirgan. Shartnoma 1122- yilda imzolangan. Yodda tuting hnperatorlar va Rim papalari o ‘rtasidagi kurash 1122-yilda Vorms konkordati imzolanishi bilan tugadi. Unga kora, imperator yoki uning vakillari faqat Germaniyadagina yepiskop saylashda qatnashadigan bolganlar. Kop yillik kurashlar davrida cherkovdan tortib olingan yerlar yana cherkovga qaytarib berilgan. Yepiskoplikka saylangan ruhoniyning saylanganligi haqidagi belgi ikki qismga bolingan. Birinchisi uzuk va hassa bolib, u Papa tomonidan berilgan. Ikkinchisi imperiya hassasi bolib, uni imperator taqdim etgan. Imperiya hassasi yepiskoplarning imperator vassali ekanligini anglatib turuvchi ramziy ma’noni bildirgan. Bundan tashqari, imperator Rim Papasining ruhoniylar saylashi tartibini ham tan olgan. Atamalar mazmunini bilib oling Immunitet huquqi – yepiskoplar shaxsi daxlsizligi. Ritsarlar – barcha harbiy anjom va qurol-yaroga hamda maxsus harbiy tayyorgarlikka ega bolgan otliq askarlar.
20 Savol va topshiriqlar 1. Saksoniyaliklar sulolasi hukmronligi qay tariqa o ‘rnatildi? 2. Otton I ning Germaniya tarixida tutgan o ‘rniga baho bering. 3. Imperator va Papa hokimiyati ortasidagi kurash asosida yotgan tub maqsadni aniqlang. 4. Vorms konkordati haqida nimalarni bilib oldingiz? 5-. V – XI asrlarda Angliya Tayanch tushunchalar Germanlarning Britaniyaga kirib kelishi. Anglsaks sulolasi. Donolar kengashi. Lord. Angliyaning birlashtirilishi. Bugungi kunda Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Qoshma qirolligi davlati Angliya deb ham ataladi. Bu davlatning V – XI asrlardagi tarixi qanday kechgan? V asrgacha Britaniya Rimga qaram edi. Rimliklar V asrda oz qoshinlarini olib chiqib ketgach, Britaniya mayda-mayda qirolliklarga bolinib ketgan. V asrning ortalaridan boshlab esa Britaniyaga german qabilalari boimish angllar, sakslar va yutlar bostirib kira boshlagan. Bu bosqinlar natijasida Britaniyada germanlarning ondan ortiq qirolliklari tashkil etilgan. Ular gegemonlik qilish uchun ozaro shiddatli urushlar olib borishgan. VIII asr ortalariga kelib Uesseks qirolligi yetakchi qirollikka aylangan. Uning qiroli Ekbert (802 – 839) 829yilda butun mamlakatni yagona davlatga birlashtirishga erishgan. Angliya – Daniya munosabatlari. Birlashgan angl-saks qirolligining asosiy dushmani IX asrda tashkil topgan Daniya qirolligi edi. Daniya qirolligi salkam uch asr davomida Angliyaga hujum uyushtirib turdi. 866- yilgi hujum natijasida Daniya Angliyaning katta qismini bosib oldi. Angliya qiroli Buyuk Alfred 879- yilda daniyaliklar bilan sulh shartnomasi tuzishga erishdi. Unga kora Angliya ikki qismga bolindi. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismi Daniyaga berildi. X asr oxiri – XI asr boshlarida Daniyaning tajovuzi yanada kuchaydi. Buning oqibatida Angliya davlat mustaqilligini butunlay
21 yoqotdi. Bu hodisa Daniya qiroli Kanut hukmronligi davrida (1017 -1035) yuz berdi. U bu istilo natijasida Daniya, Norvegiya, Shvetsiya, Angliya va Shotlandiyadan iborat Shimoliy davlat deb ataluvchi davlat tuzdi. Angliya Daniyaga katta miqdorda soliqtolashgamajburetildi. Biroq kuch bilan birlashtirilgan davlat uzoq yashamadi. Qirol Kanut vafotidan song u parchalanib ketdi. 1042- yilda Angliyada yana angl-saks sulolasi hukmronligi tiklandi. Qirollik taxtini Eduard egalladi. Uning hokimiyati mustahkam emas edi. Shu tufayli u Normandiya gersogligi (Fransiyada) bilan yaqin-lashish yolini tutgan. Normandiya gersogi Vilgelm qirol Eduardning vafotidan song Angliya taxtini bosib oldi. 1066- yili u Angliya qiroli deb e’lon qilindi. Shu tariqa Angliya tarixida angl-saks sulolasi hukmronligi davri barham topdi. Ijtimoiy hayot. Angl-sakslarda uruchilik munosabatlari uzoq davom etgan. Aholining asosiy qismi erkin kishilardan tashkil topgan. Ular mustaqil dehqonlar bolib, gaydalarga ega bolganlar. Ayni paytda jamiyatda tabaqalanish jarayoni ham kuchayib borgan. Chunonchi, katta yer egasining xuni mustaqil dehqon xunidan 6 marta kop bolgan. Aholi tarkibida yarim erkin kishilar qatlami ham mavjud boigan. Ular oz yerlariga ega emasdilar. Erkin kishilar ma’lum shartlar evaziga er/lar yerini ishlab berganlar. Angl-saks jamiyatida jamoa boshqaruvi mavjud edi. Uning asosi qishloq bolib, oqsoqol boshqargan. Mamlakat grafliklarga bolingan. Ularni sherif deb ataluvchi davlat amaldori boshqargan. Sheriflar qishloq jamoalari vakillarining majlisi (u yuzboshilar majlisi deb atalgan) bilan hisoblashishga majbur bolganlar. Qirol huzurida Donolar kengashi (vitenagemont) chaqirilib turilgan. Bu kengash katta vakolatlarga ega edi. Chunonchi, u qirol chiqargan qonunlarni tasdiqlagan. Kengashning tasdiisiz qirolning biror-bir in’omi amalga oshmas edi. Kengash, ayni paytda, davlatning Oliy sudi hisoblanardi. U qirol saylash va uni taxtdan mahrum etish vakolatiga ham ega bolgan. X asrga kelib ijtimoiy hayotda chuqur ozgarishlar yuz bergan. Katta yer egaligi tobora avj ola boshlagan. Qirol maxsus yorliqlari bilan yirik feodallar va cherkovga ular foydalanib kelgan yerlarni xususiy mulk qilib bera boshlagan.
22 Bundan tashqari, katta yer egalariga dehqonlarni sud qilish va ulardan soliq yiish huquqi ham berilgan. Feodal munosabatlarning chuqurlashib borishi dehqonlar chek yerlari hajmining kamayishiga olib kelgan. Oqibatda dehqonlar oz yerlarining 3/4 qismini yoqotganlar. Dehqonlar katta yer egalari homiyligiga otishga majbur edilar. Qirol Etelstanning 930- yilda chiqargan farmoniga kora, har bir erkin kishi oziga xojayin (lord) topishi shart edi. Davlat shu tariqa dehqonlarning katta yer egalariga qaram bolib borishini qonunlashtirib qoygan. Atamalar mazmunini bilib oling Erl – katta yer egasi. Gayda – miqdori 50 gektar (120 akr )ga teng bolgan yer maydoni. Gegemonlik hukmron bolishga intilish. Savol va topshiriqlar 1. Angliya qay tariqa yagona davlatga birlashtirildi va uni kim amalga oshirdi? 2. Angliya – Daniya munosabatlari haqida nimalarni bilib oldingiz? 3. Angliyada angl-sakslar sulolasi hukmronligi qay tariqa barham topdi? 4. Angliya, Fransiya va Gertnaniya tarixining muhim jihatlarini bir-biri bilan taqqoslang. 6-. VI – XI asrlarda Vizantiya imperiyasi Tayanch tushunchalar Vizantiya imperiyasi. Vizantiya taraqqiyotining o ‘ziga xos xusu-siyatlari. Foma Slavyun qozoloni. Imperiyaning zaiflashuvi. Imperiyaning tashkil topishi. 395- yilda qadimgi Rim imperiyasi arbiy va Sharqiy qismlarga boiinib ketdi. Sharqiy qism Vizantiya deb atala boshlandi. Shu tariqa yangi davlat Vizantiya imperiyasi vujudgakeldi. Imperiya 1453-
23 yilgacha yashadi. Konstantinopol (hozirgi Istanbul shahri) impe-riyaning poytaxti bolib qoldi. Bu shahar ornida qadimda Vizantiy shahri bolgan. Imperiya nomi shu shahar nomidan olingan. Imperiya tarkibiga Bolqon yarim oroli, Yunoniston, Kichik Osiyo, Misr, Suriya, Falastin, Mesopotamiya, shuningdek, Kavkazortining bir qismi hamda Qrimning janubiy qiroqlaridan iborat hududlar kirgan. Imperiya tashkil topgan davrdan XI asrning birinchi yarmigacha uni beshta sulola vakillari boshqargan. Yodda tuting Vizantiya imperiyasi 395- yilda tashkil topgan. Vizantiya taraqqiyoti xususiyatlari. Vizantiya imperiyasi arbiy Rim imperiyasiga qaraganda mustahkam davlat edi. Vi-zantiyada arbiy Rim imperiyasini yemirayotgan qulchilik muno-sabatlari deyarli yoq edi. Yerga ishlov berishda asosan erkin deh-qonlar mehnatidan foydalanilardi. Bu mehnat moddiy manfaat-dorlikka ham asoslangan. Bu esa yerdan yuqori hosil olish imkonini berardi. Bundan tashqari, imperiya hududi boy va madaniy olkalardan iborat edi. Vizantiya shaharlari savdo-sotiq markazlariga aylangan. Ularda hunarmandchilik yaxshi rivojlangan. Imperiya hayotida, ayniqsa, poytaxt Konstantinopol shahri katta ahamiyat kasb etgan. Ayni paytda Konstantinopoldan ikkita muhim savdo yoli otgan. Ulardan biri karvon yoli, ikkinchisi suv yoli boigan. Karvon yoli Yevropani Osiyo bilan, suv yoli esa Qora dengizni orta Yer dengizi bilan bolagan. Yodda tuting Konstantinopol shahri oyat katta zeb-ziynat ustaxonasi deb atalgan. Vizantiya oltin puli xalqaro savdo puli vazifasini bajargan. Hunarmandchilik va tashqi savdo imperiya xazinasini boyit-gan. Vizantiya imperator Yustinian davrida (527 – 565) oyatda yuksalgan.
