Oliy fizika kitob

Fizika 11-sinf ×

С. Шомуродов. Зилзилашунослар (1989)

Бундан бирмунча вақт илгари Япониядан хушхабар келди: Ўзбекистон ССР Фанлар академиясининг мухбир аъзоси, Сейсмология илмий-тадқиқот институти гидрогеосейсмология лабораториясининг мудири, профессор Абдимуфти Султонхўжаев Зилзиланинг геокимёвий хабарчилари номидаги Япон уюшмасининг фахрий аъзоси қилиб сайланди. Бу фақат унинг ўзининггина эмас, айни вақтда сейсмология давоми…

Маматмусо Мамадазимов. Тараққиётнинг охири фалокатми? (1990)

Инсониятнинг уйи ҳисобланмиш сайёрамиз — Ерда охирги бир неча ўн йилликлар ичида фан ва техника мисли кўрилмаган тараққиётга эришиб, улкан ютуқларни қўлга киритди. Мазкур тараққиётда микроэлектроника муҳим ўрин тутиб, бошқариш жараёни ва технологиясини кескин ўзгартириб юборди. Бу эса, ўз навбатида давоми…

Қаюм Каримов. Календарь — тақвим — йилойкун (1991)

Вақт ўлчами инсоният тараққиётининг барча босқичларида муҳим аҳамиятга эга бўлган. Ҳозирги календар пайдо бўлгунига қадар одамлар ёғоч ва бошқа нарсаларга ўйиб кун, ой саноқларини санаш, каноп, арқон кабиларга тугун тугиш, хурофий аломатлар, ривоятлар, қиссалар орқали авлодларга хабарлар етказганлар. Бу одамларга давоми…

Масару Эмото. Сувнома

КИРИШ Сувнинг музлатилган бўлаклари кристалларини суратга ола бошлаганимга ҳам ўн йилдан ошди. Шунга қадар Сувдаги тўлқин тебранишлари ўлчови юзасидан тадқиқот ўтказганман. Муз кристалларини ўрганар эканман, ғаройиб ҳодисага дуч келдим: Сув турлича йўсинда ўз фикрини билдиришга қодир экан! Муз кристаллари расмларига давоми…

Рольф Эдберг. Сув томчилари — вақт томчилари

Нега шундай, сув биз учун энг зарур нарса, сувсиз ҳаёт бўлмайди, лекин шу билан бирга сув деярли қадрланмайди, ваҳоланки, ҳеч қандай фойда келтирмайдиган олмосларнинг қадр-қиймати жуда баланд. Адам СМИТ Иқлим шароити Скандинавиянинг тоғли ҳудудлариникидан ҳам оғир бўлган Шарқий Африканинг инсон давоми…

Мансурхон Тоиров. Нанотехнология – тириклик тилсимининг калити

Инглиз физик олими Роберт Гук (1635-1703) 1665 йили “ҳужайра” тушунчасини фанга киритиши биология­нинг фан бўлиб шаклланишига кучли туртки берди. Биология ҳаёт, тирик табиат ҳақидаги таълимотдир. Ушбу фаннинг ва унинг йирик тармоқларидан бири бўлган генетиканинг тараққиёти тирик мавжудот учун, жумладан, инсоният давоми…

Ибн Сино илми ҳикмат бобида

Ўрта асрлар Шарқининг буюк алломаси, ватандошимиз Абу Али Ҳусайн Ибн Абдуллоҳ Ибн Сино аввало табиб ва файласуф эди. Айни вақтда бошқа фанлар, жумладан, физика билан машғул бўлди. Унинг механик ҳаракат, иссиқлик, товуш ва ёруғликнинг табиатига қарашлари диққатга сазовордир. Ёруғлик ва давоми…

Электр токини ҳавода ўйнатган ихтирочи

1856 йили Сербиянинг Смилянь шаҳрида дунёга келган Никола Тесла болалигидан ғайритабиий қобилиятга эга эди. Шу боис мактабни битиргач, отасининг норозилигига қарамай, Австриядаги Олий техника ўқув юртига ўқишга киради. Талабалик давридаёқ антиқа кашфиётлари билан кўпчиликнинг назарига тушади. Йигирма саккиз ёшида эса давоми…

Электр чироқларининг кашф этилиши

ЭЛЕКТР ЁЙЛИ ЧИРОҚ Уни дастлаб 1803 йили рус олими Василий Петров кашф қилди. Орадан етти йил ўтгач, инглиз физиги Деви ҳам худди шундай ихтиро соҳибига айланди. Иккала олим бир-биридан бехабар ҳолда яратган бу қурилманинг нур сочиши вольта, яъни электр ёйига давоми…

Қудрат Дўстмуҳаммад. Умр лаҳзалари (академик Восил Қобуловнинг “Кундаликлар”и ҳақида)

Восил ака “Кибернетика”га раҳбарликни 1992 йили ёшлар қўлига топширганларидан кейин, бир мунча вақт ўтиб, ҳар ҳафтанинг чоршанбасида норасмий “очиқ эшиклар” куни ўтказадиган бўлдилар. Яъни кимнинг қандай гапи, қандай муаммоси бўлса, учрашиб, маслаҳатлар олиб кетарди. Мен бу вақтлар олий ўқув юртларидан давоми…

