Odam va uning salomatligi 8 sinf pdf

8. Solixo’jaеv S.S., Iskandarova Sh.T., Do’stjanov B.D. Umimiy gigiyеna. Toshkеnt, 2003 y.

Аллоҳнинг гўзал исмлари. Аллоҳ

“Аъроф” сурасининг 180-оятида: «Аллоҳнинг гўзал исмлари бор, улар билан дуо қилинглар», дейилган.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аллоҳ таолонинг тўқсон тўққизта – бир кам юзта исми бор. Ким уларни санаса, жаннатга киради. Аллоҳ тоқдир ва тоқни яхши кўрур», дедилар.

Бу ҳадисни Имом Бухорий ва Имом Муслим ривоят қилишган. Имом Термизий ва бошқа муҳаддислар ҳадиснинг давомида Аллоҳ таолонинг исмларини келтиришган:

1) Аллоҳ. 2) ар-Раҳмон. 3) ар-Раҳийм. 4) ал-Малик. 5) ал-Қуддус. 6) ас-Салом. 7) ал-Мўмин. 8) ал-Муҳаймин. 9) ал-Азиз. 10) ал-Жаббор. 11) ал-Мутакаббир. 12) ал-Холиқ. 13) ал-Бориъ. 14) ал-Мусаввир. 15) ал-Ғаффор. 16) ал-Қаҳҳор. 17) ал-Ваҳҳоб. 18) ар-Раззоқ. 19) ал-Фаттоҳ. 20) ал-Алийм. 21) ал-Қобиз. 22) ал-Босит. 23) ал-Хофиз. 24) ар-Рофеъ. 25) ал-Муъизз. 26) ал-Музилл. 27) ас-Самийъ. 28) ал-Басийр. 29) ал-Ҳакам. 30) ал-Адл. 31) ал-Латийф. 32) ал-Хабийр. 33) ал-Ҳалийм. 34) ал-Азийм. 35) ал-Ғафур. 36) аш-Шакур. 37) ал-Алий. 38) ал-Кабийр. 39) ал-Ҳафийз. 40) ал-Муқийт. 41) ал-Ҳасийб. 42) ал-Жалийл. 43) ал-Карийм. 44) ар-Рақийб. 45) ал-Мужийб. 46) ал-Восеъ. 47) ал-Ҳакийм. 48) ал-Вадуд. 49) ал-Мажийд. 50) ал-Боъис. 51) аш-Шаҳийд. 52) ал-Ҳақ. 53) ал-Вакийл. 54) ал-Қавий. 55) ал-Матийн. 56) ал-Валий. 57) ал-Ҳамийд. 58)ал-Муҳсий. 59) ал-Мубдиъ. 60) ал-Муъийд. 61) ал-Муҳйи. 62) ал-Мумийт. 63) ал-Ҳайй. 64) ал-Қаййум. 65) ал-Вожид. 66) ал-Можид. 67) ал-Воҳид. 68) ас-Сомад. 69) ал-Қодир. 70) ал-Муқтадир. 71) ал-Муқаддим. 72) ал-Муаххир. 73) ал-Аввал. 74) ал-Охир. 75) аз-Зоҳир. 76) ал-Ботин. 77) ал-Волий. 78) ал-Мутаъолий. 79) ал-Барр. 80) ат-Таввоб. 81) ал-Мунтақим. 82) ал-Афувв. 83) ар-Ра`уф. 84) ал-Моликул мулк. 85) Зул жалоли вал икром. 86) ал-Муқсит. 87) ал-Жомеъ. 88) ал-Ғаний. 89) ал-Муғний. 90) ал-Монеъ. 91) аз-Зорр. 92) ан-Нофеъ. 93) ан-Нур. 94) ал-Ҳодий. 95) ал-Бадийъ. 96) ал-Боқий. 97) ал-Ворис. 98) ар-Рашийд. 99) ас-Сабур.

Аллоҳ таолонинг исмларидан биринчиси:

1. Аллоҳ

Аллоҳ лафзи «алаҳа» феълидан олинган «илоҳ» масдарига мансуб бўлиб, маъбуд – ибодат қилинган Зот маъносини англатади. «Илоҳ» сўзига алиф ва лом ҳарфлари киритилиб, «ал-илоҳу» ҳосил бўлган. Сўнгра ҳамза ҳарфининг ҳаракати таъриф «лам» ҳарфига нақл қилиниб, бир жинслик икки ҳарф идғом қилинган ва «Аллоҳ» лафзи ҳосил бўлган. «Аллоҳ» лафзи яккаю ягона ҳақ маъбудга исм бўлиб қолган. Бу исм У Зотдан бошқага ишлатилмаган. Маълумки, асмои ҳуснанинг барчаси Аллоҳнинг сифатларига далолат қилади, аммо биргина Аллоҳ лафзи Унинг Зотига далолат қилади ва шу тариқа У Зотнинг барча исмларини ифода қилаверади. Масалан, «Ё Аллоҳ» десангиз, «Ё Роҳим, ё Роҳман, ё Ғаний, ё Қовий, ё Қодир, ё Латиф» деган маъноларга далолат қилаверади. «Аллоҳ» сўзи Буюк Зот учун исм бўлиб, Аллоҳнинг барча исмлари ана шу Аллоҳ калимасида жамлангандир.

«Лаа илааҳа иллаллоҳ» калимаси тавҳид, Ислом, иймон ва эҳсон маъноларининг барчасини ўзида жамлаган калимадир. Бу калима Исломнинг шиоридир. Зеро, диннинг пойдевори ушбу калималар устига бино қилингандир. Барча пайғамбар алайҳиссаломларнинг рисолати ҳам, асмои ҳуснанинг барчаси ҳам ушбу калимада жамланган.

Ушбу калимада маърифат ва тавҳидга ишора бордир. Маълумки, илмнинг ниҳояси тавҳид, амалнинг ниҳояси эса тақводир. Аллоҳни якка деб билиб, У Зотга тақво қилсанг, барча ишнинг тизгинини ушлаган бўласан.

Зикрларнинг энг афзали ҳам «Лаа илааҳа иллаллоҳ» калимасидир.

Доктор Муҳаммад Ротиб Наблусийнинг “Аллоҳнинг гўзал исмлари” номли асари асосида Анвар Аҳмад таржимаси

Odam va uning salomatligi 8 sinf pdf

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.

Аллоҳнинг борлигига ишонган одам У зотни яхши таниши ҳам керак. Ақоид илми истилоҳи билан айтганда маърифат ҳосил қилиши лозим. Бу маърифат эса Аллоҳ таолонинг гўзал исмлари ва У зотнинг сифатларини билиш ила ҳосил бўлади.

Аллоҳ таоло: «Аллоҳнинг гўзал исмлари бордир. Бас, Унга ўша (исм)лар ила дуо қилинг», деган (Аъроф: 180-оят).
Аллоҳнинг барча исмлари гўзалдир. Мўмин-мусулмон банда Аллоҳга дуо қилганида, ўша гўзал исмлар ила дуо қилмоғи лозим.
Аллоҳ таоло яна: «У Аллоҳ Холиқ, Бариъ, Мусаввирдур. Барча гўзал исмлар Уникидир. Осмонлару ердаги барча нарсалар Уни поклаб ёд этадилар. Яна У Азиз ва Ҳакимдир», деган (Ҳашр:24).
«Ҳашр» сурасининг бу сўнгги оятида Аллоҳнинг бир неча гўзал исмлари ҳақида сўз боряпти. Хусусан:
Холиқ – яратувчи.
Бариъ – йўқдан бор қилувчи.
Мусаввир – махлуқотларнинг сувратини шакллантирувчи.
Дунёдаги барча чиройли исмлар Аллоҳникидир.
Имом Аҳмад ибн Ҳанбал Маъқал ибн Ясардан ривоят қилган ҳадисда Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом:
«Кимки тонг чоғида уч марта «Аъузу биллаҳис-самийъул алийм минаш шайтонир рожийм» деса ва «Ҳашр» сурасининг уч оятини ўқиса, Аллоҳ таоло саловат айтадиган етмиш минг фариштани унга вакил қилиб қўяди. Агар ўша куни вафот этса, шаҳид кетади. Кимки кеч кирганда ўқиса, худди ўша мартабага эришади», деб марҳамат қилганлар.
Ушбу ҳадиси шарифда зикр этилган «Ҳашр» сурасининг уч ояти юқоридаги ояти карима ва сурада ундан олдинги икки оятдир. Келинг, ўша икки оятнинг маънолари ва уларнинг тафсирини ҳам ўрганайлик: «У Аллоҳ, Ундан ўзга илоҳ йўқ зотдир. У ғойибни ҳам ошкорни ҳам билувчидир. У меҳрибон ва раҳмлидир» (Ҳашр: 22 – оят).
Ушбу оятдан маълум бўладики, эътиқод ва ибодат фақат ягона Аллоҳнинг Ўзига бўлмоғи керак. Барча қалблар фақат Унгагина талпиниши лозим. Аллоҳ таоло шундоқ зотки, сиз билан биз билган ва билмаган барча нарсаларни билади. Осмонлару ерда Аллоҳ билмаган нарса йўқ, демак, Унга ибодат қилиш керак.

«У Аллоҳ, Ундан ўзга илоҳ йўқ зотдир. У – Малик, У – Қуддус, У – Салом, У – Мўмин, У – Муҳаймин, У – Азиз, У – Жаббор, У – Мутакаббирдир. Аллоҳ Унга ширк келтиришаётган нарсалардан пок» (Ҳашр: 23-оят).
Аввалги оят каби бу ояти карима ҳам Аллоҳ ваҳдониятининг исботи ила бошланган ва унинг бир неча исмларини эслатмоқда, жумладан:
Малик – ҳақиқий эгадир, Ундан ўзга эга йўқ. Шунинг учун бандалар фақат Унга қул бўладилар. Ҳеч вақтда бир қулга икки хўжа бўлмайди. Шунинг учун инсонлар ўзларига ўхшаган инсонларга эмас, балки ягона яратганга, ҳақиқий эгага қул бўлишлари лозим.
Қуддус – барча айблардан ҳоли, нолойиқ сифатлардан пок. Мутлақ муқаддаслик ва мутлақ поклик Аллоҳнинг Ўзигагина хосдир.
Салом – нуқсонлардан саломат, шунингдек, тинчлик-хотиржамлик ва роҳат берувчи зот. Аллоҳ «Салом» сифати ила бандаларга тинчлик, омонлик, хотиржамлик ато қилади.
Мўмин – иймон ва омонликни берувчи.
Муҳаймин – ҳамма нарсани қамраб олувчи, яъни, Аллоҳ бандаларнинг барча ҳолатларига гувоҳ бўлиб туради, Ундан ҳеч нарса махфий қолмайди.
Азиз – барчанинг устидан ғолиб.
Жаббор – олий қадар, улуғ, Унинг олдида ўзгалар ўзини хор тутади.
Мутакаббир – кибрёси ва улуғлиги муболағали зот.
Ушбу баркамоллик сифатларига эга бўлган айбсиз зот мушрикларнинг Унга ширк келтиришидан ҳам покдир.
Аллоҳ таоло «Тоҳо» сурасида: «Аллоҳ–Ундан бошқа ибодатга сазовор илоҳ йўқ зотдир. Гўзал исмлар Уникидир», деган (8-оят).
Яъни, Аллоҳ таоло Ўзининг борлигида, моликлигида, илмида ва ҳамма нарсани Ўз тасарруфида тутишида ягонадир. Унинг исмлари фақат ва фақат гўзалдир. Гўзал исмларнинг барчаси танҳо Унга хосдир.
Аллоҳ таоло «Исро» сурасида: «Аллоҳга дуо қилинглар, Раҳмонга дуо қилинглар, қайсисига дуо қилсангиз ҳам, бари бир. Гўзал исмлар Уникидир», деган (110-оят).
Ривоятларда келишича, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бир куни: «Ё, Аллоҳ! Ё, Раҳмон!» деб дуо қилаётганларини мушриклар эшитиб қолиб, дарҳол: «Муҳаммад якка худоликка чақирар эди, ўзи бўлса иккита худога дуо қилмоқда», деб гап тарқатишибди.
Уларнинг бу жоҳилона тушунчаси ва тасарруфи жавобига ушбу оят тушган экан. Бу оятда мазкур нотўғри тушунча ва тасарруф тўғриланмоқда.
«Аллоҳга дуо қилинглар, Раҳмонга дуо қилинглар, қайсисига дуо қилсангиз ҳам, барибир».
«Аллоҳ», «Раҳмон» исмлари икки хил бўлгани билан зот бир. Исм кўпайса, зот ҳам кўпайиб қолмайди.
«Гўзал исмлар Уникидир», деб айт».
Дунёдаги энг гўзал исмлар Аллоҳникидир. Шундан тўқсон тўққизтаси Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бир ҳадисларида келган.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Аллоҳнинг тўқсон тўққизта исми бор. Ким уларни ёд олса, жаннатга киради. Албатта, Аллоҳ тоқдир ва тоқни яхши кўради», дедилар». Икки шайх ва Термизий ривоят қилган.
Аллоҳ тоқ бўлгани ва тоқни яхши кўргани учун ҳам Унинг гўзал исмлари тўқсон тўққизта бўлган. Ким ўша тўқсон тўққиз исмни ёд олса жаннатга киради. Чунки бу гўзал исмларни ёд олган киши Аллоҳ таолонинг гўзал исмларини доимо зикр қилиб юрадиган банда бўлади.
Аммо бу Аллоҳ таолонинг тўқсон тўққиздан бошқа исми йўқ дегани эмас. Албатта, Аллоҳ таолонинг исмлари кўп.
Қўйидаги ҳадиси шарифда Аллоҳ таолонинг гўзал исмлари сифатида машҳур бўлган тўқсон тўққиз исмни зикри келади.
Яна ўша кишидан ривоят қилинади: «Аллоҳнинг тўқсон тўққизта исми бор. Ким уларни тўлиқ билиб олса, жаннатга киради. У Ундан ўзга илоҳу маъбуд йўқ Аллоҳдир. Раҳмон, Роҳийм, Малик, Қуддус, Салом, Мўмин, Муҳаймин, Азиз, Жаббор, Мутакаббир, Холиқ, Бариъ, Мусаввир, Ғаффор, Қаҳҳор, Ваҳҳоб, Раззоқ, Фаттоҳ, Алийм, Қобиз, Босит, Хофиз, Рофеъ, Муъизз, Музилл, Самийъ, Басийр, Ҳакам, Адл, Латийф, Хабийр, Ҳалийм, Азийм, Ғафур, Шакур, Алий, Кабийр, Ҳафийз, Муқийт, Ҳасийб, Жалийл, Карийм, Рақийб, Мужийб, Восеъ, Ҳакийм, Вадуд, Мажийд, Боъис, Шаҳийд, Ҳақ, Вакийл, Қавий, Матийн, Валий, Ҳамийд, Муҳсий, Мубдиъ, Муъийд, Муҳъйи, Мумийт, Ҳайй, Қайюм, Вожид, Воҳид, Сомад, Қодир, Муқтадир, Муқаддим, Муаххир, Аввал, Охир, Зоҳир, Ботин, Волий, Мутаолий, Барр, Таввоб, Мунтақим, Афвву, Раъуф, Моликул Мулк, Зул Жалол вал Икром, Муқсит, Жомеъ, Ғаний, Муғний, Монеъ, Зорр, Нофеъ, Нур, Ҳодий, Бадийъ, Боқий, Ворис, Рашийд ва Сабур», дедилар». Термизий, Ибн Ҳиббон ва ал-Ҳоким ривоят қилган.
Энди Аллоҳ таолонинг бу гўзал исмларининг маънолари билан танишиб чиқайлик.
1.Аллоҳ.
Аллоҳ лафзи «алаҳа» феълидан олинган «илоҳ» масдарига мансуб бўлиб маъбуд – ибодат қилинган зот – маъносини англатади. Арабларда «илоҳ»нинг аввалига алиф ва лом ҳарфлари киритилган ва «ал-илоҳу» ҳосил бўлган. Сўнгра ҳамзанинг ҳаракатини ломи таърифга нақл қилинган ва бир жинсдаги икки ҳарфни идғом қилингандан кейин «Аллоҳ» лафзи ҳосил бўлган.
Аллоҳ лафзи яккаю ягона маъбуди ҳаққа исм бўлиб қолган. У зотдан бошқага бу исм ишлатилмаган.
Баъзи уламолар, Аллоҳ исми аъзамдир, деганлар. Бу лафзи жалола ҳақида Ибн Атоуллоҳ Сакандарий каби зотлар алоҳида китоблар ҳам ёзганлар.
2.Раҳмон.
«Раҳмон» – улуғ неъматларни берувчи.
«Раҳмон» сифати фақат Аллоҳга хос бўлиб, барчага–кофирга ҳам, мўминга ҳам меҳрибон ва неъмат берувчи, маъносини англатади. Раҳмон сифатини Аллоҳ таолодан бошқа ҳеч кимга нисбатан ишлатиб бўлмайди.
3.Роҳийм.
«Роҳийм» – латиф неъматларни берувчи.
«Роҳийм» сифати эса хосроқ бўлиб, қиёмат куни фақат мўминларга раҳм қилувчи маъносини англатади ва Аллоҳдан ўзгаларга, жумладан, Пайғамбар алайҳиссаломга нисбатан ҳам ишлатилади.
4. Малик.
«Малик» – барча нарсанинг эгаси.
«Малик» – ҳақиқий эгадир, Ундан ўзга эга йўқ. Шунинг учун бандалар фақат Унга қул бўладилар. Ҳеч вақтда бир қулга икки хўжа бўлмайди. Шунинг учун инсонлар ўзларига ўхшаган инсонларга эмас, балки ягона яратганга, ҳақиқий эга-Маликка қул бўлишлари лозим.
5.Қуддус.
«Қуддус» – барча айблардан ҳоли, нолойиқ сифатлардан пок. Мутлақ муқаддаслик ва мутлақ поклик Аллоҳнинг Ўзигагина хосдир.
6.Салом.
«Салом» – нуқсонлардан саломат, шунингдек, тинчлик-хотиржамлик ва роҳат берувчи зот. Аллоҳ «Салом» сифати ила бандаларга тинчлик, омонлик, хотиржамлик ато қилади.
7.Мўмин.
Мўмин – иймон ва омонликни берувчи.
8.Муҳаймин.
«Муҳаймин» – ҳамма нарсани қамраб олувчи, яъни, Аллоҳ бандаларинг барча ҳолатларига гувоҳ бўлиб туради, Ундан ҳеч нарса махфий қолмайди.
9.Азиз.
Азиз – барчанинг устидан ғолиб. Ундан бирор нарса ғолиб кела олмайди.
10.Жаббор.
Жаббор – олий қадар, улуғ, Унинг олдида ўзгалар ўзини хор тутади.
11.Мутакаббир.
Мутакаббир – кибирёси ва улуғлиги муболағали зот. Унинг олдида бошқалар қул бўлиб турадиган зот.
12.Холиқ.
Холиқ – Асли ва ўхшаши йўқ нарсаларни аниқ бир ўлчовлар билан яратувчи. У зотда махлуқи йўқлигида ҳам Холиқлик маъноси мавжуддир. Аллоҳ махлуқлар вужудга келтирилишидан олдин Холиқ, деган васфга эга эди. У халойиқни халқ қилганидан бошлаб Холиқ исмини олгани йўқ. Холиқ мутлақ вужудга келтирувчидир.
13.Бориъ.
Бориъ – йўқдан пайдо қилувчи, вужудга келтирувчи.
Бориъ тафовутсиз қилиб вужудга келтирувчидир.
14.Мусаввир.
Мусаввир – махлуқотларнинг сувратини шаклланти-рувчи. Ҳар бир нарсага ўзига хос суврат берувчи.
15.Ғаффор.
Кўплаб мағфират қилиб, бандаларнинг айбини Ўз фазли ила уларни итоб қилмасдан кечиб юборувчи.
16.Қаҳҳор.
Барча махлуқотларни қабзасида тутиб, уларни Ўз ҳукмига юритиб ва қудрати ила бўйсундириб турувчи.
17.Ваҳҳоб.
Кўплаб неъматларни беҳисоб берувчи.
18.Раззоқ.
Кўплаб ризқ берувчи. Ризқларни ва уларнинг воситаларини яратувчи. Аллоҳ махлуқотларига ҳеч бир оІирликсиз ва қийинчиликсиз ёки ёрдам сўрамасдан ризқ берувчидир.
19.Фаттоҳ.
Кўплаб нарсаларни очувчи. Ўз раҳмат хазийнасини бандаларига очувчи.
20.Алийм.
Ҳар бир нарсани билувчи. Бўлган ва бўладиган, аввалги ва охирги, зоҳир ва ботин нарсаларнинг барчасини билувчи.
21.Қобиз.
Руҳларни қабз қилувчи – тутувчи. Хоҳлаган кишисининг ризқини қабз қилувчи. Қалбларни қабз қилувчи.
22.Босит.
Руҳларни кенгликка қўйиб юборувчи. Хоҳлаган кишисининг ризқини кенг қилиб қўювчи. Қалбларни кенг қилувчи.
23.Хофиз.
Пасайтирувчи. Мисол учун кофир ва фосиқларнинг мартабасини уларни хору зор қилиб пасайтиради.
24.Рофеъ.
Кўтарувчи. Мисол учун мўмин ва тақводорларнинг мартабасини уларни азизу мукаррам қилиб кўтаради.
25.Муъизз.
Азиз қилувчи. Кимни хоҳласа тўғри йўлга солиб азиз қилади.
26.Музилл.
Хор қилувчи. Кимни хоҳласа эгри йўлга юргани учун хор қилади.
27.Самийъ.
Ҳар бир нарсани эшитувчи.
28.Басийр.
Ҳар бир нарсани кўрувчи.
29.Ҳакам.
Ҳукм қилувчи.
30.Адл.
Мутлақ адолат қилувчи.
31.Латийф.
Ўта лутф кўрсатувчи. Барча нарсаларнинг нозик ва дақиқ жойларигача билувчи.
32.Хабийр.
Ҳамма нарсадан ўта хабардор.
33.Ҳалийм.
Ғазаби қўзимайдиган ва иқоб қилишга шошилмайдиган.
34.Азийм.
Ақл тасаввур қила олмайдиган даражада азаматли ва улуғ.
35.Ғафур.
Кўп мағфират қилувчи.
36.Шакур.
Оз амал учун кўп савоб берувчи.
37.Алий.
Мартабаси олийликда бениҳоя.
38.Кабийр.
Ҳар бир нарсадан катта.
39.Ҳафийз.
Ҳар бир нарсани комил муҳофаза қилувчи.
40.Муқийт.
Барча моддий ва руҳий қутларни яратувчи.
41.Ҳасийб.
Кифоя қилувчи. Қиёмат куни бандаларнинг ҳисобини қилувчи.
42.Жалийл.
Сифатларида улуғликка эга бўлган зот.
43.Карийм.
Биров сўрамаса ҳам, бирор нарсанинг эвазига бўлмаса ҳам нарсаларни кўплаб ато қилувчи. Лутф билан итоб қилувчи. Қарама-қаршиликлардан пок бўлган. Карамли ишлар ва хислатлар соҳиби.
44.Рақийб.
Ҳеч бир заррани ҳам қўймай муроқаба қилиб турувчи.
45.Мужийб.
Дуоларни ижобат қилувчи.
46.Восеъ.
Кенг – ҳамма нарсани кенг илми ила қамраб олган. Барчани кенг раҳмати ила қамраб олган.
47.Ҳакийм.
Ҳар бир нарсани ҳикмат ила қилувчи.
48.Вадуд.
Барчага яхшиликни раво кўрувчи.
49.Мажийд.
Шон – шарафи ва қадри баланд ва чексиз.
50.Боъис.
Юборувчи: халқларга пайғамбарлар юборувчи. Кишиларга ҳиммат юборувчи. Ўликларни қайта тирилтирувчи.
51.Шаҳийд.
Ҳар бир нарсага ҳозиру нозир. Барчага шоҳидлик берувчи.
52.Ҳақ.
Ўзгармас собит зот. Ҳақни юзага чиқарувчи зот.
53.Вакийл.
Барчанинг иши унга топширилган зот.
54.Қавий.
Қувватли зот.
55.Матийн.
Матонатли зот.
56.Валий.
Муҳаббат қилувчи, нусрат берувчи ва халқининг ишини юритувчи зот.
57.Ҳамийд.
Барча мақтовлар ила мақталган зот.
58.Муҳсий.
Барча нарсанинг ҳисобини олган зот.
59.Мубдиъ.
Барча нарсаларни аввал бошдан бор қилган зот.
60.Муъийд.
Йўқ бўлган нарсаларни яна қайтадан бор қилувчи.
61.Муҳъйи.
Тирилтирувчи. У зот ўликларни тирилтирувчидир ва бу исмга уларни тирилтиришдан олдин сазовордир. Уни уларни ўлик бўлганларидан кейин жон киритиб тирик қилганидан кейин тирилтирувчи, деб аталганидек, уларни халқ қилишдан олдин, уларга ҳаёт беришидан олдин ҳам, тирилтирувчи, дейилаверади. Худди, халойиқни халқ қилишидан олдин Холиқ бўлганидек.
Аллоҳ таолога қиёмат куни ўликларни тирилтириши учун, тирилтирувчи номи берилди. Бас, шундан маълум бўлдики, тирилтириш сифати Аллоҳ таоло учун тирилтиришдан олдин ҳам собитдир.
62.Мумийт.
Ўлдиривчи. Барча жонзотларнинг жонини олувчи.
63.Ҳайй.
Тирик. У тирикдир, ўлмас. Яъни, Аллоҳнинг ҳаёти абадийдир, ўлим ила йўқ бўлмас. Шунингдек, Аллоҳнинг ҳаёти азалийдир, олдиндан йўқ бўлган эмас.
Ягона Аллоҳнинг тириклиги Ўзигагина хос алоҳида ҳаёт бўлиб, бандалар ҳаётига ўхшаш бошқа масдардан берилган эмас. Бу ҳаёт азалий ва абадийдир. Бошланиш чегараси ҳам, тугаш чегараси ҳам йўқ. Аллоҳнинг тириклиги ҳеч бир жиҳатдан бандаларнинг ҳаётига ўхшамайди.
64.Қайюм.
Ўз ўзидан қоим бўлган ва бошқаларни қоим қилган зот.
«Қайюм»лик сифатининг маъноси, Аллоҳ таборак ва таолонинг ҳар бир нарса устида турувчи эканлиги ва ҳар бир турувчи нарса Унинг сабабидангина туришидир. Шу билан Аллоҳнинг туриши бошқаникига ўхшамайди ва доимийдир.
65.Вожид.
Топувчи. Хоҳлаган нарсасини топувчи. Бу ишда биров Уни тўса олмайди.
66.Можид.
Мажду шараф соҳиби бўлган зот.
67.Воҳид.
Ягона. Бита. Бўлинмас. У зот ўз зотида ҳам, сифатларида ҳам ва ишларида ҳам бирдир.
68.Сомад.
Сомад сифати кўп маъноларни ўз ичига олади:
– итоат қилинган улуғ–Усиз ҳеч бир иш битмайди.
– ҳеч кимга ҳожати тушмайди, барчанинг ҳожати Унга тушади.
– бутун махлуқот битиб тугаса ҳам, Ўзи доим боқийдир ва ҳоказо.
69.Қодир.
Чексиз қудрат соҳиби. У зот ҳар бир нарсага қодирдир. Ъар бир иш унга осондир.
Аллоҳ таоло азалдан ҳар бир нарсага қодирдир. Агар Аллоҳ азалдан ҳар бир нарсага қодир бўлмаса, қачон ва қандоқ қилиб ҳар бир нарсага қодир бўла олади.
Аҳли сунна ва жамоа эса Аллоҳ ҳар бир нарсага қодирдир. Бунга ҳамма бўлиши мумкин нарсалар киради. Бўлиши мумкин бўлмаган амри маҳол нарсаларга эса ақли бор одамлар аҳамият бермайдилар, дейдилар.
Баъзи бир фитначи одамлар мусулмонларнинг иймонига футур етказиш учун «Аллоҳ ўзи кўтаролмайдиган тошни ҳам ярата оладими?» каби бемаъни саволларни берадилар. Бу каби нарсалар амри маҳолдир ва аҳли иймонлар уларга аҳамият бермасликлари лозим.
70.Муқтадир.
Жуда ҳам қудратли.
71.Муқаддим.
Олдинга сурувчи. У зот хоҳлаган шахс ва нарсани хоҳлаганидан олдинга суради.
72.Муаххир.
Орқага сурувчи. У зот хоҳлаган шахс ва нарсани хоҳлаганидан орқага суради.
73.Аввал.
«Аввал» – У ҳамма нарсадан аввал, яъни, барча мавжудотлар йўқлигида Аллоҳ бор эди. Мавжудотларни «Аввал» сифатига эга бўлган Аллоҳ яратди. Яъни, Аллоҳ вужудга келишининг бошланиши йўқдир.
74.Охир.
«Охир» – У ҳамма нарса йўқ бўлиб кетганда ҳам Ўзи қолади.
75.Зоҳир.
«Зоҳир» – Унинг мавжудлиги ошкор, очиқ-ойдиндир. У ҳамма нарсадан зоҳир-устундир.
76.Ботин.
«Ботин» – У кўзга кўринмайди. Ҳаммадан пинҳон-махфий нарсаларни билиб турувчидир.
77.Волий.
Ҳар бир нарсага волий – эга бўлган зот.
78.Мутаолий.
Нуқсонлардан юқори турувчи зот.
79.Барр.
Улуғ яхшилик қилувчи.
80.Таввоб.
Бандаларни тавбага йўлловчи ва уларнинг тавбасини кўплаб қабул қилувчи зот.
81.Мунтақим.
Золим ва осийлардан интиқом олувчи.
82.Афвву.
Афв қилувчи.
83.Раъуф.
Ўта шафқатли ва меҳрибон.
84.Моликул Мулк.
Мулк эгаси. Бу дунёдаги ишларни ўзи хоҳлаганича қилади. Унинг қазосини қайтарадиган ва ҳукмини ўзгартирадиган йўқ.
85.Зул Жалол вал Икром.
Шараф ва камол эгаси. Карам ва икром эгаси.
86.Муқсит.
Ўз адолати ила мазлумларга нусрат ва золимларга жазо берувчи.
87.Жомеъ.
Жамловчи. Барча ҳақиқатларни жамловчи. Одамларни қиёмат куни жамловчи.
88.Ғаний.
Беҳожат. Унинг ҳеч ким ва ҳеч нарсага ҳожати тушмайди.
89.Муғний.
Беҳожат қилувчи. У зот Ўз бандаларидан қай бирини хоҳласа беҳожат қилиб қўяди.
90.Монеъ.
Ман қилувчи.
91.Зорр.
Зарар қилувчи. Зарарли нарсаларни ҳам яратувчи.
92.Нофеъ.
Манфаат берувчи.
93.Нур.
Ўз-ўзи ила зоҳир бўлган ва ўзгаларни зоҳир қилган.
94.Ҳодий.
Ҳидоят қилувчи. У зот Ўз фазли ила хоҳлаган кимсани ҳидоят қилади. Яъни, Аллоҳ кимни тўғри йўлга ҳидоят қилса, албатта, Ўз хоҳиши ва фазли ила ҳидоят қилади.
95.Бадийъ.
Ўхшаши йўқ нарсаларни келтирувчи.
96.Боқий.
Боқий қолувчи. У доимий бордир, унга фонийлик ориз бўлмас.
97.Ворис.
Мувжудотлар йўқ бўлганда ҳам боқий қолувчи зот.
98.Рашийд.
Тўғри йўлга иршод қилувчи.
99.Сабур.
Ўта сабрли. Осийларни азоблашга шошилмайди.