7- rasm. Imperator Yustinian saroy ayonlari bilan. Eslang Yustinian hukmronligi davrida Osiyoning Oltoy va Janubiy Sibir hududlarida qanday voqea yuz berdi? Vizantiyaning zaiflashuvi. Har qanday imperiya kuch bilan tashkil etilgan. Jumladan, Vizantiya ham bundan mustasno bolmagan. Bu hol qachondir imperiyaga pand berishi muqarrar edi. Vizantiyada ham shunday bolgan. Oir soliqlar mehnatkash aholini tobora xonavayron qilgan. Bunga javoban ular qozolon kotarganlar. Qozolonlarning eng qudratlisi 821- yilda Kichik Osiyoda yuz berdi. Unda erkin jamoachi dehqonlar, qaram ijarachi krepostnoylar qatnashganlar. Unga Foma Slavyan rahbarlik qilgan. Qozolon 823-yilda bostirilgan bolsada, imperiyani uzoq vaqt larzaga solgan. Bosib olingan olkalarda mustaqillik uchun kurash kuchaygan. Natijada imperiya zaiflasha borgan. Bundan foydalangan slavyan xalqlari Bolqon yarim orolini egallab, oz davlatlarini tashkil etishga kirish-ganlar. Imperiya yana bir boshqa imperiya – Arab xalifaligi hujumiga ham uchragan. Arablar Suriya, Misr, Kipr va Rodos orollarini bosib olganlar. Imperiya hududi Kichik Osiyo va Bolqon yarim orolining janubiy qismi bilangina cheklanib qolgan. Aholi tarkibida slavyanlar soni tobora ortib borgan. IX asrning ikkinchi yarmiga kelib arablar endi Vizantiyaga xavf solmay qoydi. Chunki bu davrda xalifalik amalda qator mustaqil davlatlarga bolinib ketgan edi.
25 Imperiya oz hududlarini hatto kengaytirib ham oldi. Biroq bu muvaffaqiyatlar kopga chozilmadi. Yirik mulkdorlar hokimiyati tobora kuchayib bordi. Ular davlat va qoshinning yuqori lavozimlarini egallab olganlar. oz hokimiyatlarini yanada mustahkamlash maqsadida imperatorlarga qarshi fitnalar uyushtirganlar. Imperiya qoshini tobora qisqarib borgan. Bunga krepostnoylarning askarlikka olinmasligi sabab bolgan. Qashshoqlashgan erkin dehqonlarning ot va qurol-yaro sotib olishga pullari yoq edi. Ayni paytda imperiyada separatchilik kuchaygan. Bu omillar imperiyani zaiflashtirmay qoymas edi. Oqibatda XI asrning ikkinchi yarmidan boshlab Vizantiya tashqi dushmanlaridan birin-ketin malubiyatga uchray boshlagan. Ulardan biri saljuqiylar edi. 1071- yilda saljuqiylar Vizantiya qoshinini malubiyatga uchratgan. Keyinchalik Kichik Osiyo, Suriya va Falastin ham saljuqiylarga qaram bolib qolgan. Atamalar mazmunini bilib oling Fitna – biror shaxsni yoq qilish maqsadida uyushtiriladigan yashirin til biriktirish. Separatchilik imperiya tarkibidagi u yoki bu xalqning ajralib chiqib, mustaqil davlat tuzishga intilishi. Savol va topshiriqlar 1. Vizantiya imperiyasi qay tariqa vujudga kelgan? 2. orta Osiyoda davlatlarning vujudga kelish jarayonini Vizantiya davlatining vujudga kelishjarayoni bilan taqqoslang. 3. Vizantiya G ‘arbiy Rim imperiyasidan qaysi jihatlari bilan farq qilardi? 4. Vizantiyaning zaiflashuviga sabab bo ‘Igan omillarni qayd eting. 7-. Slavyan davlatlarining tashkil topishi Tayanch tushunchalar Slavyanlar. Chexiya davlati. Polsha davlati. Bolgariya davlati. Bogomillik.
26 Slavyan xalqlari haqida. Markaziy va Sharqiy Yev-ropada qadimdan slavyan qabilalari yashab kelganlar. Ular yashagan hududlar Boltiq dengizidan Qora dengizgacha bolgan ulkan maydonni egallagan. VII asrda slavyan xalqlari arbiy, janubiy va sharqiy slavyanlarga bolinib ketganlar. Chexlar, polyaklar va slovaklar arbiy slavyanlarni; bolgarlar, serblar va xorvatlar janubiy.slavyanlarni; ruslar, ukrainlar va beloruslar esa sharqiy slavyanlarni tashkil etganlar. Sharqiy slavyanlarda IX asrgacha davlat bolmagan. Bungacha ular uruchilik tuzumida yashaganlar. Yer qishloq yoki uruchilik jamoasining mulki bolgan. Qabila hayotiga tegishli masalalar vecheda korib chiqilgan. Chexiya davlati. X asr boshlarida Chexiya davlati tashkil topdi. Germaniya bu davlatni oziga boysundirishga zor berib urindi. 1041- yilga kelib Chexiya Germaniyaning vassaliga aylandi. Ayni paytda Chexiya knyazlarining davlat ishlarini boshqarishdagi mustaqilliklari ma’lum darajada saqlab qolindi. Chunki istilochilik urushlarida Germaniyaga Chexiyaning ittifoqchi bolishi juda ham zarur edi. Shu tufayli Germaniya imperatori Genrix IV Chexiya knyazi Bratislav II ga (1042 – 1061) Qirol unvonini bergan. Biroq Chexiyaning qirollik maqomi uni Germaniyaga qaramlikdan tola xalos etmagan. Polsha davlati. Polsha davlati ham X asrda tashkil topdi. Unga barcha polyak qabilalarini birlashtirgan knyaz Meshko asos soldi. Bu tarixiy voqea 960- yilda yuz berdi. 966- yilda Meshko oz qoshini bilan xristian dinining katolik mazhabini qabul qildi. Polsha knyaz Boleslav I (992 – 1025) davrida kuchli davlatga aylandi. U Polsha hududlarini kengaytirdi. Rim Papasidan Qirol unvonini qabul qildi. Garchand Boleslav I ning olimidan song Polsha hududlari qisqargan bolsa-da, orta asrlar davomida Polsha oz mustaqilligini saqlab qoldi. Polshani ham tobe etish rejasi Germaniya uchun orzu bolib qolaverdi. Birinchi Bolgariya podsholigi. Xalqlarning buyuk kochishi jarayonida janubiy slavyanlar Bolqon yarim oroliga kelib omashdilar.
Bolqon yarun oroli qaysi davlat qo’1 ostida edi?
Ular bu yerda Bolgariya, Serbiya va Xorvatiya deb ataluvchi davlatlarni tuzdilar. Bolgariya podsholigi VII asrda Bolqonning shimoli-sharqida tashkil topdi. Bu davlatga Asparux asos soldi. IX asrga kelib Bolgariya kuchli, katta davlatga aylandi. Aholi xristian dinini qabul qildi. Podsho Buyuk Simon (883 – 927) bir necha marta Konstantinopolga hujum uyushtirdi. U garchi Konstantinopolni bosib ololmagan bolsa-da, ozini Vizantiya imperatori bilan teng deb hisoblay boshladi. Buyuk Simon vafotidan keyingi ahvol. Simon vafotidan song Bolgariya zaiflasha bordi. Istilo qilingan yerlar birin-ketin qoldan keta boshladi. Ayni paytda mahalliy mulkdor tabaqalar – boyarlar hokimiyati tobora kuchaydi. Bu markaziy hokimiyatning zaif-lashuvi oqibati edi. Bu omil oxir-oqibatda siyosiy tarqoqlikni vujudga keltirdi. Bundan tashqari, bolgar dehqonlarining ahvoli ham tobora yomonlashib borgan. Turli soliqlar ularning tinka-madorini quritib, xonavayron qilgan. Dehqonlarning oir ahvoli bogomillik deb ataluvchi harakatni vujudga keltirgan. Bogomillar davlat cherkovining mavjud adolatsizlikni himoya qilishiga qarshi chiqqanlar. Ular ozlarini xudoga yaqin deb hisob-laganlar. Davlat cherkovini esa xudoga emas shaytonga xizmat qilishda ayblaganlar. Davlat cherkovi va cherkov yer egaligini inkor etganlar. Krepostnoylikni muqaddas kitob korsatmalariga zid ekanligini ta’kidlaganlar. Mavjud jamiyat orniga jamoa mulkiga asoslangan va oz-ozini idora qiladigan jamoa boshqaruvini taklif etganlar. Ular demokratiya cherkovi deb ataluvchi oz cherkovlarini tashkil qilganlar. Hokimiyat bogomillarga qarshi ayovsiz kurashgan. Vizantiya Bolgariyaning qiyin ahvolidan foydalanib, unga hujumqilgan. 1018yilda Birinchi Bolgariya podsholigi deb ataluvchi davlat Vizantiyaga boysundirilgan. Bu qaramlik XII asrning oxirigacha davom etgan.