Мақолалар мундарижаси

• “137” – мўъжизавий сонми?
• Азамат Суюнов. Эзгу ном, ёрқин хотиралар
• Алиқул Раҳмонов. Мирзо Улуғбек европаликларни ҳайратда қолдирди
• Аср сири: Ойнинг иккинчи томони
• Белида “белбоғи” бор сайёра
• Буюк ихтирочилар: Томас Эдисон – энг омадли кашфиётчи
• Даҳоми ёки замондан ўзиб кетган телба?
• Етти осмон тушунчаси
• Зилзилани олдиндан хабар бериш мумкинми?
• Зилзиланинг кучини камайтириш мумкинми?
• Ибн Сино илми ҳикмат бобида
• Квант механикасидан ҳам улкан қадам
• Қаюм Каримов. Календарь – тақвим – йилойкун (1991)
• Қудрат Дўстмуҳаммад. Умр лаҳзалари (академик Восил Қобуловнинг “Кундаликлар”и ҳақида)
• Леонардо да Винчи. Буюк олим, инженер ва рассом
• Маматмусо Мамадазимов. Тараққиётнинг охири фалокатми? (1990)
• Мансурхон Тоиров. XXI аср ҳам физика асри(ми?)
• Мансурхон Тоиров. Нанотехнология – тириклик тилсимининг калити
• Масару Эмото. Сувнома
• Мусо Мамадазимов. Улуғбек мероси жаҳон олимлари нигоҳида
• Назар Тўраев. Олимнинг нурли умри
• Наим Каримов. Ўзбекнинг биринчи тоғ-кон муҳандиси
• Нурли шарбат ёғдуси
• Омонулла Файзуллаев. Аҳмад ал-Фарғонийнинг фанний олами
• Радионинг ҳақиқий асосчиси ким?
• Рольф Эдберг. Сув томчилари — вақт томчилари
• С. Шомуродов. Зилзилашунослар (1989)
• Улуғбекнинг астрономия мактаби
• Ўрта асрлар робот устаси – Абул-Из ал-Жазарий
• Хиггс жумбоғи қачон ечилади?
• Ҳусайн Қўрқмас. Қуёш неча ёшда?
• Чори Насриддинов. Кашфиётчидан чиққан ихтирочи
• Шомақсуд Исоқов, Муҳиддин Полвон. Самолёт ясагани учун қамалган олим
• Электр токини ҳавода ўйнатган ихтирочи
• Электр чироқларининг кашф этилиши

Oliy fizika kitob

Fizika 5-sinf ×

Fizika 6-sinf ×

Fizika kitobni Yuklash
Massa haqida mashg’ulot
Muallif:Yondaftar
Atmosfera bosimi
Muallif:Yondaftar

Fizika 7-sinf ×

Fizika kitobni Yuklash
Og’irlik va Vaznsizlik kuchi
Muallif:Yondaftar
SIRPANISH ISHQALANISH KOEFFISENTINI ANIQLASH
Muallif:Yondaftar

Fizika 8-sinf ×

Fizika kitobni Yuklash
ELEKTR LAMPASI
Muallif:Yondaftar
TABIATDA ELEKTR HODISALARI(chaqmoq)
Muallif:Yondaftar
Elektr toki
Muallif:Yondaftar
Iste’molchilarni parallel ulash
Muallif:Yondaftar
Iste’molchilarni ketma ket ulash
Muallif:Yondaftar

Fizika 9-sinf ×

Fizika kitobni Yuklash
Yupqa linza
Muallif:Yondaftar
Suyuqlik
Muallif:Yondaftar
Atom yadrosining tuzilishi Protonlar va neytronlar
Muallif:Yondaftar

Fizika 10-sinf ×

Fizika kitobni Yuklash
AYLANA VA ILGARILANMA HARAKATNING O’ZGARISHI
Muallif:Yondaftar

Fizika 11-sinf ×

fizika fizikafizika – n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/fizika/fizika.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TA’LIM VAZIRLIGI TA’LIM VAZIRLIGI TA’LIM VAZIRLIGI TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI TA’LIMI MARKAZI TA’LIMI MARKAZI TA’LIMI MARKAZI TA’LIMI MARKAZI FIZIKA FIZIKA FIZIKA FIZIKA FIZIKA III qism III qism III qism III qism III qism MA’RUZALAR MATNI Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan 2- nashri „O‘QITUVCHI“ NASHRIYOT-MATBAA IJODIY UYI ÒOSHKENT — 2005 www.ziyouz.com kutubxonasi

