O zbekiston tarixi
Yigirmanchi asrning boshlarida hozirgi O’zbekistonning markazida joylashgan ma’lumotli O’rta Osiyoliklarning jadidchilar harakati ruslar hukmronligini ag’darishni targ’ib qila boshladilar. 1916 yilda O’zbekistonda va boshqa joylarda O’rta Osiyoliklarning Birinchi Jahon urushiga qarshi kurashayotgan Rossiya armiyasiga chaqirilishiga javoban zo’ravon oppozitsiya boshlandi, 1917 yilda podsho ag’darilgach, jadidchilar Quqonda qisqa muddatli avtonom davlat tuzdilar. Moskvada bolsheviklar partiyasi hokimiyatni qo’lga kiritgandan so’ng jadidchilar rus kommunizmining tarafdorlari va keng tarqalgan qo’zg’olon tarafdorlari o’rtasida bo’lindi. Basmachi qo’zg’oloni. 1920-yillarning boshlarida bu qo’zg’olon bostirilayotganda, mahalliy kommunistik rahbarlar Fayzulla Xo’jayev O’zbekistonda kuchga ega bo’ldi. 1924 yilda Sovet Ittifoqi hozirgi Tojikiston va O’zbekistonni o’z ichiga olgan O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasini tashkil etdi. Tojikiston alohida bo’lib qoldi Tojikiston Sovet Sotsialistik Respublikasi 1929 yilda. 1920-yillarning oxiri va 30-yillarning boshlarida yirik qishloq xo’jaligi kollektivlashtirish natijada Markaziy Osiyoda keng ochlik paydo bo’ldi. 30-yillarning oxirida Xo’jayev va O’zbekiston Respublikasining butun rahbariyati sovet rahbari Jozef V. Stalin tomonidan tozalangan va qatl etilgan (1927–53-yillarda) va uning o’rnini rus amaldorlari egallashgan. 1930 yillarda boshlangan O’zbekistondagi siyosiy va iqtisodiy hayotni ruslashtirish 1970 yillarga qadar davom etdi. Ikkinchi Jahon urushi paytida Stalin urush harakatlariga qarshi “buzg’unchilik” harakatining oldini olish uchun butun milliy guruhlarni Kavkaz va Qrimdan O’zbekistonga surgun qildi. [1]
O’zbekiston tarixi darsliklari
Bugungi sanada: 3 ta
Bugungi sanada: 4 ta
Bugungi sanada: 4 ta
BUGUN: 11-Fevral, 2023-yil. Shanba
O’zbekiston haqida
O’ZBEKISTON DEYA ATALUR
O’zbekiston dunyodagi eng qadimiy va betakror o’lkalardan biridir. Uni umrida bir bor ko’rish orzusida yurganlar qancha. Biz esa betakror zamin bag’rida yashaymiz, uning musaffo havosidan, zilol suvidan, beqiyos ne’matlaridan bahramand bo’lamiz. Bunday baxt hammaga ham nasib etmaydi.
O’zbekistonimizning qaysi mintaqada joylashganini bilasizmi? Mintaqa arabcha so’z bo’lib, yo’nalish, chegara, hudud degan ma’nolarni anglatadi. Bu so’zni keng va tor ma’nolarda ishlatish mumkin. U keng ma’noda bir necha mamlakatni qamrab oladigan hududni anglatadi. Masalan, Markaziy Osiyo mintaqasi deganda so’zning keng ma’nosi tushuniladi. Chunki Markaziy Osiyo hududi bir qancha davlatlarni o’z ichiga oladi. Tor ma’noda esa bu so’z ma’lum bir mamlakat ichidagi bir necha viloyatlarni anglatadi, mamlakatimizning janubiy mintaqalari deganda qaysi viloyatlarni tushunamiz? Kimdir bizdan Vatanimiz haqida so’rab qolgudek bo’lsa, dastlab mana bu ma’lumotlarni tilga olishimiz zarur.
O’zbekiston Markaziy Osiyoning o’rta va shimoliy qismida joylashgan mamlakat. U shimoli-sharqda Qirg’iziston, shimol va shimoli-g’arbda Qozog’iston bilan, janubi-g’arbda Turkmaniston, janubi-sharqda Tojikiston bilan, janubda qisman Afg’oniston bilan chegaradosh. Umumiy maydoni 447 ming 400 kvadrat kilometr. Maydonining beshdan to’rt qismi tekislik, oz qismi tog’, adir, tog’ yonbag’irlaridan iborat. O’zbekiston hududidan Markaziy Osiyoning eng katta daryolari — Amudaryo va Sirdaryo oqib o’tadi. Mamlakatimizning sharqiy va janubi-sharqiy qismida Tiyonshon, Oloy, Turkiston, Zarafshon va Hisor tog’lari bor. Bu tog’lar orasida Farg’ona, Zarafshon, Kitob — Shahrisabz, Surxon — Sherobod, Chirchiq — Ohangaron kabi katta vodiylar joylashgan. Aholining asosiy qismi ana shu vodiylarda yashaydi.
Yurtimiz tasviri tushirilgan xaritaga diqqat bilan qarab ko’rganmisiz? Unda har bir viloyat alohida ajralib turibdi. Har bir mintaqa va viloyat o’zining betakror tabiati, odamlari, shahar va qishloqiariga ega. Prezident Islom Karimovning “Vatanimizdagi har bir viloyat, tuman, har qaysi shahar-qishloq — barchasining o’ziga xos qiyofasi, fayz-u tarovati bor” degan so’zlari ana shu haqiqatni nazarda tutib aytilgan.
Chindan ham, bizning diyorimiz shunchalar rang-barang, shunchalar betakrorki, O’zbekiston deganda, ko’z o’ngimizda Farg’ona vodiysining so’lim shahar va qishloqlari, Samarqand, Buxoro va Xivaning ko’hna me’moriy obidalari,- Qoraqalpog’iston zaminidagi qadimiy qal’a-qo’rg’onlar, Ustyurt kengliklari, Toshkentning go’zal va azim qiyofasi, Qashqadaryoning bepoyon qirlari, Surxon tog’lari, har bir mintaqa va viloyat xalqining o’ziga xos fe’1-atvori va udumlari namoyon bo’ladi.
O’zbekistonni bir ko’rgan odam, hech shubhasiz, uni sevib qoladi. Yurtimizga ming-minglab sayyohlar tashrif buyuradi va ularning barchasi bu tarovatli, serquyosh zamin ularni o’ziga maftun etgani haqida to’lqinlanib, hayajonlanib so’zlashadi.
Har qanday mamlakatning milliy boyligi ikki xil bo’ladi. Birinchisi — moddiy boyliklar, ikkinchisi — ma’naviy boyliklar. Moddiy boyliklar o’z navbatida yana ikki xilga — yer osti va yer usti boyliklariga bo’linadi. Yer osti boyliklariga zamin qa’rida yotgan turli foydali qazilmalar kiradi. Yer usti boyliklariga esa inshootlar, korxonalar, tog’lar va o’rmonlar, daryolar yaylovlar, shahar va qishloqlar kabi moddiy qadriyatlar kiradi.
O’zbekistonda foydali qazilmalar va mineral xomashyo zaxiralari juda serob. U oltin zaxirasi bo’yich dunyoda to’rtinchi, uni qazib olish bo’yicha esa yettinchi o’rin turadi. Shuningdek, mamlakatimiz uran zaxiralarining miqdori bo’yicha ham yetakchi o’rinni egallaydi. Bu yerda neft gaz resurslari ham ko’p. Yurtimizda, shuningdek, mis, kumush, litiy, fosfor, kaliy kabi mineral qazilmalarning ham boy zaxirasi mavjud. Bundan tashqari, Vatanimiz hududi ko’mir zaxiralariga ham boy. Mamlakatimizda 20 ta marmar koni, 15 ta granit va qimmatbaho toshlar koni aniqlangan. Ulardagi toshlar rang-barang va noyobdir.