28 Atamalar mazmunini bilib oling Bogomillik (xudoga xush keladigan) jamiyat a’zolari ortasida mulkiy tenglikni tarib etgan diniy harakat. Slavyanlar – tillari ozaro yaqin, kelib chiqishi bir boigan Yevropa xalqlarining eng yirik guruhlari. Veche – xalq yiini. Savol va topshiriqlar 1. Slavyan xalqlari haqida nimalarni bilib oldingiz? 2. Franklar tarixi haqidagi bilimlaringiz asosida slavyan davlatlarining tashkil topishi sabablarini tushuntirib bering. 3. Chexiya va Polsha davlatlari haqidagi ma ‘lumotlarni tahlil qiling. Ularning o ‘zaro o ‘xshash va o ‘ziga xos jihatlarini aniqlang. 4. Bolgariyada bogomillik harakati qay tariqa vujudga kelgan ? 8-. Kiyev Rus davlati Tayanch tushunchalar knyazligi Kiyev Rus davlati. Vladimir Svyatoslavich knyazligi davri. Votchina. Russkaya Pravda. Davlatning tashkil topishi. Kiyev Rus davlati tashkil topishi arafasida sharqiy slavyanlar yerlari kichik-kichik knyazliklarga bolinib ketgan edi. Ulardan biri Novgorod knyazligi edi. Novgorod knyazi Oleg 882- yilda Kiyevni egallagan. Bu alaba unga shimoliy va janubiy Rusni birlashtirish imkonini bergan. Kiyev shahri poytaxt etib belgilangan. Shu tariqa Kiyev Rus davlati tashkil topgan. Yodda tuting Kiyev shahri hozirgi Ukraina davlatining poytaxti. Shaharning nomi uning bunyodkori Kiy nomidan olingan. Kiyev Rus davlati uch qardosh xalq – rus, ukrain va beloruslarning umumiy tarixiy beshigi edi. Bugungi Rossiya Federatsiyasi va Belorus
29 Respublikasi nomida qadimgi Rus nomi saq-lanib qolgan. Rus slavyan qabilasi nomida 0 va u harflari doimo almashib turgan. Masalan, Ros daryosi yoki Rus tili. Kiyev Rus davlatining mustahkamlanishi. Knyazlar oz davlati chegaralari xavfsizligini ta’minlashga alohida e’tibor berganlar. Chunki xazar va pechenglar deb ataluvchi kochmanchi qabilalar Rus yerlariga doimo hujum uyushtirib turganlar. Kiyev Rus 8davlati knyaz Svyatoslav hukmronligi rasm. davridan boshlab (964 – 972) kuchaya Knyaz boshlagan. Svyatoslav Rusning rivojlanishiga tosiq bolib turgan Volga Bolgariyasi va Xazar podsholiklarini malubiyatga uchratgan. U hatto Vizantiyaga qarshi urush harakatlari ham olib borgan. Vizantiya Rusni Qora dengizga chiqarmaslikka urinar, turli kochmanchi qabilalarni Rusga qarshi gij-gijlardi. Knyaz Svyatoslav 972- yilda Vizantiya yurishidan qaytayotganida pechenglar hujumiga uchrab halok bolgan. Svyatoslavning oli Vladimir Svyatoslavich davlatni mustah-kamlash ishini davom ettirgan. U barcha sharqiy slavyanlarni Kiyev Rusiga birlashtiradi. Bu xizmati uchun Kiyevning Buyuk knyazi deb ataladi. Mustahkam chegara qal’alari qurdiradi. Dushman hujumidan ogohlantiruvchi gulxan yoqiladigan ulkan tepaliklar bunyod ettiradi. Chegara mudofaasi bilan shuullanuvchi maxsus chegara xizmatini tashkil etadi. Pechenglar hujumi shu tariqa toxtatilgan. Bu xizmatlari uchun Vladimir yilnomalarda Qizil Quyosh deb ululangan. Rus Yevropaning eng yirik davlatlaridan biriga aylangan. Vladimirning Rus davlati oldidagi yana bir katta xizmati – xristian dinini joriy etganligida edi. Yodda tuting 988- yilda Kiyev Rus davlatida xristian dini joriy etilgan. Bu hodisa Rusni Yevropaning boshqa davlatlari bilan yaqin-lashtirdi. Ayni paytda Vizantiyaning ilor madaniyati yoyilishiga ham
30 xizmat qildi. Endilikda Kiyevning Buyuk knyazlari Yevropa hukm-dorlari (imperatorlar, qirollar) bilan teng nufuzga ega boldilar. Vladimir Monamax knyazligi. Vladimir Monamax 1113- yilda Kiyevning Buyuk knyazi taxtini egalladi. U Kiyevning Buyuk knyazi -bobosi Yaroslav Mudriy vafotidan song (1054- yil) mamlakatda boshlanib ketgan ozaro ichki urushlarni bartaraf etishga muvaffaq boldi. Ayni paytda Rusga tobora katta xavf solayotgan yangi dushman -qipchoqlarga qarshi kurashish ham zarur edi. Bu maqsad yolida u barcha rus knyazliklarini birlashtirdi. Birlashgan Rus qipchoqlarni tor-mor etdi. Vladimir Monamax 1125- yilda vafot etdi. Vladimir Monamax Kiyev Rus davlatining songgi Buyuk knyazi edi. Uning vafotidan song Rusda ham feodal tarqoqlik boshlandi. Kiyev Rus davlati ondan ortiq mustaqil knyazliklarga bolinib ketdi. Ijtimoiy hayot. Kiyev Rus davlati ham Yevropaning boshqa davlatlaridek monarx tomonidan boshqarilgan. Kiyev Rus davlatida monarxlar knyaz deb atalgan. Davlat tashkil topishi bilan feodal votchina lar qaror topa boshlagan. Votchina uru-qabila zodagonlarining yerga oz huquqlarini zorlik bilan qaror toptirishlari asosida vujudga kelgan. Bosib olingan yerlarni ham ular egallab olardilar. Kiyev Rusida boyarlar deb ataluvchi tabaqaning nufuzi katta edi. U mol’ cr’ 😕 ”*y mulkini meros qilib qoldirish huquqiga -.V-V : t E!ilii^*.Trr3 ea bolgan. Knyaz, boyarlar va druji-|fl-A’-.-..’ 1*.’.V-*-^ ‘ nachilar eng katta yer egalari edilar. . Tovar. Tovar xo ‘jaligi. Yarmarka. Sarrof. Bank. Birja. Broker. Tovar xojaligining vujudga kelishi. Tovar sotish uchun j ishlab chiqariladigan mahsulotdir. Hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishi hunarmandchilik va dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarishni yanada kengaytirdi. Hunarmand ham, dehqon ham bir-biri bilan savdo qilishdan birday manfaatdor edi. Shu tariqa hunarmandchilik va dehqonchilik tovar xojaligiga aylana borgan. Bu esa savdo-sotiqning tobora rivojlanishiga olib kelgan. Yodda tuting Tovar xo ‘jaligi bozorda sotish uchun mahsulot ishlab chiqaradigan xo ‘jalikdir. Tovar xojaligining rivqjlanishi natural xojalikning ahamiyatini tobora pasaytirgan.
59 Savdo-sotiq rivoji yolidagi tosiqlar. orta asrlarda savdo-sotiq foydali, ammo qiyin va xatarli ish edi. Savdogarlarni quruqlikda yoltosarlar ritsarlar talardi. Dengizda esa qaroqchilar shilib olardi. Savdogarlar feodal yeridan, koprigidan, daryo kechuvidan otganligi uchun boj tolashga majbur edi. Feodallar oz daromadini kopaytirish uchun quruq joylarga ham koprik solganlar. Savdogarlar otaravalaridan kotarilgan chang uchun ham soliq tolaganlar. Yollar tor bolib, tosh yotqizilmaganligi uchun bahor va qishda yurib bolmaydigan darajada botqoq boiib ketardi. Arava ildiraklari sinishi oqibatida yerga adarilib tushgan tovar osha yer egasining oljasi hisoblanardi. Dovulda halokatga uchragan kema yukini toiqin qiroqqa chiqarib tashlasa, sohil egasi bolgan feodal osha tovarlarni oziniki qilib olardi. Savdogarlar ozlarini talonchilikdan himoya qilish uchun gil-diyalarga birlashganlar. Ular talanishdan omon qolish maqsadida bir toda bolib olishar, soqchilar yollar va ularning qoriqchiligida safarlarga chiqardilar. Sharq bilan savdo-sotiq aloqalari. Sharoit oirligiga qaramay savdo-sotiq rivojlanib bordi. Yevropa savdogarlari Sharq mamlakatlari bilan azaldan savdosotiq qilardi. Ular orta Yer dengizidan Suriya va Misr portlariga borardilar. Arab va Eron savdogarlari bu yerlarga qimmatbaho sharq tovarlarini olib kelardilar. Yevropa savdogarlari ulardan zeb-ziynat buyumlari, ziravorlar sotib olib, ularni oz mamlakatlaridagi boylarga sotib, kop foyda topardilar. Dorixona tarozilarida tortilib, oz-oz miqdorda sotiladigan ziravor oltinga teng turardi. Italiyadagi Venetsiya va Genuya shaharlarining savdogarlari Sharqqa boradigan savdo yollarini oz qollariga oldilar. Bu ikkala shahar ham mustaqil shahar respublika bolib, hokimiyat boy savdogarlar qolida edi. Ularning savdo flotlari, onlab uylari, omborlari va dokonlari bolardi. Sharq bilan savdo-sotiq qilish natijasida orta Yer dengizi boyidagi Yevropa shaharlari, ayniqsa, Italiya shaharlari osdi va boyib ketdi. Yodda tuting Respublika – hokimiyatning oliy boshqaruv organlari saylov yoli bilan shakllantiriladigan davlat.
19- rasm. Venetsiya. Yevropa shimolidagi savdo-sotiq ishlari. Boltiq va Shimoliy dengizlardan muhim savdo yollari otardi. Bu yerda tuz, moyna, jun, movut, mum, yooch, temir va xojalik uchun zarur boigan boshqa tovarlar bilan savdo qilinardi. Bunda Rusdagi Novgoroddan tortib, Angliyaning poytaxti Londongacha Shimoliy Yevropa mamlakatlari va shaharlarining savdogarlari savdo-sotiq qilardi. Savdo-sotiq markazi Bryugge shahri edi. Yevropa shimolidagi savdo-sotiqda yetakchilikni egallash uchun nemis shaharlarining savdogarlari XIV asrda ganzaga (ya’ni ittifoqqa) birlashdilar. Ganzaga 70 dan ortiq shahar kirardi. Bu ittifoqqa Germaniyaning Lyubek shahri boshchilik qilardi. Ganza savdogarlari Shimoliy va Boltiq dengizi boylarida olib boriladigan savdo-sotiq ishlaridan oz raqiblarini siqib chiqarishga urinardilar. Novgorod, Bryugge, London va boshqa shaharlarda ularning mustahkam savdo saroylari bor edi. Ganza katta flotga ega edi. Yarmarkalar va sarroflar. Yevropaning odamlar eng kop toplanadigan savdo-sotiq joylarida bir yilda bir marta otkaziladigan bozorlar ochilgan. Bunday bozorlar yarmarka deb atalgan. Savdogarlar yarmarkalarda bozori chaqqon tovarlarni arzonga sotib olib, mayda savdogar va hunarmandlarga ulgurji sotardi. XIII asrda eng mashhur yarmarkalar Fransiyaning shimoli-sharqidagi Shampan grafligida ochilgan. Shampan yarmarkalarida Sharqning zeb-ziynat buyumlari ham, Shimoliy Yevropaning tovarlari ham sotilardi. Savdogarlarning dokonlari joylashgan rastalar yonida sarroflar -pul ishlari boyicha mutaxassislar otirardi. Savdogarlar sarroflar
20- rasm. Shampan yarmarkasi. yordamiga juda muhtoj edi. Chunki har bir mamlakatda oirligi va zarb shakli turli bolgan pullar yurardi. Bu pullarni qirollargina emas, balki yirik feodallar va katta shaharlar ham chiqarardi. Faqat Fransiyaning ozida kamida 80 xil tanga zarb qilinardi. Sarroflar muayyan xizmat haqi evaziga ularning pullarini yarmarkada muomalada yuradigan pullarga almashtirib berardi. Sarroflarnng puli asta-sekin kopayib bordi. Ular qarzga pul beradigan boldilar. Qarzga olingan pulni ma’lum muddatda foydasi bilan qaytarib berish lozim edi. Shu tariqa sarroflar sudxorlarga aylanardilar. Banklarning vujudga kelishi. Savdo-sotiqning rivojlanishi banklami vujudga keltirgan. Dastlabki bankirlar sarroflar va sudxorlar boiishgan. Ular foiz evaziga qarz berishardi. Shuningdek, pullarni saqlash uchun ham qabul qilishardi. Xizmat vazifalariga kora, bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatdagi savdogarlarga pul jonatishar edi. Shu tariqa yana ikki qudratli tabaqa savdogarlar va sar-moyadorlar tabaqasi ham shakllangan. Ularning qoiida katta boylik toplangan.