Post on 07-Feb-2018

Documents

• 1 OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUSOZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUSOZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUSOZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUSOZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUSTALIM VAZIRLIGITALIM VAZIRLIGITALIM VAZIRLIGITALIM VAZIRLIGITALIM VAZIRLIGI ORTA MAXSUS, KASB-HUNARORTA MAXSUS, KASB-HUNARORTA MAXSUS, KASB-HUNARORTA MAXSUS, KASB-HUNARORTA MAXSUS, KASB-HUNARTALIMI MARKAZITALIMI MARKAZITALIMI MARKAZITALIMI MARKAZITALIMI MARKAZI F I Z I K AF I Z I K AF I Z I K AF I Z I K AF I Z I K A I I I q i s mI I I q i s mI I I q i s mI I I q i s mI I I q i s m MARUZALAR MATNI Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun oquvqollanma sifatida tavsiya etilgan 2- nashri OQITUVCHI NASHRIYOT-MATBAA IJODIY UYIOSHKENT 2005 www.ziyouz.com kutubxonasi
• 2 Mualliflar guruhi: Nomonxojayev A.S. Nomonxojayev A.S. Nomonxojayev A.S. Nomonxojayev A.S. Nomonxojayev A.S. (guruh rahbari); Fattohov M. A,Fattohov M. A,Fattohov M. A,Fattohov M. A,Fattohov M. A,Normatov B., Nurmatov N. A., ursunmetov K. A.,Normatov B., Nurmatov N. A., ursunmetov K. A.,Normatov B., Nurmatov N. A., ursunmetov K. A.,Normatov B., Nurmatov N. A., ursunmetov K. A.,Normatov B., Nurmatov N. A., ursunmetov K. A., Xudoyberganov A. M. Xudoyberganov A. M. Xudoyberganov A. M. Xudoyberganov A. M. Xudoyberganov A. M. aqrizchilar: 1. Qurbonov SQurbonov SQurbonov SQurbonov SQurbonov S. fizika-matematika fanlari doktori, professor.2. Isayev X.I.Isayev X.I.Isayev X.I.Isayev X.I.Isayev X.I. fizika-matematika fanlari nomzodi, dotsent. Mazkur oquv qollanma oshkent arxitektura qurilish instituti Fizika-kafedrasi va shu institut qoshidagi litsey, oshkent toqimachilik va yengilsanoat instituti qoshidagi akademik litsey hamda Ozbekiston Milliyuniversiteti fizika fakulteti oqituvchilarining hamkorligida yaratilgan.Qollanmada fizikaning Optika va nisbiylik nazariyasi, atom, yadro hamdaelementar zarralar fizikasi bolimlari boyicha maruzalar matni keltirilgan.Qollanma fizika fani chuqur orgatiladigan akademik litseylar hamda kasb-hunar kollejlari uchun moljallangan. Oqituvchi nashriyoti, 2001 SBN 5645-04297-2 Oqituvchi NMIU, 2005 160403000035 160403000035 160403000035 160403000035 160403000035NNNNN Qatiy buyur.Qatiy buyur.Qatiy buyur.Qatiy buyur.Qatiy buyur. 2005 2005 2005 2005 2005353(04)2005353(04)2005353(04)2005353(04)2005353(04)2005 www.ziyouz.com kutubxonasi
• 3 SOZ BOSHISOZ BOSHISOZ BOSHISOZ BOSHISOZ BOSHI Qolingizdagi oquv qollanma Ozbekiston Respublikasi Oliyva orta maxsus talim vazirligining Orta maxsus, kasb-hunartalimi markazi tomonidan tasdiqlangan aniq va tabiiy fanlaryonalishidagi akademik litseylar uchun fizikadan oquv dasturiasosida yozilgan. Fizika kursining ushbu III qismi geometrik va tolqin optikasi,nisbiylik nazariyasi, kvant fizikasi, atom, yadro va elementarzarralar fizikasi bolimlari boyicha yozilgan 46 ta maruzalarmatnini oz ichiga oladi. Maruzalar matnini yaratishda mualliflarquyidagi vazifalarni bajardilar: A. S. Nomonxojayev umumiyrahbarlik va maruzalar matnini tahrir qildi hamda ayrim maruzalarmatnini qisman qayta yozdi; M. A. Fattohov 19 va 1820-maruzalar; B. Normatov, N. A. Nurmatov 1017- maruzalar;N. A. Nurmatov, B. Normatov, K. A. ursunmetov 2123-maruzalar hamda A. M. Xudayberganov, K. A. ursunmetov 2446- maruzalar. Har bir maruza matnida otilishi lozim bolgan mavzularketma-ket berilgan. Mavzularning oxirida esa olgan bilimlaringizniyanada chuqurlashtirishingiz va mustahkamlashingiz uchunqoshimcha adabiyotlar keltirilgan. Nihoyat, nazorat uchun savollarham berilgan bolib, ular mavzu yuzasidan olgan bilimlaringiznitekshirib korishga xizmat qiladi. Qollanmaning oxirida mualliflar foydalangan adabiyotlar vaoquvchilar uchun qoshimcha adabiyotlar royxati keltirilgan. Ushbu qollanma togrisidagi fikr-mulohazalarni mualliflarmamnuniyat bilan qabul qiladilar. Fikr-mulohazalaringizni yozmaravishda quyidagi manzilga yuborishingizni soraymiz: oshkentshahar, Navoiy kochasi, 13- uy, oshkent arxitektura va qurilishinstituti, Fizika kafedrasi. MualliflarMualliflarMualliflarMualliflarMualliflar www.ziyouz.com kutubxonasi
• 4 1- maruza1- maruza1- maruza1- maruza1- maruza Optika. Yoruglikning tabiati togrisidagiOptika. Yoruglikning tabiati togrisidagiOptika. Yoruglikning tabiati togrisidagiOptika. Yoruglikning tabiati togrisidagiOptika. Yoruglikning tabiati togrisidagitasavvurlarning rivojlanishi.tasavvurlarning rivojlanishi.tasavvurlarning rivojlanishi.tasavvurlarning rivojlanishi.tasavvurlarning rivojlanishi. Yoruglik manbalari. Geometrik optikaYoruglik manbalari. Geometrik optikaYoruglik manbalari. Geometrik optikaYoruglik manbalari. Geometrik optikaYoruglik manbalari. Geometrik optika Optika bolimida yoruglik hodisalari va qonunlari, yoruglikningtabiati hamda uning modda bilan ozaro tasiri organiladi. Qadimgi olimlarning, yoruglik ozi nima, degan masala tog-risidagi dastlabki tasavvurlari nihoyatda sodda edi. Ular kozdanjuda ingichka maxsus paypaslagichlar chiqib, ular narsalarni pay-paslaganda korish tuygusi hosil boladi, deb