O’zbekistonning yer usti boyliklari haqida gap ketganda, avvalo uning dehqonchilik uchun qulay bo’lgan sug’oriladigan zamini, daryo va ko’llari, turli noyob o’simlik va hayvonot dunyosiga ega bo’lgan tog’larini, obod shahar va qishloqlarini, u yerlardagi ishlab chiqarish korxonalari, bilim, madaniyat maskanlari, yo’llar, ko’priklar va binolarni eslaymiz.
Bizning zaminimizda ikki yarim ming yildan ziyod vaqtdan beri paxta yetishtirib kelinadi. Qadimiy kitoblarda yozilishicha, miloddan oldingi, ya’ni hozirgi yil hisobi boshlanmasidan burungi 7-6-asrlarda Samarqand, Toshkent, Xorazm vohalarida, milodning birinchi asridan boshlab esa Farg’ona vodiysida paxta yetishtirila boshlagan ekan.
Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so’ng o’zining yer osti va yer usti boyliklariga to’la egalik qilib, ulardan samarali foydalana boshladi. Bu esa uning iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qilmoqda. Qashqadaryodagi Ko’kdumaloq kompressor stansiyasi, Sho’rtangazkimyo majmuasi, Buxorodagi Neftni qayta ishlash zavodi, Qoraqalpog’istondagi Oo’ng’irot soda zavodi, Dehqonoboddagi kaliyli o’g’itlar zavodi kabi o’nlab yirik sanoat korxonalari, zamonaviy temir va avtomobil yo’llar istiqlol yillari barpo etilib, xalqimiz va Vatanimiz manfaatlari yo’lida xizmat qilmoqda.
Biz «Neksiya», «Damas», “Matiz”,«Lasetti», «Takuma», «Epika», «Kaptiva», «Spark» yengil avtomobillarini, «Suzuki» avtobuslarini yaxshi bilamiz. Bular istiqloldan keyin o’zimizda Asaka va Samarqand shaharlarida ish boshlagan avtomobil zavodlarida tayyorlanishidan ham yaxshi xabardormiz. Bu yurtimizning qisqa muddat ichida o’z avtomobilsozlik sanoatiga ega bo’lgani bilan bog’liq. Dunyoda avtomobilsozlik sanoatiga ega bo’lgan 28 davlatning biri O’zbekiston ekani bizga katta g’urur-iftixor baxsh etadi.
Vatanimizning ma’naviy boyliklari ham juda katta. Har qanday mamlakatning ma’naviy boyligi bugungi zamonda xalqining bilimi va dunyoqarashi, madaniy saviyasi bilan o’lchanadi. Chunki hozirgi davr axborotlar davri, kashfiyotlar davri, yangi-yangi texnologiyalar davridir. Kimning bilimi kuchli bo’lsa, dunyoqarashi ochiq va kelajakka qaratilgan bo’lsa, hamisha oldinda bo’ladi. Avvalo, mamlakatimiz aholisining deyarli yuz foiz savodli ekani bizning ulkan ma’naviy boyligimizdir. Chunki savodli odam kitob, gazeta o’qiydi, televizor ko’rib, radio eshitib, ulardan o’zicha mustaqil xulosa chiqara oladi. Eng muhimi, doimo dunyodan ogoh, zamon bilan hamnafas bo’lib yashaydi.
Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, Qarshi, Termiz, Karmana, Shahrisabz, Marg’ilon, Qo’qon kabi qadimiy shaharlarimizdagi noyob obidalar ham bizning betakror ma’naviyatimiz ko’zgusidir. Ularning aksariyati YUNESKO ro’yxatiga kiritilgan.
YUNESKO — Birlashgan Millatlar Tashkilotining fan va madaniyat ishlari bo’yicha shug’ullanadigan mustaqil tuzilmasidir. Uning bosh qarorgohi Parij shahrida joylashgan. Birlashgan Millatlar Tashkilotining o’zi esa NyuYork shahrida joylashgan. Unga dunyodagi 192 ta davlat, jumladan, bizning mamlakatimiz ham a’zo.
O’zbekiston zamini 3- 3,5 ming yillik madaniy tarixga ega. Bu yerda Jarqo’ton, Dalvarzintepa, Fayoztepa, Afrosiyob, Qubo, Varaxsha, Mingo’rik, Shoshtepa, Tuproqqal’a, Qo’yqirilgan qal’a singari qadimiy sivilizatsiya o’choqiari mavjud. Ushbu manzilgohlardan buddizm, zardushtiylik, islom madaniyatiga, o’zbek davlatchilik tarixiga oid ko’plab yodgorliklar topilgan va topilmoqda.
Sivilizatsiya lotincha so’z bo’lib, madaniy taraqqiyot degan ma’noni bildiradi. Arabcha ma’nodoshi tamaddun, ya’ni madaniylashishdir.
Poytaxtimizdagi Temuriylar tarixi davlat muzeyida Vatanimizning ma’naviy boyliklaridan dalolat beradigan ko’plab noyob yodgorliklarni ko’rish mumkin. Qur’oni karimning xalifa Usmon davrida ko’chirtirilgan yagona noyob nusxasi ham Toshkentda, Hazrati Imom majmuasida saqlanadi. Bundan tashqari, yurtimizdagi turli institutlar, kutubxona va muzeylarda o’ta nodir qo’lyozmalar mavjud. Ulaming ko’pi o’z tadqiqotchilarini kutmoqda, yosh avlod vakillari ulg’ayib, kelajakda o’qib-o’rganishi, zarur xulosalar chiqarishi uchun ular asrab-avaylab kelinmoqda.
Zardushtiylikning qadimiy kitobi «Avesto» ham bizning diyorimizda – ko’hna Xorazm zaminida’yaratilgan. Bu kitobning 2700 yillik to’yi 2001-yili xalqaro miqyosda bayram qilinganidan xabardor bo’lsangiz kerak.
Xalqimiz qadim-qadimdan buyuk allomalari bilan dunyoga tanilganilgan.Musulmon olamida tan olingan oltita ulug’ hadisshunosdan uchtasi bizning zaminimiz farzandidir. Bular — Imom Buxoriy, Imom Termiziy va Imom Nasoiydir.
Mashhur bobomizning kitobi
Aziz vatandosh, siz dunyoda bir-biridan qiziqarli va foydali kitoblar ko’p ekanini yaxshi bilasiz. Ma’rifatli har bir odam ularning eng zarurlarini tanlab o’qishga va shu orqali aqliy-ma’naviy jihatdan kuchli bo’lishga intiladi. Kitoblar orasida butun insoniyat uchun birdek qadrli bo’lgan, asrlar, ming yillar o’tsa ham asl qimmatini yo’qotmaydigan buyuk kitoblar ko’p. Ular butun jahon xalqlarining bebaho boyligi hisoblanadi. Siz bilan bizga shunisi faxr-iftixor bag’ishlaydiki, bashariyat tomonidan yaratilgan kitoblarning eng ulug’i buyuk ajdodimiz Imom Buxoriy (ul zotni Ismoil o’g’li Muhammad Buxoriy deb ham ataymiz) nomi bilan bog’liq ekani musulmon dunyosida tan olingan haqiqatdir.