62 Birjalarning vujudga kelishi. orta asrlar Yevropasida dastlabki birjalar 1409- yilda Bryugge (Gollandiya)da, 1460- yilda Antverpen (Belgiya)da, 1462- yilda Lion (Fransiya)da vujudga keldi. Birjalar tovar, valuta, ulgurji savdo bozorlaridir. Tovarlarning birjalar orqali sotilishi yolga qoyila boshlangan. Bunda asosiy orinni brokerlar oynagan. Ular mijoz-sotuvchi topshirii bilan uning foydasiga ish yuritgan. Broker mijoz tovarini uni qanoatlantiradigan narxda sotilishini kafolatlashda muhim orin tutgan. Atamalar mazmunini bilib oling Bank – katta miqdorda pul saqlanadigan joy. Broker – oldi-sotdi shartnomalarini tuzishda vositachilik qiluvchi shaxs. Gildiya – savdogarlar ittifoqi. Savol va topshiriqlar 1. Tovar xojaligi nima va u qay tariqa vujudga kelgan edi? 2. Nimalar savdosotiqning rivojlanishiga tosqinlik qilgan? 3. Savdo-sotiqning rivojlanishi hciqida nimalarni bilib oldingiz? 4. Yarmarka nima edi va u qanday maqsadda o ‘tkazilgan ? 5. Savdosotiqning rivojlanishi nimalarni, qanday hodisalarni vujudga keltirgan? 17-. Yevropa shaharlari hayoti. Osiyo shaharlari Tayanch tushunchalar Shaharlarning feodallarga qarshi kurashi. Shaharlaming o ‘z-ozini boshqarishi. Shaharliklar turmushi. Osiyo shaharlari. Hunarmandchilik va savdo. Shahar va feodallar. Shahar qayerda paydo bolmasin, u paydo boigan yer albatta qaysidir feodalga tegishli bolib J chiqardi. Bu orta asrlarning birinchi davrida qirolning yer in’om etish siyosati oqibati edi. Dastlab feodallar oz yerlarida paydo boigan shaharlarga homiylik qilgan edilar. Shaharlar osib boyigach, feodallar ulardan olinadigan
63 soliqlarni kopaytira borganlar. Bu esa shaharlarning rivojiga tosqinlik qila boshlagan. Endi shaharlar feodallar zulmiga qarshi bosh kotargan. Shaharliklar sabot va matonat bilan kurashish uchun qasamyod qabul qilardilar. Shaharlar bir necha on, ayrimlari hatto yuz yillab oz mustaqil-liklari uchun kurashganlar. Ularning maqsadi – erkin shahar maqomiga ega bolish edi. XII – XIII asrlarda butun arbiy Yevropada shaharlarning feo-dallarga qarshi kurashlari bolib turdi. Ba’zi shaharlar qonli urush va qozolonlar yoli bilan mustaqillikka erishdi. Ba’zilari esa feodalga pul tolab, mustaqil bolib oldilar. Ammo kop shaharlar qancha harakat qilmasin, bari bir feodallar hukmronligidan qutula olmaganlar. Shaharlarning oz-ozini boshqaruvi. Mustaqillikka erishgan shaharliklar boshqaruv ishlarini oz qoUariga oldilar. Shahar oz sudi, xazinasi va qoshiniga ega boldi. Shaharlar tepasida shaharliklar saylab qoyadigan shahar kengashi boigan. Fransiya va Angliyada shahar kengashining boshlii mer deb atalardi. Xazina, qoshin kengash ixtiyorida edi. Shaharlarning mustaqillik uchun kurashi oqibatida shaharliklar feodallarga qaramlikdan qutuldilar. oz xojayinidan qochib ketgan dehqon shaharga kelib bir yilu bir kun tura olsa, erkin hisoblanardi. Shaharlar feodallar hukmronligidan ozod bolgandan keyin yana-da tezroq osa boshladi. Shaharga qishloqlardan qochib keluvchilar kopaya bordi. Ular oz mehnatlari bilan shaharlar boyligini orttirardi. Shaharliklar turmushi. orta asr shaharlarining aholisi nisbatan ancha kam edi. Odatda ular 5-6 ming kishidan oshmasdi. arbiy Yevropadagi sanoqli shaharlar, chunonchi, Angliyada London, Fransiyada Parij shahri aholisigina bir necha on ming kishidan iborat edi. Devorlar bilan qurshab olingan kichkina hudud shaharliklarga torlik qilardi. Shuning uchun ham uylar 2-3 qavat qilib solinardi, yuqori qavatlar pastki qavatlar ustida xuddi osilib turganday edi. Kochalar tor edi. arbiy Yevropa shaharlarida uzoq vaqtgacha toshkochalar bolmagan. Kechalari kochalar yoritilmagan. Yoingarchilik vaqtlarida shahar kochalari kolmak bolib yotardi. Ifloslik yuqumli kasalliklarning tarqalishiga olib kelgan. Bu kasalliklardan koplab odamlar halok bolgan. Shahardagi birdan-bir keng joy – bozor maydoni hisoblangan. Shahaming bosh cherkovi – sobori bozor maydoni yonida bolardi.
64 Shahardagi eng baland va korkam bino ham ana shu edi. Shaharliklar ratusha, ya’ni shahar kengashi binosini bozor maydoniga qurardilar. Shahar imoratlarining deyarli hammasi yoochdan qurilardi. Osiyo davlatlari shaharlari. Yuqorida Yevropa shaharlari feo-dallarga qarashli yerlarda bunyod etilganligini bilib oldingiz. Ularning oz mustaqilligi uchun olib borgan kurashidan ham boxabar boldingiz. Osiyo shaharlarida bunday kurashlar bolmagan. Chunki Osiyoda yer xususiy mulk bolmay, davlat mulki edi. Shuning uchun shaharlar egallagan yer maydoni ham davlatniki hisoblangan. Osiyoda shaharlar Yevropadagi kabi alohida mustaqil shahar-davlatlarga aylanmagan. Ularni davlat hukmdori tomonidan tayin-langan amaldor boshqargan. Shaharning barcha boshqaruv tashkilotlari davlat hokimiyatiga boysungan. XI-XV asrlarda Xitoyning Chan’an, Loyan, Xanchjou; Yaqin Sharqning Qohira, Damashq va Badod; orta Osiyoning Samarqand va Buxoro; Yaponiyaning Kamakura, Kioto va Osaka, Hindistonning Dehli kabi shaharlari Osiyoning eng yirik shaharlari edi. XIV asr oxiri va XV asr boshlarida Samarqand shahri har tomonlama yuksaldL U Temur davlati poytaxti sifatida jahonga mash hur boldi. Yodda tuting Samarqand o ‘zining go ‘zalligi tufayli sayqali ro ‘yi zamin, yani dunyoning husni deb ta’riflangan. Buxoro esa islom dini markazi sifatida ululangan. Musulmon mamlakatlarida shaharlar oziga xos usulda bunyod etilgan. Shahar markazida ark-qal’a, ya’ni hukmdorning qarorgohi, uning yonida shahriston – shaharning asosiy qismi joylashgan. Shahar tevaragida hunarmandlarning mahallalari bolib, ular rabod deb atalgan. Shaharlar tosh va ishtdan qurilgan. Buning sababi yoochning yetishmasligi edi. Hunarmandchilik. Osiyo davlatlari shaharlari hunarmandchilik buyumlarining pishiqligi va nafisligi bilan shuhrat qozongan. Xitoy hunarmandlari ozlarining zeb-ziynat buyumlari, qoozi, shoyi gazlamalari, chinni buyumlari va nafis kashtalari bilan mashhur
65 edilar. Xitoy hunarmandlari dunyoda tengi yoq 600 700 kishini sidira oladigan mustahkam kemalar yasaganlar. Eron gilamlari, Damashq (Suriya) harbiy qurolaslahalari, Samarqand esa sifatli qoozlari bilan dunyoga dong taratgan. Osiyo shaharlarida ham sexlar bolgan. Ularning vazifasi asosan davlat soliqlarini hunarmandlar ortasida taqsimlash, ularni vaqtida yiib, davlat xazinasiga topshirishdan iborat bolgan. Savdo-sotiq. Osiyo shaharlari savdo-sotiq markazlari ham edi. Osiyoda ichki va tashqi savdo bir xil darajada rivojlangan. Tashqi savdoda Buyuk Ipak yoli muhim ahamiyatga ega boigan. Shahar savdosida bozorlar alohida orin tutgan. orta Osiyo va Eronda bozorlar rastalarga boiingan. Har bir rasta qaysidir mahsulotni sotishga ixtisoslashtirilgan. Savol va topshiriqlar 1. G ‘arbiy Yevropada shaharlar nega mustaqillik uchun kurash olib borishga majbur bo ‘Igan ? 2. Shaharlar feodallarga qarshi kurashda nimalarga erishdi? 3. Yevropa shaharlaridagi hayot haqida nimalami bilib oldingiz? 4. Osiyo va Yevropa shaharlari qay jihatdan bir-biridan farq qilgan ? 5. Osiyo shaharlaridagi hunarmandchilik va savdo-sotiq haqida so ‘zlab bering. III BOB MAVZULARI BoYICHA BILIMINGIZNI SINAB KoRING XI asrdan boshlab Yevropada shaharlar rivojlanishining asosiy sababi-. Hunarmand -. mayda mulkdor. Shahar -. manzilgohi. Sanoat – . sohasi. Sex -. Tovar xojaligi -. xojalik. Kattamiqdordapulsaqlanadiganjoy. Dunyoning husni iborasi ishlatiladigan shahar 5- Jahon tarixi , 7-sinf.