hisoblar edilar. Bun-day qarashlar togrisida batafsil toxtalib otishga hozir zaruratbolmasa kerak, albatta. Biz yoruglikning ozi nima, degan masalatogrisidagi ilmiy tasavvurlarning rivojlanishini qisqacha koribchiqamiz. Yoruglik manbayidan, masalan, elektr lampadan yoruglikhamma tomonga tarqaladi va atrofdagi narsalarga tushib, ularniisitadi. Yoruglik kozimizga tushib, korish tuygusi hosil qiladi.Yoruglik tarqalishida tasir bir jismdan (manbadan) boshqa jismga(qabul qilgichga) uzatiladi deyish mumkin. Umuman olganda, bir jism boshqa jismga ikki xil usulda: yomanbadan qabul qilgichga moddaning kochirilishi vositasida yokijismlar orasidagi muhit holatining ozgarishi vositasida (moddakochirilmasdan) tasir qilishi mumkin. Masalan, bizdan birormasofada turgan qongiroq moljalga olinib, unga shar otilsa-yu,bu shar qongiroqqa borib tegsa, qongiroq jiringlaydi (1- a rasm).Bunda moddani kochiramiz. Ammo qongiroqni boshqacha yolbilan: qongiroq tiliga kanop boglash va shu kanop boylabqongiroq tilini tebratuvchi tolqinlar yuborish yoli bilan ham 1- rasm.1- rasm.1- rasm.1- rasm.1- rasm. jiringlatsa boladi (1- b rasm).Bu holda modda kochmaydi.Bunda kanop boylab tolqintarqaladi, yani kanopningholati (shakli) ozgaradi. Shunday qilib, tasir birjismdan boshqa bir jismgatolqinlar vositasida uzatilishiham mumkin ekan. a b www.ziyouz.com kutubxonasi
• 5 Manbadan qabul qilgichga tasir uzatishning mumkin bolganikki usuliga muvofiq ravishda, yoruglikning ozi nima, uningtabiati qanday, degan masalaga oid mutlaqo har xil ikki nazariyapaydo boldi va rivojlana boshladi. Bu nazariyalar XVII asrda qariybbir vaqtda paydo boldi. Bu nazariyalardan biri Nyuton nomi bilan, ikkinchisi esaGyuygens nomi bilan bogliq. Nyuton yoruglikning korpuskularyoruglikning korpuskularyoruglikning korpuskularyoruglikning korpuskularyoruglikning korpuskular11111 nazariyasi nazariyasi nazariyasi nazariyasi nazariyasi ijodchisi edi.Bu nazariyaga kora, yoruglik manbadan har tarafga tarqaluvchizarrachalar oqimidan zarrachalar oqimidan zarrachalar oqimidan zarrachalar oqimidan zarrachalar oqimidan (moddaning kochishidan) iborat. Gyuygensning tasavvurlariga kora, yoruglikyoruglikyoruglikyoruglikyoruglik alohida, faraziymuhitda butun fazoni toldiruvchi va barcha jismlarning ichigasinguvchi efirda tarqaladigan tolqindan iborat. Ikkala nazariya ham alohida-alohida holda uzoq vaqt mavjudbolib keldi. Ularning hech biri ham ikkinchisi ustidan galabaqozona olmadi. Nyutonning obrosigina kopchilik olimlarnikorpuskular nazariyani afzal korishga majbur etdi. Yorugliktarqalishining osha vaqtda tajribadan malum bolgan qonunlariniikkala nazariya ham malum darajada muvaffaqiyat bilan izohlabberar edi. Yoruglik dastalari fazoda ozaro kesishganda bir-biriga hechqanday tasir etmasligining sababini korpuskular nazariya asosidaizohlab berish qiyin edi. Yoruglik zarrachalari ozaro toqnashib,har tarafga sochilishi kerak-ku, axir. olqin nazariya buni oson izohlab bera olar edi. Masalan,suv betidagi tolqinlar bir-biri orqali bemalol otadi va bunda ularozaro tasir etmaydi. Ammo yoruglikning togri chiziq boylab tarqalishini vabuning natijasida aniq soyalar hosil bolishi sababini tolqin nazariyaasosida izohlab berish ancha qiyin edi. Korpuskular nazariyagakora esa yoruglikning togri chiziq boylab tarqalishi inersiyaqonunining natijasi deb qaralar edi. Yoruglikning tabiati togrisidagi bunday nomuqim ahvol XIXasrning boshigacha, yoruglik difraksiyasi (yoruglikning tosiqlarniaylanib otishi) va yoruglik interferensiyasi (yoruglik dastalaribir-biri ustiga tushganda yoritilganlikning kuchayuvi yoki zaif-lashuvi) hodisalari kashf etilgan vaqtgacha davom etib keldi. Bu 1 Lotincha korpuskulakorpuskulakorpuskulakorpuskulakorpuskula zarrachazarrachazarrachazarrachazarracha demakdir. www.ziyouz.com kutubxonasi
• 6 hodisalar faqat tolqin harakatlar uchun xos. Ularning sababinikorpuskular nazariya asosida izohlab bolmaydi. Shu sababli tolqinnazariya uzil-kesil va tola galaba qilgandek boldi. Bunday ishonch XIX asrning ikkinchi yarmida Maksvellyoruglik elektromagnit tolqinlarning xususiy holi ekanliginikorsatgandan keyin ayniqsa mustahkamlandi. Maksvellning ishlariyoruglikning elektromagnit nazariyasigayoruglikning elektromagnit nazariyasigayoruglikning elektromagnit nazariyasigayoruglikning elektromagnit nazariyasigayoruglikning elektromagnit nazariyasiga asos boldi. Gers elektromagnit tolqinlarni tajribada aniqlagandan keyinyoruglikning tolqin kabi tarqalishigayoruglikning tolqin kabi tarqalishigayoruglikning tolqin kabi tarqalishigayoruglikning tolqin kabi tarqalishigayoruglikning tolqin kabi tarqalishiga hech qanday shubhaqolmadi. Bunga hozir ham shubha yoq. Ammo XX asr boshida yoruglikning tabiati togrisidagitasavvurlar tubdan ozgardi. Rad etilgan korpuskular nazariya harholda haqiqatga yaqin ekanligi tosatdan malum bolib qoldi. Yoruglik xuddi zarrachalar oqimi kabi sochiladi va yutiladi.Yoruglik xuddi zarrachalar oqimi kabi sochiladi va yutiladi.Yoruglik xuddi zarrachalar oqimi kabi sochiladi va yutiladi.Yoruglik xuddi zarrachalar oqimi kabi sochiladi va yutiladi.Yoruglik xuddi zarrachalar oqimi kabi sochiladi va yutiladi.Yoruglikning uzlukli ekanligi, yani unda kvant xossalari borligi payqaldi.Nuqtaviy yoruglik manbayidan yoruglik hamma tomonga tarqaladi va atrofdagi jismlarga tushib, ularni isitadi. Yoruglikkozimizga tushib, korish tuygusi hosil qiladi va biz koramiz. XX asrning boshlariga kelib, yoruglikning elektromagnit tolqinnazariyasi asosida tushuntirish mumkin bolmagan hodisalardanfotoeffekt va jismlar nurlanishi kashf qilindi. 