АЛЛОҲНИНГ САФАТЛАРИ ВА САЛАФЛАР

Асмоул ҳусна – гўзал исмлар тўғрисидаги оят ва ҳадислар мусулмонларнинг катта эҳтимомларига сазовор бўлган.
Уларнинг ичидан биринчилардан бўлиб Аллоҳ таолонинг исмлари ва сифатларини ақоид илми уламолари чуқур ўрганганлар. Ақоид уламоларининг барчасининг – эскиларининг ҳам, янгиларининг ҳам, салафларининг ҳам, халафларининг ҳам бу изланишдан мақсадлари битта – Аллоҳ таолони нолойиқ сифатлардан поклаш бўлган.
Шу ерга келганда «салаф»лар дейилганда луғатда ўтганлар, истилоҳда биринчи уч асрда ўтган мусулмонларни тушуниш лозимлигини айтиб қўймоғимиз керак.
Салафларнинг араб тилини билиш ва диний эътиқод даражалари олий мақом бўлганини ҳамма жуда яхши билади. Бунинг устига уларнинг вақтида турли ихтилофлар, фирқалар, фалсафалар бўлмаган, бўлса ҳам кучсиз ва таъсирсиз бўлган. Шунинг учун ҳам улар бошқа илмлар каби ақоид илмида ҳам турли уринишларга муҳтож бўлмаганлар.
Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ ўзларининг «ал-Фиқҳу ал-Акбар» номли китобларида қуйидагиларни айтадилар:
«У зот ўз махлуқотларидан ҳеч нарсага ўхшамайди. У зотга Унинг махлуқотларидан ҳеч нарса ўхшамайди. У зотнинг сафатларининг барчаси махлуқларнинг сифатининг хилофидир. У зот бизнинг илмимизга ўхшамас илм билан билади. У зот бизнинг қудратимизга ўхшамас қудрат ила қодир бўлади. У зот бизнинг кўришимизга ўхшамас кўриш ила кўради. Аллоҳ таоло Қуръонда юз, қўл ва жонни зикр қилган бўлса, улар У зот учун кайфияти йўқ сифатлардир».
Имом Бухорийнинг шайхи Нуъайм ибн Ҳаммод ал-Хузоъий қуйидагиларни айтган:
«Ким Аллоҳни У зотнинг махлуқотларига ўхшатса, батаҳқиқ, кофир бўлади. Ким Аллоҳ Ўзини васф қилган нарсани инкор қилса, батаҳқиқ, кофир бўлади. Аллоҳ ва У зотнинг расули У зотни васф қилган нарсада ўхшатиш йўқ. Ким Аллоҳ таоло учун очиқ-ойдин оятлар ва саҳиҳ хабарларда келган нарсаларни Аллоҳнинг жалолига лойиқ равишда собит қилса ва Аллоҳдан нуқсонларни қайтарса, батаҳқиқ, ҳидоят йўлига юрган бўлади».
Аввал таъкидлаб ўтганимиздек, бу маънода салаф-ўтган мусулмон авлодлар ва уламоларнинг тутган йўллари бор нарсани ўзича қабул қилиш, бошқа нарса ҳақида ўйлаб ҳам ўтирмаслик бўлган. Бунинг мисолини «Аршга истиво» масаласи номи билан машҳур масалада кўришимиз мумкин.
Бу ҳақдаги ояти карималарда «Алал Арши истава» бирикмаси Аллоҳ таолога нисбатан ишлатилади. Агар матнни сўзма-сўз таржима қиладиган бўлсак, Аллоҳ Аршга баробарлашди маъноси чиқади. Ўтган авлодларда бу маънони Аллоҳнинг Ўзига ҳавола қиламиз, бу ҳақда сўз очмаймиз, деб келишилган. Чунки у вақтда ҳамма яхши тушунчага эга бўлган, содда ҳаёт кечиришган ва турли фитналарга дучор бўлишмаган. Шу билан бирга ушбу масалани кўтариб турадиган баъзи шахслар ҳам топилган. Лекин кўпчилик уларни фитначи, деб номлаб ўз фикрларини тарқатишларига йўл қўймаган. Шу билан мусулмонлар оммаси тинч-омон юрган.
Бу масалада Имом Молик раҳматуллоҳи алайҳнинг тутган мавқифлари ҳамманинг таҳсинига сазовор бўлган. Ривоятларда келишича, бир киши имом Молик раҳматуллоҳи алайҳнинг ҳузурларига кириб истиво ҳақида сўраган экан.
Шунда имом Молик:
«Истиво маълум. Унинг қандоқлиги номаълум. Унга иймон келтириш вожиб. Унинг ҳақида савол бериш бидъат. Сен бидъатчи экансан! Чиқаринглар, буни, менинг олдимдан!» деган эканлар.
Салафи солиҳларимиз шу йўл билан Аллоҳ субҳанаҳу ва таолонинг поклиги, ўхшаши йўқлиги ва бошқа барча камолот сифатларига бўлган тўғри эътиқодни сақлаб туришган.
Вақт ўтиши билан Ислом давлати ҳудудлари кенгайиб, турли халқ, дин, фалсафа ва мафкурага эга одамлар ҳам Исломни қабул қилишди ёки мусулмонлар билан аралашиб яшай бошлашди. Табиийки, улар ўзларининг эски фикр ва тасаввурларидан бирдан ва тўла узилиб чиқа олмас эдилар. Шу билан бир вақтда Ислом душманлари ҳам доимий равишда турли иғволар қилиб туришар эди. Улар мусулмонларнинг ақийдаларига футур етказиш мақсадида турли шубҳали масалаларни ғоят усталик ила ўртага ташлашар эдилар. Ана шундоқ масалаларнинг энг катталаридан бири, Аллоҳ таолонинг сифатларига оид оят ва ҳадисларнинг зоҳирий маъноларини мисол қилиб мусулмонлар ақийдасига зарар етказишга уриниш бўлди. Аллоҳнинг қўли, кўзи ёки бошқа У пок зотга нисбат берилган сифатлари таърифида фитна қўзғаб кишиларни кўплаб залолатга кетказиш бошланди. Анчагина тоифалар бу масалада куфр кетдилар.
Энди салафи солиҳларга ва имом Моликка ўхшаб, бу масалада савол бериш бидъатдир, деб фатво чиқариш иш бермайдиган ҳолга келди. Балки, шунга ўхшаш масалада савол сўрамайдиган одамнинг ўзи қолмади.
Ана шундоқ нозик бир пайтда Абул Ҳасан ал-Ашъарий ва Абу Мансур ал-Мотурудий каби буюк алломалар ақийданинг софлигини сақлаб қолиш учун катта хизмат қилдилар. Бошқа нозик масалалар қатори Аллоҳ таолонинг сифатларига оид масалада ҳам ҳал қилувчи ечим топдилар. Бузғунчилар, Аллоҳнинг Аршга истиво қилиши, унга баробарлашишидир, деган бўлсалар, халафлар, яъни-кейинги уламоларимиз, йўқ, унда Аллоҳга нуқсон нисбати берилган бўлади, шунинг учун истивони Аллоҳ таолонинг бошқа баркамол сифатларига мос равишда тушунмоқ керак дедилар.
Шу тариқа истиво-қувват ва султон ила эга бўлмоқдир, деган таъвил қилинди. Бунда ҳам худди салафи солиҳларга ўхшаб Аллоҳ таолони турли нуқсонлардан поклаш қасд қилингандир.
Ҳам салаф, ҳам халаф уламоларимизнинг мақсадлари бир бўлган. Фақат мақсадга етиш учун ўз замонларига ва шароитларига мос йўл тутишган, холос.
Сиз билан бизлар ҳам бу масалада жуда эҳтиёт бўлиб, ихтилоф қилмай иш тутмоғимиз лозим.
Бу борада айниқса, имом Абул Ҳасан ал-Ашъарийнинг тутган йўлларини алоҳида таъкидлаб ўтмоқ зарур деб биламиз. У киши ўзларининг «ал-Ибона» ва бошқа дастлабки китобларида салаф уламолари йўлини тутган бўлсалар, «ал-Ламаъ» каби кейинги китобларида халаф уламолари йўлини тутганлар. Шароит шуни тақозо қилган. Ушбу ҳолатдан Абул Ҳасан ал-Ашъарий раҳматуллоҳи алайҳ Аллоҳ таолонинг сифатлари ҳақидаги масалада салаф уламолари йўлидан халаф уламолари йўлига ўтиш ҳалқаси бўлган дейишимиз мумкин.