66 IV bob. Xristian cherkovi va salib yurishlari 18-. Xristian cherkovining jamiyatdagi orni Tayanch tushunchalar Cherkov. Katolik va pravoslav cherkovlari. Xristian dinining bolinishi sabablari. Ikki cherkov ta’limotidagi farqlar. Xristian dini tarixidan. Sizga 6- sinf Tarix darsligidan |ma’lumki, qadimgi Rim imperiyasi 395- yilda arbiy va |Sharqiy imperiyalarga bolinib ketdi. arbiy imperiya arbiy Rim, Sharqiy imperiya esa Vizantiya imperiyasi deb ataldi. Ayni paytda imperiyada bir-biridan mustaqil ikkita cherkov tashkil topdi. Bular Rim va Konstantinopol cherkovlari edi. 476- yilda arbiy Rim imperiyasi butunlay qulagan. Bu hodisa xristian dinining keyingi taqdiriga ta’sir etmay qolmadi. arbiy Rim imperiyasining qulashi bilan markaziy hokimiyat ham barham topdi. Imperiya hududlarida vujudga kelgan davlatlar hali mustahkam emas edi. Bu omil Rim cherkovi va uning boshlii obro-sini mislsiz darajada oshirib yuborgan. Rim cherkovi xristianlarning birdan-bir tayanchi, madadkoriga aylangan. Sharqiy Rim imperiyasi (Vizantiya)da esa ahvol boshqacha edi. Bu yerda imperatorning kuchli hokimiyati saqlanib qoldi. Natijada sharqiy cherkov (Konstantinopol cherkovi) Rim cherkovidek qudratga ega bola olmadi. Imperator hokimiyati uni cheklab qoydi. Cherkov imperatorga boysundirildi. Xristian dinidagi bolinish. 1054- yilda xristian dini ikki oqimga bolindi. Ulardan biri katolik, ikkinchisi esa pravoslav deb atala boshlandi. Bu ikki oqim oz mustaqil cherkovlariga ega edi. Bu cherkovlar oz navbatida katolik (butun dunyo) cherkovi va pravoslav (chin e’tiqod) cherkovi deb atalgan. Yodda tuting Cherkov atamasi yunoncha so’z bolib, ozbek tilida xudoning uyi, degan ma ‘noni anglatadi. Bu atama diniy tashkilot hamda ibodatxona ma’nolarida qo’1laniladi.
67 Xosh, nega xristian dinida bolinish yuz berdi? Rim cherkovi doimo Konstantinopol cherkovini oziga boysun-dirishga harakat qilgan. Tabiiyki, bu harakat ikki cherkov munosabat-larining keskinlashishiga olib kelgan. Konstantinopol cherkovi Rim cherkovining oz ichki ishlariga aralashuviga qattiq qarshilik korsatgan. Sharqiy Yevropa slavyan xalqlarining xristian dinini Vizantiyadan qabul qilishi bu munosabatni yanada keskinlashtirgan. Ular ortasida cherkov daromadlarini taqsimlashda ham murosasiz kurash borgan. Bundan tashqari, ikki cherkov xristian ta’limotini turlicha talqin etgan. Masalan, Rim cherkovi bilan Konstantinopol cherkovining Muqaddas Ruh-xudo torisidagi talqinlari bir-biriga ziddir. Rim cherkovi Muqaddas Ruh-xudo ham Ota xudodan, ham oil xudodan kelib chiqqan, deb hisoblaydi. Konstantinopol cherkovi esa Muqaddas Ruh-xudo faqat Ota xudodan kelib chiqqan, deb hisoblaydi. Rim cherkovi cherkov va’zlarini lotin tilida otkazsa, Konstantinopol cherkovi yunon(grek) tilida otkazgan. Ayni paytda Rim cherkovi Rim Papasi (Rim cherkovi boshlii)ni apostol Pyotrning orinbosari, deb e’lon qilgan. Oxir-oqibatda 1054- yilda Rim Papasi Lev IX va Konstantinopol patriarxi (cherkov boshlii) Kirudariylar bir-birini anafema qilganlar. Shu sanadan boshlab xristian cherkovi ikkiga bolindi. Bu bolinishdan song ikkala cherkov bir-biridan mustaqil bolib oldi. Katolik cherkovi, Rim cherkovi atamalari bir xil ma’noni anglatadi. Katolik cherkov davlati. 756- yildayoq Rim cherkovi amalda cherkov davlatga aylangan edi. Papaning qarorgohi Rim shahrida joylashgan. Keyinchalik cherkov davlat Vatikan deb atala boshlangan. Vatikan oz nomini Rim shahri joylashgan yetti tepalikning biri nomidan olgan. Hozirgi kunda Vatikan shahar-davlat maqomiga ega. Uning hududi 44 gektarni tashkil etadi. Vatikanda katoliklarning bosh cherkovi -Pyotr ibodatxonasi joylashgan. Vatikan butun dunyo katolik cherkovining markazi bolib, Rim Papasi hozir ham shu yerdan turib ularga rahbarlik qiladi. Papa mutlaq monarxiya hokimiyatiga ega. U kardinallax hay’ati tomonidan yashirin ovoz berish yoli bilan umrbod muddatga saylanadi. Papa lavozimiga saylangan shaxs ozining ilgarigi ismidan voz kechadi va oziga yangi nom oladi.
68 Hozirgi kunda Benedikt XVI Rim Papasi lavozimida faoliyat olib bormoqda. Ungacha 264 kishi papalik qilgan. Pravoslav cherkovi. Dastlab pravoslav cherkovi, Konstantinopol cherkovi atamalari bir xil ma’noni anglatadi. Uzoq yillar davomida pravoslav cherkovlarini Konstantinopol cherkovi boshqarib kelgan. Bu cherkovga patriarx rahbarlik qilgan. Vizantiya imperiyasi qulagach, Konstantinopol cherkovi ozining rahbarlik maqomini yoqotgan. Hozirgi kunda pravoslaviyeda 15 ta mustaqil cherkov mavjud. Rus pravoslav cherkovi ana shu mustaqil cherkovlarning biridir. Binobarin, pravoslaviyeda yagona markaz va yagona cherkov boshlii yoq. Katolik cherkovining qudrati. XI asr oxiri va XII asr boshida Rim papalarining qudrati har qachongidan ham oshib ketdi. Turli mamlakatlardagi yuz minglab aholi Papa irodasiga sozsiz boysunar edi. Hatto arbiy Yevropa davlatlarining qirollari ham Papaga itoat etganlar. ozlarini vassal deb hisoblaganlar. Katolik cherkovi istalgan odamni, istalgan viloyatni va hatto butun bir daviatni ham cherkovdan chetlata olgan. Bunday hol yuz berganida osha viloyat yoki davlatdagi ibodatxonalar yopilgan. Tuilgan chaqaloqlarga ism berilmagan. Vafot etganlar esa qabristonga qoyilmagan. Natijada viloyat hokimi yoki davlat qiroli Rim Papasiga tavba qilib borgan. Cherkovdan chetlatilgan odam qonundan tashqari hisoblangan. Uni talash va oldirish mumkin bolgan. Hech kimning bunday odamga yordam yoki boshpana berishga haqqi bolmagan. Cherkov daromadi. arbiy Yevropadagi jami ekin maydon-larining 1/3 qismi cherkov mulki edi. Cherkov yerlari soliqdan ozod etilgan. Bundan tashqari, aholi cherkovga ushr deb ataluvchi soliq ham tolab turgan. Rim papalari dindorlarning gunohlarini pul evaziga kechirish huquqiga ham ega edilar. Cherkov gunohkorlarning kechirganligi haqida indulgensiya sotardi. Indulgensiya savdosi ham katta daromad keltirgan. Yeretiklar. Jamiyatda kuchayib borgan adolatsizliklar hamda ruhoniylarning asl xristian adolat tamoyillaridan chekinishi yeretiklarni vujudga keltirgan.
6 9 Cherkov yeretiklarni dindan qaytganlar deb e’lon qilgan edi. Aslida shunday edimi? Aslida yeretiklar ham dindorlar, ya’ni ular ham dinga ishonishar edi. Biroq ular cherkovning dabdabali marosimlariga qarshi edilar. Bundan tashqari, ular ruhoniylarni yer-mulkdan, boylikdan, ushrdan voz kechishga chaqirganlar. Ayni paytda yeretiklar krepostnoy dehqonlarni, kambaallarni himoya qilganlar. Feodallarning oir soliqlariga qarshi chiqqanlar. Ruhoniylarni oz qoi kuchi bilan yashashga da’vat etganlar. Ayrimlari hatto mulkiy tenglik ornatilishini ham talab qilganlar. Yeretiklarga qarshi kurash. Yeretiklarning talablari hukmron tabaqalar va cherkovni tashvishga solgan. Cherkov ularga qarshi cherkovdan chetlatish jazosini qollagan. Ularni inkvizitsiyaga duchor etgan. Yeretiklar kop deb hisoblangan viloyatlarga harbiy yurishlar uyushtirgan. Chunonchi, XIII asrning boshlarida Fransiyaning janubiy viloyatlariga qarshi shunday yurish qilingan. Gullab-yashnayotgan olka xarobaga aylantirilgan. Aholi qirib tashlangan. Bir shaharning ozida 20 ming odam oldirilgan. Yodda tuting Inkvizitsiya – XIII asrda Papa tomonidan yeretiklarga qarshi kurashish maqsadida tuzilgan maxsus cherkov sudi. Bu sudga tortilganlarga nihoyatda oir qiynoq jazolari qollanilgan. Sud nafaqat yeretiklarni, balki cherkov aqidalarining toriligini shubha ostiga oluvchi har qanday buyuk allomalarni ham oiimga hukm etgan. Atamalar mazmunini bilib oling Anafema – cherkovning la’natlashi. U 471 yilda joriy etilgan bolib, cherkov oliy jazolaridan biridir. Apostol – oil xudo, Isoning elchisi. Yeretiklar – cherkov mutaassibligiga qarshi kurashganlar. Indulgensiya – maxsus afv yorlii. Kardinal – katolik cherkovida Rim Papasidan keyingi oliy ruhoniy. Mutlaq monarxiya cheklanmagan huquqqa ega yakka hukmdor.
70 Savol va topshiriqlar Qanday omillar Rlm cherkovining cheklanmagan hoki-miyatga ega bolib olishiga sabab bolgan? 2. Qanday sabablarga ko ‘ra xristian dini ikkiga bo ‘linib ketdi? 3. Xristian tolimotining qaysi asosiy masalasida Rim va Konstantinopol cherkovlari kelisha olmagan? 4. Cherkovdan chetlashish nima edi? 5. Cherkov daromadining manbalarini qayd eting. 6. Yeretiklar kimlar edi va ular nimalarga qarshi kurashganlar? 7. Yeretiklarga qarshi kurashda qanday usullar qollanilgan? Bilimingizni sinab koring mustaqil ishi 1 . 2 . 3 . 4 . 5 . Savollar va topshiriqlar Cherkov nima? Xristianlikning bolinishi natijasida vujudga kelgan ikki cherkovning nomi. Anafema nima? Katolik va pravoslav atamalari qanday ma’nolarni bildiradi? Katolikva pravoslav cherkovlari ta’limotlaridagi asosiy farqlarni qayd eting. 19-. Salib yurishlari Tayanch tushunchalar Salib. Salib yurishlari. Katolik cherkovi salib yurishining tashkilotchisi ekanligi. Salib yurishi sabablari. Rim Papasining da ‘vati. Salib yurishi nima? Salib yurishi katolik cherkovi va jYevropa feodallari tomonidan Yaqin Sharqqa (Suriya, | Falastin, Misr, Bolqon yarim oroli, Kipr oroli) uyushtirilgan bosqinchilik urushidir. Bu bosqinchilik urushining nomi xristian dini ramzi nomidan olingan. Yodda tuting Xristian cherkovi ramzi (+) salib (krest, xoch) deb ataladi. Salib qizil rangli bolgan. Javo blar 1.