1900- yilda nemisfizigi Plank tomonidan yoruglikning kvant nazariyasiyoruglikning kvant nazariyasiyoruglikning kvant nazariyasiyoruglikning kvant nazariyasiyoruglikning kvant nazariyasi yaratildi.Yoruglikning kvant nazariyasi Eynshteyn tomonidanrivojlantirilib, yoruglikning fotonlar nazariyasi yoruglikning fotonlar nazariyasi yoruglikning fotonlar nazariyasi yoruglikning fotonlar nazariyasi yoruglikning fotonlar nazariyasi yaratildi. Yoruglik malum diapazondagi elektromagnit tolqinlardaniboratdir. Inson kozi butun nurlanish tarkibidan faqat tolqinuzunligi 3,8107 m dan 7,7107 m gacha bolgan nurlarniginakora oladi. olqin uzunligi 3,8107 m dan qisqa bolgan nurlarultrabinafshaultrabinafshaultrabinafshaultrabinafshaultrabinafsha nurlar, tolqin uzunligi 7,7107 m dan katta bolgannurlar esa infraqizilinfraqizilinfraqizilinfraqizilinfraqizil nurlar deb ataladi. Ultrabinafsha va infraqizilnurlar kozga korinmaydi. Jismlardan yoruglik qaytib kozimizga tushgandagina biz ularnikoramiz. Bazi jismlar ozidan yoruglik sochganligi uchunyoruglik manbalaridan iborat bolib, ular togridan togrikorinadi. Yoruglik manbalari deb, molekulalari va atomlari korinadigannurlanish hosil qiladigan barcha jismlarga aytiladi. Yoruglik manbalari ikki guruhga: tabiiy va suniy manbalargabolinadi. abiiy yoruglik manbalariga Quyoshni, yulduzlarni va www.ziyouz.com kutubxonasi
• 7 bazi nurlanuvchi tirik organizmlar (baliqlar, hasharotlar, ayrimmikroblar) ni misol qilib keltirish mumkin. abiiy yoruglikmanbalaridan quyosh nuri osimlik, hayvon va insonlarning hayotmanbayidir. Yoruglikning suniy manbalari jumlasiga choglangan jismlar,tok otganda nurlanuvchi gazlar, luminessensiyalanuvchi (energiyayutish hisobiga shulalanuvchi) qattiq jismlar va suyuqliklar kiradi. Odatda yoruglik manbalari malum olchamli jismlar boladi,lekin ular kopincha nuqtaviy yoruglik manbayi deb qabul qilinadi.Agar yoruglik manbayining chiziqli olchami shu manbadan uningtasiri organilayotgan joygacha bolgan masofaga nisbatan juda kichikbolsa, bunday yoruglik manbayi nuqtaviy yoruglik manbayi nuqtaviy yoruglik manbayi nuqtaviy yoruglik manbayi nuqtaviy yoruglik manbayi nuqtaviy yoruglik manbayideb ataladi. Yoruglik vakuumda c = 300000 km/s tezlik bilan, boshqamuhitlarda esa bundan kichik tezlik bilan tarqaladi. Muayyan tolqin uzunlikdagi yoruglik, masalan, qizil, yashil,binafsha va shu kabi rangli yorugliklar monoxromatik yoruglikdir.Yoruglik turli tolqin uzunlikdagi tolqinlardan iborat bolsa,bunday yoruglik murakkab yoruglik murakkab yoruglik murakkab yoruglik murakkab yoruglik murakkab yoruglik deyiladi. Masalan,quyoshdan keladigan yoruglik murakkab yoruglikdir. Yoruglikning tarqalish qonunlariYoruglikning tarqalish qonunlariYoruglikning tarqalish qonunlariYoruglikning tarqalish qonunlariYoruglikning tarqalish qonunlari. Yoruglikning tarqalishqonunlari geometrik optika yoki nurlar optikasining mazmuninitashkil qiladi. Har qanday tolqinlarning, shu jumladan, yoruglik tol-qinlarining ham tarqalish yonalishi nurlar, yani tolqin sirtlarigaperpendikular bolgan chiziqlar yordamida aniqlanadi: nurlartolqin energiyasining tarqalish yonalishini korsatadi. Yorug-likning tarqalishi yoruglik tolqinlari energiyasining kochishidaniboratdir. Agar quyosh nurini darchadagi kichik dumaloq teshikorqali otkazib, chetdan turib qarasak, havoda ingichka yoruglikdastasini koramiz bu yoruglik shulasidir. Yoruglik nurigeometrik tushunchadir. Shunday qilib, yonalishlari fazoningixtiyoriy nuqtasida yoruglik energiyasining kochish yonalishibilan ustma-ust tushgan geometrik chiziq yoruglik nuriyoruglik nuriyoruglik nuriyoruglik nuriyoruglik nuri deyiladi. Kuzatishlar, bir jinsli muhitda yoruglikning togri chiziqboylab tarqalishini korsatadi. Yoruglikning togri chiziq boylabtarqalishiga nuqtaviy manbadan kelayotgan yoruglik yoligaqoyilgan buyumlar soyasining hosil bolishi yoki nuqtaviybolmagan manbadan kelayotgan yoruglik yoliga qoyilganbuyumlarning soya va yarim soyalarining hosil bolishi dalil bola www.ziyouz.com kutubxonasi