Bu haqda Prezidentimiz Islom Karimov «Yuksak ma’naviyat – yengimas kuch» kitobida quyidagi so’zlarni alohida ta’kidlab yozgani albatta bejiz emas: «Bu mo’tabar zot merosining gultoji bo’lmish eng ishonchli hadislar to’plami – «A1-jome’-as-sahih»’ kitobi islom dinida Qur’oni karimdan keyin ikkinchi muqaddas manba bo’lib, ahli islom e’tiqodiga ko’ra, u bashariyat tomonidan bitilgan kitoblarning eng ulug’i hisoblanadi. Mana, o’n ikki asrdirki, bu kitob millionlab insonlar qalbini iymon nuri bilan munavvar etib, haq va diyonat yo’liga chorlab kelmoqda».
Qadimda Xitoydan boshlanib, Sharq-u G’arbni bog’lagan Buyuk ipak yo’li Vatanimiz hududidan o’tgan. Bu yo’l Xitoyda tayyorlangan ipak matolarini olis Yevropa mamlakatlariga olib borishga xizmat qilgani uchun unga «ipak» so’zi qo’shib ishlatilgan. Qit’alar osha o’tib,qancha-qancha el-u elatlarni birlashtirgani uchun esa unga «buyuk» so’zi qo’shib aytilgan.
Bu yo’ldan turli xalqlar, dinlar va madaniyatlar vakillari tinimsiz Sharqdan G’arbga, G’arbdan Sharqqa qatnab turgan. Yo’l ustidagi hududlar, jumladan, yurtimiz odamlari ham ana shu savdo karvonlari orqali boshqa xalqlar bilan aloqa qilgan, dunyodan xabardor bo’lib turgan. Ba’zan turli xalq, millat, din va madaniyat vakillariga bizning zaminimiz ma’qul kelib yoki boshqa sabablar bilan shu yerlarda yashab qolganlar. Shuning uchun turmush tarzimizda faqat milliy emas, balki umumbashariy qadriyatlarga xos xususiyatlar ham ko’p.
Sharq deganda, dunyoning mashriq tomonida, ya’ni quyosh chiqadigan tarafida joylashgan mintaqa va mamlakatlar hamda u yerlardagi odamlarni tushunamiz. G’arb deganda esa dunyoning mag’rib tomonida, yani quyosh botish tarafida joylashgan mintaqa va mamlakatlar hamda u yerlardagi xalqlarni tushunamiz.
Milliy qadriyatlar deb, faqat ma’lum bir hudud, xalq va millatga xos an’ana, urf-odat va tarixan shakllanib kelgan boshqa hayotiy zarur ko’nikmalarga aytiladi.
Umumbashariy qadriyatlar deb, butun insoniyat uchun umumiy ahamiyatga ega bo’lgan, turli xalqlar o’rtasidagi aloqalar tufayli tarixan shakllanib boradigan hayotiy zarur ko’nikmalarga aytiladi.
Bizning milliy davlatchiligimiz qariyb uch ming yillik tarixga ega. Yurtimiz hududida tarixda So’g’d, Baqtriya, Kushon, Xorazm, Qang’, Turon, Movarounnahr, Turkiston deb atalgan davlatlar bo’lgan. Ularning rivojlanish tarixi davomida erishilgan madaniy yutuqlar ham biz uchun katta ma’naviy boylik hisoblanadi.
Milliy ma’naviyatimiz sobiq mustabid tuzum davrida ayovsiz toptalgan edi. U O’zbekiston mustaqilligining asoschisi,” Prezident Islom Karimov rahbarligida qaytadan tiklandi. Xalqimiz, ayniqsa yosh avlod vakillari nafaqat moddiy jihatdan, balki ma’naviy jihatdan ham hech kimdan kam bo’lmay voyaga yetishi, ozod va erkin yashashi, iste’dod hamda qobiliyatini ro’yobga chiqarib, buyuk Vatanimiz uchun sidqidildan xizmat qilishi uchun yurtimizda juda ko’p ishlar qilinmoqda. Ilgari taqiqlangan bayram va an’analar, qadriyatlar, ulug’ ajdodlarimizning nomlari qayta tiklanishi, ularning tavallud to’ylari o’tkazilishi, qadimiy obidalanmizning tubdan ta’mirlanishi, yangi maktablar, litsey va kollejlar, oliy o’quv yurtlari ochilishi, o’zbek tilining nufuzi oshayotgani milliy ma’naviyatni yuksaltirish borasidagi ishlarga misol bo’la oladi.
Vatanimizning noyob imkoniyatlari, moddiy va ma’naviy boyliklari, mehnatkash va bag’rikeng xalqi har bir yurtdoshimiz qalbida «0’zbekiston – Vatanim manim» degan iftixor tuyg’usini uyg’otadi.
Xulosa qilib aytsak, O’zbekiston bizning yer yuzidagi yakka-yu yagona Vatanimiz. Yaxshi kunlarimiz ham, yomon kunlarimiz ham mana shu muqaddas zamin bag’rida o’tadi. Ajdodlarimiz xoki, bobolarimiz xotirasi, momolarimiz allasi, bugungi kunimiz, ertamiz — butun hayot-mamotimiz mana shu Vatan ravnaqi bilan bog’liq. Shuning uchun bu yorug’ dunyodagi eng buyuk boyligimiz mana shu yurt, mana shu Vatandir.
O’zbekiston tarixi
O‘zbek millati haqli ravishda sayyoramizdagi eng qadimgilardan biri hisoblanadi. O‘zbekistonning o‘ziga xos madaniyati sivilizatsiyalar avvalida shakllana boshlagan va ming yillar davomida jiddiy o‘zgarishlarga duch kelgan. O‘zbekiston hududi O‘rta Osiyoning qoq markazida, Sirdaryo va Amudaryoning o‘rtasida joylashgan. Ajablanarlisi shundaki, cho‘lning o‘rtasidagi voha har doim jasur va shuhratparast savdogarlarni, jangchilarni, sarguzashtlarni va sayohatchilarni o‘ziga jalb qilgan. Miloddan avvalgi VI-IV asrlarda bu erda Ahamoniylar yoki, boshqacha qilib aytganda, Fors davlati gullab-yashnagan. Keyin yunonistonlik qo‘mondon Iskandar Maqduniy (Aleksandr Makedonskiy) hududga bostirib kirib, ellinistik davr boshlanganida hokimiyat qulagan. Bu davrda savdo rivojlanadi, yirik shaharlar qad ko‘taradi, Yunon-Baqtriya podsholigi hukmronlik qila boshlagan. Miloddan avvalgi II asr o‘rtalarida Yunon-Baqtriya podsholigi parchalanib, tarixda yangi bir davr boshlanadi, ya’ni ko‘chmanchi kushonlar qabilasi asos solgan Kushon davlati tashkil etiladi. Bu davrda savdo, odamlar harakati va millatlararo aloqalar rivojlana boshlaydi. Shaharlarning qulay hududiy joylashuvi tufayli Buyuk ipak yo‘li bugungi O‘zbekiston hududidan o‘tgan. Ushbu yo‘nalish bo‘ylab Andijon, Qo‘qon, Rishton, Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent kabi yirik savdo shaharlari paydo bo‘ldi va rivojlandi. Keyin Parfiya, Kang‘, Eftaliylar davlati, Turk xoqonligi kabi davlatlar gullab-yashnadi. VII asrda bu hudud arablar tomonidan bosib olinib, u Movarounnahr deb nomlandi. XII asrda Chingizxonning bosqini yuz berdi va Chag‘atoy ulusi shakllandi. Ammo bu hududning gullab-yashnashi o‘n to‘rtinchi asrda, Amir Temur hokimiyat tepasiga kelganida amalga oshdi. U Samarqandni poytaxtga, iqtisodiy va madaniy markazga aylantirdi. Keyin Samarqand ko‘chmanchi Dasht-i qipchoq qabilalari tomonidan bosib olinib, yangi Shayboniylar sulolasi davlati tashkil etildi. VI asrdan XIX asr o‘rtalariga qadar Xiva, Qo‘qon xonliklari va Buxoro amirligi hukmronlik qildi. XIX asrning 60-yillarida hududga chor Rossiyasi bostirib kirishi natijasida Turkiston general-gubernatorligi tuzildi. 1917-yilda O‘zbekiston Sovet Respublikasiga aylandi. Shu davrda ko‘plab respublikalardan turli millatlarning ommaviy ravishda ko‘chishi ro‘y berdi. 1991-yil 31-avgustda O‘zbekiston mustaqillikka erishdi. Respublika BMTga a’zo bo‘ldi, demokratik boshqaruv shakli va bozor iqtisodiyoti rivojlana boshladi. O‘zining boy tarixi, ko‘p sonli turli millat va elatlarning ushbu hudud orqali o‘tishi tufayli, O‘zbekiston o‘zida Sharq va G‘arb sivilizatsiyalarini jamladi, boy madaniyat va millatlararo totuvlikka ega mamlakatga aylandi.