АЛЛОҲНИНГ СИФАТЛАРИ ВА ХАЛАФЛАР

Халафлар деганидан кейин келганлар маъноси англанади. Халаф уламоларининг Аллоҳ таолонинг сифатлари бўйича қилган асосий ишлари, турлича тушуниш мумкин бўлган матнларни Аллоҳ таолонинг айблардан поклигини англатувчи бир хил тушунчадан бошқага буриб бўлмайдиган матнлар англатадиган маънога мослаб таъвил қилиш бўлган.
Аҳли Сунна ва жамоанинг халаф уламолари бу йўлни тутишга «мушаббиҳа», «муъаттила» ва «мужассима» деб аталган тоифаларнинг бузғунчи фикрларидан мусулмонлар оммасини сақлаш учун мажбур бўлганлар.
«Мушаббиҳа»лар Аллоҳ таолонинг сифатларини махлуқотларнинг сифатларига ўхшатишни ўзларига эп кўрган нобакорлардир.
«Муъаттила»лар Аллоҳ таолонинг Ўзи ёки У зотнинг пайғамбари алайҳиссалом зикр қилган сифатларини манфий қилган нобакорлардир.
«Мужассима»лар Аллоҳ таолога жисм нисбатини берган нобакорлардир.
Аҳли Сунна ва жамоанинг халаф уламолари оятда зикр қилинган қўлни қувват ва карам деб таъвил қилишган. Кўзни иноят ва риоят деб таъвил қилишган. Шунингдек, ҳадиси шарифда «Қалблар Раҳмоннинг панжаларидан икки панжа орасидадир» деб келган «икки панжа»ни ирода ва қудрат деб таъвийл қилишган.
Бир ҳадисда «Албатта, Аллоҳ Одамни ўз сувратида яратгандир, деб келган. Буни сиртдан маъно берган кишилар, Одамнинг Аллоҳнинг сувратида яратилган эканлигини англайди. Аммо халаф уламолар буни «Аллоҳ Одамни ўзига хос сувратда яратди» деган маънога мослаб таъвил қилганлар. Бунда Аллоҳ Одамни халқ қилган вақтда уни ўзига хос сувратда яратган, у давр ўтиши билан ўзгариб қолмаган, деган маъно чиқади.
Худди шу ҳадиснинг маъносини англатувчи бошқа бир ҳадисда келган, «Албатта, Аллоҳ Одамни Раҳмоннинг сувратида яратгандир» деган маънони халаф уламолари «Раҳмоннинг сифатида яратгандир» деб таъвил қилганлар. Араб тилида суврат сифат маъносини ҳам англатади. Ана шунда Аллоҳ таоло Одамни яратганда уни илм ва идрок каби Ўзида бор сифатлар билан қўшиб яратган маъноси чиқади.
Шу ерда халаф уламолари Аллоҳ таолонинг сифатлари ҳақида келган оят ва ҳадисларни таъвил қилишда ҳавойи нафсларига қараб эмас, араб тили қоидаларига ва энг муҳими, диний таълимотлар асосига қараб иш олиб борганларини таъкидлашимиз лозим.
Яна бир бор таъкидлаймизки, салафнинг мазҳаби ўз вақтида тўғри ва афзал бўлган. Халафнинг мазҳабини шароит тақозоси мажбур қилган. Иккисининг мақсади ҳам Аллоҳ таолони айблардан ва Ўзига мос бўлмаган сифатлардан поклаш бўлган.

СИФАТЛАРНИНГ ТАҚСИМИ

Аҳли Сунна ва жамоанинг халаф уламолари Аллоҳ таолонинг сифатлари ва гўзал исмлари ҳақида келган оят ва ҳадисларни атрофлича ҳамда чуқур ўрганиб йигирмата сифат борлигига иттифоқ қилганлар ва уларни тўртга тақсимлаганлар.
1. Нафсий сифат.
Бунда фақат зотга далолат қилувчи, зиёда маънони билдирмайдиган собит сифат ирода қилинган.
Аллоҳ таолонинг нафсий сифати битта бўлиб «вужуд» сифатидан иборатдир.
2 . Салбий сифатлар.
Бунда Аллоҳ таолога нолойиқ бўлган сифатни йўқ қилишга далолат қиладиган сифатлар кўзда тутилган.
Салбий сифатлар бештадир;

А) Қадимийлик.
Б) Боқийлик.
В) Янги пайдо бўладиганларга мухолифлик.
Г) У зотнинг Ўз-ўзи ила қоим бўлиши.
Д) Ягоналик.

Ушбу сифатларнинг ҳар бири Аллоҳ таолога нолойиқ бўлган сифатларнинг манфий эканини ўз ичига олгандир. Шунинг учун ҳам улар салбий сифатлар деб аталган.
3. Маънолар сифатлари.
Бунда Аллоҳ субҳанаҳу ва таолонинг зотида қоим бўлган ва Унга муайян ҳукмни лозим қилган сифатлар кўзда тутилган. Мисол учун илм сифати у билан сифатланган шахснинг олим бўлишини тақозо қилади.
Маънолар сифатлари еттитадир;

А) Қудрат.
Б) Ирода.
В) Илм.
Г) Ҳаёт.
Д) Эшитиш.
Е) Кўриш.
Ё) Калом.

Аллоҳ таоло ушбу сифатларнинг маъноси ила сифатлангандир. У зот Қодир, Мурид – Ирода қилувчи, Олим, Тирик, Эшитувчи, Кўрувчи ва Гапирувчидир.
4. Маънавий сифатлар.
Бу тоифадаги сифатлар ўзидан олдинги, маънолар сифатларининг узвий натижасидан бошқа нарса эмас. Бошқача қилиб айтганда маънавий сифатлар маънолар сифатларининг собит бўлишидан келиб чиққан ҳукмлардир.
Маънавий сифатлар еттитадир:

А) У зоти таолонинг қодир бўлмоғи.
Б) У зоти таолонинг ирода қилувчи бўлмоғи.
В) У зоти таолонинг олим бўлмоғи.
Г) У зоти таолонинг ҳаёт (тирик) бўлмоғи.
Д) У зоти таолонинг эшитувчи бўлмоғи.
Е) У зоти таолонинг кўрувчи бўлмоғи.
Ё) У зоти таолонинг гапирувчи бўлмоғи.

Ушбу етти сифат ўзларидан олдинги етти сифатга боғлиқдир. Уларнинг маънавий сифатлар деб аталиши юқоридаги маънолар ила сифатланишнинг бўлаги эканидандир.

СИФАТЛАРНИНГ ШАРҲИ

Сифатлар ҳақида батафсил сўз юритишдан олдин муҳим бир ҳақиқатни таъкидламоғимиз лозим. Аллоҳ таоло барча камолот сифатлари билан сифатланган. У зот барча нуқсонли сифатлардан покдир. Чунки У зот илоҳлигининг ўзи шундоқ бўлишини тақозо қилади.
Шунинг учун ҳам биз бандалар У зотнинг ақалли энг муҳим сифатларининг қисқача тафсилотини, маъноларини ва уларга тегишли ишлар ҳамда эътиқодларни билмоғимиз керак.
Аввал ҳам айтиб ўтилганидек, Аллоҳ таоло Ўз китобида Ўз-ўзини бир неча турли сифатлар ила васф қилган. Ўша васфларни умумийлаштирилганда йигирмата сифатга тўхталди.
Энди юқорида зикр қилинган сифатларни бироз шарҳ қилиб ўтайлик.
1. Вужуд сифати.
Аввал айтиб ўтилганидек, Аллоҳ таолонинг нафсий сифати битта бўлиб «вужуд» сифатидан иборатдир.
Шу ерда арабча «вужуд» сўзи бизнинг тилимизда борлик маъносини англатишини таъкидламоғимиз лозим. Юқорида Аллоҳ таолонинг борлигини исботлаш учун айтилган барча маънолар У зотнинг вужуд сифатига ҳам тегишлидир. Шунинг учун ўшал гапларни такрорлаб ўтирмаймиз.
Салбий сифатлар;
2. Қадимийлик.
Бунинг маъноси У зот субҳанаҳу ва таолодан аввалги нарса йўқлигидир. Зинҳор бизнинг тилимиздаги қадим – эски маъносини ўйламаслик керак. Аллоҳ таолонинг борлигидан аввал ҳеч нарса бўлмаган. У зот Ўз борлигидан аввал йўқ бўлмаган. Махлуқотлар эса ҳаммалари аввал йўқ бўлиб туриб, кейин бор бўлганлар. Бу маънони «Ақоиди Таҳовия»нинг шарҳида қуйидагича ифода этилган:
«У ибтидосиз қадимдир, интиҳосиз доимдир».
Яъни, Аллоҳ вужудга келишининг бошланиши йўқдир ва Унинг ниҳояси ҳам йўқдир. Махлуқотлар вужудга келишининг бошланиши ва ниҳояси бор. Ҳар бир нарса янги пайдо бўлган ва яратилган бўлади. Бу эса Аллоҳнинг Аввал ва Охир исмларига шарҳдир.
Далил:
«У Аввал ва Охирдир» (Ҳадид, 3-оят) ва Имом Муслим ва Имом Абу Довуд ривоят қилган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг:
«Эй, бор Худоё, Сен Аввалсан, Сендан олдин ҳеч нарса йўқ ва Сен Охирсан, Сендан кейин ҳеч нарса йўқ», деган ҳадисларидир.
Яъни, вужуд Сендан бошланган ва Сенда тугайди, деганларидир».
Аллоҳ таолонинг қадимлигини ақл ҳам тақозо қилади. Агар У зот қадим бўлмаса, аввал йўқ бўлиб, кейин пайдо бўлган бўлса, албатта, Уни пайдо қилувчиси бўлиши лозим бўлади. Ўзининг дунёга келишидан пайдо қилувчига муҳтож бўлган зот эса Аллоҳ бўлиши мумкин эмас. Агар фаразан, У қадим эмас десак, Уни пайдо қилувчи илоҳ бўлиши керак бўлади. Бу ҳолда пайдо қилувчилар ҳалқаси пайдо бўлиб ниҳоясиз давом этаверади. Ундоқ бўлиши мумкин эмас. Пайдо қилувчининг тўхташ ҳалқаси Аллоҳ бўлади. Барча мавжудотлар ўзининг вужудга келишида ўшанга суянган бўлади. У эса мавжудлиги ўз-ўзидан вожиб бўлган зот бўлади. Аллоҳ вожибул вужуд зотдир. У бошқаларнинг пайдо бўлишига таъсир ўтказади, Ўзининг пайдо бўлишида бошқадан таъсирланмайди. Бу ҳолдаги зот қадим бўлиши ақл тақозо қилган улкан ҳақиқатдир.
Бу ҳеч ким инкор қила олмайдиган оддий илмий ҳақиқатдир.
Бу сифат «Қадим» номи билан Қуръони Каримда ҳам, ҳадиси шарифда ҳам зикр қилинмаган. Уламолар келган далилларга қараб мазкур лафзни ишлатганлар. Агар Қуръони Карим ва ҳадиси шарифда келган матнга эргашиладиган бўлса, «қадим» ўрнига «аввал» ишлатилган бўлур эди.
3. Боқийлик.
Бу сифат Аллоҳ таолонинг доимийлигини, ниҳояси йўқлигини англатади. Махлуқотлар қанчалар умри боқий бўлсалар ҳам, барибир бир куни йўқ бўлишлари бор.
Бу маънони «Ақоиди Таҳовия»да ва унинг шарҳида қуйидагича ифода этилган:
«У фано бўлмас ва битирилмасдир».
Шарҳ: Бу Аллоҳ таолонинг бақоси бардавом эканининг иқроридир. Фано ва битирилишнинг маъноси бир-бирига яқиндир. Икковини жамлаб келтириш, таъкид учундир. Чунки фанонинг маъноси ўз-ўзидан йўқ бўлиб кетишни англатади, битирилиш эса бошқанинг ҳалок қилиши билан йўқ бўлишдир.
Далил: «У(ер)нинг устидаги барча фонийдир. Улуғлик ва икром соҳиби – Роббинг юзи боқийдир» «Раҳмон», 26-27- оятлар).
«У зот (Аллоҳ)нинг юзидан бошқа барча нарса ҳалок бўлувчидир» («Қасас»: 88).
Ақлий далил;
Аллоҳ таоло боқийлик сифатига соҳиб бўлмаса, фоний – йўқ бўлувчи бўлмоғи керак бўлади. Йўқ бўладиган зот Илоҳ бўлиши мумкин эмас.
4. Янги пайдо бўладиганларга мухолифлик.
Бу сифат Аллоҳ таолонинг барча махлуқотларга, инсга, жинга, фаришталарга ва бошқаларга мутлақо ўхшамаслигини англатади. Ҳеч бир махлуқнинг сифати Аллоҳ таолога сифат бўлиши мумкин эмас.
Бу маънони «Ақоиди Таҳовия»нинг шарҳида қуйидагича ифода этилган:
«Махлуқотлар Унга ўхшамас».
Шарҳ: Яъни, махлуқотлар ичида зотида ҳам, сифатларида ҳам, ишларида ҳам, исмларида ҳам, ҳукмларида ҳам, Аллоҳга ўхшаши йўқдир.
Имом Абу Ҳанифа «ал-Фиқҳул Акбар»да: «У Ўз махлуқотларидан бирортасига ўхшамайди. Унинг махлуқотларидан бирортаси Унга ўхшамайди-ки, то Унга қиёс қилинса ёки Унга ўхшатилса-ю, қиёс ёки ўхшатиш ила таниб олинса», деганлар.
Бу эса Холиқни махлуққа ўхшатувчи Мушаббиҳа мазҳабидагиларга раддиядир. Яъни, Аллоҳ билан Унинг махлуқотлари орасида ўхшатишга асос бўладиган муштарак сифат йўқки, У зот ўша билан махлуқотларга ўхшатилса, дегани.
Далил: «Унга ўхшаш нарса йўқ. У зот ўта эшитувчи ва ўта кўрувчидир» (Шуро: 1).
«Ва Унга бирортаси тенг бўлган эмас» (Ихлос: 4).
Ақлий далил; Агар Аллоҳ таоло бирор нарсада Ўзининг махлуқотларига ўхшаса илоҳлиги қолмайди. Махлуқотлардан бири бўлишига тўғри келиб қолади.
Янги пайдо бўладиганларга мухолифлик сифати айни шу ном билан Қуръони Каримда ҳам, ҳадиси шарифда ҳам келмаган. Қуръони Каримда келгани «Унга ўхшаш нарса йўқ» ифодасидир. Албатта, Қуръони Карим ифодаси ўта дақиқдир.
Аммо Аллоҳ таолонинг кўпгина сифатлари кишиларда ҳам топилади. Мисол учун илм, қудрат, ирода, эшитиш, кўриш ва бошқалар. Бу ҳақиқатни аввал айтилган гаплар билан қандоқ уйғунлаштириш мумкин?
Уламоларимиз бу саволга қуйидаги жавобни берадилар:
«Инсон икки тоифа сифатлар билан сифатланади.
Биринчи тоифадаги сифатлар кейин пайдо бўлганлик ва махлуқлик самараси бўлган сифатлар. Макон ва замон билан чегараланиш, жисмоний эҳтиёжлар, ожизлик, заифлик, оч қолиш, чанқаш, уйқуга эҳтиёж ва бошқаларга ўхшаш.
Иккинчи тоифадаги сифатлар юзаки қараганда Аллоҳ таолонинг сифатларидан бўлиб кўринади. Аммо инсонга мазкур сифатларни Аллоҳ таолонинг Ўзи жуда ҳам оз миқдорда берган. Бу миқдор шунчалар озки у билан инсон ўз эҳтиёжини ҳам Аллоҳ таолонинг ёрдамидагина ва чегараланган равишдагина қондира олиши мумкин. Иккинчидан, мазкур сифатлар билан Аллоҳ таолонинг сифатлари орасидаги ўхшашлик исмда, холос. Жавҳар ва ҳақиқатда иккиси тамоман бошқа олам.
5. У зотнинг Ўзи ўзи ила қоим бўлиши.
Бу сифатдан Аллоҳ таоло Ўзини вужудга келтирувчи зотга ва турадиган жойга муҳтож эмаслиги англанади. Аллоҳ таоло замондан ҳам, макондан ҳам олдин бор эди.
Бошқа барча мавжудотлар ўзининг вужудга келишида Аллоҳ таолога муҳтож бўладилар. Агар Аллоҳ таоло вужудга келтирмаса, йўқ бўлиб тураверадилар. Аммо Аллоҳ таоло Ўз- Ўзидан қоим зотдир. У зот вужудга келтирувчига муҳтож эмас.
Бу сифатнинг далиллари қуйидагилар:
«Аллоҳ-сомад» «Ихлос» сураси, 2-оят – ҳеч кимга ҳожати йўқ – ҳамма унга ҳожатманд зотдир.
«Аллоҳ, Ундан ўзга ҳеч бир илоҳ йўқ зотдир. У тирикдир, доимо қоимдир» «Бақара» сураси, 255-оят.
«Туғмади ва туғилмади» «Ихлос» сураси, 3-оят ва:
«У аввалдир, охирдир» (Ҳадид: 3).
Ақлий далил келтиришнинг ҳожати ҳам бўлмаса керак. Агар Аллоҳ таоло Ўзини вужудга келтирувчи зотга муҳтож бўлса, Аллоҳ таололиги қолармиди?!
6. Ваҳдоният – Ягоналик.
Бу сифатдан Аллоҳ таоло зотида ҳам, сифатларида ҳам, амалларида ҳам ягона зот эканлиги, Унга шерик ёки тенгдошлар бўлиши мумкин эмаслиги англанади.
Аллоҳ таолонинг зоти ягонадир, деганимизда Унинг шериги йўқлиги ва У бўлаклардан ташкил топмаганлигини биламиз.
Аллоҳ таолонинг сифатлари ягонадир, деганимизда Унинг сифатларининг бирортасига махлуқотларининг бирорта сифати ўхшамаслиги ирода қилинади.
Аллоҳ таолонинг амаллари ягонадир, деганимизда Унинг ишларига бирорта зотнинг иши ўхшаши мумкин эмаслиги ирода қилинган бўлади.
Аллоҳ таолонинг ваҳдониятига далиллар:
«Агар у(осмонлару ер)ларда Аллоҳдан ўзга «худо»лар бўлганида, бузилиб кетар эдилар. Аршнинг Робби Аллоҳ улар васф қилган нарсадан покдир» («Анбиё», 22-оят).
Борлиқни бир зот яратган, бир зот идора қилиб, бошқариб туради. Борлиқ шунга бўйсунади. Шу боис ҳам нарсалар ҳадсиз-ҳисобсиз бўлишига қарамай, борлиқда қойил қоларлик даражада низом, жипслик ва мутаносиблик ҳукм суради. Агар борлиқни яратган, уни идора қилиб турган зот биттадан кўп бўлса, ўша зотларнинг иродаси бир-бири билан, албатта, тўқнашар эди. Оқибатда борлиқда номутаносиблик келиб чиқар, жипслик йўқолар ва низом бузилар эди. Модомики борлиқ бир низомда турибдими, жипс ҳолидами, мутаносибми, демак, уни яратган ва тадбирини қилиб турган зот битта.
«Аллоҳ ҳеч бир фарзанд тутмаган, У билан бирга ҳеч бир илоҳ бўлмаган. Шундоқ бўлганида, ҳар бир илоҳ ўзи яратган нарсаси билан кетиб, баъзилари баъзиларидан устун келар эди. Аллоҳ улар қилаётган васфдан пок бўлди» (Мўминун: 91).
Мушрикларнинг эътиқодлари мутлақо нотўғридир.
Ҳеч қачон «Аллоҳ ҳеч бир фарзанд тутмаган. »
Унинг ўғли ҳам, қизи ҳам йўқ. Бўлмаган ҳам.
Шунингдек: «У билан бирга ҳеч бир илоҳ бўлмаган».
Аллоҳ таолога илоҳликда шериклик қиладиган ҳеч бир зот умуман бўлмаган. Бу ақлга ҳам, мантиққа ҳам тўғри келмайди.
«Шундоқ бўлганида, ҳар бир илоҳ ўзи яратган нарсаси билан кетиб, баъзилари баъзиларидан устун келар эди».
Яъни, агар Аллоҳдан бошқа яна илоҳ бўлганида, у ҳам ўзига бирор нарсаларни яратган бўлар эди. Бинобарин, ўша яратган нарсасини тасарруф ҳам қилиши керак бўларди. Оқибатда ҳар бир илоҳ ўзи яратган нарсани ўзича тасарруф қилавериб, дунёнинг низоми бузилар эди. Ҳар бир илоҳ ўзиникини ўтказаман деб уриниши натижасида ораларида низо чиқар, баъзилари баъзиларидан устун келар эди. Дунё низоми бузилар эди. Аллоҳнинг шериги борлиги ҳақидаги ақийданинг нотўғрилигини шундан билиб олса ҳам бўлади. Бу ақийда Аллоҳдек зотга айб, нуқсонни васф қилишдир.
«Аллоҳ улар қилаётган васфдан пок бўлди».
Бу ҳақда «Исро» сурасида қуйидагилар баён этилган:
«Сен: «Агар, улар айтганидек, У билан бирга бошқа илоҳлар бўлганида, улар Арш эгаси томон йўл излардилар», деб айт. У зот улар айтаётган нарсадан пок ва ниҳоятда олийдир» (42-43-оятлар).
Бу икки оят мушрикларнинг Аллоҳдан бошқа ибодатга сазовор турли илоҳлар бор, деган даъволарига раддиядир. Фаразан, мушриклар айтаётганидек, Аллоҳ таоло билан бирга бошқа илоҳлар бўлса эди, ўша илоҳлар Арш эгаси бўлмиш Аллоҳ томон, Унга яқинлашаман деб ёки Унинг мулкига соҳиб бўламан, деб йўл излаган бўлар эдилар.
Аллоҳнинг ҳеч қандай шериги йўқ. Аллоҳдан ўзга ибодатга сазовор ҳеч қандай зот йўқдир.
Албатта, Аллоҳ таолонинг ваҳдонияти – ягоналиги бўлмаса бу дунёнинг низоми бузилиб кетиши турган гап эканлигини англаш қийин эмас.