• 8 oladi. Masalan, S nuqtaviy manbadan kelayotgan yoruglik nuriyoliga B jismni qoyaylik. Yoruglik togri chiziq boylab tarqalganiuchun B jism yoruglik nurini tosib qoladi. Natijada bu jism orqasidakesik konus shaklida soya hosil boladi. Bu konus ichidagi birornuqtaga ham S manbadan kelayotgan yoruglik tushmaydi. Shuninguchun bunday konus oqiga tik qilib qoyilgan E ekranda B jismninganiq B soyasi hosil boladi (2- rasm). Agar S yoruglik manbayi nuqtaviy bolmasa, manbaning harbir nuqtasidan jismga tushgan yoruglik uning orqasida ayrim konusshaklidagi soyalarni hosil qiladi. Natijada ekranda BBBBB44444 toliq soya toliq soya toliq soya toliq soya toliq soya vauning chetlarida B 2 B 3 ochroq soha hosil boladi. Bu soha yarimyarimyarimyarimyarim soyasoyasoyasoyasoya deyiladi. oliq soya sohasidan uzoqlashgan sari yarim soyatobora och bola boradi (3- rasm). Noshaffof jismga yoruglik manbayidan nurlar tushgandasoyaning hosil bolishidan foydalanib, Quyosh va Oy tutilishihodisalarini izohlash mumkin. Yoruglik nurlarining mustaqillik prinsipigamustaqillik prinsipigamustaqillik prinsipigamustaqillik prinsipigamustaqillik prinsipiga asosan, yorugliknurlari ozaro kesishganda bir-biriga hech qanday tasir kor-satmaydi, yani nurlarning kesishishi har bir nurning mustaqilravishda tarqalishiga xalaqit bermaydi. Elektromagnit tolqinlarning tarqalish tezligi juda kattabolganligi tufayli uni bevosita kuzatish orqali baholash mumkinemas. Masalan, kechasi projektorni yoqib, undan chiqayotganyoruglik nurini uzoqda turgan biror buyumga yonaltirsak,yoruglik bir onda tarqalganga oxshab tuyuladi. Shu sababliyoruglikning tarqalishi uchun vaqt talab qilinmaydi, yani uningtarqalish tezligi juda katta degan fikr saqlanib kelgan edi. Lekinfanning rivojlanishi natijasida yoruglik tezligining chekli ekanligiayon boldi va nihoyat yoruglik tezligi aniqlandi. Yoruglik tezligini birinchi marta 1676- yilda daniyalik astronomRyomer Yupiter planetasi yoldoshlarining tutilishi ustida 2- rasm.2- rasm.2- rasm.2- rasm.2- rasm. 3- rasm.3- rasm.3- rasm.3- rasm.3- rasm. SB B1 E S BB 2 B1 B4 B3 www.ziyouz.com kutubxonasi
• 9 bir necha kilometr masofada turgan kozguga tushirildi. Yoruglikkozgudan qaytib, yana gildirak tishlari orasidan otishi kerak edi.Gildirak sekin aylanganda kozgudan qaytgan yoruglik korinaredi. Gildirakning aylanish tezligi oshirilganda yoruglik sekin-astakorinmaydigan bolib qoldi. Ozi nima gap? Gildirakning ikkitishi orasidan otgan yoruglik kozguga borib, undan qaytibkelguncha gildirak aylanib, kesiklari orniga tishlari togri kelishgaulgurdi va shuning uchun yoruglik korinmay qoldi (4- rasm). Gildirakning aylanish tezligi yanada orttirilganda yoruglikyana korinadigan boladi. Ravshanki, yoruglik kozguga borib,undan qaytib kelguncha gildirak aylanib, bundan oldin kesikturgan joyga boshqa kesik togri kelib qoldi. Bu vaqtni va kozgubilan gildirak orasidagi masofani bilgan holda yoruglik tezliginianiqlash mumkin boladi. Fizo tajribasida kozgu bilan gildirakorasidagi masofa 8,6 km edi va yoruglik tezligining qiymati 313000 km/s bolib chiqdi. Yoruglik tezligining aniq qiymatini 19261929- yillardaamerikalik olim Maykelson ishlab chiqqan. Maykelson tishli gildirakorniga aylanuvchi kozgulardan foydalandi. Maykelson tajribaotkazish uchun Kaliforniyadagi ikkita tog choqqisidan foyda-landi, bu choqqilar orasi 35,426 km bolib, bu masofa juda aniqolchangan (5- rasm). Choqqilardan biriga S yoruglik manbayiornatilgan, bu manbadan kelayotgan yoruglik kichik tirqishdanotib, sakkiz yoqli A kozgu prizmaga tushadi. Prizmadan qaytganyoruglik ikkinchi choqqiga ornatilgan B botiq kozguga tushib,undan m yassi kozguga, songra yana B kozguning boshqa nuqtasigatushadi, shundan song A prizmaning ikkinchi tomoniga tushib, 4- rasm.4- rasm.4- rasm.4- rasm.4- rasm. 5- rasm.5- rasm.5- rasm.5- rasm.5- rasm. S S S otkazgan astronomik kuza-tishlar asosida aniqladi. Ryo-merning hisobi boyichayoruglik tezligining qiymatic = 2,15108 m/s chiqdi. Yoruglik tezligini aniq-lashning laboratoriya usul-laridan birini 1849- yildafransuz olimi I. Fizo qol-lagan. Fizo yoruglikni ayla-nib turgan gildirak tishlariorasidan otkazdi. Shundankeyin yoruglik gildirakdan www.ziyouz.com kutubxonasi
• 1 0 undan qaytgan yoruglik S korish trubasi orqali kuzatuvchiningkoziga tushadi. Yoruglikning otgan yolini, uning harakat vaqtinibilgan holda yoruglik tezligini osongina hisoblash mumkin. Bu tajribadan, yoruglikning havodagi tezligi 299711 km/s gateng ekanligi aniqlanib, vakuumdagi tezlik esa 299796 km/s gateng ekanligi hisoblangan. Shuning uchun yoruglikning vaku-umdagi tezligi taxminan c = 300 000 km/s = 3108 m/s ga tengdeb olinadi. Har xil muhitlardagi yoruglik tezliklarini olchash, harqanday shaffof muhitda yoruglikning, umuman, elektromagnittolqinlarning tezligi uning vakuumdagi tezligidan kichik bolishinitasdiqlaydi. Muhitdan otayotgan yoruglik tezligining uning boshliqdagitezligiga nisbatan kamayishini xarakterlaydigan kattalik shumuhitning optik zichligi deyiladi. Muhitdagi yoruglik tezligi uningboshliqdagi tezliliga nisbatan qancha kichik bolsa, muhitning optikzichligi vakuum zichligidan shuncha katta hisoblanadi. Qoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlar [2] 11620- betlar, [3] 8997- betlar,[5] 34344- betlar, [7] 61013- betlar.[8] 38992- betlar, Nazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollar 1. Yoruglik nuri nima?2. abiiy va suniy yoruglik manbalarini tushuntiring.3. Yoruglikning togri chiziq boylab tarqalishini tushuntiring.4. Soya va yarim soyalar qanday hosil boladi?5. Yoruglikning mustaqillik prinsipi nima?6. Yoruglik tezligini olchashning Fizo va Maykelson usullarini tushuntiring. 2- maruza2- maruza2- maruza2- maruza2- maruza Fotometriya. Yoruglik oqimi, yoruglik kuchi.Fotometriya. Yoruglik oqimi, yoruglik kuchi.Fotometriya. Yoruglik oqimi, yoruglik kuchi.Fotometriya. Yoruglik oqimi, yoruglik kuchi.Fotometriya. Yoruglik oqimi, yoruglik kuchi.Yoritilganlik.Yoritilganlik.Yoritilganlik.Yoritilganlik.Yoritilganlik. Yoritilganlik qonunlari. FotometrlarYoritilganlik qonunlari. FotometrlarYoritilganlik qonunlari. FotometrlarYoritilganlik qonunlari. FotometrlarYoritilganlik qonunlari. Fotometrlar Yoruglik tolqinlari yoruglik manbayidan atrofidagi fazogaenergiya eltadi. Optikaning yoruglik energiyasini olchash usullariniorgatuvchi bolimi fotometriya fotometriya fotometriya fotometriya fotometriya deb ataladi. www.ziyouz.com kutubxonasi