O’zbekiston tarixi – History of Uzbekistan
Miloddan avvalgi birinchi ming yillikda, Eron ko’chmanchilar tashkil etilgan sug’orish daryolar bo’yidagi tizimlar Markaziy Osiyo va shaharchalar qurdi Buxoro va Samarqand. Ushbu joylar juda mashhur bo’lgan tranzit nuqtalariga aylandi Ipak yo’li Xitoy va Evropa o’rtasida. Milodning ettinchi asrida So’g’diycha Ushbu savdo-sotiqdan eng ko’p foyda ko’rgan eronliklar o’zlarining Transoksiana viloyatini ko’rdilar (Movarannahr ) tomonidan to’lib toshgan Arablar, kim tarqaldi Islom butun mintaqada. Arab davrida Abbosiylar xalifaligi va (9-asr o’rtalaridan boshlab), forscha Somoniylar imperiyasi, VIII-X asrlar Transxoksianada ta’lim va madaniyatning oltin davri edi. Turklar mintaqaga shimoldan kira boshlaganlarida, XI asrdan boshlab yangi davlatlar barpo etdilar va mintaqaning demografik holatini o’zgartira boshladilar. XII asrda vujudga kelgan davlatlar vujudga kelganidan so’ng, Transsoxiana yagona davlatda Eron va janubidagi Xrizm viloyati bilan birlashtirilgan Orol dengizi. XIII asrning boshlarida bu davlat tomonidan bosib olingan Mo’g’ullar, boshchiligida Chingizxon. Uning vorislari davrida Eroniyzabon jamoalar O’rta Osiyoning ba’zi joylaridan ko’chirilgan. Ostida Temur (Tamerlan), Transxoxiana markazida so’nggi madaniy gullashni boshladi Samarqand orqali Temuriylar Uyg’onishi. Temurdan keyin davlat bo’lina boshladi va 1510 yilga kelib O’zbek qabilalar butun Markaziy Osiyoni bosib olgan edi. [1]
XVI asrda o’zbeklar ikkita kuchli raqibga asos solishdi xonliklar, Buxoro va Xorazm. Ushbu davrda Ipak yo’li okean savdosi rivojlanib borishi bilan shaharlar pasayishni boshladi. Xonliklar Eron bilan urushlar natijasida yakkalanib qolgan va shimoliy ko’chmanchilar hujumlari tufayli zaiflashgan. 1729-1741 yillarda barcha xonliklar vassallarga aylantirildi Nader Shoh Fors. XIX asr boshlarida uchta o’zbek xonligi – Buxoro, Xiva va Quqon (Qo’qon) – qisqa muddat tiklanish davri bo’lgan. Biroq, o’n to’qqizinchi asrning o’rtalarida Rossiya, mintaqaning tijorat salohiyatiga va ayniqsa, o’ziga jalb qilingan paxta, Markaziy Osiyoni to’liq harbiy zabt etishni boshladi. 1876 yilga kelib Rossiya uchta xonlikni ham birlashtirdi (shuning uchun ham hozirgi kun) O’zbekiston ) o’z imperiyasiga kirib, xonliklarga cheklangan avtonomiya berdi. XIX asrning ikkinchi yarmida O’zbekistonning rus aholisi ko’payib, bir qancha sanoatlashuv yuz berdi. [1]
Yigirmanchi asrning boshlarida hozirgi O’zbekistonning markazida joylashgan ma’lumotli O’rta Osiyoliklarning jadidchilar harakati ruslar hukmronligini ag’darishni targ’ib qila boshladilar. 1916 yilda O’zbekistonda va boshqa joylarda O’rta Osiyoliklarning Birinchi Jahon urushiga qarshi kurashayotgan Rossiya armiyasiga chaqirilishiga javoban zo’ravon oppozitsiya boshlandi, 1917 yilda podsho ag’darilgach, jadidchilar Quqonda qisqa muddatli avtonom davlat tuzdilar. Moskvada bolsheviklar partiyasi hokimiyatni qo’lga kiritgandan so’ng jadidchilar rus kommunizmining tarafdorlari va keng tarqalgan qo’zg’olon tarafdorlari o’rtasida bo’lindi. Basmachi qo’zg’oloni. 1920-yillarning boshlarida bu qo’zg’olon bostirilayotganda, mahalliy kommunistik rahbarlar Fayzulla Xo’jayev O’zbekistonda kuchga ega bo’ldi. 1924 yilda Sovet Ittifoqi hozirgi Tojikiston va O’zbekistonni o’z ichiga olgan O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasini tashkil etdi. Tojikiston alohida bo’lib qoldi Tojikiston Sovet Sotsialistik Respublikasi 1929 yilda. 1920-yillarning oxiri va 30-yillarning boshlarida yirik qishloq xo’jaligi kollektivlashtirish natijada Markaziy Osiyoda keng ochlik paydo bo’ldi. 30-yillarning oxirida Xo’jayev va O’zbekiston Respublikasining butun rahbariyati sovet rahbari Jozef V. Stalin tomonidan tozalangan va qatl etilgan (1927–53-yillarda) va uning o’rnini rus amaldorlari egallashgan. 1930 yillarda boshlangan O’zbekistondagi siyosiy va iqtisodiy hayotni ruslashtirish 1970 yillarga qadar davom etdi. Ikkinchi Jahon urushi paytida Stalin urush harakatlariga qarshi “buzg’unchilik” harakatining oldini olish uchun butun milliy guruhlarni Kavkaz va Qrimdan O’zbekistonga surgun qildi. [1]
Moskvaning O’zbekiston ustidan nazorati o’tgan asrning 70-yillarida zaiflashdi, chunki o’zbeklar partiyasi rahbari Sharaf Rashidov ko’plab qarindoshlar va qarindoshlarni hokimiyat tepasiga olib keldi. 1980-yillarning o’rtalarida Moskva butun o’zbek partiyasi rahbariyatini yana tozalash orqali nazoratni tiklashga harakat qildi. Biroq, bu harakat o’zbek millatchiligini kuchaytirdi, u Sovet Ittifoqi siyosatidan uzoq vaqtdan beri paxta monokulturasini joriy qilish va islomiy urf-odatlarni bostirish kabi noroziliklarni keltirib chiqardi. 1980-yillarning oxirlarida Mixail S. Gorbachyov (1985-91 yil hokimiyat tepasida) bo’lgan Sovet Ittifoqining erkinlashgan muhiti siyosiy muxolifat guruhlarini kuchaytirdi va O’zbekistondagi Sovet siyosatiga ochiq (cheklangan bo’lsa ham) qarshilik ko’rsatdi. 1989 yilda o’zbeklar ishtirokidagi bir qator shiddatli etnik to’qnashuvlar etnik o’zbek chet el Islom Karimovning Kommunistik partiyaning boshlig’i etib tayinlanishiga olib keldi. 1991 yilda O’zbekiston Oliy Kengashi Sovet Ittifoqidan mustaqilligini istamay tasdiqlaganida, Karimov O’zbekiston Respublikasi Prezidenti bo’ldi. [1]