71 Salib yurishida qatnashganlar salibchilar deb nomlangan. Ular kiyimlariga salib belgisini (+) tikib olganlar. Bu oz roziligi bilan salib yurishida qatnashishga niyat qilganlikni anglatgan, qasam ramzi hisoblangan. Salib yurishlarining sabablari. arbiy Yevropa feodallarining Yaqin Sharq mamlakatlaridagi bitmastuganmas boyliklarni egallab olishdan iborat bosqinchilik maqsadlari salib yurishlarining asosiy sababi boldi. XI asrga kelib arbiy Yevropa feodallarini oz boyliklari qanoatlantirmay qoydi. Shaharlar va savdosotiqning osishi ularning boylikka bolgan ishtahalarini yanada orttirib yubordi. Ularni yana va yana katta boyliklarga ega bolish orzu-istagi chulab oldi. Feodallarning bosqinchilikdan iborat maqsadlari katolik cherkovi tomonidan qollab-quvvatlandi. Cherkov salib yurishining tashki-lotchisiga aylandi. Katolik cherkovining maqsadi cherkov ta’sirini yanada kuchay-tirish, pravoslav cherkovini oziga boysundirish, Yevropa davlatlari hukmdorlarini ham itoatda tutish, qudratini yanada oshirish hamda koproq boyliklarga ega bolib olish edi. Salibchilar qoshini. Katta qoshinsiz salib yurishini amalga oshirib bolmas edi. Shuning uchun ham Rim Papasi va feodallar shunday qoshin tuzishga kirishdilar. Qoshinning asosini ritsarlar va dehqonlar tashkil etdi. Ritsarlar feodallarning ota merosi tegmagan kichik farzandlari edilar. Yodda tuting arbiy Yevropada mayorat deb ataluvchi qoida o ‘rnatilgan edi. Unga ko ‘ra otadan qolgan mol-mulk faqat katta oilgagina meros bolib otgan. Mol-mulkka ega bolmagan kichik farzand qoshinda xizmat qilgan. Urushlarda qolga kiritilgan boyliklar ular daromadining asosiy manbai bolgan. Ritsarlar salib yurishlarida bajonidil ishtirok etganlar. Ularning maqsadi Sharqda yer-mulkka ega bolib olish edi.
72 Salib yurishida ishtirok etishga rozi boigan dehqonlarning asosiy maqsadi – tinka-madorni qurituvchi krepostnoy qaramligidan ozod bolish, qarzlardan qutulish hamda Sharqda yerga ega boiib olish edi. Salib yurishlarida Yevropa mustaqil shaharlari xalqaro savdoda yetakchi mavqega ega bolib olish uchun ishtirok etgan. Qulay xalqaro vaziyat. Bu vaziyat -Yaqin Sharqda salibchilar hujumini qaytarib qolishga qodir kuchning yoqligi edi. Salibchilar hujumini qaytarishi mumkin bo’1-gan Arab xalifaligi 1055yilda amalda barham topgan edi. Ikkinchi kuch – Vizantiya imperiyasi saljuqiy turklar tomonidan qiyin ahvolga solib qoyilgan edi. Saljuqiy turklar xavfi Vizantiya imperatorini hatto Rim Papasi va Germaniyaga yordam sorab murojaat etishga majbur etgan. Bora-bora saljuqiy turklar davlati ham maydamayda beklikJarga bolinib, zaiflashib qolgan. Salib yurishi tashkilotchilarining bunday qulay xalqaro vaziyatdan foydalanmasliklari mumkin emas edi. Urushga da’vat. Maqsad urush boshlash boigach, bahona har doim topiladi. otgan butun tarix bunga guvoh. Bu safar ham shunday boldi. Falastin xristianlar uchun ham muqaddas joy hisoblanadi. Xristianlikka kora u yerda Iso payambarning qabri joylashgan. Falastin bu davrda musulmonlar hukmronligi ostida edi. Aynan shu omil salib yurishini boshlash uchun bahona boidi. 1095- yilda Rim Papasi Klermon shahri (Fran-siya)da xaloyiq oldida nutq sozladi. U oz nut-qida Falastinni va Iso qabrini ayridin musulmonlardan tozalashga da’vat etdi. Shu tariqa salib yurishining tub maqsadi niqoblandi.
21- rasm. Suvoriy va piyoda ritsar.
22rasm. Piyoda jangchi.
73 Yodda tuting Salib yurishining tub maqsadi o ‘zga yurtlami bosib olish va boyliklarini talash edi. Yurish qatnashchilari-ga boyliklar va’da qilindi. Da’vatdagi: O’z yeringiz kam va unumsiz bolgani-dan ozaro birodarkushlik qilmoqdasiz. Injildayozi-lishicha, u yerlarda sut va asal 23- rasm. daryo bolib oqadi. Papa Urban II nutq Falastin – yerning kindigi. sozlamoqda. U jannatsifat, hosildor yerli olka, – xitoblari yiilganlarni befarq qol-dirmagan. Bundan tashqari, Papa yurishda halok bolganlarning gunohini kechirishga, ularning narigi dunyoda jannatga tushishlarini kafolatlashga, dehqonlarni qarzdan ozod etishga, oilasi va mol-mulkini cherkov himoyasiga olishga va’da bergan. Savol va topshiriqlar 1. arbiy Yevropa feodallari va katolik cherkovining Sharqqa uyushtirgan urushlari nega salib yurishlari deb nomlangan ? 2. Salib yurishlarining yuz bermasligi uchun qanday omillar bolmasligi kerak edi? 3. Salib yurishlarining boshlanishiga qulay imkoniyat yaratgan xcdqaro vaziyatni qayd eting. 4. Nima ucluin Rim Papasi salib yurishiga diniy tus bergan? Mustaqil ish Salib yurishlari ishtirokchilarining maqsadlari Qatnashchil T.r Yurish arning . qatnashchilari. maqsadlari. 1. 2. Qatnashchilarni jipslashtira olgan yagona kuch.
74 20-. Dastlabki salib yurishlari va oqibatlari Tayanch tushunchalar Birinchi salib yurishi. Dehqonlar va ritsarlarning yurishdagi ishtiroki. Quddus qirolligi. Diniy-ritsarlik ordenlari. Salib yurishining boshlanishi. Salib yurishi 1096- yilning I bahoridaboshlandi va 1270- yilgacha davometdi. Sakkiz marta salib yurishi bolib otdi. Yurishni dastlabdehqonlarboshlashdi. 60-70 ming dehqon 5-6 guruhga bolinib, bolachaqalari bilan aravalarda tokin hayot izlab, muqaddas yurt sari jonab ketdilar. Salibchilar katta qiyinchilik va talafotlar bilan yozda Konstantinopol shahriga yetib kelishdi. Vizantiya imperatori ularni Kichik Osiyoga otkazib yubordi. Bu yerda ular saljuqiy turklar qoshini bilan toqnashishdi. Salibchilar birinchi toqnashuvdayoq tor-mor etildi. Ularning katta qismi qirib tashlandi. Qolgan-qutgani bir amallab Konstantinopolga qaytib keldi. Yodda tuting Sharq salibchi-dehqonlarga tokin hayot emas, halokat keltirdi. Shundan song 1096- yilning kuzida yaxshi qurollangan Fransiya, Germaniya va Italiya ritsarlari Yaqin Sharqqa yo’1 oldilar. Ular Konstantinopol shahrida uchrashdilar. Vizantiya imperatori avvalgidek ularni Kichik Osiyoga otkazib yubordi. 1097- yilning yozida salibchilar saljuqiy turklar qoshinini tor-mor etdilar. Song Falastinga yo’l oldilar. Va nihoyat, yo’1-yo’lakay qattiq janglardan keyin 1099yilning 15- iyul kuni muqaddas Quddus shah-rini ishol qildilar. Salibchilar shaharni ayovsiz taladilar. Aholini shafqatsizlarcha qirdilar. Shu tariqa uch yillik jangu jadallar davomida jami 1200 km uzunlikdagi yermulkni bosib oldilar. Quddus qirolligining tashkil etilishi. Bosqinchi salibchilar bosib olgan hududlarida oz davlatlarini tuzdilar. Ularning eng yirigi Quddus qirolligi edi. Qolgan mulklar bu qirollikning vassallariga aylantirildi. Salibchilarning yetakchilaridan biri gersog Gotfrid Bulonskiy qirollik taxtini egalladi.
24- rasin. Quddusning ishol etilishi. Salibchilar shaxsan erkin mahalliy aholining barchasini krepost-noylarga aylantirdilar. Diniy-ritsarlik ordenlari. Birinchi salib yurishidan keyin Falastinda ritsarlar oz qoldi. Shunday sharoitda ularni saqlab qolish muhim masala edi. Chunki salibchilar oz davlatlarini mudofaa qilishga ham majbur edilar. Ritsarlarni saqlab qolish zarurati diniy-ritsarlik ordenlari tashkil etilishiga olib kelgan. Bular Tamplif, Ioannit ordenlari edi. Uchinchi salib yurishidan song Tevton ordeni ham tashkil etilgan. Falastinda va Yevropaning turli mamlakatlarida ordenlarga yer-mulk ajratib berilgan. Ular shu yermulklardan kelgan daromad hisobiga yashaganlar. Bundan tashqari, dindorlar ham katta xayr-ehsonlar qilganlar. Ordenlarga salibchilar davlatini va yevropalik ziyoratchilarni himoya qilish vazifasi yuklatilgan. Rim Papasi yeretiklarga qarshi kurashda Tamplif ordeni xizmatidan bir necha marta foydalangan. Ordenlar bora-bora Yaqin Sharqda va arbiy Yevropada yirik mulkdorlarga aylangan, keyinchalik salib yurishlari muvaffaqiyatsiz-likka uchragach, Tamplif ordeni Fransiyaga, Ioannitlar ordeni Malta oroliga kochirilgan. Tevton ordeni XIII asr boshlarida Shimoli-sharqiy Yevropaga ornashib olgan.