• 1 1 Yoruglik ozi eltadigan energiya nuqtayi nazaridan bir qatorkattaliklar bilan xarakterlanadi. Bu kattaliklardan eng muhimiyoruglik oqimidiryoruglik oqimidiryoruglik oqimidiryoruglik oqimidiryoruglik oqimidir. Yoruglik energiyasini sezish uchun, tabiiyki, koz alohidaahamiyatga ega. Shu sababli bizni birinchi navbatda, yorugliktolqinlari bilan otadigan toliq energiya emas, balki uning bevositakozga tasir etadigan qismi qiziqtiradi. Koz yashil nurlarni eng yaxshi sezadi. Shu sababli yoruglikenergiyasining tegishli olchash asboblari bilan qayd etiladiganmiqdorini emas, balki bu energiyaning bevosita kozimizgaseziladigan, yani kozimiz bilan baholaydigan miqdorini bilishkatta amaliy ahamiyatga ega. Yoruglik energiyasini bunday baholashuchun kiritilgan fizik kattalik yoruglik oqimidir. Agar biror yuzagavaqt davomida energiyasi W bolgan yoruglik tushayotgan bolsa,bu nurlanishning quvvati nurlanishning quvvati nurlanishning quvvati nurlanishning quvvati nurlanishning quvvati W/t ga teng boladi. Malum bir yuzaga tushayotgan nurlanish quvvati bilanolchanadigan kattalik yoruglik oqimi yoruglik oqimi yoruglik oqimi yoruglik oqimi yoruglik oqimi deyiladi: .Wt (2.1) Yoruglik manbalarining kopchiligi yoruglikni hammayonalishlarda tarqatadi, shuning uchun toliq yoruglik oqimitushunchasi kiritiladi. Barcha yonalishlardagi nurlanish quvvati bilan olchanadigan0 yoruglik manbaning toliq yoruglik oqimi yoruglik oqimi yoruglik oqimi yoruglik oqimi yoruglik oqimi deyiladi. Yoruglik manbaini xarakterlash uchun fotometriyadayoruglik kuchiyoruglik kuchiyoruglik kuchiyoruglik kuchiyoruglik kuchi deb ataluvchi kattalik qollaniladi. Q nuqtada turuvchi nuqtaviy yoruglik manbayining atrofidamarkazi shu nuqtada bolgan r radiusli shar chizamiz. Unda fikranshunday shar sektori (uchi shar markazida bolgan konus) qirqibolaylikki, uning asosi shar sirtida S yuzni hosil qilsin. Bu konussirti bilan chegaralangan fazo fazoviy burchak fazoviy burchak fazoviy burchak fazoviy burchak fazoviy burchak deb ataladi (6-rasm) va u quyidagicha topiladi: 6- rasm.6- rasm.6- rasm.6- rasm.6- rasm. 2 .S r (2.2) Fazoviy burchak tayanib turgan sharsirtining yuzi kattalik jihatidan shar radiu-sining kvadratiga teng bolsa, yani S =r2 bolsa, fazoviy burchak 1 ga teng boladi www.ziyouz.com kutubxonasi
• 1 2 va bu burchak steradian steradian steradian steradian steradian (sr) deb ataladi. Sharning toliq sirti S =4r 2 bolgani uchun nuqta atrofidagi butun fazoni qamrab oluvchi toliq fazoviy burchak quyidagicha ifodalanadi: 2 2 24 4 sr.S r r r (2.3) Demak, nuqta atrofidagi tola fazoviy burchak 4 steradiangateng bolar ekan. Yoruglik oqimining bu oqim tarqalayotgan fazoviy burchakkattaligiga nisbati bilan olchanadigan kattalikka manbaningyoruglik kuchi yoruglik kuchi yoruglik kuchi yoruglik kuchi yoruglik kuchi deb ataladi: .I (2.4) Demak, yoruglik kuchi 1 steradian fazoviy burchak ichidatarqaladigan yoruglik oqimi bilan olchanadi. Yoruglik jismga tushib, ularni yoritadi. Yoruglikni baholashuchun yoritilganlikyoritilganlikyoritilganlikyoritilganlikyoritilganlik deb ataladigan kattalik kiritilgan. Yoruglik oqimining ozi tushayotgan sirt yuziga nisbati bilanolchanadigan kattalik yoritilganlikyoritilganlikyoritilganlikyoritilganlikyoritilganlik deyiladi. Agar E yoritilganlik, yoruglik oqimi, S yoritilayotgan sirt yuzi bolsa, u holda ular orasidagi boglanishquyidagicha ifodalanadi: .S E (2.5) Bundan, yoruglik oqimi sirt boyicha bir tekis taqsimlangandayoritilganlik son qiymati jihatidan yuza birligiga tushayotganyoruglik oqimiga teng ekan. Mehnat unumini orttirish va kozning korish qobiliyatinisaqlash uchun ish joyining yaxshi yoritilgan bolishi katta aha-miyatga ega. Quyidagi jadvalda har xil ishlar uchun yoritilganlikniturli mezonlari belgilangan. kilnaglitiroynaglobruraznuhcuhsiqOigilnaglitiroyinilotsralhsikizoN kilnaglitiroyigadhsiloagtarusadanoxtaruSkilnaglitiroyigadnarkE igadyojqihcoadnaglobtulubovaHkilnaglitiroy lisohnadbotfoigaditqavhsutzistuluBkilnaglitiroynaglub kilnaglitiroynagloblisohnadyoniloT kl0503kl002001 qitronadnuavkl00001kl0802 qitronadnuavkl00001 kl000001kl2,0 www.ziyouz.com kutubxonasi