1992 yilda O’zbekistonda yangi konstitutsiya qabul qilindi, ammo asosiy muxolifatdagi “Birlik” partiyasi taqiqlandi va ommaviy axborot vositalarini bostirish usuli boshlandi. 1995 yilda umumxalq referendumi Karimovning vakolat muddatini 1997 yildan 2000 yilgacha uzaytirdi. 1998 va 1999 yillarda O’zbekiston sharqidagi qator zo’ravonlik hodisalari hukumat faoliyatini faollashtirdi. Islomiy ekstremistik guruhlar, muxolifatning boshqa shakllari va ozchiliklar. 2000 yilda saylovlar natijasida ko’pchilik Karimov qayta saylandi, uning protseduralari xalqaro tanqidlarga uchradi. O’sha yilning oxirida O’zbekiston Tojikiston chegarasi bo’ylab minalarni yotqizishni boshladi, bu jiddiy yangi mintaqaviy masalani yaratdi va O’zbekistonning mintaqaviy gegemon sifatida obro’sini kuchaytirdi. 2000-yillarning boshlarida qo’shni davlatlar Qirg’iziston va Turkmaniston bilan ham keskinlik yuzaga keldi. 2000-yillarning o’rtalarida o’zaro mudofaa to’g’risidagi shartnoma Rossiya va O’zbekiston o’rtasidagi munosabatlarni sezilarli darajada yaxshiladi. Qirg’iziston bilan ziddiyat 2006 yilda O’zbekiston tartibsizliklar ortidan Andijondan Qirg’izistonga qochib ketgan yuzlab qochqinlarni ekstraditsiya qilishni talab qilganida kuchaygan. Bir qator chegara hodisalari qo’shni Tojikiston bilan ziddiyatni ham kuchaytirdi. 2006 yilda Karimov o’zboshimchalik bilan ishdan bo’shatishni va hukumatdagi bo’ysunuvchilarni, shu jumladan bosh vazirning bitta o’rinbosarini almashtirishni davom ettirdi. [1]
Mundarija
- 1 Tarix
- 2 Dastlabki tarix
- 3 Ilk islom davri
- 4 Transsoxianani turklashtirish
- 5 Mo’g’ul davri
- 6 Mo’g’ullar va temuriylarning hukmronligi
- 7 O’zbek davri
- 8 Ruslarning kelishi
- 9 Rossiya istilosi
- 10 Yigirmanchi asrga kirish
- 11 Jadidchilar va bosmachilar
- 12 Stalin davri
- 13 Xrushchev va Brejnev hukmronligi
- 14 1980-yillar
- 15 1991 yildan hozirgi kungacha
- 16 Shuningdek qarang
- 17 Adabiyotlar
- 17.1 Izohlar
- 17.2 Asarlar keltirilgan
Tarix
1938 yilda A. Okladnikov 8 yoshdan 11 yoshgacha bo’lgan odamning 70 ming yillik bosh suyagini topdi Neandertal bola Teshik-Tash O’zbekistonda. [2]
Dastlabki tarix
Ipak yo’li janubdan tortib keladi Evropa orqali Afrika va G’arbiy Osiyo, ga Markaziy Osiyo va oxir-oqibat Janubiy Osiyo, u yetguncha Xitoy, Sharqiy Osiyo to’g’ri va Janubi-sharqiy Osiyo.
Ishg’ol qilgani ma’lum bo’lgan birinchi odamlar Markaziy Osiyo edi Eron ko’chmanchilar miloddan avvalgi I ming yillikda hozirgi Qozog’istonning shimoliy o’tloqlaridan kelganlar. So’zga chiqqan bu ko’chmanchilar Eron lahjalari, O’rta Osiyoda joylashib, mintaqa daryolari bo’ylab keng sug’orish tizimini qurishni boshladi. Ayni paytda, kabi shaharlar Buxoro (Buxoro) va Samarqand (Samarqand) hukumat va madaniyat markazlari sifatida paydo bo’la boshladi. Miloddan avvalgi V asrga kelib Baqtriya, So’g’diycha va Toxariya davlatlar mintaqada hukmronlik qildilar. Sifatida Xitoy uni rivojlantira boshladi ipak G’arb bilan savdo, Eron shaharlari bu savdo-sotiqdan foydalanib, savdo markazlariga aylandilar. Transxoxiana viloyatidagi keng shahar va aholi punktlari tarmog’idan foydalanish (Movarannahr mintaqasidan keyin berilgan ism edi Arablar istilosi ) O’zbekistonda va undan sharqda, hozirgi Xitoyda joylashgan Shinjon-Uyg’ur avtonom viloyati, So’g’diy vositachilari ushbu eronlik savdogarlarning eng badavlatiga aylanishdi. Ushbu savdo tufayli Ipak yo’li, Buxoro va Samarqand oxir-oqibat juda boy shaharlarga aylandilar va ba’zida Transxoxiana eng nufuzli va qudratli shaharlardan biri edi Fors tili antik davr viloyatlari. [3] [ to’liq iqtibos kerak ]
Buyuk Aleksandr miloddan avvalgi 328 yilda bu hududni bosib oldi va uni qisqacha uning nazorati ostiga oldi Makedoniya imperiyasi. [3]
Transxoksiananing boyligi shimoldan bosqinlar uchun doimiy magnit edi dashtlar va Xitoydan. So’g’diy davlatlari va boshqa davlatlar o’rtasida Transsoxianada ko’plab mintaqalararo urushlar bo’lib o’tdi va forslar va xitoylar mintaqa uchun doimiy mojaroda edilar. Ayniqsa, xitoyliklar Samoviy otlar qamal qilishgacha boradigan mintaqadan urush qarshi Dayuan, otlarni olish uchun miloddan avvalgi 104 yilda Farg’ona vodiysida shaharlashgan tsivilizatsiya.