76 Tamplif ordeni Fransiyada hatto qirol hokimiyatiga ham xavf sola boshlagani uchun 1312- yilda butunlay tugatilgan. Tevton ordeni esa XVI asrda oz qudrati va ahamiyatini yoqotgan. Salibchilarga qarshi kurash. Salibchilar otkazgan zulm mahalliy aholining qattiq noroziligiga sabab boigan. Ular zulmga qarshi bir necha marta qozolon kotardilar. Tez orada Quddus qirolligida separatchilik harakati yuz bergan. Qolaversa, turli musulmon turk bekliklari salibchilarga zarba bera boshladilar. Bu omillar Quddus qirolligini ancha zaiflashtirgan. Oqibatda Quddus qiroli Rim Papasidan yana ritsarlar yuborishini soragan. Ikkinchi va uchinchi salib yurishlari. 1147- yilda ikkinchi salib yurishi uyushtirildi. Unda Fransiya qiroli va Germaniya imperatori shaxsan ishtirok etdi. Biroq bu yurish tamomila barbod boidi. Salibchilar Quddus qirolligiga xavf solayotgan Damashq bekligini bosib ololmadilar. Bu orada turklar Salohiddin Ayyubiy (1171- 1193) boshchiligida Misr davlatini tuzishga muvaffaq boidilar. 1187- yilda Misr qoshini Quddusni zabt etdi. Salibchilar shahardan quvib chiqarildi. Quddusni qaytarib olish maqsadida 1189- yilda uchinchi salib yurishi uyushtirildi. Bu yurishda Fransiya, Germaniya va Angliya dav-latlari qatnashdi. Harbir davlat hukmdori oz qoshinlariga shaxsan rahbarlik qildi. Biroq bu yurishdan kozlangan asosiy maqsadga erishilmadi. 1192- yilda salibchilar va Salohiddin Ayyubiy ortasida shartnoma tuzildi. Unga kora, yevropaliklar xristianlar uchun muqaddas hisob-lanuvchi Quddus va boshqa shaharlarga bemalol ziyoratga kelib-ketishlari mumkin edi. Uchinchi salib yurishining yevropaliklar uchun muhim ahamiyati Kipr orolining egallanishi boldi. Salibchilar bu yerda Kipr qirolligini tuzganlar. Atamalar mazmunini bilib oling Diniy-ritsarlar ordeni – diniy-ritsarlik tashkilotlari. Ioannit ordeni – Italyan ritsarlarining ordeni. Uning nomi Quddusdagi avliyo Ioann nomi bilan ataluvchi ziyoratchilar uyi nomidan olingan. Kichik Osiyo – Qora, Marniar, Egey va orta Yer dengizidan hamda ularni birlashtiruvchi boozlar bilan chegaralangan Osivoning arbiy qismidagi yarim orol.
77 Tamplif ordeni – fransuz ritsarlari ordeni. Uning nomi Tampli ibodatxonasi nomidan olingan. Tevton ordeni – german ritsarlari uchun qurilgan shifoxona negizida tashkil etilgan orden. U Quddusdagi Bibi Maryam uyi ordeni deb ham ataladi. Savol va topshiriqlar 1. Dehqonlaming salib yurishi qanday oqibat bilan tugagan? 2. Birinchi salibyurishining asosiyyakuninimadan iboratboldi? 3. Ikkinchi va uchinchi salib yurishlarining oxshash va oziga xos jihatlarini aniqlang. 4. Diniy-ritsarlik ordenlari nima va ular qanday maqsadlurda tuzilgan edi? 21-. Keyingi salib yurishlari va oqibatlari Tayanch tushunchalar Tortinchi salib yurishi. Keyingi salib yurishlari. Salib yurishlarining toxtashi. Salib yurishlarining oqibatlari. Tortinchi salib yurishi. 1202yilda tortinchi salib I yurishi boshlandi. Tortinchi salib yurishi oldingilaridan | xristianlarning xristianlar yurtini bosib olishi bilan farq qiladi. Bunda Venetsiya shahri katta rol oynadi. Uning maqsadi aso-siy savdo raqibi – Vizantiyani kuchsizlantirish edi. 1204yilda salibchilar Vizantiya poytaxti Konstantinopol shahrini egalladilar. Bosqinchi salibchilar shaharni ayovsiz taladilar. Barcha ibo-datxonalar, jumladan, Muqaddas Sofiya ibodatxonasi ham ship-shiydon qilindi. Salibchilar Vizantiyaning bosib olingan hududlarida yana bir yangi davlat tuzdilar. Bu yangi davlat Lotin imperiyasi deb ataldi. 1261- yildagina Vizantiya imperiyasi qayta tiklandi, biroq u avvalgidek qudratli bola olmadi. Tortinchi salib yurishining yana bir oziga xos tomoni – unda bolalarning yurishda qatnashish ista-gida bir joyga toplanganligidir. Savdogarlar ularni kemalarda Misrga olib borganlar va qullikka sotib yuborganlar.
25- rasm. Konstantinopolning ishg ‘ol etilishi. Keyingi salib yurishlari. 1217- yildan 1270yilgacha otgan davrda yana tort marta salib yurishlari uyushtirildi. Lekin ular samarasiz tugagan. Bu yurishlarda endi butun Yevropa qatnash-magan. Yurishlar oqibatida salibchilar Quddus shahrini butunlay qoldan chiqardilar. 1291- yilda turklarning zarbasi natijasida salibchilar Sharqdagi barcha mulklaridan batamom ayrildilar. Kipr oroli XV asrning ikkinchi yarmidan Venetsiya qoliga otdi. Salib yurishlari oxir-oqibatda muvaffaqiyatsizlikka uchrab, butunlay toxtadi. Salib yurishlari toxtashining sabablari. XIII asr oxirlariga kelib Yevropada qishloq xojaligi yuksala bordi. Hosildorlik ortdi. Bu esa feodallarning daromadlarini yanada orttirdi. Oqibatda ularga oir va xatarli urushlar kerak bolmay qoldi. Dehqonlarning birinchi salib yurishida qirilib ketishi qolganlarning kozini ochdi. Endi dehqonlar Papa va feodallar da’vatiga ishonmay qoydilar. Uzoqdan tokin hayot izlash orniga feodallarga kuchliroq qarshilik korsatish yoki shaharga qochib ketish afzal edi. Shahar-larning osishi ularga ish topish imkonini bera boshladi. Ritsarlar ham salib yurishlarida qatnashishdan bosh tortganlar. Chunki Yevropa davlatlari ortasida nizolarning kuchayishi ritsarlarga bolgan talabni oshirib yubordi. Shunday sharoitda ritsarlarga qirol qoshinida xizmat qilish afzal bolib qoldi. Eng muhimi, Yevropada markazlashgan davlatlarning tashkil topa borishi katolik cherkovining oldingi qudratini yoqqa chiqara bordi. Uning mavqei pasaya boshladi.
79 Salib yurishlarining oqibatlari. Salib yurishlari ozining asosiy maqsadiga erisha olmadi. Buning ustiga bu yurishlarda yevropaliklar katta talafot kordilar. Shunday bolsa-da, salib yurishlari Yevropa uchun qator ijobiy natijalar keltirdi. Chunonchi, orta Yer dengizi orqali olib borilgan savdo-sotiq yanada jonlandi. Savdo-sotiqda yetakchilik Italiyaning Venetsiya va Genuya shaharlariga otdi. Yevropaliklar sharqliklardan tarvuz, limon, orik, shakarqamish, sholi kabi qator ozlari uchun yangi dehqonchilik ekinlari yetishtirishni organib oldilar. Bundan tashqari, shamol tegirmonidan foydalanish, shoyi toqish, oyna (kozgu) yasashni ham ozlashtirdilar. Shaxmat oyini ham shu davrlarda Sharqdan kirib keldi. Bir soz bilan aytganda, salibchilar Sharq madaniy hayoti Yevropanikidan ustun ekanligiga amin boldilar. Eng muhimi, yevropaliklar Sharqda turli dinlarning bir-biri bilan ozaro murosada yashayotganligini kordilar. Savol va topshiriqlar 1. Tortinchi salib yurishining oziga xos xususiyati va uning oqibatlari nimalardan iborat boldi? 2. Keyingi tort salib yurishi qanday natijalar bilan tugadi? 3. Salib yurishlarining oqibatlari nimalardan iborat boldi? 4. Salib yurishlari nega toxtab qolganligining sabablarini qayd eting. Mustaqil ish Jadvalni T.r. 1. 2. 3. Salibchilar tashkil etgan davlatlar va toidiring Tashkil topgan sanalari. Ularning keyingi taqdiri.
80 V bob. arbiy Yevropada markazlashgan davlatlarning tashkil topishi 22-. Fransiyada markaziy hokimiyatning vujudga kelishi Tayanch tushunchalar Feodal tarqoqlik oqibatlari. Mamlakatni birlashtirish sabablari. Birlashtirish tarafdorlari va dushmanlari. Ichki siyosiy ahvol. IX asrda arbiy Yevropada feodal tarqoqlik yuz bergan edi. Buning natijasida davlatlar mayda-mayda bolaklarga bolinib ketgan. Ularning har biri deyarli mustaqil davlat (mustaqil mulk) edi. Oqibatda qirol hokimiyati zaiflashgan. Uning ta’sir doirasi oziga qarashli mulk chegarasidan nariga otmagan. Fransiyaning ozi 14 ta yarim mustaqil mulkka (davlatga) bolinib ketgan edi. Ularni boshqargan gersog yoki graflar ozlariga qarashli mulkda aholidan soliq yiganlar, sud ishlarini amalga oshirganlar. Ba’zi feodallarning yer-mulki qirolnikidan kop edi. Binobarin, ular qirollardan boyroq va qudratliroq bolgan. Gersog va graf (yirik feodal)lar qirol tenglarning birinchisidir xolos, deb hisoblar edilar. Birlashish sabablari. X XI asrlarda mamlakatda ishlab chiqaruvchi kuchlar yanada osdi. Bu oz navbatida savdo-sotiqning rivojlanishiga sabab boldi. Savdo-sotiqning rivojlanishi mamlakat viloyatlari ortasida mehnat taqsimotining vujudga kelishiga olib keldi. Yodda tuting Viloyatlar o ‘rtasidagi mehnat taqsimoti har bir viloyatning ishlab chiqarishning u yoki bu sohasiga ixtisoslashu vidir. Bir viloyatda temir rudasi, ikkinchisida oziq-ovqat mahsulotlari, uchinchisida esa movut ishlab chiqarish yetakchi sohaga aylangan. Bu hodisa viloyatlarning ozicha yashashi holatiga barham bergan.