Маънолар сифатлари
7. Қудрат.
Мазкур сифат Аллоҳ таолонинг зотида азалдан қоим бир сифатдир. Бундан Аллоҳ таолонинг бирор нарсага қудрати етганидан кейин қудратли бўлмагани, балки аслида бу сифат билан сифатланган зот эканлигини унутмаслик керак. Аллоҳ таоло бу сифати ила мумкин нарсаларни ижод қилади, йўқ қилади ёки ўзгартиради.
Бу сифат ҳақида «Шарҳи ал-Ақийда ат-Таҳовия» китобида қуйидагилар келган:
«Ҳеч бир нарса Уни ожиз қила олмас».
Шарҳ: Яъни, Аллоҳнинг қудрати баркамоллигидан ҳеч бир нарса Унинг қиладиган иши ёки ҳукмини ман қила олмас.
Бунга далил:
«Аллоҳни осмонларда ҳам, ерда ҳам ҳеч бир нарса ожиз қолдирган эмас. Албатта, У ўта илмли ва ўта қудратли зотдир» (Фотир: 44) ва:
«Албатта, Биз ер юзида Аллоҳни ҳеч ожиз қолдира олмаслигимизга ишондик ва Уни қочиб ҳам ожиз қолдира олмаслигимизга ишондик» (Жин: 12).
«Албатта, Аллоҳ ҳар бир нарсага қодирдир» (Бақара: 20).
«Аллоҳ ҳар бир нарсага қудрати етувчидир» («Каҳф: 45).
«Иккисининг муҳофазаси Унга оғир келмас» (Бақара: 255).
Яъни, осмонлару ерни тутиб туриш Аллоҳни ожиз қолдирмас, каби оятлардир».
8. Ирода.
Бу сифат Аллоҳ таолонинг зотида азалдан қоим бир сифат бўлиб, у билан мумкин нарсаларга жоиз бўлган вужуд йўқ бўлиш ёки ўзгартириш кабиларни хос қилади.
Бу сифат ҳақида «Шарҳи ал-Ақийда ат-Тоҳовия» китобида қуйидагилар келган:
«У зот ирода қилган нарсадан бошқа бўлмас».
Шарҳ: Яъни, борлиқда Аллоҳ таолонинг иродасидан бошқа ҳеч нарса бўлмас. Бунда Қадария (қадарни инкор қилганлар) ва мўътазилийларга раддия бордир. Чунки улар Аллоҳ таоло ҳамма одамлардан иймонни ирода қилган-у, аммо кофир куфрни ирода қилган, дейишади. Уларнинг бу гаплари фосид ва мардуддир. Чунки бу Қуръонга, суннатга, соғлом ақлга зиддир.
Далил:
«У зот ирода қилган нарсасини қилувчидир» (Буруж: 16).
«У зот хоҳлаган нарсасини қилади ва ирода қилган ҳукмни қилади» (Ҳаж: 18).
«Лекин Аллоҳ ирода қилган нарсасини қиладир» (Бақара: 253).
9. Илм.
Бу сифат Аллоҳ таолонинг зотида азалдан қоим бир сифат бўлиб, у ила нарсаларни худди воқеъликдаги каби ёки келажакда қандоқ бўлишини кашф ва иҳота қилиш боғлиқдир.
Мана шу сифатнинг хусусиятини ўта диққат билан ўрганмоғимиз лозим. Илм сифатида билиш хусусияти бор, ўзгартириш ёки таъсир қилиш хусусияти йўқ.
Бу сифатни тўлиқроқ англаб етишимиз учун Қуръони Карим оятларига мурожаат қиламиз. Аллоҳ таоло «Анъом» сурасида:
«Ғайбнинг калитлари Унинг ҳузурида бўлиб, уларни Унинг Ўзидан бошқа ҳеч ким билмас. У ердаги, қуруқлик ва денгиздаги нарсаларни биладир. Битта япроқ узилиб тушмайдики, магар уни ҳам биладир. Ер тубидаги бир дона дон борми, ҳўлу қуруқ борми, барчаси очиқ китобда бордир», деган (59-оят).
Ушбу ояти каримадан Аллоҳ таолонинг илми чексизлиги ва бу илм ўзига хос ягона васфга эга илм экани билиб олинади. Бу илмнинг бош сифатларидан бири:
«Ғайбнинг калитлари Унинг ҳузурида бўлиб, уларни Унинг Ўзидан бошқа ҳеч ким билмас».
«Ғайб» – инсондан ғойиб ҳодисалар, инсон сезги аъзолари билан ҳис эта олмайдиган, билиш имконлари билан идрок эта олмайдиган ҳодисалар. Инсон ўзининг билимдонлиги билан нечоғли ғурурланмасин, унинг билганидан билмагани кўп бўлиб қолаверади. Ўша ғойиб нарсаларни билишда инсоннинг бирдан-бир воситаси бор, у ҳам бўлса, илоҳий ваҳийдир. Қолган барчаси тахмин ва гумонлардан бошқа ҳеч нарса эмас.
Мўмин-мусулмонлар ғайбга иймон келтириш билан бошқалардан ажралиб турадилар. Чунки ақийда боби асосан ғайбга, яъни, кўзи билан кўриб, қўли билан ушланмайдиган нарсаларга ишонишдан иборатдир. Аллоҳга иймон келтириш ҳам ғайбга иймондир. Шунингдек, фаришталарга, илоҳий китобларга, Пайғамбарларга, қиёмат кунига, жаннатга, дўзахга, яхши-ю ёмон қадарнинг Аллоҳдан бўлишига иймон келтириш ҳам ғайбга ишонишдир.
Ушбулар ва бундан ташқари инсонни ҳар тарафдан ўраб турган, ўтмишни, ҳозирни ва келажакни илоҳий парда ортида тутиб турган сон-саноқсиз нарсалар ғайбиётдир.
Инсон ғайбни билиш борасида ғоят ожиздир. У биринчи инсон – Одам Атонинг қаерда ва қачон пайдо бўлганини билмайди. Билиши мумкин бўлган нарса – Қуръони Каримдаги маълумотлар, холос. Бошқаси ҳаммаси тахмин, гумон, фараз ва ҳоказо.
Ўзининг ўтмишини билмаган инсон учун ўтмишнинг асосий қисми ғайб бўлиши турган гап. Аллоҳ таоло эса ҳаммасини билади. Инсон ҳозирги лаҳзада ўз танасида кечаётган сонсиз-саноқсиз ўзгаришларни билмайди. Катта-катта ўзгаришларни билиши мумкин, аммо кўплаб нарсаларни умуман билмайди. Мисол учун, танасидаги ҳужайраларнинг ҳаракати унинг учун ғайбдир. Ўз танасини мукаммал билмаган инсон ҳозирги даврда борлиқда рўй бераётган ҳодисалардан қанчасини била олади? Ҳеч қанчасини билмайди. Аммо Аллоҳ таоло уларнинг ҳаммасини билади.
Инсон ҳатто ўз бошига келажакда қандай ҳодисалар келишини билмайди. Ўзига тегишли нарсаларни билмаганидан кейин, оламдаги бошқаларга алоқадор нарсаларни умуман билмайди. Аллоҳ таоло эса уларнинг ҳаммасини билгувчидир.
Моддапарастлар илм номидан гапираётганларини даъво қиладилар, лекин ҳар бир илмий кашфиётнинг атрофини кўплаб ғайбиёт ўраб туришини унутиб қўядилар.
Шунинг учун ҳам ҳар қандай илмий кашфиётлар атрофида тахминлар ва фаразлар кўпаяди. Аллоҳ таоло эса ўша тахминларнинг ҳақиқатини билади. Ғайбнинг калитлари Аллоҳ таолонинг Ўзидалиги шундадир. Бу калитни ҳатто Пайғамбарлар ҳам билмайдилар.
«У ердаги, қуруқлик ва денгиздаги нарсаларни биладир».
Яъни, маконга тааллуқли ҳамма нарсаларни билади. Инсон уларнинг ҳаммасини билмайди. Ҳозирги кунда ҳам қуруқлик ва денгиздан инсон аввал билмаган янгидан-янги нарсалар пайдо бўлиб тургани шунга далолат қилади.
«Битта япроқ узилиб тушмайдики, магар уни ҳам биладир».
Демак, Аллоҳ борлиқдаги ҳар бир зарра ҳаракатини ҳам билади. Дунё миқёсида биргина япроқнинг узилиб тушиши сезиларли ҳодиса эмас. Аммо Аллоҳ таоло шу ҳодисани ҳам, ҳатто ундан ҳам дақиқ нарсаларгача яхши билади.
«Ер тубидаги бир дона дон борми, ҳўлу қуруқ борми, барчаси очиқ китобда бордир».
«Очиқ китоб»дан мурод – Лавҳул Маҳфуздир. Ер остида яширин турган бир дона дон бўлса ҳам, ҳўлу қуруқни бўлса ҳам билади, дегани Унинг билмайдиган нарсаси йўқдир, деганидир. Бу таъриф фақат Аллоҳнинг Ўзигагина хосдир.
Шунингдек, Аллоҳ таоло «Юнус» сурасида: «Қайси ҳолда бўлсанг, Қуръондан нимани тиловат этсанг, ишлардан қай бирини қилсанг, албатта, Биз ўшанга киришаётган пайтингларда сизларга гувоҳмиз. На ер юзида ва на осмонларда зарра миқдоридаги, ундан кичикроқ ёки каттароқ нарса Роббингдан махфий бўла олмас, балки очиқ-ойдин китобдадир», деган (61- оят).
Демак, ҳар бир нарсани Аллоҳ нафақат кўради ёки билади, балки унга гувоҳ бўлади ва очиқ-ойдин китобга ёзиб ҳам қўяди. Қадимги уламоларимиз «зарра» деганда қуёш нурида кўзга чалинадиган чанг заррачаларини тушунганлар. Аммо бугун «зарра» деганда «атом», яъни, кўз билан кўриб бўлмайдиган моддалар тушунилмоқда. Ана шу зарралар ҳам Аллоҳ томонидан махфий қолмас экан. Албатта, ўшанга биноан вақти келганда ҳисоб-китоб қилинади. Шундай бўлгандан кейин, дунёда энг катта гуноҳни қилганларнинг–Аллоҳ таологагина хос бўлган ҳаққа тажовуз этиб, У зотнинг шаънига ёлғон тўқиб, берган ризқининг баъзисини ҳаром, баъзисини ҳалол деганларнинг гуноҳи махфий бўлиб қолармиди? Йўқ, албатта.
Шунингдек, зарра миқдоридаги ишга ҳам Аллоҳ гувоҳ бўлиб турибди, очиқ-ойдин китобга ёзилиб турибди, деган эътиқод билан яшаб, Аллоҳга ихлос ила эътиқод ва бандалик қилганларнинг бирор амали зое бўлармиди? Албатта, йўқ. Ҳаммаси ҳисобга олинади ва мукофоти берилади.
Аллоҳ таоло «Ғофир» сурасида: «У зот кўзларнинг хиёнатини ҳам, диллар махфий тутган нарсаларни ҳам билур», деган (19-оят).
Аллоҳ таоло билмайдиган ҳеч нарса йўқ. У зот ҳамма нарсани билади. Ҳаттоки:
«У зот кўзларнинг хиёнатини ҳам. » билади.
Яъни, бировга билдирмасдан, ўғринча кўз қири ташлаганини ҳам билади, ҳисобга олиб қўяди. У зот:
«. диллар махфий тутган нарсаларни ҳам билур».
Ҳеч кимга билдирмасдан, дилда тугиб қўйилган нарсаларни ҳам Аллоҳ таоло жуда яхши билади. Шундай бўлганидан кейин бошқа нарсаларни билишида ҳеч шак-шубҳа йўқдир. Одамлар Ундан огоҳ бўлсинлар.
10. Ҳаёт.
Бу сифат Аллоҳ таолонинг зотида азалдан қоим бир сифат бўлиб, у бошқа сифатларнинг собит бўлишига олиб боради. Агар ҳаёт сифати собит бўлмаганида Аллоҳ таолонинг бошқа сифатлари ҳам собит бўлмас эди. Аллоҳ таолонинг ҳаёти комилдир. Ундан комилроғи йўқдир. Унга йўқлик ориз бўлмас. Унинг тугаши ёки фоний бўлиши ҳақида ҳукм қилиб бўлмас. Ҳаёт сифати ҳам Аллоҳ таолонинг бошқа сифатларига ўхшашдир. Унинг ҳақиқатини билиб бўлмайди. Биз унинг кайфияти ҳақида баҳс юритмай иймон келтираверамиз.
Ҳаёт сифатига Қуръони Каримда бир неча далил келган.
Аллоҳ таоло «Тоҳо» сурасида: «Бутун юзлар ҳаёт – тирик ва доим турувчи зотга бош эгмиш. Батаҳқиқ, ким зулм кўтарган бўлса, ноумид бўлмиш», деган (111-оят).
Қиёмат кунида ҳаёт – тирик ва доимо қоим сифатларига эга бўлган Аллоҳ таолога барча халойиқ бош эгиб туради. У кунда бу дунёда қилган зулмларини кўтариб келган кимсалар ноумид бўлади.
Аллоҳ таоло «Фурқон» сурасида: «Ва барҳаёт, ўлмайдиган Зотга таваккал қил», деган (58-оят).
Доимо барҳаёт ва ҳеч ўлмайдиган зот ягона Аллоҳнинг Ўзидир. Банда фақат ўша зотга таваккал қилиши, суяниши лозим. Ана ўша энг ишончли суянишдир. Чунки Аллоҳдан ўзга ҳар бир нарса ўлади, йўқ бўлади. Аллоҳдан ўзгага суянган эса бақосиз нарсага суянган бўлади.
Аллоҳ таоло «Бақара» сурасида: «У тирикдир ва қайюмдир», деган (255-оят).
Ягона Аллоҳнинг тириклиги Ўзигагина хос алоҳида ҳаёт бўлиб, бандалар ҳаётига ўхшаш бошқа масдардан берилган эмас. Бу ҳаёт азалий ва абадийдир. Бошланиш чегараси ҳам, тугаш чегараси ҳам йўқ. Аллоҳнинг тириклиги ҳеч бир жиҳатдан бандаларнинг ҳаётига ўхшамайди.
Аллоҳ таоло «Ғофир» сурасида: «У зот тирикдир. Ундан ўзга ибодатга сазовор зот йўқ. Бас, Унга динни холис қилган ҳолда дуо қилинг. Оламларнинг Робби Аллоҳга ҳамдлар бўлсин», деган (65-оят).
Эй, одамлар, сизнинг Роббингиз, бутун оламларнинг Робби Аллоҳнинг сифатларидан яна бирини билиб қўйинг:
«У зот тирикдир».
Аллоҳ тирикдир. Унинг Ўзи асли тирикдир. Тириклик Ундандир. У тирикликни кейин олган эмас. Унга тирикликни бошқа зот берган эмас. Тириклик азалдан У биландир. Тириклик У билан абадий қолур. Ўша зотга ибодат қилинмай, кимга ибодат қилинади. Ҳа!
«Ундан ўзга ибодатга сазовор зот йўқ».
Чунки Унинг мазкур сифатларига яқин келадиган зот ҳам йўқ.
«Бас, Унга динни холис қилган ҳолда дуо қилинг».
Аллоҳга динни холис тутган ҳолда дуо-ибодат қилинг. Яъни, холис бўйсунган ҳолда, шариатга тўла амал қилган ҳолда, иймон-эътиқодни ёлғону риёдан пок ўтган ҳолда дуо-ибодат қилинг.
«Оламларнинг Робби Аллоҳга ҳамдлар бўлсин».
11. Эшитиш.
Бу сифат Аллоҳ таолонинг зотида азалдан қоим бир сифат бўлиб, у билан эшитиладиган нарсалар кашф бўлади. Аммо бу кашф бўлиш бирор асбоб ёки аъзо билан бўлмайди. Чунки Аллоҳ таоло ўхшаши йўқ зотдир.
12. Кўриш.
Бу сифат Аллоҳ таолонинг зотида азалдан қоим бир сифат бўлиб, у билан кўриладиган нарсалар кашф бўлади. Аммо бу кашф бўлиш бирор асбоб ёки аъзо, кўз ёки қорачиқ билан бўлмайди. Чунки Аллоҳ таоло ўхшаши йўқ зотдир.
Аллоҳ таоло «Шуро» сурасида: «У зот ўта эшитувчи, ўта кўрувчидир», деган (11-оят).
Бандалари нима деб юрганини эшитиб туради, нима қилаётганини кўриб туради. Модомики шундай экан, бандалар бирор гап айтишдан ё бирор иш қилишдан олдин ушбу ҳақиқатни ҳисобга олишлари лозим.
Аллоҳ таоло «Тоҳо» сурасида: «Фиръавнга боринглар! Чунки у туғёнга кетди. Бас, унга юмшоқ сўз айтинглар. Шояд эсласа ёки қўрқса. Икковлари: «Эй, Роббимиз, биз унинг тезда бизга ёмонлик қилишидан ёки ҳаддан ошишидан қўрқамиз», дедилар. У зот: «Қўрқманглар! Албатта, Мен сизлар биланман, эшитаман ва кўраман», деган (43-46 – оятлар).
Аллоҳ томонидан Мусо ва Ҳорун алайҳумассаломларга ҳал қилувчи, иккиланишга ўрин қолдирмайдиган жавоб келди:
«Ҳеч қўрқманглар. Нимадан қўрқасизлар! Ахир мен сизлар биланман. Ҳамма нарсани эшитиб турибман. Ҳамма нарсани кўриб турибман. Фиръавн сизларга дарҳол ёмонлик қилгани билан нимани қойил эта олар эди. Фиръавннинг туғёни яна ҳам ошгани билан қўлидан нима келар эди?»
Аллоҳ таоло «Мужодала» сурасида: «Ҳа, Аллоҳ икковингизнинг гаплашувингизни эшитмоқда. Албатта, Аллоҳ эшитувчи ва кўрувчидир», деган (1- оят).
Яъни, Аллоҳ таоло уй ичида, Пайғамбар алайҳиссалом ва у зот билан пичирлашиб гаплашган Хавла Бинти Саълабани кўриб, сўзларини эшитгандек, дунёда бўлаётган барча ишларни кўриб туради ва барча нарсаларни эшитиб туради. Унинг учун ҳеч бир нарса махфий эмасдур.
13. Калом.
Бу сифат Аллоҳ таолонинг зотида азалдан қоим бир сифат бўлиб, у билан У зот амр қилувчи, наҳий қилувчи ва хабар берувчидир. Унинг воситасида Ўз расулларига Қуръон, Таврот ва Инжил каби ваҳийларининг назми таъбирини қилган.
Бу сифатнинг Аллоҳда собитлигига Қуръони Карим ва ҳадиси шарифдан далиллар бор.
Аллоҳ таоло «Нисо» сурасида: «Ва Аллоҳ Мусо ила ўзига хос гаплашди», деган (164).
Аллоҳ таоло «Тавба» сурасида: «Агар мушриклардан биронтаси паноҳ сўраса, унга паноҳ бер, токи у Аллоҳнинг каломини эшитсин», деган (6-оят).
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам Меърожга чиққанларида Аллоҳ таоло билан гаплашганликлари кўп-лаб саҳиҳ ҳадисларда келган.
Араб тилида икки нарсага калом дейилади.
Биринчиси ичида пайдо бўлган гапни лафзлар билан ифода қилинганда калом дейилади.
Иккинчиси гапириш учун ичида тайёрлаб қўйилган маънога ҳам калом дейилади.
Мисол учун, мени сенга айтадиган гапим бор, дейилади. Ҳали айтилмаган бўлса ҳам, калом дейилаверади.
Аллоҳ таолонинг калом сифати ақийда илмида чуқур ўрганилган масалалардан биридир. Деярли ҳар бир ақийда китобида бу масалага алоҳида эътибор берилгандир.
Жумладан, «Шарҳи ал-ақийда ат-Таҳовия» китобида бу ҳақда қуйидагилар айтилади:
«Ва, албатта, Қуръон Аллоҳнинг каломидир. Қуръон У зотдан кайфиятсиз сўз бўлиб зоҳир бўлди. У зот уни ўз Расулига ваҳий сифатида нозил қилди. Мўминлар уни ана ўша ҳолда ҳақ, деб тасдиқ қилдилар ва уни ҳақиқатда Аллоҳнинг каломи, деб қаттиқ ишондилар. У одамларнинг каломига ўхшаб, махлуқ эмасдир.
Бас, ким уни эшитса-ю, башарнинг каломи, деб даъво қилса, батаҳқиқ кофир бўлар. Ундоқ одамларни Аллоҳ мазаммат қилган, айблаган ва унга дўзах ила дўқ урган.
«Албатта, уни сақар (дўзах)га киритаман» (Муддассир: 26) деган.
Қачонки Аллоҳ «Бу башарнинг сўзидан бошқа эмас», (Муддассир: 25) деган кимсага сақар (дўзах) билан дўқ урганидан кейин, билиб, қаттиқ ишондикки, албатта, у башар холиқининг сўзидир. Башарнинг сўзига ўхшамас».
Шарҳ: Ушбу жумлаларнинг «Ва» сўзи билан бошланиши уларнинг ўзидан олдинги жумлаларга боғланганлигини билдиради.
«У зотдан кайфиятсиз сўз бўлиб зоҳир бўлди».
Яъни: Қуръон Аллоҳ таолодан зоҳир бўлган сўздир. Аммо унинг қандоқ сўзлангани кайфиятини билмаймиз, деган маънодадир.
«Қуръон» аслида масдар-ўзак бўлиб, гоҳида «қироат» маъносини англатади. Аллоҳ таоло:
«Ва фажр Қуръонини, албатта, фажр Қуръонига шоҳид бўлингандир», деган (Исро: 78).
Яъни, фажр вақтида Қуръон қироатига фаришталар шоҳид бўлурлар.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Қуръонни овозларингиз ила зийнатланг!» деганлар.
Абу Довуд ривоят қилган.
Яъни, Қуръон қироатини, деганларидир.
Гоҳида эса «Қуръон»дан ўқилган нарса кўзда тутилади.
Аллоҳ таоло: «Бас, қачонки Қуръонни қироат қилсанг, Аллоҳдан шайтони ражим шарридан паноҳ сўра», деган (Наҳл: 98).
Яна бошқа бир оятда: «Ва қачонки Қуръон ўқилса, уни тингланглар ва жим қулоқ солинглар. Шоядки, раҳм қилсангиз», деган (Аъроф: 204).
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам «Албатта, бу Қуръон етти ҳарфда нозил қилингандир», деганлар.
Муаллифнинг «кайфиятсиз», дегани, уни сўз қилиб гапирганини қайси кайфиятда бўлганини билиб бўлмайди, деганидир. Яъни, каломнинг Аллоҳ таолодан содир бўлгани маълум, аммо қайси кайфиятда содир бўлгани маълум эмас:
«У зот уни ўз Расулига ваҳий сифатида нозил қилди», яъни, Аллоҳ Қуръонни Ўз пайғамбари Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга фаришта тили орқали туширди.
Қуръонни Жаброил алайҳиссалом Аллоҳдан эшитди ва Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам фаришта Жаброил алайҳиссаломдан эшитдилар. Сўнгра одамларга ўқиб бердилар.
Аллоҳ таоло Қуръонда: «Ва Қуръонни одамларга аста ўқиб беришинг учун ажратиб ва бўлиб-бўлиб нозил қилдик», деган (Исро: 106).
Бошқа бир оятда эса: «Уни ишончли руҳ огоҳлантирувчилардан бўлишинг учун, очиқ-ойдин араб тилида қалбингга олиб тушди», дейди (Шуаро: 193-195).
Муаллифнинг: «Мўминлар уни ана ўша ҳолда, ҳақ, деб тасдиқ қилдилар», деганидаги «мўминлар»дан мурод саҳобалар ва улардан кейинги авлод, тобеъинлардир.
«Ана ўша ҳолда» дегани эса олдин зикр қилинган Қуръоннинг каломлиги ва туширилишига боғлиқ ҳолдир.
«Бас, ким уни эшитса-ю, башарнинг каломи, деб даъво қилса, батаҳқиқ кофир бўлар».
Ким Қуръон Аллоҳнинг каломи эканини инкор қилса, уни Муҳаммаднинг ёки ундан бошқа фаришта ёки башарнинг каломи, деса кофир бўлишида ҳеч шак-шубҳа йўқ.
Шунингдек, ким Қуръон Аллоҳнинг каломи эканига иқрор бўлса-ю, аммо уни салафи солиҳ иттифоқ қилганидан бошқача қилиб таъвил қилса ёки ўзича бузса ҳам кофир бўлишида ҳеч шак-шубҳа йўқ.
«Башарнинг сўзига ўхшамас» яъни, Аллоҳнинг каломи башарнинг каломига ўхшашдан шарафли, фасоҳатли ва олийдир. Аллоҳ Ўз каломи васфида қуйидагиларни келтиради.
1. «Аллоҳдан кўра сўзи содиқроқ ким бор?!» (Нисо: 87).
2. «Роббинг калимаси содиқлик ва адолат жиҳатидан батамом бўлди» (Анъом: 115).
3. «Агар инсу жинлар ушбу Қуръонга ўхшашни келтирмоқ учун жам бўлсалар ҳам унга ўхшашни келтира олмаслар» (Исро: 88).
4. «Сен: Унга ўхшаш бир сура келтиринг!» деб айт» (Юнус: (38).
Демак, Қуръоннинг лафзига ўхшаш лафз, назмига ўхшаш назм ва маъносига ўхшаш маъно йўқдир.
Аллоҳ таолонинг каломи банда учун буюк шарафдир.
Аллоҳ Қуръони Каримда: «Аллоҳ Мусога гап гапирди» (Нисо: 164) ва:
«Қачонки Мусо Бизнинг мийқотимизга келганида ва Роббиси унга гапирганида», деган (Аъроф: 143).
Бошқа бир оятда пайғамбарлар ҳақида:
«Уларнинг ичида Аллоҳ гапирган ва баъзиларнинг даражаларини кўтарган кимсалар бор», деган (Бақара: 253).
Бошқа бир оятда:
«Раҳийм бўлган Роббдан салом сўзи бор», деган (Ёсин: 58).
Имом Ибн Можа ва бошқа имомлар ривоят қилган ҳадисда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам қуйидагиларни айтганлар:
«Аҳли жаннат ўз неъматлари ичида турганларида, бирдан уларга нур чиқди. Улар юқорига қарадилар. Қарасалар, Робб жалла жалолуҳу уларнинг устидан қараб турибди. Бас, У зот: «Ассалому алайкум, Эй, аҳли, жаннат», деди.
Аллоҳнинг: «Раҳийм бўлган Роббдан салом сўзи бор», дегани шу.
Модомики, У зотга назар солар эканлар, улардан ҳижобланиб олмагунича ва Унинг баракаси ва нури қолмагунча ўзлари ичида турган неъматлардан ҳеч нарсага илтифот ҳам қилмайдилар.
Аллоҳ таолонинг: «Албатта, Аллоҳнинг аҳди ва қасамларини оз баҳога сотганларга, ана ўшаларга охиратда насиба йўқдир ва Аллоҳ уларга гапирмайди ҳам, назар солмайди ҳам», («Оли Имрон» сураси, 77-оят) деган оятида гапирмаслик ила уларни иқоб қилмоқда. Агар Аллоҳ мўмин бандаларига ҳам гапирмайдиган бўлганида, улар билан кофирлар бир хил бўлиб қолар эдилар. Унда кофирларга гапирмаслигида фойда бўлмай қолар эди.
Имом Бухорий ўзларининг «Саҳиҳ»ларида «Робб таборака ва таолонинг аҳли жаннатга каломи боби» деган боб очиб бир неча ҳадисларни келтирганлар. Аҳли жаннатлар учун энг афзал неъмат Аллоҳ таборака ва таолонинг жамолини кўриш ва каломини эшитишдир. Каломни инкор қилиш эса жаннат руҳини ва унинг энг олий, энг афзал неъматини инкор қилишдир. Аслида бусиз, жаннат ўз аҳлига татимайди ҳам..