Ammo o’sha asrlarda mintaqa intellektual hayot va dinning muhim markazi bo’lgan. Masihdan keyingi birinchi asrlarga qadar mintaqada hukmron din mavjud edi Zardushtiylik, lekin Buddizm, Manixeizm va Nasroniylik ko’plab izdoshlarni ham jalb qildi. [3]
Kengayish ostida Muhammad, 622-632 / hijriy. 1-11
Davomida kengayish Rashidun xalifaligi, 632-661 / hijriy. 11-40
Davomida kengayish Umaviy Xalifalik, 661-750 / hijriy. 40-129Ilk islom davri
The Markaziy Osiyoni bosib olish Muslim tomonidan Arablar milodiy sakkizinchi asrda qurib bitkazilib, mintaqaga hukmronlik qilishda davom etayotgan yangi dinni olib keldi. Arablar birinchi marta VII asrning o’rtalarida Forsni bosib olish paytida vaqti-vaqti bilan bosqin qilish orqali Transxoksianaga bostirib kirdilar. Arablar istilosi haqidagi mavjud manbalar shuni ko’rsatadiki, So’g’diylar va O’rta Osiyoning boshqa Eron xalqlari ichki bo’linishlar va kuchli mahalliy rahbarlarning etishmasligi sababli o’z erlarini arablarga qarshi himoya qila olmadilar. Boshqa tomondan, arablarni porloq general boshqargan, Qutayba ibn Muslim, shuningdek, tarqalish istagi bilan yuqori darajada rag’batlantirildi ularning yangi e’tiqodi (rasmiy boshlanishi milodiy 622 yilda bo’lgan). Ushbu omillar tufayli Transxoxiana aholisi osongina bo’ysundirildi. Arablar olib kelgan yangi din asta-sekin mintaqaga tarqaldi. Arablar kelguniga qadar ba’zi jihatlari bilan allaqachon fors ta’siridan ko’chirilgan mahalliy diniy identifikatorlar keyingi asrlarda yanada ko’chirildi. Shunga qaramay, O’rta Osiyoning islomiy mintaqa sifatida taqdiri arablarning Xitoy qo’shinlari ustidan 750 yilda g’alaba qozonishi bilan mustahkam o’rnatildi. jang da Talas daryosi. [4] [ to’liq iqtibos kerak ] Qisqa arablar hukmronligiga qaramay, Markaziy Osiyo yangi dinni qabul qilganidan keyin asrlar davomida madaniyat va savdo-sotiqning muhim markazi bo’lib qolgan holda Eronga xos xususiyatlarini saqlab qoldi. Transxoxiana turli xil fors sulolalari davrida bo’lgani kabi mintaqaviy ishlarda ham muhim siyosiy o’yinchi bo’lib qolaverdi. Aslida Abbosiylar xalifaligi 750 yildan boshlab besh asr davomida arab dunyosini boshqargan, asosan, o’sha davrdagi hukmronlarga qarshi kurashda Markaziy Osiyo tarafdorlarining yordami tufayli tashkil etilgan. Umaviy xalifaligi. [4] VIII-IX asrlarda Abbosiylar xalifaligi avj olgan davrda O’rta Osiyo va Transsoxiana chinakam oltin davrni boshdan kechirdi. Buxoro musulmon dunyosidagi ilm-fan, madaniyat va san’atning etakchi markazlaridan biriga aylandi. Bag’dod, Qohira va Kordoba. Islom madaniyati tarixidagi eng buyuk tarixchilar, olimlar va geograflarning bir qismi mintaqaning mahalliy aholisi bo’lgan. [4] Abbosiylar xalifaligi zaiflasha boshlagach va mahalliy islomiy Eron davlatlari Eron va O’rta Osiyo hukmdorlari sifatida paydo bo’lganda, Fors tili mintaqada adabiyot va hukumat tili sifatida o’zining asosiy rolini davom ettirdi. Eronning sharqiy qismi va Transaksoniyaning hukmdorlari forslar edi. Ostida Somoniylar va Buyidlar, Transxoksiananing boy fors-islom madaniyati rivojlanib boraverdi. [4]
Transsoxianani turklashtirish
IX asrda shimoliy dashtlardan ko’chmanchilar oqimining davom etishi O’rta Osiyoga odamlarning yangi guruhini olib keldi. Bu odamlar Turklar cho’zilgan katta o’tloqlarda yashagan Mo’g’uliston uchun Kaspiy dengizi. Somoniylar sulolasiga asosan qul askarlari sifatida kiritilgan ushbu turklar mintaqaning barcha davlatlari, shu jumladan Abbosiylar armiyasi qo’shinlarida xizmat qilishgan. X asr oxirida, Somoniylar boshqaruvni yo’qotishni boshlaganlaridek Transsoxiana (Movarannahr) va Eronning shimoli-sharqida ushbu askarlarning ba’zilari mintaqa hukumatida hokimiyat tepalariga kelishdi va oxir-oqibat o’z davlatlarini barpo etishdi Forsiylashgan. Mintaqada turkiy hukmron guruh paydo bo’lishi bilan boshqa turkiy qabilalar Transxoxianaga ko’chishni boshladilar. [5] [ to’liq iqtibos kerak ] Mintaqadagi turkiy davlatlarning birinchisi fors edi G’aznaviylar imperiyasi, X asrning so’nggi yillarida tashkil etilgan. Janubida Somoniylar domenlarini egallagan G’aznaviylar davlati Amudaryo, sharqiy Eron, O’rta Osiyoning katta maydonlarini egallashga qodir edi, Afg’oniston va Pokiston hukmronligi davrida Sulton Mahmud. G’aznaviylar turklar tomonidan yaqindan kuzatilgan Qoraxoniylar Milodiy 999 yilda Somoniylar poytaxti Buxoroni egallab olgan va keyingi ikki asr davomida Transxoksianani boshqargan. Samarqand G’arbiy Qoraxoniylar davlatining poytaxtiga aylandi. [6] Ammo G’aznaning hukmronligi qisqartirildi Saljuqiylar G’aznaviylar hududini zabt etib, o’zlarini mintaqaning g’arbiy qismiga olib borishdi Xorazm (shuningdek, Xorazm va Xorazm yozilgan). [5] Saljuqiylar Qoraxoniylarni ham mag’lubiyatga uchratdilar, ammo o’z hududlarini to’liq qo’shib olmadilar. Buning o’rniga ular Qoraxoniylarni vassal davlatga aylantirdilar. [7] The Saljuqiylar dan keng maydonda hukmronlik qildi Kichik Osiyo, Eron, Iroq va ularning ayrim qismlari Kavkaz, XI asrda Afg’onistonda, Transsokiananing g’arbiy qismlariga. Keyin Saljuqiylar imperiyasi turli xil mahalliy turk va eron hukmdorlari tomonidan boshqariladigan davlatlarga bo’linib ketdi. Biroq, mintaqaning madaniyati va intellektual hayoti bunday siyosiy o’zgarishlarga ta’sir qilmasdan davom etdi. Ushbu davrda shimoldan kelgan turkiy qabilalar mintaqaga ko’chib yurishni davom ettirdilar. [5] Biroq Saljuqiylar saltanati saljuqiylarning kuchi pasayib ketdi Ahmed Sanjar tomonidan mag’lub bo’ldi Qora-kitanlar da Qatvon jangi 1141 yilda. XII asrning oxirida Orol dengizining janubidagi mintaqa bo’lgan Xorazmning turkiy rahbari Xorazm, Transaksiana va Eronni o’z hukmronligi ostida birlashtirdi. Xorazm hukmronligi ostida shah Qutbeddin Muhammad va uning o’g’li, Muhammad II, Transsoxiana obod va boy bo’lishni davom ettirib, mintaqaning fors-islomiy o’ziga xosligini saqlab qoldi. Biroq, shimoldan ko’chmanchilarning yangi bosqini tez orada bu vaziyatni o’zgartirdi. Bu safar bosqinchi edi Chingizxon u bilan Mo’g’ul qo’shinlar. [5]
Mo’g’ul davri
The Mo’g’ullar, ostida Chingizxon (rasmda), XIII asr boshlarida Markaziy Osiyoni bosib oldi.