81 Ularni bir-biri bilan chambarchas bolagan. Hatto feodallar ham, krepostnoylar ham bu jarayonga tortilgan. Feodallar hunarmandchilik buyumlari hamda shahardan keltiriladigan boshqa tovarlarni sotib olish uchun tobora koproq pulga muhtoj boia boshlaganlar. Shu tufayli barshchina va obrokni ham pul toioviga otkaza borganlar. Obrokni pul bilan tolash krepostnoylarni bozor bilan bolab qoygan. Ular endi oz chek yerlarida yanada koproq mahsulot yetishtirishga harakat qilganlar. Ortiqcha pulga ega bola boshlagan krepostnoy bora-bora pul evaziga oz erkini sotib ola boshlagan. Shu tariqa krepostnoy qaramlikdan ozod bolib, erkin ishlab chiqa-ruvchiga aylangan. Bu esa mamlakatni birlashtirish uchun sharoit yaratgan. Mamlakatning bundan keyingi taraqqiyoti ishlab chiqaruvchi kuchlarning yanada osishi va savdosotiqning rivojlanishiga bogiiq boiib qolgan. Biroq mamlakatda davom etayotgan feodallar ortasidagi ozaro urushlar taraqqiyot yolidagi asosiy ovga aylangan edi. Yodda tuting Feodal tarqoqlik o ‘zaro urushlarning bosh manbai edi. Bu ovni faqat kuchli qirol hokimiyatigina bartaraf eta olar edi. Bunday hokimiyat mamlakatni yagona davlatga birlashtirish natijasidagina vujudga kelishi mumkin edi. Mamlakat birlashuvi dushmanlari va tarafdorlari. Mamlakat birlashuvining asosiy dushmani yirik feodallar edi. Ular hamma narsaning eskicha qolishini istashardi. Chunki birlashish mulk egalarini hamma imtiyoz va mavqelardan mahrum etar edi. Hunarmandlar, savdogarlar va ritsarlar markazlashgan davlat tarafdorlari edilar. Qirol feodallarga qarshi kurashda ularga tayanar edi. Shaharlar feodallarga qarshi kurashda qiroldan madad sorardi. Qirol ozboshimcha feodallarni kuchsizlantirish maqsadida shaharlarga oz-ozini boshqarish huquqini berardi. Buning eva-ziga shaharlar qirolning mamlakatni birlashtirish yolidagi harakatini pul bilan ta’minlardi. Qirol ixtiyoriga oz qurolli kuchlarini yuborar edi. 6- Jahon tarixi, 7-sinf.
82 Birlashtirish harakatining boshlanishi. Fransiyani birlashtirish qirol Lyudovik VI davrida (1108 – 1137) boshlandi. Birlashtirish yolidagi eng katta tosiq Angliyaning Fransiyadagi mulklari edi. ozboshimcha Normandiya gersogi Vilgelm Angliyani bosib olgan edi. Uning vorislari Fransiyaning yarmidan ortiq hududiga egalik qilardilar. Qirol Filipp II Avgust (1180 – 1223) Vilgelm vorislarining Fransiyadagi yerlarini musodara qildi. Ingliz qoshinini tor-mor etib, hatto Normandiya gersogligining ozini ham boysundirdi. Shu tariqa mamlakatni birlashtirishda katta muvaffaqiyatga erishildi. Filipp II Avgust boshqaruv sohasida muhim islohot otkazdi. Unga kora, mamlakat bir-biriga teng 20 ta okrug (viloyat)ga bolindi. Ular qirol tayinlaydigan gubernatorlar tomonidan boshqariladigan boidi. Gubernatorlarga sud, soliqlarni yiish va qoshin toplash ishlari yuklatilgan. Fransiyani birlashtirish ishiga qirol Filipp IV katta hissa qoshdi. Uning davrida (1285 – 1314) butun Fransiyaning 3/4 qismi birlash-tirilgan. Filipp IV tanga pul joriy etgan. Uning tarkibida oltin va kumush miqdori kop edi. Bu esa savdo-sotiqning rivojlanishida katta ahamiyatga ega bolgan. Fransiyada shu tariqa markazlashgan qirol hokimiyati – markazlashgan davlat vujudga keldLMamlakatning barcha hududi qirol hokimiyatiga itoat etgan. Atamalar mazmunini bilib oling Imtiyoz – hamma uchun belgilangandan ortiq haq-huquq, sharoit. Markazlashgan qirol hokimiyati – mamlakat barcha hududining yagona qirol hokimiyatiga itoat etishi. Savol va topshiriqlar 1. Qanday omillar feodal tarqoqlikka sabab bolganligini eslang. 2. Qanday omillar markazlashgan qirol hokimiyatining vujudga kelishini taqozo etgan?
83 3. Fransiyani birlashtirish uchun kurash jarayoni haqida nimalarni bilib oldingiz?4. Fransiyani birlashtirish ishiga FilippIV qanday hissa qoshdi? Mustaqil ish Fransiyada Filipp II Avgust hukmronligining songgi yillarida bizning yurtimizda qanday voqea yuz berdi? U nimaning oqibati edi? Yevropadagidek doimiy markazlashgan davlatning mavjud bolib turishi uchun Osiyo Yevropaning qaysi tajribasini qabul qilishi kerak edi? 23-. Fransiyada toifaviy monarxiyaning qaror topishi Tayanch tushunchalar Aholining toifalarga b olinishi. Uch toifaviy General shtatlar.Toifaviy monarxiya. Aholining toifalarga bolinishi. Fransiya aholisi uch toifaga bolingan. Ruhoniylar birinchi toifani; dvoryanlar (katta yer egalari) ikkinchi toifani; shahar boylari va kambaallari, dehqonlar hamda hunarmandlar uchinchi toifani tashkil etishgan. Ruhoniylarning vazifasi ibodat Dvoryanlar Ruhoniylar qilish, gunohkorlarni xudo oldida himoya
Jahon tarixi, 8 sinf, XVI-XIX asrning 60 yillari, Farmonov R., 2019
Jahon tarixi, 8 sinf, XVI-XIX asrning 60 yillari, Farmonov R., 2019.
Учебник по истории для 8 класса на узбекском языке.
Siz VIII sinfda insoniyat taraqqiyotining keyingi bosqichi — Yangi tarix voqealari bilan tanishishni boshlaysiz. Yangi tarix kishilarning tabiiy tengligi, shaxsning erkinligi va sha’ni kabi demokratik tushunchalarga asoslangan yangicha dunyoqarashning shakllanishi bilan O‘rta asrlardan farq qiladi. Yangi davrning eng xarakterli tomonlaridan biri dunyoni yangicha tushunish asosida insonning tashabbuskorligi, tadbirkorligi uchun keng imkoniyatlar ochilishida namoyon bo‘ldi.
Kapitalistik munosabatlarning paydo bo‘lishi.
Bozor munosabatlari jadal rivojlanayotgan Angliya, Niderland qirolligi va Fransiya kabi mamlakatlarda savdogarlar ulgurji savdoga katta ehtiyoj seza boshladi. Ular endi vaqt-vaqti bilan o‘tkaziladigan yarmarkalarga mahsulot olib borish o‘rniga, yirik shaharlarda tashkil qilingan va birja deb atalgan maxsus joylarda o‘z mahsulotlarini e’lon qila boshladi. Shu yerda xaridorlar bilan oldi-sotdi shartnomasi tuzilib, mahsulot kelishilgan joyga jo‘natilar edi.
Birjalar bilan bir qatorda, zamonaviy banklarning paydo bo‘lishi ham Yangi davr sivilizatsiyasining buyuk yutug‘i bo‘ldi. 0‘rta asrlarda banklar rolini pul maydalaydigan sarroflik do‘konlari bajarar edi. XV asrda zamonaviy ko‘rinishdagi ilk bank — Genuyadagi Avliyo Georgiy banki paydo bo‘ldi.
Keyin Gcarbiy Yevropaning boshqa mamlakatlarida ham savdogarlarga xizmat ko‘rsatuvchi shunday banklar vujudga keldi. Birja va banklar Yevropada savdo va sanoatning rivojlanishida juda katta rol o‘ynadi.
MUNDARIJA.
Kirish. Yangi davrning boshlanishi.
I BOB. YEVROPADA YANGI DAVRNING SHAKLLANISHI.
1-mavzu: Buyuk geografik kashfiyotlar va ularning tarixiy ahamiyati.
2-mavzu: Yangi davr boshlarida G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida industrial jamiyatning shakllanishi.
3-mavzu: Yevropada Reformatsiya.
4-mavzu: G‘arbiy Yevropada Yangi davr madaniyatining shakllanishi.
II BOB. XVI–XVIII ASRLARDA YEVROPA VA AMERIKA MAMLAKATLARI.
5-mavzu: Angliyada qirol hokimiyatining kuchayishi. XVII asrdagi Angliya burjua inqilobi.
6-mavzu: XVI–XVIII asrlarda xalqaro munosabatlar.
7-mavzu: Fransiyada mutlaq monarxiya. Buyuk fransuz burjua inqilobi.
8-mavzu: Buyuk fransuz burjua inqilobining yakunlanishi va tarixiy ahamiyati.
9-mavzu: XVI–XVIII asrlarda Germaniya imperiyasi.
10-mavzu: XVI–XVIII asrlarda Rossiya imperiyasi.
11-mavzu: XVIII asrda Shimoliy Amerika. Amerika Qo‘shma Shtatlarining tashkil topishi.
12-mavzu: Ma’rifat asri.
III BOB. XVI–XVIII ASRLARDA OSIYO VA AFRIKA MAMLAKATLARI.
13-mavzu: XVI–XVIII asrlarda Osiyo mamlakatlari rivojlanishining asosiy xususiyatlari.
14-mavzu: XVI–XVIII asrlarda Xitoy.
15-mavzu: XVI–XVIII asrlarda Hindiston.
16-mavzu: XVI–XVIII asrlarda Yaponiya va Koreya.
17-mavzu: XVI–XVIII asrlarda Usmoniylar imperiyasi.
18-mavzu: XVI–XVIII asrlarda Eron.
19-mavzu: XVI–XVIII asrlarda Afrika mamlakatlari.
IV BOB. 1800–1870-YILLARDA YEVROPA VA AMERIKA MAMLAKATLARI.
20-mavzu: 1800–1870-yillarda Buyuk Britaniya.
21-mavzu: 1800–1870-yillarda Fransiya.
22-mavzu: 1800–1870-yillarda Germaniya va Italiya.
23-mavzu: 1800–1870-yillarda Rossiya.
24-mavzu: 1800–1870-yillarda Amerika Qo‘shma Shtatlari.
25-mavzu: Lotin Amerikasi xalqlarining milliy-ozodlik kurashi.
V BOB. 1800–1870-YILLARDA OSIYO VA AFRIKA MAMLAKATLARI.
26-mavzu: 1800–1870-yillarda Hindiston.
27-mavzu: 1800–1870-yillarda Xitoy.
28-mavzu: 1800–1870-yillarda Yaponiya.
29-mavzu: 1800–1870-yillarda Koreya.
30-mavzu: 1800–1870-yillarda Usmoniylar imperiyasi.
31-mavzu: 1800–1870-yillarda Eron va Afg‘oniston.
32-mavzu: 1800–1870-yillarda Afrika xalqlari.
Xulosa.
Бесплатно скачать электронную книгу в удобном формате, смотреть и читать:
Скачать книгу Jahon tarixi, 8 sinf, XVI-XIX asrning 60 yillari, Farmonov R., 2019 – fileskachat.com, быстрое и бесплатное скачивание.
Скачать pdf
Ниже можно купить эту книгу по лучшей цене со скидкой с доставкой по всей России. Купить эту книгу