АЛЛОҲНИНГ КАЛОМИ МАСАЛАСИ ҲАДИС
ВА СУННАТ ИМОМЛАРИ НАЗДИДА

Калом масаласидаги айтилган гаплар ўнтага етади. Уларнинг ҳаммасини зикр қилиб гапни чўзиб ўтирмаймиз. Фақат аҳли сунна ва жамоатнинг ақийдасини зикр қилиш ила кифояланамиз. Улар суннат ва ҳадис уламоларидир.
Ўша гапларнинг тўққизинчиси:
«Аллоҳ таоло қачон хоҳласа, қандоқ хоҳласа гапирувчидир. У зот эшитиладиган овоз билан гапирадир. Агар муайян овоз қадимий бўлмаса ҳам, каломнинг тури қадимийдир. Аҳли сунна ва жамоадан ривоят қилингани шудир».
Хулоса қилиб айтганда, тўрт мазҳаб аҳлларидан бўлмиш аҳли сунналар ва улардан бошқа ўтгану қолганлар ҳаммаси Аллоҳ таолонинг каломи махлуқ эмаслигига иттифоқдирлар. Қуръон У зотнинг гапирган каломидир. У ўз зоти ила қоим бўлгандир.
Имом ат-Таҳовий раҳматуллоҳи алайҳнинг:
«У зот субҳанаҳу ва таолонинг хоҳлаган вақтида, хоҳлаган шаклида гапирувчилиги бардавомдир ва У зотнинг каломининг тури қадимийдир», деган гаплари шунга далолат қилади.
Шунингдек, имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг «ал-Фиқҳул Акбар»даги:
«Қуръон мусҳафларда ёзилгандир, қалбларда ёд олингандир, тилларда ўқилгандир, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга нозил қилингандир, бизнинг Қуръонни талаффуз қилишимиз махлуқдир. Қуръоннинг ўзи махлуқ эмасдир», деган гаплари ҳам шунга далолат қилади.
Муаллифнинг: «ва уни ҳақиқатда Аллоҳнинг каломи, деб қаттиқ ишондилар. У одамларнинг каломига ўхшаб махлуқ эмасдир», деган гаплари мўътазилий мазҳабидагиларга раддиядир. Чунки улар Аллоҳнинг каломи одамларнинг каломига ўхшаб махлуқдир, деб даъво қиладилар».
Мўътазилий мазҳаби Қуръони Каримнинг махлуқ ёки махлуқ эмаслиги масаласида мусулмонлар жумҳури эътиқодига мос бўлмаган эътиқодга бордилар ва уни шиор қилиб кўтардилар.
Мўътазилийлар Аллоҳ таолонинг каломи собитлиги, бу маънонинг анбиёлардан мутавотир йўл ила нақл қилинганида ва Аллоҳ таолонинг гапирувчи эканлиги каби масалаларда мусулмонлар жумҳури билан бир фикрдалар.
Сўнгра мўътазилийлар Аллоҳ таолога нисбат берилган калом У зот Ўзидан бошқада, мисол учун лавҳул маҳфуз ёки Жаброил фариштада халқ қилган овоз ва ҳарфлардан иборатдир. У эса янги пайдо бўлган бўлиб, қадим эмасдир, дейдилар. Уларнинг фикрича, Аллоҳ таолонинг калом сифати йўқдир.
Аҳли Сунна ва Жамоа мазҳаби бўйича эса, мўътазилийлар айтган гаплардан ташқари айтилмаса ҳам нафсда мавжуд калом бўлади. Ана ўша нафсдаги мавжуд сифатдир. У илм ва иродадан бошқа алоҳида нарсадир. Бу сифат Аллоҳ таолонинг зотидаги қадимий сифатдир. Ана ўшани Аллоҳнинг калом сифати дейилади.
Мўътазилийлар Аллоҳ таолога калом деган қадимий сифат нисбатини бермайдилар. Уларнинг фикрича, аҳли сунна ва жамоа, калом, деб айтаётган нарса агар хабардан иборат бўлса, илм сифатига, амр ёки наҳийдан иборат бўлса, ирода сифатига оид нарсадир.
Уларнинг фикрича, нафсдаги калом деган нарса йўқ. Лафздаги калом эса махлуқдир. Қуръони Карим ҳам лафзда айтилган бўлгани учун махлуқдир.
Аҳли сунна ва жамоа уламолари мўътазилийларнинг бу гапини қаттиқ рад қилдилар. Чунки бу гап Қуръони Каримни оддий гаплар даражасига тушириб қўяр эди.
Икки томон орасидаги бу тортишув охир-оқибат ислом оламидаги катта фитнага айланди. Тарихдаги энг афсусланарли ҳодисалардан бирига айланган бу фитнанинг асосий сабабчилари мўътазилийлар эди.
Мўътазилий мазҳаби тарафдорлари ҳукуматга яқин бўлиб олиб, кўп бузғунчиликлар қилдилар. Уларнинг ўша даврдаги бошлиқларидан бири Ибн Абу Довуд халифа Маъмунга одамларни мажбур қилиб «Қуръон махлуқ» деб айттиришга уринди.
Унинг маслаҳати билан халифа Маъмун волийларга аҳли сунна вал жамоа уламоларини ҳақоратлаб хат ёзди. Уларни ҳукумат қароргоҳларига олиб келиб «Қуръон махлуқ» деган гапни айттиришни, уни бажармаганларни эса жазолашни ташкил қилди.
Мусулмонлар улкан фитнага учрадилар. Ислом ақийдаси бузилиши хавфи туғилди.
Бағдодда Имом Аҳмад ибн Ҳанбал бошчилигида уламолар бунга қаттиқ қаршилик кўрсата бошладилар. Улар илмий мунозараларда мўътазилийларни шарманда қилишар эдилар. Буни сезган халифа Маъмун Бағдоднинг еттита атоқли олимини ўз ҳузурига юборишни амр қилди. Уларни мажбур қилиб, эътирофларини олди ва ҳаммага эълон қилди. Шу билан Имом Аҳмаднинг қанотини кесмоқчи ва шавкатини синдирмоқчи бўлди.
Лекин Имом Аҳмад бу фитнага қарши салобатли тоғдек маҳкам турдилар. У киши ўз илмлари билан халқ орасида фитначиларни ҳужжат ва далиллар билан шарманда қилиб, довдиратиб қўйдилар.
Шунда Маъмун ўзи турган Турмус шаҳрига Имом Аҳмад ибн Ҳанбал ва у кишининг шериклари Муҳаммад ибн Нуҳни юборишни амр қилди.
Олимларнинг қўлларини кишанлаб, беҳурмат қилиб олиб кетишди. Аммо улар йўлдалик пайтида халифа Маъмун вафот этди. Олимларни кишанланган ҳолларида Бағдодга қайтаришди.
Йўлда Ибн Нуҳ вафот этдилар. Имом Аҳмад у кишини ўзлари ювиб, жаноза ўқиб, кўмдилар.
Имом Аҳмадни эса янги халифа тайин бўлгунча қамаб қўйишди. Янги халифа ҳам эскисининг йўлини тутди. Акаси Маъмуннинг васиятига амал қилган халифа Мўътасим ҳам фитна йўлини давом эттирди.
Имом Аҳмадни икки йилдан ортиқ, аниқроғи йигирма саккиз ой қамоқда ушлаб қийнашди, аммо иродасини бука олмадилар. Имом Аҳмаднинг эътирофлари кўпчиликнинг ҳузурида бўлишини хоҳлашар эди. Шунинг учун одамларни тўплаб, халифа Мўътасим ўзи чиқар ва Имом Аҳмадни сўроққа тутур эди. Гап билан енга олмасликларига кўзлари етгандан сўнг калтаклашга ўтдилар. Ҳар сафар гап-сўз фойда бермагандан сўнг Имомни ҳушидан кетиб қолгунча дарра билан уришар, кейин эса кўтариб, қамоққа олиб кетишар, бу ҳол эртасига яна янгидан бошланар эди.
Бир куни калтак зарбидан ҳушидан кетаёзган Имомнинг қулоғига фитнабоши Ибн Абу Довуд:
«Эй, Аҳмад, қулоғимга, Қуръон махлуқ, деб қўйгин, сени халифанинг қўлидан қутқариб оламан», деди.
Шунда Имом Аҳмад бошларини зўрға кўтариб:
«Эй, Ибн Довуд, қулоғимга Қуръон Аллоҳнинг каломи, махлуқ эмас, деб қўйгин, сени Аллоҳнинг азобидан қутқариб оламан», дедилар.
Бу воқеа халифанинг тавба қилиши, фитнабоши Ибн Абу Довуд ва унинг шериги Башрул Мусрайсийнинг боши олиниши ва Имом Аҳмаднинг эъзозланиши билан тугади.
Шундай қилиб бу буюк Имом мусулмонларнинг катта фитнадан қутулиб қолишларига сабабчи бўлдилар.
Ҳозирда мўътазилийларнинг ўзлари ҳам, гаплари ҳам ўтмишдан бир кўнгилсиз хотирага айланиб қолган.
Аммо уларнинг мазкур фитнаси ҳақида гапирмасдан илож йўқ. Аллоҳ таолонинг мусулмонларни бу каби фитналардан Ўзи асрасин!
Аллоҳ таолонинг маънолар сифатлари деб аталган сифатлари билан батафсилроқ танишиб чиқдик.
Аллоҳ таоло ушбу сифатларнинг маъноси ила сифатлангандир. У зот Қодир, Мурид – Ирода қилувчи, Олим, Тирик, Эшитувчи, Кўрувчи ва Гапирувчидир.
Маънавий сифатлар.
Бу тоифадаги сифатлар ўзидан олдинги, маънолар сифатларининг узвий натижасидан бошқа нарса эмас. Бошқача қилиб айтганда, маънавий сифатлар маънолар сифатларининг собит бўлишидан келиб чиққан ҳукмлардир.
Маънавий сифатлар еттитадир:

А) У зоти таолонинг қодир бўлмоғи.
Б) У зоти таолонинг ирода қилувчи бўлмоғи.
В) У зоти таолонинг олим бўлмоғи.
Г) У зоти таолонинг ҳаёт (тирик) бўлмоғи.
Д) У зоти таолонинг эшитувчи бўлмоғи.
Е) У зоти таолонинг кўрувчи бўлмоғи.
Ё) У зоти таолонинг гапирувчи бўлмоғи.

Ушбу етти сифат ўзларидан олдинги етти сифатга боғлиқдир. Уларнинг маънавий сифатлар деб аталиши юқоридаги маънолар ила сифатланишнинг бўлаги эканидандир.
Айни ушбу охирги тоифадаги сифатлар тўрт қисмга тақсимланади.
Биринчи қисм вожиб, мумкин ва имкони йўқ нарсаларга алоқаси бор сифатлар. Бу қисмга илм ва калом сифатлари киради.
Илм сифати аввал ҳам айтиб ўтилганидек, нарсаларнинг ҳақиқатини уларга таъсир кўрсатмаган ҳолда кашф этади. Албатта, Аллоҳ таоло барча вожиб, мумкин ва ғайри мумкин нарсаларни Ўз илми ила кашф қилиши – билиши турган гап.
Калом сифати эса нарсаларга далолат, баён, амр ёки наҳий юзасидан боғлиқ бўлади. Албатта, Аллоҳ таолонинг каломи вожиб, мумкин ва ғайри мумкинларни ўзи ичига олиши турган гап.
Иккинчи қисм фақат мумкин нарсаларга боғлиқ сифатлар. Бу қисмга қудрат ва ирода сифатлари киради. Чунки ирода ҳам, қудрат ҳам нарсаларга таъсир қиладиган сифатлардир. Мисол учун бор қилиш ёки йўқ қилиш. Вожибни йўқ қилиш мумкин эмас. Имкони йўқ нарсани бор қилиш мумкин эмас. Агар бундай бўлмаганда вожиб вожиб бўла олмас, имкони йўқ имкони йўқ бўла олмас эди.
Учинчи қисм мавжудотга боғлиқ сифатлар. Бу қисмга эшитиш ва кўриш сифатлари киради. Улар ила мавжуд нарсалар эшитилади ва кўрилади. Мавжуд бўлмаган нарсалар эшитилмайди ҳам, кўрилмайди ҳам.
Тўртинчи қисм ҳеч нарсага боғлиқ бўлмаган сифат. Бу ҳаёт сифатидир. Бу сифат Аллоҳ таолога нисбатан бир нарсага боғлиқ бўлмаган ҳолда ўз-ўзидан қоим сифатдир.
Аслида ҳаёт сифати, ҳеч бўлмаганда, макон ва вақт бўлишини талаб этади. Аммо бу шарт махлуқлар учундир. Холиқ бўлмиш Аллоҳ макон ва замонни ҳам Ўзи яратган ва идора қилади. Бинобарин, Унинг ҳаёт сифати маконга ҳам, замонга ҳам ва ундан бошқа шартларга ҳам боғлиқ эмас.