Mo’g’ullarning Markaziy Osiyoga bostirib kirishi mintaqa tarixidagi burilish nuqtalaridan biridir. Mo’g’ullar bunday doimiy ta’sirga ega edilar, chunki ular har qanday O’rta Osiyo davlatining qonuniy hukmdori faqat Chingizxonning qon nasli bo’lishi mumkin degan an’anani o’rnatdilar. [8] [ to’liq iqtibos kerak ] The O’rta Osiyoni mo’g’ullar istilosi 1219 yildan 1225 yilgacha bo’lgan davr Movarannahr aholisini ulgurji o’zgarishiga olib keldi. Istilo mintaqaning ayrim qismlarida turklash jarayonini tezlashtirdi, chunki Chingizxonning qo’shinlari mo’g’ullar tomonidan boshqarilgan bo’lsa-da, ular asosan mo’g’ullar qo’shinlariga qo’shilgan turk qabilalaridan iborat bo’lib, qabilalar mo’g’ullarda uchragan. “janubga siljitish. Ushbu qo’shinlar Movarannahrga joylashganda, ular qochib ketmagan mahalliy aholi bilan aralashdilar. Mo’g’ullar istilosining yana bir ta’siri, askarlarning Buxoro kabi shaharlar va Xorazm kabi mintaqalarga etkazgan katta zararidir. Boy davlatning etakchi viloyati sifatida Xorazmga ayniqsa jiddiy munosabatda bo’lishgan. The sug’orish mintaqadagi tarmoqlar katta zarar ko’rdi, ular bir necha avlodlar davomida tiklanmadi. [8] Eroniyzabon aholining ko’pi quvg’inlardan qochish uchun janubga qochishga majbur bo’ldilar.
Mo’g’ullar va temuriylarning hukmronligi
1227 yilda Chingizxon vafotidan so’ng uning imperiyasi to’rt o’g’li va uning oila a’zolari o’rtasida bo’linib ketdi. Jiddiy parchalanish potentsialiga qaramay, Mo’g’ul qonuni ning Mo’g’ul imperiyasi yana bir necha avlodlar uchun tartibli vorislikni saqlab qoldi va Movarannahrning katta qismini boshqarish to’g’ridan-to’g’ri avlodlari qo’lida qoldi. Chag’atay, Chingizning ikkinchi o’g’li. Chag’atoy o’lkalarida tartibli vorislik, farovonlik va ichki tinchlik hukm surdi va umuman Mo’g’ul imperiyasi mustahkam va birdam bo’lib qoldi. [9] [ to’liq iqtibos kerak ] Ammo, Xrizm qismi edi Oltin O’rda.
Temur bayrami Samarqand
XIV asrning boshlarida, ammo imperiya uning tarkibiga kira boshlagach, turli qabilaviy guruhlarning knyazlari ta’sir o’tkazish uchun raqobatlashayotgani sababli Chag’atay hududi ham buzildi. Bitta qabila boshlig’i, Temur (Tamerlan), ushbu kurashlardan 1380-yillarda Movarannahrda hukmron kuch sifatida paydo bo’ldi. Garchi u Chingiz avlodlari bo’lmagan bo’lsa-da, Temur Movarannahrning amaldagi hukmdori bo’ldi va butun g’arbiy Markaziy Osiyo, Eron, Kichik Osiyo va janubdagi dasht mintaqasini bosib oldi. Orol dengizi. Shuningdek, u 1405 yilda Xitoyga bostirib kirishi paytida o’lishdan oldin Rossiyani bosib oldi. [9] Temur Movarannahrning so’nggi gullashiga o’z poytaxti Samarqandda, u bosib olgan erlardan ko’plab hunarmandlar va olimlarni to’plash orqali kirishdi. Bunday odamlarni qo’llab-quvvatlash orqali Temur o’z imperiyasini juda boy fors-islom madaniyati bilan to’ldirdi. Temur va uning bevosita avlodlari davrida Samarqand va boshqa aholi punktlarida diniy va saroy qurilishlarining keng ko’lami amalga oshirildi. Temur olimlar va rassomlarga ham homiylik qildi; uning nabirasi Ulug’ begim dunyodagi birinchi buyuk astronomlardan biri edi. Aynan Temuriylar sulolasi davrida turkiy Chag’atay lahjasi, bo’ldi a adabiy til Movarannahrda o’z-o’zidan, garchi temuriylar tabiatan fors bo’lgan. Eng buyuk Chag’atayd yozuvchisi, Ali Shir Navoiy, shahrida faol bo’lgan Hirot, hozir Afg’onistonning shimoli-g’arbiy qismida, XV asrning ikkinchi yarmida. [9] Temuriylar davlati Temur vafotidan so’ng tezda ikki yarimga bo’lindi. Temuriylarning surunkali ichki urushi e’tiborni tortdi O’zbek Orol dengizining shimolida yashovchi ko’chmanchi qabilalar. 1501 yilda o’zbeklar Movarannahrga ulgurji bosqini boshladilar. [9]
O’zbek davri
1510 yilga kelib o’zbeklar O’rta Osiyoni, shu jumladan hozirgi O’zbekiston hududini bosib olishni yakunladilar. Ular tashkil etgan davlatlardan eng qudratlisi, Buxoro xonligi, markazi Buxoro shahrida joylashgan. Xonlik Movarannahrni, xususan viloyatini nazorat qilib turardi Toshkent, Farg’ona vodiysi sharqda va shimoliy Afg’oniston. Ikkinchi o’zbek davlati Xiva xonligi vohasida tashkil etilgan Xorazm 1512 yilda Amudaryo og’zida. Buxoro xonligiga dastlab baquvvat rahbarlik qilgan Shayboniylar sulolasi. Shayboniylar Eronga qarshi kurash olib bordilar Safaviylar sulolasi, hozirgi Eronning boy sharqiy hududi uchun. Eron bilan kurashning diniy tomoni ham bor edi, chunki o’zbeklar Sunniy Musulmonlar va Eron edi Shia. [10] [ to’liq iqtibos kerak ] XVI asrning oxirlarida o’zbeklar Buxoro va Xorazm davlatlari o’zaro va forslarga qarshi cheksiz urushlari va hokimiyatdagi xonlar va ularning merosxo’rlari o’rtasida taxt uchun kuchli raqobat tufayli zaiflasha boshladilar. XVII asrning boshlarida Shayboniylar sulolasi o’rniga Janid sulolasi. [10] Bu davrda o’zbek xonliklarining kuchsizlanishiga sabab bo’lgan yana bir omil bu mintaqa orqali olib o’tilayotgan savdo-sotiqning umuman pasayishi edi. Ushbu o’zgarish avvalgi asrda Ipak yo’lini chetlab o’tib, Evropadan Hindiston va Xitoyga okean savdosi yo’llari tashkil etilganda boshlangan edi. Evropada hukmron bo’lgan okean transporti kengayib, ba’zi savdo markazlari vayron bo’lganligi sababli, Buxoro kabi shaharlar, Marv, va Buxoro xonligida Samarqand va Xiva va Urganch (Urganch) Xorazmda tobora pasayib bora boshladi. [10] O’zbeklarning Eron bilan kurashi Markaziy Osiyoning qolgan Islom olamidan madaniy jihatdan ajralib turishiga ham olib keldi. Ushbu muammolarga qo’shimcha ravishda shimoliy dashtdagi ko’chmanchilar bilan kurash davom etdi. XVII-XVIII asrlarda, Qozoq ko’chmanchilar va mo’g’ullar doimo o’zbek xonliklariga hujum qilib, keng ko’lamli zarar va buzilishlarni keltirib chiqardilar. XVIII asr boshlarida Buxoro xonligi serhosil Farg’ona viloyatidan ayrildi va a yangi o’zbek xonligi yilda tashkil topgan Quqon. [10]
Ruslarning kelishi
Keyingi davr zaiflik va buzilish davri bo’lib, Erondan va shimoldan doimiy bosqinlar uyushtirildi. Ushbu davrda yangi guruh Ruslar, Markaziy Osiyo sahnasida paydo bo’la boshladi. Rus savdogarlari hozirgi o’tloqlarga tarqalishni boshlaganlar Qozog’iston, ular Toshkentdagi va ma’lum darajada Xivadagi hamkasblari bilan mustahkam savdo aloqalarini o’rnatdilar. Ruslar uchun bu savdo avvalgi transkontinental savdoni o’rnini bosadigan darajada boy bo’lmagan, ammo bu ruslarni Markaziy Osiyo imkoniyatlaridan xabardor qilgan. Rossiyaning e’tiborini tobora ko’payib borayotgan rus qullarini Markaziy Osiyoliklarga qozoq va Turkman qabilalar. Chegaradagi viloyatlarda ko’chmanchilar tomonidan o’g’irlangan ruslar va qirg’oqlarda halok bo’lgan rus dengizchilari Kaspiy dengizi odatda Buxoro yoki Xivaning qul bozorlarida tugaydi. XVIII asrdan boshlab bu holat Rossiyaning O’rta Osiyo xonliklariga nisbatan dushmanligini kuchaytirdi. [11] [ to’liq iqtibos kerak ] Ayni paytda, XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida yangi sulolalar xonliklarni tiklanish davriga olib bordi. Bu sulolalar edi Qongratlar Xivada Mangxitlar Buxoroda va Minalar Quqonda. Ushbu yangi sulolalar doimiy qo’shinlari va yangi sug’orish inshootlari bilan markazlashgan davlatlarni tashkil etishdi. Biroq, ularning ko’tarilishi Kazaxk dashtlarida Rossiya ta’sirining ko’tarilishi va tashkil topishi bilan bir vaqtga to’g’ri keldi Hindistonda Angliya hukmronligi. O’n to’qqizinchi asrning boshlariga kelib, mintaqa “Ajoyib o’yin “, Ikkinchi kuchning Markaziy Osiyoda hokimiyatni qo’lga kiritishiga yo’l qo’ymaslik uchun bir qator siyosiy manevralar. Markaziy Osiyo kuchlari, o’zaro istilo urushlarini olib borishda davom etib, Evropa kuchlari o’rtasidagi bu siyosiy mojaroga ozgina e’tibor berishdi. [11]
O’zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi
“O‘zbekiston tarixi” jurnali O’zbekiston Matbuot va axborot agentligi tomonidan ro’yxatga olingan. Guvohnoma № 0051. Bir yilda 4 marta chop etiladi.
Jurnalning ixtisoslashuvi: ilmiy-amaliy;
Nashrning tili: maqolalar o’zbek, rus va ingliz tillarida chop etiladi;
Hajmi: 5,5 nashr tobog’ida – 100 sahifada.
Tarqatiladigan hududi: Jahon ilmiy markazlari, Markaziy Osiyo Respublikalari, O’zbekiston Respublikasi viloyatlari.
Jurnalda:
– O’zbekiston tarixi bo’yicha tadqiqotlarning eng yangi natijalarini mujassamlashtirgan, jahon tarix fani nazariyasi va metodologiyasiga asoslangan maqolalar chop etiladi.
– tarix va yondosh gumanitar fanlarda erishilgan eng yangi ilmiy natijalar, kashfiyotlar haqida axborot beriladi;
– jahon tarixi va tarixshunosligi fanida kechayotgan jarayonlarni yorituvchi maqolalarni chop etiladi;
– tarixiy ta’lim rivoji masalasiga bag’ishlangan maqolalar chop etiladi;
– tarix fani sohasidagi ilmiy anjumanlar, uchrashuvlar, yangiliklardan ilmiy jamoatchilikni muntazam xabardor qilib boriladi.
Moddiy ta’minoti – Respublikadagi obuna va Tarix instituti mablag’idan amalga oshiriladi.
Alimova Dilorom Agzamovna
Tarix fanlari doktori, professor
O‘zR FA Tarix instituti “Tarix shunoslik va manbashunoslik” bo‘limi mudiri
e-mail: Rachbar_D@yandex.ru
Ma’lumoti: Toshkent Davlat Universiteti (ToshDU) tarix fakulteti (1971 g.)
Ilmiy darajasi: Tarix fanlari doktori (1991 g.), professor (2002)
Ilmiy qiziqishlari:
Markaziy Osiyoda xotin-qizlar masalasi tarixi va tarixshunosligi;
Markaziy Osiyoda milliy harakati tarixi va tarixshunosligi;
Markaziy Osiyoda madaniyat tarixi va tarixshunosligi;
Markaziy Osiyoda Islom tarixi va tarix shunosligi;
Tarix fani metodologiyasi.
Manzil:
100080, O’zbekiston Toshkent, Shahrisabz 5-tor ko’chasi
Telefon:
E-mail:
Maqolalarni qabul qilish qoidalari
“O’zbekiston tarixi” jurnalining bir yilda 4 ta soni chop etiladi. O’zbekistonning eng qadimgi davridan to bugungacha bo’lgan tarixining eng dolzarb muammolari bo’yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqot natijalari, tarix fanining nazariy- metodologik masalalariga oid maqolalar, shuningdek, tarixiy manbalar va ularning talqini, ilmiy hayot yangiliklari e’lon qilinadi.
Jurnalda chop etish uchun taqdim qilinayotgan maqola mavzusi dolzarb, ilmiy ahamiyatga ega bo’lishi kerak. Maqoladan ko’zlangan maqsad va chuqur ilmiy tahlil natijasida erishilgan xulosalar aniq, ravshan ifodalanishi lozim.
Jurnalga o’zbek tilida taqdim qilinadigan maqolaning o’zbek, ingliz va rustilida; rus tilida taqdim qilingan maqolaning rus, o’zbek va ingliz tillaridagi qisqacha annotatsiyasi (40-45 so’zdan iborat), maqola tilida 15 ta kalit so’zlar bo’lishi kerak.
Qabul qilingan maqolalar tahririyat a’zolari hamda yetakchi mutaxassislarga taqrizga beriladi va tahrirhay’ati ilmiy muhokamasidan so’ng nashrga tavsiya qilinadi.
“Yoshtadqiqotchi minbari” rukniga taqdim qilinayotgan aspirant va yosh tadqiqotchilarning maqolasiga ilmiy rahbarining taqrizi va tavsiyasi zarur.
Maqolaga tarix fanining ma’lum sohasi bo’yicha mutaxassis taqrizi bo’lishi shart.
“O’zbekiston tarixi” jurnalida chop etish uchun taqdim qilinayotgan maqolalar quyidagi talablarga mos kelishi kerak:
- maqola hajmi 12-14 sahifadan oshmasligi, 2 nusxada, «Times New Roman» shriftida, sarlavhasi 14 keglda, tekst 14 keglda, 1,5 intervalda bo’lishi, qog’ozning barcha tomonidan 2 sm. dan qoldirilishi kerak. Elektron versiyasi ham taqdim etilishi zarur.
- Snoskalar har bir sahifa oxirida ketma-ketlikda quyidagicha: muallif (FIO), maqola nomi, manbasi (kitob, jurnal), nashr joyi, chop etilgan vaqti, sahifasi.
- Muallif to’g’risida quyidagi ma’lumotlar ilova qilinadi: familiyasi, ismi, otasining ismi, ish joyi, ilmiy darajasi va unvoni, ish va uy manzili, telefoni.
Maqola qo’lyozmasi qaytarib berilmaydi.