АЛЛОҲНИНГ ИСМ ВА СИФАТЛАРИГА БОҒЛИҚ МАСАЛАЛАЛАР

Аллоҳ таолонинг гўзал исмлари ва сифатларини яхшилаб таниб олинганидан кейин ўша олиймақом исм ва сифатларга боғлиқ бир неча масалаларни ҳам батафсил тушуниб олиш керак бўлади. Ақоид илми уламолари бу масалаларни турли йўллар билан баён қилганлар. Аммо баъзи ҳолатларда айни шу масалалар ақоид масалаларининг илоҳиёт бобига киришини мулоҳаза қилинмай қолади. Агар уларни айнан Аллоҳ таолонинг гўзал исмлари ва сифатларига боғлаб тақдим қилинса ва ўрганилса, тушуниш ҳам осон бўлади. Чунки инсоннинг ўзи ожиз бўлиши билан баъзи вақтларда Аллоҳ таолога оид ақийдаларни англаб етишда унинг ақли ҳам ожизлик қилиб қолади.
Биз бандалар ўз доирамиздаги ва қаврамимиздаги ҳақиқатларни тушуниб ўрганиб қолганмиз. Мабодо бизнинг тушунча доирамиздагидан ташқари маълумот бизга етса, уни ҳам ўз қолипимизга солишга ҳаракат қиламиз. Жумладан, Аллоҳ таолонинг сифатларига оид ақийдаларни тушунишда ҳам шу каби ҳолат бўлади. Худди шу нарса кўп тоифаларнинг адашишига, ҳатто диндан чиқишига сабаб бўлган.
Аллоҳ таоло аҳли сунна ва жамоа мазҳабидаги мусулмонларни бу борадаги тойилишдан Ўзи сақлаб қолган.
Аллоҳ таолонинг гўзал исмлари ва сифатларига боғлиқ масалаларнинг бошида У зотни мазкур исм ва сифатларига зид бўлган исм ва сифатлардан поклаш туради. Кейин қазо ва қадар, инсон иродаси, савоб, гуноҳ ва бошқалар туради. Биз келаси сатрларда мазкур масалалардан баъзиларини кўриб чиқамиз.

АЛЛОҲ ТАОЛОНИ НУҚСОНЛАРДАН ПОКЛАШ

Биз юқорида Аллоҳ таолонинг нақлий ва ақлий далиллар билан собит бўлган бир қанча сифатларини ўрганиб чиқдик. Ана ўша сифатларга иймон келтириш лозим ва лобуддир. Албатта, уларга иймон келтириш уларга зид бўлган сифатлардан Аллоҳ таолони поклашни ҳам тақозо қилади.
Бу ишни қилмоқчи бўлсак, баъзи кишилар оят ва ҳадисларни далил қилган ҳолда бизга бошқача гапларни ҳам айтганлар. Улардан баъзилари Аллоҳ таолога Унинг махлуқотларида бор сифатларни нисбат беришса, бошқалари тамоман тескари фикрни айтиб, Аллоҳ таолога ожизлик сифатини беришгача етиб борганлар. Улар асосан муташобиҳ оят ва ҳадислар асосида фитнали гапларни қўзғаганлар.
Биз эса уларнинг гапларига қулоқ солмай аҳли сунна ва жамоа мазҳабини маҳкам тутмоғимиз лозим бўлади. Ўшанда Аллоҳ таолонинг «Оли Имрон» сурасида нозил қилган қуйидаги оятларига амал қилароқ Аллоҳ таолони барча нуқсонлардан поклаб ёд қилган бўламиз.
«У сенга китобни туширган зотдир. Унда муҳкам–ойдин оятлар ҳам бор ва улар китобнинг аслидир ва муташобиҳ оятлар ҳам бор. Қалбларида ҳидоятдан оғиш борлар, фитна мақсадида ва уни таъвил қилиш мақсадида ундан муташобиҳ бўлганига эргашадир. Унинг таъвилини Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмас. Илмда собит бўлганлар эса унга иймон келтирдик, барчаси Роббимиз ҳузуридандир, дерлар. Ва фақат ақл эгаларигина эсларлар» (7- оят).
Ушбу ояти каримада Қуръони Каримнинг оятлари иккига – муҳкам ва муташобиҳга бўлиниши ҳақида сўз бормоқда.
«Муҳкам» сўзи маҳкам, очиқ-ойдин, бошқа ёққа буриб бўлмайдиган, деган маънони англатади.
«Муташобиҳ» сўзи эса ўхшаш, бирини биридан ажратиш қийин, бир неча маъноларни англатадиган, деган маъноларни билдиради.
Қуръони Карим оятлари ҳам муҳкам ва муташобиҳга бўлинади. Бунинг ўзи алоҳида бир илм бўлиб, Қуръон илмлари фани бўйича мутахассис уламолар буни махсус ўрганадилар.
Биз ўрганаётган ояти каримада худди шу мавзуда сўз бормоқда. Бу ояти кариманинг аввалида, юқорида зикр қилинган сифатларга эга бўлган Аллоҳ:
«У сенга китобни туширган зотдир», деб Муҳаммад алайҳиссаломга хитоб қилмоқда.
Китобдан мурод Қуръони Каримдир.
«Унда муҳкам – ойдин оятлар ҳам бор, ва улар китобнинг аслидир ва муташобиҳ оятлар ҳам бор».
Қуръони Каримда келган муҳкам – ойдин оятларнинг маънолари равшан, тушунилиши ҳам осон.
«Улар китобнинг аслидир», яъни, ўша муҳкам оятлар Қуръоннинг аслини ташкил қиладилар.
Шу билан бирга, Аллоҳ ирода қилган ҳикмат учун Қуръонда муташобиҳ – бир-бирига ўхшаш маъноларни билдирадиган, турлича маънога буриш мумкин бўлган оятлар ҳам бор. Лекин булар жуда ҳам оз бўлиб, кишиларнинг иймонини синашга хизмат қиладилар.
«Қалбларида ҳидоятдан оғиш борлар фитна мақсадида ва уни таъвил қилиш мақсадида ундан муташобиҳ бўлганига эргашадир».
Демак, аслида эътиқоди бузуқ кишиларни фош қилишда муташобиҳ оятлар иш берар экан. Қалбида марази бор, ҳидоятдан оғган бундай кишилар ақийда ва шариатнинг нозик усулларини очиқ-ойдин баён қилиб берган муҳкам оятларни бир четга суриб қўйиб, ғойибдан эшитиш орқали собит бўладиган хабарларга, турли маъноларга далолат қиладиган муташобиҳ оятларга фитна қўзиш, уни таъвил қилиш мақсадида эргашар эканлар.
«Таъвил» сўзи бирор сўз ёки тушунчани сиртқи маъносидан бошқа маънога кўчириш, деган маънони англатади.
Қалбларда ҳидоятдан оғиш бор бўлган мазкур кишилар муташобиҳ оятларни ўзларига қурол қилиб олиб, фитна қўзиш учун ўз ҳавои нафсларига мувофиқ таъвил қиладилар. Ва ҳолбуки, муташобиҳ оятларнинг таъвилини ҳамма ҳам билавермайди:
«Унинг таъвилини Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмас».
Муташобиҳ оятларнинг ҳақиқий таъвилини фақат Аллоҳ таолонинг Ўзигина билади. Шунинг учун мўмин-мусулмон кишилар муташобиҳ оятларнинг таъвилига машғул бўлмасдан, уни Аллоҳ таолонинг ўзига ҳавола этишлари керак.
«Илмда собит бўлганлар эса унга иймон келтирдик, барчаси Роббимиз ҳузуридандир, дерлар».
«Илмда собит бўлганлар» – бандалар ичида илмнинг олий даражасига етган уламолардир.
Улар илмда собит бўлганлари учун кўп нарсадан бохабар бўладилар ва шу боисдан ҳам, муташобиҳга иймон келтирдик, барчаси (яъни, оятларнинг барчаси) – муҳками ҳам, муташоҳиби ҳам Роббимиз ҳузуридандир, дейдилар.
Дарҳақиқат, зўр олимлар ўзларининг илмий чегараларини аниқ тушуниб етадилар, Аллоҳнинг илми чегарасиз эканини яхши биладилар. Ҳамда ўрни келганда ҳеч иккиланмай, ўзларининг ожиз жойларини эътироф қиладилар. Аммо ҳақиқий илмдан бебаҳра, чаласавод кишилар эса ўзлари билган озгина нарсани, дунёдаги бор илм шу, деб тушунадилар ва ундан бошқа ҳамма нарсани инкор этиб, ўзларини ҳам, ўзгаларни ҳам овора қиладилар. Ушбу ҳақиқатларни:
«. фақат ақл эгаларигина эсларлар».
Бундай нарсалардан ақл эгаларигина ваъз-насиҳат ва ибрат оладилар.
Мазкур ҳақиқатларни тушуниб етганларидан сўнг, Аллоҳ таолога ёлбориб дуо қилиб, қалбларини ҳақда собит қилишни ва ҳидоятдан оғдирмаслигини сўрайдилар:
«Эй, Роббимиз, бизни ҳидоят қилганингдан сўнг қалбларимизни оғдирмагин ва бизга Ўз ҳузурингдан раҳмат ато қилгин. Албатта, Сенинг Ўзинг кўплаб ато қилувчисан» (Оли Имрон: 8).
Илмда собит бўлган мўмин кишининг ҳоли шу – у ҳидоят нима эканини, қандай улуғ неъмат эканини жуда яхши тушунади. Шунинг учун ҳидоятни берган Аллоҳга ёлбориб, қалбини ҳақ йўлига бошловчи ҳидоятдан оғдирмаслигини ўтиниб сўрайди.
«Эй, Роббимиз, бизни ҳидоят қилганингдан сўнг қалбларимизни оғдирмагин ва бизга Ўз ҳузурингдан раҳмат ато қилгин».
Улар Аллоҳ таолонинг «Ваҳҳоб» – кўплаб ато қилувчи зот эканлигини ҳам яхши биладилар ва Унинг Ўзидан раҳмат ато қилишини сўрайдилар.
«Албатта, Сенинг Ўзинг кўплаб ато қилувчисан».
Улар ўз Роббиларининг барча халойиқни бир куни жамлаб, ҳисоб-китоб қилишини ҳам яхши биладилар ва шунинг учун У зотга бу ҳақда қуйидагича ёлборадилар:
«Эй, Роббимиз, албатта, Сен одамларни келишига шубҳа йўқ кунда йиғувчисан. Албатта, Аллоҳ ваъдага хилоф қилмас» (9 – оят).
«Келишига шубҳа йўқ кун» қиёмат кунидир.
Аллоҳ таоло ўша кунда барча одамларни жамлаб, сўроқ-саволга тутиб, амалига яраша жазо ёки мукофот беришини ваъда қилган. Мўмин бандалар бу ишнинг албатта бўлишига қаттиқ ишонадилар. Чунки Аллоҳ ваъдасига хилоф қилмайди.

Usmoniylar imperiyasi. Sulaymon I: biografiya

Usmoniylar imperiyasining o’ninchi sultoni bo’lmish Sulaymon I saltanatini misli ko’rilmagan qudratga ega bo’lishini ta’minladi. Buyuk sarkarda shuningdek, oqilona qonunlar muallifi, yangi maktablar asoschisi va me’moriy obidalar qurilishining tashabbuskori sifatida ham tanilgan.

1494 yilda turk sultoni Salim I hamda uning xotini – qrim xonining qizi Oysha Hafsa farzand ko’rdilar, unga Sulaymon, deb ism qo’ydilar. Bu shahzodaning taqdiriga kelajakdayarim dunyoni zabt etish hamda mamlakatini qayta isloh qilish yozilgan edi.

Bo’lajak sulton Sulaymon I Istambuldagi saroy maktabida tahsil olib, o’sha davrning eng mukammal bilimlarini egalladi, bolalik va o’smirlik chog’larini kitob mutolaasi hamda ma’naviy o’sish bilan o’tkazdi. Erta o’smirlik chog’laridanoq u uchta viloyatga hokimlik qila boshladi. Sulaymon I taxtga o’tirishidan avval Usmoniylar saltanati aholisining mehriga va hurmatiga sazovor bo’ldi.

Hukmdorlikning boshlanishi

Sulaymon 26 yoshida taxtni egalladi. Venetsiyalik elchi Bartolomeo Kontarini uni quyidagicha tasvirlagan:

“Baland bo’yli, istarasi issiq. Uning bo’yni odattagidan uzun, yuzi ingichka, qirra burun, terisi rangpar. Xalq uni dono hukmdor sifatida ta’riflar hamda oqilona hukmdorlik qilishiga ishonadi”.

Sulaymon avvaliga bu ishonchni oqladi. Hukmdorlik davrini xalqparvarlik hissi bilan boshladi – otasi tomonidan bosib olingan mamlakatlarning yuqori martabali asirlarini ozod qildi. Bu harakati bilan chet el mamlakatlari bilan munosabatni yaxshilab, ular bilan savdo-sotiq aloqasini yo’lga qo’ydi.

Bu yangilikdan ayniqsa yevropaliklar xursand bo’lgan edilar, ammo ularning quvonchi uzoqqa cho’zilmadi. Bir qarashda vazmin va adolatli Turkiya hukmdori aslida harbiy shuhrat haqida orzu qilayotgan edi.

Tashqi siyosat

Sulaymon I hukmdorligi davrida mayda urushlarni hisobga olmaganda 13 ta yirik harbiy yurish qildi, ulardan 10 tasini Yevropa hududida amalga oshirdi. Bu paytga kelib Usmoniylar imperiyasi Jazoirdan to Erongacha bo’lgan hududda yastanib, misli ko’rilmagan darajadagi qudratga ega bo’ldi. U davrlarda “Turklar darvoza yaqinida”, degan ibora yevropaliklar uchun vahimaning o’zi edi, hukmdorini esa dajjol bilan tenglashtirishar edi.

Sulaymon I taxtga o’tirganidan bir yil o’tib Vengriya chegarasiga qarab yurish qildi. Turk qo’shinlarining hujumi natijasida Shabats qal’asi ishg’ol qilindi. Shundan keyin g’alaba ketidan g’alaba kelaverdi –mag’lubiyat nimaligini bilmagan usmoniylar Qizil dengiz, Jazoir, Tunis, Rodos oroli, Tebriz va Iroqni zabr etib, u yerlarni o’z nazoratlari ostiga oldilar.

Qora dengiz bilan O’rtayer dengizining sharqiy hududlari ham jadallik bilan o’sib borayotgan Usmoniylar saltanatining haritasidan joy oldi. Vengriya, Sloveniya, Transilvaniya, Bosniya va Gertsogovina kabi davlatlar ham sultonga bo’ysinar edi. 1529 yilda turk sultoni katta ketib, Avstriyaga qarshi yurush boshladi va 120 ming nafarli qo’shini bilan poytaxtga hujum uyushtirdi. Biroq u yerda tarqalgan epidemiya Venani ishg’ol qilinishdan asrab qoldi hamda turk qo’shinining uchdan bir qismining qirilib ketishiga sabab bo’ldi. Shundan keyin shahar qamali bekor qilindi.

Sulton Sulaymon faqatgina Rossiyyagagina jiddiy yurushlarni uyushtirmadi, chunki uni na bir harakatu va na bir pul sarflashga arzimaydigan xilvat bir viloyat, deb hisoblar edi.

Shuhratparast sulton Sulaymonning hukmdorlik davrining oxiriga kelib Usmoniylar imperiyasi musulmon olamining tarixdagi eng buyuk va qudratli saltanatiga aylandi. Biroq harbiy harakatlar davlat hazinasiga jiddiy zarar yetkazar edi – hisob-kitoblarga qaraganda, 200 ming harbiylardan iborat bo’lgan qo’shinning ta’minoti tinch davr sarf-harajatlarining uchdan ikki qismini tashkil qilar edi.

Ichki siyosat

Sulton Sulaymonni Yevropada “Muhtasham”, musulmon olamida esa “Qonuniy” nomi bilan atashar edi. Uning hayot davri nafaqat harbiy muvaffaqiyatlardan iborat, balki mamlakatning ichki ishlaridagi faoliyati bilan ham to’lgan edi. Sultonning topshirig’i bilan Ibrohim qozi XX asrgacha tadbiq qilinib kelingan qonunlar majmuasini yangiladi. Jazolash va o’lim hukmi ancha qisqartirildi, biroq pul va hujjatlarni qalbakilashtirish, poraxo’rlik va yolg’on guvohlik berish kabi jinoyatlar ustida qo’lga olinganlarning qo’li avvalgidek kesilar edi.

Sulaymon I hukmdorlik qilayotgan saltanatda turli din vakillari qo’shnichilikda yashar edi, shuning uchun oqil sulton shariat ta’sirini kamaytirishga qaror qildi hamda dunyoviy qonunlarni ishlab chiqdi. Biroq bu qonunlarning bir qismi doimiy urushlar tufayli hayotga tadbiq qilinmay qolib ketdi.

Ta’lim tizimi ham yaxshi tomonga o’zgardi: birin ketin boshlang’ich maktablar ochila boshladi, ta’limni davom ettirish niyatidagi bitiruvchilar esa sakkizta eng asosiy madrasalar qoshidagi kolledjlarda tahsil ola boshladilar.

Shaxsiy hayoti

Sulaymon I she’riyat shaydosi bo’lgan, shu bilan birga zargarlik, temirchilik hunarini ham chuqur egallagan, hattoki harbiy yurishlar uchun shaxsan o’zi zambaraklar quygan.

Sultonning haramida qancha kanizagi bo’lgani noma’lum.Tarixchilar faqatgina sultonga farzand tug’ib bergan ma’shuqalari haqidagina ma’lumotlarga egadirlar. 1511 yilda 17 yoshli sultonning birinchi mahbubasi Fyulane ismli kanizak bo’ldi. Uning tug’gan farzandi 10 yoshga yetmayoq chechak kasalidan vafot etdi. O’g’lining vafotidan hech qancha vaqt o’tmay bu ayol saroy sahnasida ko’rinmay qoldi.

Sultonga farzand tug’ib bergan ikinchi kanizakning ismi Gyulfem xotun bo’lib, u ham hukmdorga o’g’il tortiq qildi. Biroq bu bola ham chechak epidemiyasidan omon chiqa olmadi. Shundan so’ng bu ayol ham sultondan uzoqlashtirildi, biroq shunga qaramay yarim asr davomida uning do’sti va maslakdoshi bo’lib keldi. 1562 yilda Gyulfem Sulaymonning buyrug’i bilan bo’g’ib o’ldirildi.

Sultonning rasmiy rafiqasi maqomini qo’lga kiritish uchun Mohidavron ismli kanizak ham urinib ko’rdi. Mohidavron 20 yil davomida haram hamda saroyda o’z ta’sirini o’tkazib keldi, ammo u ham sulton bilan qonuniy nikoh qura olmadi. O’g’li Mustafo bilan saltanat poytaxtidan o’g’li hokim etib tayinlangan viloyatlardan biriga ko’chib ketishga majbur bo’ldi. Keyinchalik taxt vorisi hisoblanmish shahzoda Mustafo otasiga qarshi isyon ko’tarishni rejalashtirishda ayblanib, qatl qilindi.

Sulaymon Qonuniyning ayollari ro’yxatini shubhasiz,hammamizga tanish va mashhur Xurram xonim boshqaradi. Kelib chiqishi slovyanlik bo’lgan bu kanizak Galitsiyadan asirga olib kelingan. Haramda Roksolana ismini oldi hamda hukmdorni maftun etdi: sulton uni ozod etib, so’ngra qonuniy nikohiga oldi. Nikoh marosimi 1534 yuilda rasmiylashtirildi.

Roksalana quvnoq fe’l-atvori va hamisha kulib yurgani uchun Xurram deb atala boshladi. Lekin Xurram ideal ko’rinishga ega bo’lmagan,atrofdagilar uning aqli va kerakli joyda ishlata oladigan makr-hiylasini qadrlashar edi. To’pkapa saroyida haram tashkil qilgan, ko’pgina xayriya tashkilotlariga asos solgan Xurram xonim rassom va yozuvchilarga ilhom bahsh etib turgan.

Sulaymon Roksolananing ko’ngliga qaragan, uning xohish-istagini bajo keltirgan. Bundan foydalangan Roksolana eriga o’z so’zini o’tkazgan va hattoki sultonning boshqa xotinlaridan ko’rgan o’g’illarini qatl qilishiga ham erishgan. Xurram sultonga Mihrimah ismli qizni va besh nafar o’g’il tug’ib bergan.

O’g’illari ichidan Salim otasidan keyin mamlakatni boshqardi, biroq u hukmdorlikni o’z o’rniga qo’ya olmadi. Sulton Salim ko’proq ichkilik va aysh-ishratga ruju qo’ygan edi. Uning hukmdorlik yillarida Usmoniylar imperiyasi so’nib bordi. Sulaymonning Xurramga bo’lgan muhabbati yillar o’tgan sayin kamaymadi, hattoki xotinining vafotidan keyin ham turk hukmdori boshqa nikoh qurmadi.

Sultonning o’limi

Ko’pgina kuchli mamlakatlarni bo’ysundira olgan sulton o’zi xohlagandek urushda omonatini topshirdi. Bu voqea Vengriyaning Sigetavr qal’asini ishg’ol qilish vaqtida sodir bo’ldi. 71 yoshli Sulaymon ancha paytdan beri podagra kasalligidan azob chekib kelar edi. Kasallik borgan sari kuchayib bordi, sulton hattoki otda ham yurishga qiynalib qoldi. Tabiblarning qilgan hatti-harakatlari sultonni asrab qola olmadi.

Sulaymon sulton 1566 yilning 6 sentyabrida vafot etdi.U qal’aning asosiy hujumiga ikki soat qolganda omonatini topshirdi. Sultonidan ayrilganini bilgan askarlar tushkunlikka tushishlari va buning natijasida isyo nkelib chiqishi mumkin edi. Shuning uchun sultonning o’limi haqidagi xabar qo’shinga yetib bormaslik maqsadida saroy tabiblari darhol o’ldirildi. Taxt vorisi Salim Istambulda o’z hokimiyatini o’rnatgandan keyingina qo’shinlar hukmdorning vafoti haqidagi xabarni eshitdilar.

Sulton Sulaymonning o’limi haqida bir necha afsonalar mavjud. Ulardan birida aytilishicha, o’limi yaqinlashib kelayotganini his qilgan sulton vaziriga o’z vasiyatini aytgan. Falsafiy ma’noga ega bo’lgan bu vasiyatda aytilishicha, Sulaymon qo’llari kafanga o’ralmay ochiq qolishini va tobutdan chiqarib qo’yilishini so’ragan – ya’ni hamma ko’rib qo’ysin, topgan-tutgan boylik bu dunyoda qoladi, hattoki Buyuk sulton Sulaymon ham bu dunyodan quruq qo’l bilan ketmoqda.

Xotira

Sulaymon I ning hayoti haqida bir necha hujjatli va badiiy filmlar suratga olingan. Shulardan 2011 yilda ekranga chiqqan “Muhtashamyuz yil” seriali ayniqsa diqqatga sazovordir. Unda saroy hayoti, u yerdagi fitnalar tomoshabinga to’laqonli qilib yetkazib berilgan. Serialda sultonSulaymon rolini turk aktyori Halit Ergench maromiga yetkazib talqin etgan. Aktyor tomonidan yaratilgan bu obraz sulton hukmdorligi talqinining eng yaxshi namunasi, deb tan olindi. Kanizak va sultonning rafiqasi rolini esa olmon-turk kelib chiqishiga ega bo’lgan aktrisa Maryam Uzerli mahoratli ijro etgan. U ham Hurramning fe’l-atvorini to’laqonli ko’rsatib bera olgan.

Kitoblar

*”Sulaymon Qonuniy”. Usmoniylar imperiyasining buyuk sultoni. 1520-1566”, G.Lemb

*”Sulaymon. Sharq sultoni”, G.Lemb

*”Sulton Sulaymon va Roksolana. Nomalar, she’rlar, hujjatlar…” Buyuklar nasri.

*”Muhtasham yuz yil” kitoblarining seriyalari. N.Pavlisheva

*Sulaymon hamda Xurram-sultonning mushtasham asri”. P.J. Parker

*”Usmoniylar imperiyasining yuksalishi va so’nishi. Cheksiz hudud hukmdorlari”, Gudvin Jeyson, M.Sharov

*”Roksolana, Sharq qirolichasi”. O. Nazaruk

Filmlar

*2003 – “Xurram sulton”

*2008 – “Haqiqat izlab. Roksolana: taxt sari qonli yo’l”

*2011 – “Muhtasham yuz yil”

Odam va uning salomatligi 8 sinf pdf

1. Bolalar organizmining o‘sish va rivojlanish qonuniyatlari.

2. Tashqi muhitning o‘sish va rivojlanishga ta’siri.

3. Akselerasiya.

4 . Yosh davrlari.

1. Bolalar organizmining o‘sish va rivojlanish qonuniyatlari.

O‘sish va rivojlanish tushunchalari. O‘sish va rivojlanish jarayonlari tirik materiyaning umumbiologik xususiyatlari hisoblanadi. Tuxum hujayrasining urug‘ lanishidan boshlanadigan odamning o‘sish va rivojlanishi, uning butun umri davomida kechadigan uzluksiz bajaraluvchi jarayon namoyon qiladi. Rivojlanish jarayoni poygasimon holatda kechib, uning hayotini bosqichlari yoki davrlari orasidagi farqlar faqatgina miqdoriy jihatdangina emas, balki sifatiy jihatdan ham o‘zgarishlarga olib boradi.

U yoki bu fiziologik tizimlarni tuzilishi yoki faoliyatidagi yoshga oid xususiyatlarning mavjudligi yoshlik davrining ayrim bosqichlaridagi bola organizmining to‘la qimmatli yoki qimmatli emasligi haqidagi, bashorat yoki aniq ma’lumot bo‘lib hisoblanmaydi. Aynan shu xildagi kompleks xususiyatlargina u yoki bu yoshni tavsiflab beradi.

Rivojlanish deganda, tom ma’noda odam organizmida kuzatiladigan, uning barcha tizimlarining tashkillanish darajalarini murakkablashishini oshishini chaqiruvchi miqdoriy va sifatiy o‘zgarish jarayonlari tushuniladi. Rivojlanish o‘z ichiga uchta asosiy omilni qamrab oladi; o‘sish organ va to‘qimalarning tabaqalanishi, shakllanish (organizmga xos va monand bo‘lgan shaklni olishi). Ushbu omillar bir-biri bilan uzviy bog‘ liq va bir-birini to‘ldirib turadi.

Bola organizmining voyaga yetgan organizmidan farq qiluvchi rivojlanish jarayonining asosiy fiziologik xususiyatlaridan biri organizm vaznining tinimsiz ortishi va uning hujayralari sonini yoki ularning o‘lchamlarini o‘zgarishi bilan birgalikda kechuvchi miqdoriy jarayon ya’ni o‘sish hisoblanadi.

O‘sish jarayonida hujayralar soni, gavda vaznini va antropometrik ko‘rsatkichlari ortadi. Suyaklar, o‘pka kabi ayrim organlarda o‘sish asosan hujayralar sonini ortishi hisobiga ko‘payishi, boshqa organlarda (muskullar, asab to‘qimalarda) hujayralarning o‘lchamlarini ortishi jarayoni ustunlik qiladi. O‘sish jarayoniga bunday aniqlik berilishi yog‘ larni o‘tirishi yoki suvning ushlab qolinishi bilan ta’minlanuvchi gavda vazni va o‘lchamlarini o‘zgarishlarini hisobga olmaydi. Organizmni o‘sishini ko‘rsatuvchi aniq ko‘rsatkich – bu undagi oqsillarning umumiy miqdorini oshishi va suyaklar o‘lchamlarning kattalashishidir.

Bolalarning o‘sish va rivojlanish qonuniyatlari: rivojlanishning turli bosqichlarida gavda proporsiyasi. Bolalar o‘sish va rivojlanishining muhim qonuniyatlariga, o‘sish va rivojlanishning bir tekisda kechmasligini va tinimsizliklarini, hayotiy muhim funksional tizimlar va akselerasiyani ya’ni ularni yetilishidan oldin yuzaga keluvchi hodisalar – geteroxroniyalarni kiritish mumkin.

I.A.Arshavskiy faqatgina turli yosh davrlarida organizmning fiziologik funksiyalarni spesifik xususiyatlarini emas, balki shaxsiy rivojlanish qonuniyatlarini ham tushunish imkonini beruvchi asosiy omil sifatida «skelet muskullarining energetik qoidasini» shakllantirdi. Uning ma’lumotlariga ko‘ra, turli yosh davrlaridagi energetik jarayonlarning xususiyatlari, hamda nafas va yurak tomirlar tizimining faoliyatining o‘zgarishi va qayta shakllanishi ontogenez jarayonida yuqoridagi organlarga mos bo‘lgan skelet muskullarining rivojlanishiga bog‘ liq bo‘ladi.

A.A.Markosyan shaxsiy rivojlanishining umumiy qonunlariga biologik tizimlar ishonchliligini ham qo‘shishni taklif etdi.

Biologik tizimlarning ishonchliligi deganda, organizmdagi jarayonlarning boshqarilish darajasining, qaysini imkoniyatdagi zahiralardan favqulodda foydalanish natijasida yuqoridagi jarayonlarning (optimal) maqbul holatda kechishi ta’minlanishi va o‘zaro almashinuvi natijasida yangi sharoitga moslashishini ta’minlovchi va juda tez ilgarigi holatga qaytish darajasi tushuniladi.

Ushbu konsepsiyaga asosan zigota hosil bo‘lganidan boshlab toki uning tabiiy o‘limi bilan tamomlanadigan rivojlanish yo‘li hayotiy imkoniyatlar zahirasi mavjud bo‘lgandagina amalga oshadi. Ushbu imkoniyatlar zahirasi tashqi muhitni o‘zgaruvchan sharoitlarida hayotiy jarayonlarni rivojlanishini va maqbul holatda kechishini ta’minlaydi. Bir necha misollar keltiramiz. Bir odamni qonida mavjud bo‘lgan trombin (qon ivishida ishtirok etuvchi ferment) 500 odamni qonini ivitish uchun yetarli. Uyqu arteriyasining devori 20×10 5 Pa.ga teng bo‘lgan bosimga chidaydi, lekin qon tomirlar tizimining ushbu qismidagi bosim ayrim vaqtlardagina yuqoridagi bosimni 1/3 qisminigina tashkil etadi. (10 5 Pa). Son suyagi 1500 kg og‘irlikdagi yukni cho‘zilishiga chidaydi.

P.K.Anoxin geteroxroniya haqidagi ta’limotni (funksional tizimlarning notekis yetilishi) ilgari surdi va undan sistemogenez haqidagi ta’limotni kelib chiqishini tushuntirib berdi. Uning ko‘rsatishicha funksional tizimlar deganda turli lokalizasiyalangan tuzilmalarni keng ko‘lamdagi funksional jihatdan qo‘shilishi natijasida aynan shu paytda olinadigan oxirgi moslashish samarasi (masalan, nafas olish funksional tizimi, tananing bo‘shliqdagi harakatini ta’minlovchi funksional tizim va h.z.) tushuniladi.

Funksional tizim, tuzilish jihatidan juda murakkab va o‘z ichiga afferentli sintez, qaror qabul qilish, o‘z-o‘zidan harakat qilish va uning natijasi, effektor organlardan qayta afferentasiya va nihoyat akseptorli ta’sir, kutilgan natija bilan olingan samaralarni qiyoslashlarni qamrab oladi.

Afferentli tahlil , o‘z ichiga asab tizimiga tushadigan turli turdagi tahlil qilingan axborotlarni, tahlil qilinganlarni qayta ishlashni oladi. Tushayotgan axborotlarni tahlil va umumlashtirish natijalari avvalgi tajribalar bilan solishtiriladi.

Akseptordagi harakat bo‘lg‘ usi harakat modeli sifatida shakllanadi, bo‘lg‘ usi natijalarni oldindan aniqlash yuz beradi va aniq natija bilan ilgari shakllangan model solishtiriladi.

Funksional tizimlar notekis yetiladilar, entogenetik rivojlanishning turli davrlarida organizmning moslashishini ta’minlab bosqichma-bosqich qo‘shilib, almashinib turadi.

Tuzilmalar birgalikda tug‘ ilish oldidan hayotiy muhim vazifalarni bajaruvchi funksional tizimlarni tashkil qilib, ular hosil bo‘ladi va tanlanib hamda tezlashgan holda yetiladilar. Masalan, og‘ izning aylana muskuli yuzning boshqa muskullari innervasiya q ilinishidan oldinroq, tezlashgan holda innervasiya qilinadi. Og‘ izning aylana muskullaridan tashqari boshqa muskullar va emish aktinii bajarilishini ta’minlovchi markaziy asab tizimining boshqa tuzilmalari ham tezlashgan rivojlanishga uchraydi. Qo‘lning barcha nervlari orasida eng avval ushlash refleksida ishtirok etuvchi muskullarni qisqarishini barmoqlarni bukilishini ta’minlovchi nervlar bunday to‘la qiymatli funksional tizimlarni tashkil qiluvchi morfologik hosilalar ya’ni yangi tug‘ ilgan bolalarni yashashini ta’minlovchi morfologik tanlanib va tezlashib rivojlanishi sistemogenez deb ataladi.

Sistemogenez rivojlanishning umumiy qonuniyati bo‘lib, aynan embrional rivojlanish bosqichida yaqqol namoyon bo‘ladi. Lekin funksional tizimlarning geteroxronli yetilishi va bosqichma-bosqich qo‘shilishi hamda almashinishi shaxsiy rivojlanishning boshqa bosqichlari uchun ham xarakterlidir.

1-rasm.Odam tanasining yoshga oid o‘sish dinamikasi

Odam organizmida u tug‘ ilganidan toki o‘limiga qadar uning xayotining turli davrlarida tuzilishning maxsus xususiyatlari, biokimyoviy jarayonlar, organizmning to‘liq yoki uning ayrim tizimlarining funksiyalarini o‘zgarishi qayd qilinadi. Bu o‘zgarishlar ma’lum darajada o‘sish va rivojlanishning bosqichlarini aniqlovchi irsiy omillar bilan ta’min etiladi. Ammo bu irsiy omillarning namoyon bo‘lishi uchun hal qiluvchi ahamiyatga, yoshga oid xususiyatlarni shakllanishida oziqlanish va odamlarning ijtimoiy hayotini mohiyatini tashkil qiluvchi o‘qitish va tarbiyalash hayotning gigiyenik sharoitlari, bolaning odamlar bilan muloqoti, jismoniy va mehnat faoliyati va boshqa omillar egadir.

Odamning hayoti – bu rivojlanishning uzluksiz jarayonidir. Dastlabki qadam va harakat funksiyalarining kelgusi rivojlanishi, bolaning boshlab gapirgan so‘zi va nutq funksiyasining rivojlanishi, bolaning ovqat hazmi va o‘smirlik davrida jinsiy yetilish, markaziy asab tizimining tinimsiz rivojlanishi, reflektor faoliyatning murakkablashuvi, bularning hammasi organizmning uzluksiz o‘zgarishidan keltirilgan ayrim misollardir.

Bola organizmining o‘sish jarayoniga taalluqli xususiyatlardan bo‘lib uning notekisligi yoki geteroxronizm va to‘lqinsimonligi hisoblanadi. O‘sishning tezlashgan davrlari uning biroz sekinlashishi bilan almashadi. Bola organizmining o‘sish dinamikasini grafik kuzatishlarda bu qonuniyat juda yaqqol namoyon bo‘ladi.

Bola o‘sishini ancha jadallashgan davri hayotining birinchi yilida va jinsiy yetilish davrida, ya’ni 11-15 yoshlik bo‘lgan paytlarga to‘g‘ ri keladi. Endi tug‘ ilgan bolaning bo‘yi 50 sm bo‘lgan bo‘lsa, bir yoshning oxiriga kelib 75-80 sm.ga yetadi, ya’ni 50 % dan ortishi kuzatiladi, gavda og‘ irligi esa uch martaga – ya’ni yangi tug‘ilgan bola bor yo‘g‘i 3,0-3,2 kg bo‘lsa, birinchi yil oxiriga kelib 9,5-10,0 kg gacha yetadi. Keyingi yillarda jinsiy voyaga yetish davrigacha o‘sish tempi pasayadi va o‘rtacha yiliga 1,5-2,0 kg qo‘shilsa, bo‘y uzunligi 4,0-5,0 sm. ga o‘sadi.

O‘sish tempining ikkinchi marta sakrashi jinsiy yetilish davrining boshlanishi bilan bog‘liq bo‘lib, bo‘y uzunligi bir yilda 7-8 sm.ga hatto 10 sm.gacha ortadi. Vaholanki 11-12 yoshda qizlar o‘sish bo‘yicha o‘g‘il bolalardan bo‘ydorroq bo‘ladilar. 13-14 yoshda ularning bo‘ylari deyarlik bir xil bo‘lsa, 14-15 yoshga borib esa bo‘yi bo‘yicha o‘g‘il bolalar qizlardan o‘tib ketadilar va bu ortiqlik butun hayot davomida saqlanib qoladi.

Yangi tug‘ilish davridan to to‘lig‘icha voyaga yetish yoshigacha tana uzunligi –3,5 marta, gavda uzunligi –3 marta, qo‘llar uzunligi –4,5 marta oyoqlar uzunligi esa –5 marta ortadi. Yoshga qarab tana proporsiyasi ham kuchli almashadi.

Yangi tug‘ilgan bola voyaga yetgan odamlarga nisbatan oyoqlarning kaltaligi, gavda va boshining kattaligi bilan farq qiladi. Yangi tug‘ilgan bola boshining balandligi gavda uzunligining 1/2 qismini, 2 yoshli bolada 1/5, 6 yoshda 1/6, 12 yoshda 1/7 va voyaga yetgan odamlarda –1/8 qismini tashkil qiladi, yosh o‘tishi bilan bosh o‘sishi sekinlashib, oyoqlariniki esa tezlashadi.

2-rasm. Yoshga bog‘liq holda tana proportsiyalarining o‘zgarishi.

Jinsiy yetilish davri boshlanguniga qadar (pubertatoldi davri) gavda proporsiyalarida jinsiy farqlar kuzatilmaydi, jinsiy yetilish davrida esa (pubertat davri) o‘smirlarning oyoq qo‘llari qizlarnikiga nisbatan uzunroq, gavda kaltaroq, chanoq suyagi torroq bo‘ladi.

Gavdaning uzunligi bilan kengligi orasidagi proporsiyalar farqini uch davrga bo‘lish mumkin: 4 yoshdan 6 yoshgacha; 6 yoshdan 15 yoshgacha va 15 yoshdan voyaga yetgan holatgacha bo‘lgan davrlar. Agarda pubertatoldi davrida umumiy o‘sish asosan oyoqlarni o‘sishi hisobiga ortsa, pubertat davrda esa – gavdaning hisobiga ortadi.

Tananing ayrim qismlarini hamda ko‘plab boshqa organlarning ham o‘sish tasviri tananing uzunligini o‘sish chizig‘ i bilan mos keladi. Lekin, ayrim organlar va tananing qismlarida o‘sish boshqacha tipda bo‘ladi, masalan, jinsiy organlarning o‘sishi jinsiy yetilish davrida tezlik bilan yuz beradi, limfatik to‘qimalarning o‘sishi bu davrda tugagan bo‘ladi. 4 yoshli bolalarda boshning o‘lchamlari voyaga yetgan odamlar bosh o‘lchamining 75-90 % ga yetadi. Skeletning boshqa qismlari 4 yoshdan keyin ham jadal o‘sishda davom etadi.

Jinsiy yetilish davrida faqatgina jadal o‘sishgina yuz bermay, balki ikkilamchi jinsiy belgilarni shakllanishi ham jadal davom etadi.

Organizmning ayrim tizimlarining o‘sish jarayonida geteroxroniya hodisasi faqatgina ularning o‘sish tempini oshirish paytida kuzatilmaydi. Fiziologik tizimlarning ayrim qismlari ham notekis yetiladilar.

Asab tizimi doimo yaxlit bir butun singari faoliyat ko‘rsatadi, lekin uning ayrim qismlari turli muddatlarda va turli templarda rivojlanadi va shakllanadi. Masalan, asab tizimining markazga intiluvchi yoki afferent tolalari, ya’ni tananing periferik qismidan impulslarni markaziy asab tizimiga olib boruvchi qismi bola tug‘ilishidayoq yetarlicha shakllangan bo‘ladi va 6-7 yoshda to‘liq va oxirigacha yetiladi. Shu bilan birga asab tizimining markazdan qochuvchi, yoki efferent ya’ni markaziy asab tizimidan impulslarni ishchi organlar – muskullar va bezlarga olib boruvchi qismi faqatgina 23-25 yoshgacha kelib to‘lig‘icha yetiladi.

O‘sishning notekisligi – bu evolyusiya davomida shakllangan moslashishdir. Hayotning birinchi yilida tananing uzunasiga juda tez o‘sishi tana og‘irligining ortishi bilan bog‘liq bo‘lsa, kelgusi yillarda o‘sishning sekinlashishi organlar, to‘qimalar, hujayralarning faol tabaqalanish jarayonlarini namoyon bo‘lishi bilan ta’minlanadi.

Yuqorida qayd qilganimizdek, rivojlanish morfologik va funksional o‘zgarishlarga olib kelsa, o‘sish esa to‘qimalar, organlar va butun tananing og‘irligining ortishiga olib keladi. Bola mutadil rivojlanganda bu jarayonlar bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘ladi. Ammo, o‘sishning jadal davri tabaqalanishning jadal davrlari bilan mos kelmasligi mumkin.

Kuchli tabaqalanish o‘sishning sekinlashishini chaqiradi. Bosh va orqa miyalarning massasining o‘sishi asosan bola 8-10 yoshga yetganida deyarlik voyaga yetgan odamnikiga tenglashib tamomlanadi, asab tizimining funksional jihatdan takomillashishi yana ancha uzoq muddat davom etadi.

Harakat analizatorlarining yetilishi qator harakat funksiyalarini takomillashishi bosqichlarini bosib o‘tganidan keyin asosan 13-14 yoshda tugaydi. Shu bilan birga 15-18 yoshlar davomida muskul to‘qimalarining yana jadal o‘sishi va tabaqalanishi yuz beradi.

Rivojlanishning geteroxroniyasi tezlashgan va tanlangan o‘sishning va ontogenezning aynan shu bosqichida barcha organlarga nisbatan organizm uchun zarur bo‘lgan tuzilmalarning va ularning funksiyalarini tabaqalanishini ta’min etadi.

Ayrim morfologik hosilalarning yoki funksiyalarning rivojlanishini qiyosiy jihatdan o‘rganishda kuzatiladigan geteroxronizm, bola organizmining, uning hayotining ayrim bosqichlaridagi gormonik rivojlanishni yo‘qolishini yoki buzilishini ko‘rsatkichi hisoblanmaydi. Har bir yosh davrlariga xos bo‘lgan xususiyatlar bilan bir qatorda rivojlanishning shaxsiy xususiyatlari ham tipik hisoblanadi. Bu xususiyatlar salomatlik, hayot sharoiti asab tizimining rivojlanish darajasiga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Rivojlanishdagi keskin xususiy o‘zgarishlar odatda hayotning birinchi yilida, qachonki ular tug‘ma xususiyatlar va tarbiyalash sharoiti bilan birga bo‘lganda namoyon bo‘ladi.

2. Tashqi muhitning o‘sish va rivojlanishga ta’siri.

Bola organizmi jiddiy darajada uning rivojlanish yo‘lini aniqlab beruvchi, bola organizmiga uzluksiz ta’sir ko‘rsatuvchi, aniq sharoitda rivojlanadi. I.M.Sechenov ta’kidlaganidek «. organizm hayotini qo‘llab turuvchi atrof-muhitsiz faoliyat ko‘rsatishi mumkin emas, shuning uchun organizmning ilmiy asoslanishida organizmning atrof-muhitga ko‘rsatadigan ta’siri ham hisobga olinishi zarur, chunki hayotda nima, muhitmi yoki tanani o‘zi muhimmi degan savolni tug‘ilishi uchun o‘rin yo‘q».

Turli yosh davrlarida bola organizmidagi morfologik va funksional qayta o‘zgarishlarning kechishi ko‘plab genetik va atrof-muhit omillari ta’siriga uchraydi.

Konkret atrof-muhit sharoitlariga bog‘liq holda rivojlanish jarayoni tezlashishi yoki sekinlashishi mumkin, uning yosh davrlari esa erta yoki kech boshlanishi va ular turli davomiylikga ega bo‘lishi mumkin.

Bola organizmining sifatiy jihatdan shaxsiy rivojlanishning har bir bosqichida o‘zgaruvchi, o‘ziga xosligi barcha va aynan uning atrof-muhit bilan o‘zaro aloqasini xarakteri bo‘yicha namoyon bo‘ladi. Bola tug‘ ilgandagi uning biologik fondi keyinchalik ham shu holda o‘zgarmasdan qoladi deb hisoblamaslik kerak. Atrof-muhit omillari ayniqsa uning ijtimoiy sohasi ta’siri ostida irsiyat bilan ta’minlanuvchi u yoki bu sifatlar muhit imkon yaratsa rivojlanishi yoki imkon bermasa yo‘qolishi mumkin.

3. Akselerasiya

Akselerasiya tushunchasi. XIX-asrning oxirgi choragi va XX-asrning boshlarida ko‘pgina mamlkatlarda bolalarning o‘sishi tezlashganligi kuzatilgan. Shu paytdan boshlab bolalarning jismoniy rivojlanishi haqidagi ma’lumotlar yig‘ila boshlandi va 1936 yilda rivojlanishning tezlashishini xarakterlovchi murakkab kompleks hodisalarni Ye.Kox tomonidan akselerasiya deb atash fanga kiritildi. (lot.accelerare tezlatish).

Dastlab ko‘pchilik tadqiqotchilar akselerasiya deganda eng avvalo bolalar va o‘smirlarning jismoniy rivojlanishini tushunganlar. Keyinchalik bu tushunchalar jiddiy darajada kengaydi.

Akselerasiya deganda tana o‘lchamlarini ortishini va ancha erta muddatda yetilishning boshlanishlarini tushuna boshladilar. Tana uzunligi, ko‘krak hajmi va tana og‘irliklarini jismoniy rivojlanishning ana shunday muhim belgilari deb qarala boshlandi. Organizmning morfologik xususiyatlari uning funksional faoliyati bilan chambarchas bog‘langanligini hisobga olgan holda, ayrim mualliflar o‘pkaning tiriklik sig‘imini, ayrim muskullar guruhini kuchini, skeletni suyaklanish darajasini, tishlarning chiqishi va almashinishlarini, jinsiy yetilish darajalariga jismoniy rivojlanishning belgilari sifatida qaray boshladilar. Ayrim mualliflar tana proporsiyalarini ham jiddiy belgilar qatoriga qo‘sha boshladilar.

Hozirga kelib «akselerasiya» tushunchasi shunchalik kengayib ketdiki,ya’ni faqatgina bolalar va o‘smirlarning jismoniy rivojlanishining tezlashishi haqida gapirmasdan balki voyaga yetgan odamlarning tana o‘lchamlarining ortishi, klimaksning ancha kech boshlanishlari haqida ham gap yuritilmoqda.

Haqiqatan ham, o‘sishning tezlashishini embrional rivojlanish bosqichidayoq kuzatish mumkin. Yangi tug‘ilgan bolalarning tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, oxirgi 30-40 yil davomida ularning tana uzunligi 0,5-1 sm.ga ortdi, og‘irligi esa 100-150 g ortdi.

Bolalar hayotining birinchi yilida o‘sish va tana og‘irligining ortishidan tashqari, tana og‘irligini ikki marta oshishi, yoshining va bosh hamda ko‘krak qafasi aylanasining to‘rt tomonlama o‘lchami pasayishi kuzatiladi.

Hozirda tana og‘irligini ikki martaga oshish vaqti ilgarigi 6 oylik yosh o‘rniga 4 oylikda kuzatiladi.

Hozirgi bir yoshli bolalar 50-75 yil oldingi bolalarga nisbatan o‘rtacha 5 sm.ga uzun, 1,5-2 kg og‘irroqligi kuzatildi.

Akselerasiya sabablari. Akselerasiya sabablariga nisbatan hozirgacha biror umumiy ravishda qabul qilingan biron bir fikr shakllanmagan. Lekin juda ko‘plab gipotezalar va taxminlar ilgari surilgan.

Ko‘pchilik olimlarning fikricha rivojlanishning barcha o‘zgarishlarida asosiy aniqlovchi rolni oziqlanishning o‘zgarishi deb hisoblaydilar. Buni esa to‘la qimmatli oqsillar va natural yog‘larni aholi jon boshiga iste’mol qilishni ortishiga bog‘laydilar, shular qatoriga sabzavot va mevalarni yil davomida doimimy ravishda iste’mol qilinishini, ona va bola organizmini vitaminlanishini ortishini qo‘shdilar.

Akselerasiyaning gameogenli nazariyasi bola organizmiga quyosh nurlarining ta’sir ko‘rsatishiga jiddiy o‘rin berilgan, xozirda bolalar quyosh radiasiyalari ta’siriga ko‘proq uchramoqda. Akselerasiya jarayoni shimoliy mamlakatlarda, janubiy mamlakatlardagiga qaraganda bir xil tempda borayotganligi hisobga olinsa, yuqorida qayd qilingan fikr unchalik ham ishonarli chiqmaydi.

Ayrim tadqiqotchilar akselerasiyaning o‘zgarishini iqlimning o‘zgarishi bilan bog‘laydilar. Issiq va nam havo o‘sish va rivojlanish jarayonlarini sekinlashishga olib keladi. Salqin quruq iqlim organizmdan issiqlikni yo‘qolishiga olib keladi va o‘sishni stimullab turarmish.

Kam dozadagi ionlantiruvchi nurlanishni organizm uchun stimullovchi xususiyatga ega ekanligi haqida ham ma’lumotlar bor.

Oziqlanishning yaxshilanishi bilan bir qatorda tibbiyotning umumiy yutug‘i bilan bog‘liq bo‘lgan chaqaloqlik va bolalikda kasallanishlarning umumiy pasayishini ham asosiy sabablardan biri deb xisoblaydilar.

Fan va texnikaning rivojlanishi odamlar organizmiga ko‘plab yangi omillarning ta’sirini yuzaga chiqishiga olib keldi, ya’ni ushbu omillarning xususiyatlari va ta’siri amalda xaligacha to‘liq aniqlanmagan. (bu yerda gap sanoatda, qishloq xo‘jaligida qo‘llanilayotgan kimyoviy moddalar, dorivor vositalar va boshqalar haqida borayapti).

Ayrim mualliflar akselerasiyaga tarbiyalash va o‘qitishning yangi shakllari va usullari, ilgarigiga nisbatan doimimy va tez-tez o‘g‘il va qizlar o‘rtasidagi muloqat, sport, jismoniy madaniyatlarga jiddiy e’tibor berilmoqda.

Shahar hayotining ta’sir tempining qo‘zg‘atuvchanlik xususiyatini ham akselerasiya bilan bog‘lamoqdalar. Bunga keng miqyosdagi sun’iy yoritish (reklamalarni ham qo‘shib), radio va televizion stansiyalarni ishlashi paytida yuzaga keluvchi elektromagnitli to‘lqinlarning stimullovchi ta’siri shaharning va harakatlanuvchi transportlar shovqini, radio, kino va televideniyalarning intellektual va seksual rivojlanishlarning erta boshlanishiga ta’siri.

Akselerasiyaning kelib chiqish sabablarini genetik jihatdan izohlash uchun izlanishlar olib borilmoqda. Yevropa, Amerika va Osiyoning iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarida texnik progressning katta shaharlarda aholining konsentrasiyalanishiga olib keldi. Transport va aloqani rivojlanishi ilgari juda uzoq bo‘lgan masofalar yaqin bo‘ldi. Turmushga chiqish ya’ni oila qurish geografyasi kengaydi, genetik jihatdan izolyasiyalar buzilmoqda. Bu esa o‘z navbatida irsiyatni o‘zgarishi uchun qulay imkon yaratmoqda. Yosh avlod ota-onasidan bo‘yi jihatidan uzun va erta yetiladi. Ko‘plab mamlakatlarda olib borilgan tadqiqiotlar shuni ko‘rsatdiki, yaxshi ta’minlangan oilalarning bolalarida jinsiy yetilishi tabiiy muddatidan ancha oldin boshlanadi.

Akselerasiya muammosi qanchalik munozarali bo‘lishidan qat’iy nazar faqat bir narsa aniq, u ham bo‘lsa, uning aniq ko‘rsatkichlarga ega ekanligidir. Bu yerda gap mebelning, poyafzalning yoki kiyim kechaklarning standartlarining o‘zgarishi haqida borayotgani yo‘q, aksincha bola va o‘smirlarning tashqi muhit shart-sharoitlari ta’siri ostida antropometrik ko‘rsatkichlarni o‘zgarishi haqida boradi, shu sababli, akselerasiya o‘quv-tarbiyaviy jarayonlarni, mehnat va dam olish tartiblarini tashkil qilishda hisobga olinishi zarur; u esa o‘z navbatida turli yosh davrlarida tarbiyaning shakl va usullarini jiddiy darajada o‘zgarishiga olib keladi. Bolalar juda erta jismoniy yetilsalarda, ish bajarash qobiliyati ularning jismoniy yetilishidan orqada qoladi; ko‘pgina ma’lumotlarning ko‘rsatishicha ijtimoiy yetilish bolalarning jismoniy rivojlanishi singari o‘sha masshtabda akselerasiyalanmaydi. Akselerasiya bilang bog‘liq holda o‘quvchilarni jinsiy tarbiyalash muammosi muhim dolzarblikni oladi.

4 . Yosh davrlari.

Bolaning organizmi tinimsiz o‘sadi va rivojlanadi. Ontogenez jarayonida maxsus anatomik va funksional xususiyatlar yuzaga keladi va ular yoshga oid –yoki xos bo‘lgan o‘zgarishlar deb ataladi. Shunga mos holda, odamning hayot sikli davrlarga yoki bosqichlarga bo‘linishi mumkin. Bu davrlar orasida aniq bir chegara yo‘q va ular jiddiy darajada shartlidir.

Ammo bu davrlarni qismlarga bo‘lish zarur, chunki bir vaqtda, lekin turli biologik yosh bilan tug‘ ilgan bolalar sport va mehnat yuklamalariga turlicha reaksiya qiladi, bu paytda ularning ish qobiliyati yuqori yoki past bo‘lishi mumkin, bu esa o‘z navbatida maktabdagi o‘quv-tarbiyaviy jarayonlarni, uni o‘rab turgan atrof-muhitni tashkil qilishning amaliy muammolarini yechish uchun muhimdir.

Pasportda ko‘rsatilgan yoshdan farqli o‘laroq, yoshlar orasidagi interval bir yilga teng bo‘lganida, odamning biologik yoshi (yoki anatomo-fiziologik yosh) odam hayotining bir necha yilini qamrab oladi, ya’ni bu muddat ichida ma’lum biologik o‘zgarishlar yuz beradi.

Yoshning davrlarga bo‘lishda qanaqa va qaysi mezonlar asos qilib olinadi? Bu muammo bo‘yicha bironta ham u yoki bu darajada kelishilgan fikr yo‘q. Ayrim tadqiqotchilar davrlarga bo‘lish uchun asos qilib jinsiy bezlarning yetilishini, to‘qima va organlarning o‘sish tezligini va tabaqalanishini olsalar, ayrimlari esa skeletni yetilish (suyaklar yoshi),ya’ni rentgenologik yo‘l bilan skeletdagi suyaklanish nuqtalarini va suyaklarni harakatsiz birikishi boshlanishini aniqlashdan foydalanish yoki qo‘llashni tavsiya qiladilar. Davrlarga bo‘lishning mezoni sifatida markaziy asab tizimining rivojlanishini, jumladan bosh miya po‘stlog‘ ining rivojlanish darajasidan ham ko‘rsatkich sifatida foydalanish mumkinligini ilgari suradilar.

Rubner o‘zining «yuzaning energetik qoidasi» nazariyasida mezon sifatida turli yosh davrlarida energetik jarayonlarning xususiyatlaridan foydalanishni tavsiya etdi. Ayrim hollarda yoshni davrlarga bo‘lish uchun organizm bilan atrof-muhitni o‘ziga xos o‘zaro ta’siridan mezon sifatida foydalaniladi.

Hozirgi paytda keng tarkalgan yangi tug‘ ilgan, yasli-bog‘cha, maktabgacha va maktab yoshlarini ajratilishi bilan yoshni davrlarga bo‘linishi bolalardan haqiqiy yoshga oid xususiyatlarini emas balki bolalar tashkilotlaridagi mavjud bulgan tizimlar faoliyatini aks ettiradi.

Yoshga oid va pedagogik psixologiyada asosan pedagogik mezonlarga asoslangan davrlashlardan foydalaniladi. Maktabgacha yoshdagi davrlar bolalar bog‘chasidagi guruhlarga mos xolda bo‘linadilar. Maktab yoshi 3 ta bosqichga bo‘linadi: kichik (1 dan 3-4 sinflar), o‘rta (4-5 dan 7-8 sinflargacha) va katta (8 –dan 9-sinflargacha).

Hozirgi zamon fanida o‘sish va rivojlanish davrlari va ularni yosh chegaralarining umumiy holda qabul qilingan klassifikasyasi yo‘q. Shu sababli u yoki bu omillar tomonidan tavsiya qilingan o‘sish va rivojlanishning davrlarga bo‘linish tartibi haqida munozarali fikrlarga farqli o‘laroq RFAning bolalar va o‘smirlar fiziologiyasi instituti tomonidan yoshga oid davrlashlarni quyidagi bo‘linishini taklif qilgan va bu taklif qilingan bosqichlar deyarlik barcha hamdo‘stlik mamlakatlarida keng miqyosda foydalanilmoqda.

1. Yangi tug‘ilgan – 1-10 kunlik;

2. Chaqaloqlik – 10 kundan –1 yoshgacha; -yilgacha.

3. Bolalikni oldi –1-3 yillar.

4. Birinchi bolalik – 4-7 yillar

5. Ikkinchi bolalik –8-12 yil o‘g‘il bolalar va 8-11 qiz bolalar uchun

6. O‘smirlik yoshi –13-16 yil o‘g‘il bolalar va 12-15 qiz bolalar uchun

7. Yoshlik davri –17-21 yil yigitlar, 16-20 yil qizlar.

8. Balog‘at yoshi, I davri 22-35 yil erkaklar, 22-35 yil ayollar:

Balog‘ at yoshi, II davri 36-60 yil erkaklar: 36-55 yil ayollar uchun;

9. Yoshi o‘tgan –61-74 yil erkaklar, 56-74 yil ayollar;

10. Qarilik davri –75-90 yil;

11. Uzoq umr ko‘ruvchilar –90 yil va undan yuqori.

Bunday davrlarga bo‘lish mezoni o‘ziga xos kompleks belgilarni qamrab olgan; tana va organlarni o‘lchamlari, og‘irlik, skeletning suyaklanishi, tishlarning chiqishi, ichki sekretsiya bezlarining rivojlanishi, jinsiy yetilish darajasi va muskullarning kuchi va h.z. Bu chizmada o‘g‘il va qiz bolalarning o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olingan. Ammo biologik yosh mezonlari haqidagi muammo, jumladan yoshga qarab davrlarga bo‘lishning asosi bo‘lib ko‘rinuvchi ma’lum ahamiyatli axborot beruvchi ko‘rsatkichlarni aniqlash kelgusida o‘z yechimini kutmoqda.

Har bir yosh davrlari o‘zining spesifik xususiyatlariga ega. Bir yosh davridan ikkinchisiga o‘tish jarayoni shaxsiy rivojlanishning ma’lum keskin o‘zgaruvchan bosqichi yoki kritik davri deb qaraladi. Har bir yosh davrlarining davom etish muddati jiddiy darajada o‘zgarishlarga uchraydi. Yoshning xronologik chegarasi kabi, uning tavsifi ham dastavval ijtimoiy omillar bilan aniqlanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.

1. Қодиров У.З., Абдумажидов А.А., Аскарянц В.П. Болалар физиологияси. Тошкент. «Ибн Сино». 1999.

2. Клемешева Л.М., Алматов К.Т., Матчонов А. Возрастная физиология. – Ташкент: НУУз., 2002. – 123с.

3. Қ.С. Содиқов Ўқувчилар физиологияси ва гигиенаси. Тошкент «Ўқитувчи» 1992.

4. Almatov X.T. Ulg’ayish fiziologiyasi. M.Ulug’bek nomidagi O’zMU bosmoxonasi. T. – 2004-y.

5. A. Aripov, N. Shaxmurova. Yosh fiziologiyasi va gigienasi. Toshkent. “Yangi asr avlodi” 2009.

6. Sodiqov B., Suchkarova L. Bolalar va o’smirlar fiziolognyasi va gigiеnasi.O’zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi davlat nashriyoti. T. – 2005-y.

7. Nurmuxamеdova M.X., Nazarova X.A. Gigiyеna. “ЎzR Fanlar akadеmiyasi” nashriyoti. Toshkеnt, 2007 y.

8. Solixo’jaеv S.S., Iskandarova Sh.T., Do’stjanov B.D. Umimiy gigiyеna. Toshkеnt, 2003 y.

9. Махмудов Е. Возрастная физиология и основи гигиени. Изд. Лит. Фонда союза писателей Республики Узбекистан. Т. – 2006-г.

10. Саркисянц Е.Е. Гигиена билан соғлиқни сақлашни ташкил қилиш асослари. Тошкент, 1998 й.

11. Тухтаев Ф, Жабборов Р, Деҳқонов Ш. Ўсмирлар физиологияси.(услубий қўлланма) Самарқанд. 2007