• 1 3 Shu vaqtgacha biz nuqtaviy yoruglik manbalari haqida gapirdik.Biroq kop hollarda yoruglik manbalari biror olchamga ega boladi,yani yoyilgan boladi. Bunday manbalarning shakli va olchamlarikoz bilan korib farq qilinadi. Yoyilgan yoruglik manbalari uchun yoruglik kuchi yetarlixarakteristika bola olmaydi. Shuning uchun qoshimcha xarak-teristikalar yorqinlik va ravshanlik tushunchalari kiritiladi. Yoruglik manbayining yuza birligidan barcha yonalishlarboyicha nurlanayotgan yoruglik oqimiga son jihatdan teng bolgankattalik yorqinlikyorqinlikyorqinlikyorqinlikyorqinlik deyiladi: ,FS R (2.6) bu yerda S manbaning yoruglik sochayotgan yuzi.Yoruglik manbalari katta olchamli bolganda koz manba sirti alohida qismlarining malum yonalishdagi nurlanish kuchiniajratadi. Manba sirtining yuza birligidan malum yonalishda yuzaga nor-mal ravishda chiqayotgan yoruglik kuchiga son jihatdan teng bolgankattalik ravshanlikravshanlikravshanlikravshanlikravshanlik deyiladi: .IS B (2.7) Agar yoruglik ixtiyoriy yonalishda chiqayotgan bolsa,ravshanlik quyidagicha ifodalanadi: Scos,IB (2.8) bu yerda nurlanayotgan sirtga otkazilgan normal bilan kuzatishyonalishi orasidagi burchak. Endi yuqorida korib otilgan fotometrik kattaliklarning olchovbirliklari bilan tanishib chiqaylik. Xalqaro birliklar sistemasi (SI)da fotometrik kattaliklarning asosiy birligi qilib yoruglik kuchi birligikandelakandelakandelakandelakandela (lotincha sham) kdkdkdkdkd qabul qilingan. Kandela temperaturasiplatinaning normal bosimdagi qotish temperaturasi (1769 C) gateng bolgan tola nurlagich kesimining 1/600000 m2 yuzidan bukesimga perpendikular yonalishda chiqargan yoruglik kuchidir. Yoruglik oqimining birligi qilib lumen (llumen (llumen (llumen (llumen (lmmmmm))))) qabul qilingan.(2.4) formulaga binoan 1 lm = 1 kd1 sr, yani yoruglik kuchi 1kandela bolgan nuqtaviy manbaning bir steradian fazoviy burchakichida chiqargan yoruglik oqimi bir lumenlumenlumenlumenlumen deyiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi
• 1 4 Agar nuqtaviy manba yoruglikni hamma yonalishlar boyichatekis tarqatayotgan bolsa, uning toliq yoruglik oqimi 0 = 4I (2.9) ga teng boladi. Yoritilganlik birligi qilib luks (luks (luks (luks (luks (lklklklklk))))) qabul qilingan.(2.5) formulaga asosan, 1 m2 sirtga 1 lumen yoruglik oqimi nor-mal tushib, tekis taqsimlanganda hosil bolgan yoritilganlik 1 luksdeb ataladi. Yorqinlik ham yoritilganlik olchanadigan birliklarda, yanilukslarda olchanadi. Ravshanlik birligi qilib nitnitnitnitnit (nt) qabul qilingan. (2.7) formulagaasosan u quyidagiga teng: 1 nit = 1 kd/1m2. Buyumlarning yoritilganligi manbaning yoruglik kuchiga vamanbadan yoritilayotgan sirtgacha bolgan masofaga bogliq holdaozgarar ekan. Yoritilayotgan r radiusli shar bolib, uning mar-kazida yoruglik kuchi I bolgan nuqtaviy manba turgan bolsin. Buholda nurlar yoritilayotgan sirtning har qanday elementiga per-pendikular boladi (7- rasm). Yoruglik kuchi I bolgan manbaningbarcha yonalishlar boylab sochayotgan toliq yoruglik oqimi 0 = 4I boladi. Butun shar sirtining yuzi S = 4r 2, bu sirtningyoritilganligi quyidagicha boladi: 00 2 2 4 4.I I S r rE (2.10) Bu boglanish yoritilganlikning birinchi qonunini ifodalaydi.Nuqtaviy yoruglik manbayidan chiqayotgan nurlar sirtgaperpendikular tushganda sirtning yoritilganligi manbaning yoruglikkuchiga togri proporsional va undan yoritilayotgan sirtgacha bolganmasofa kvadratiga teskari proporsionaldir. 7- rasm.7- rasm.7- rasm.7- rasm.7- rasm. Yoritilganlik yuqorida korsatilgan omillardantashqari, nurning yorituvchi sirtga qanday bur-chak ostida tushishiga ham bogliqdir. Bu bogliq-likni aniqlaylik. Perpendikular nurlarning 0oqimi yuzi S va uzunligi AB bolgan togri tort-burchak sirtiga tushayotgan bolsin (8- rasm). Bu holda sirtning yoritilganligi E0 = 0/S ga teng. www.ziyouz.com kutubxonasi
• 1 5 larning ikkinchisini birinchisiga bolsak, 0 0 E =E hosil boladi. Chizmadan 0 1 BC BC= = BA BA ekanligi korinib turibdi. Keyingi ikki tenglikni solishtirib, quyidagini hosil qilamiz: 0 1 E BCE BA ogri burchakli CBA1 uchburchakdan 1cosBC BA deb yozish mumkin, u holda yuqoridagi tenglik 0cosE E yoki E = E0cos (2.11) korinishga keladi. Bu boglanish yoritilganlikning 2- qonuniniifodalaydi. Yorituvchi sirtga yoruglik kuchi burchak ostida tushsa,sirtning yoritilganligi nurning tushish burchagi kosinusiga togriproporsionaldir. Yoritilganlikning ikkala qonunini birlashtirib, quyidagichayozish mumkin: 2 cosIr E (2.12) Nuqtaviy yoruglik manbayining biror sirtda hosil qilganyoritilganligi manbaning yoruglik kuchiga va nurlarning tushishburchagi kosinusiga togri proporsional va manbadan sirtgachabolgan masofaning kvadratiga teskari proporsionaldir. Sirtlarning yoritilganligini tenglashtirish yoli bilan ikkimanbaning yoruglik kuchi taqqoslanadi. Shu maqsadda ishla-tiladigan asboblar fotometrlarfotometrlarfotometrlarfotometrlarfotometrlar deb ataladi. Eng sodda fotometr- Yuzani biror burchakka og-diramiz, unda sirt A1B vaziyatnioladi va kamroq yoruglik oqimitushadi, chunki nurlarning birqismi sirtga tushmay otib ketadi. Bu holda sirt yuzi ozgarma-ganligi sababli sirtning yoritilganligikamayadi va E = /S ga teng bolibqoladi. Bu hosil bolgan tenglik- A A1 0 8- rasm.8- rasm.8- rasm.8- rasm.8- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi
• 1 6 BC va AC yoqlari bir xil yoritilishiga erishiladi va shundan songquyidagi mulohazalarga muvofiq manbaning yoruglik kuchihisoblanadi: yoruglik kuchi I 1 va I 2 bolgan S 1 va S 2 manbalar prizmadan r1 va r 2 masofada turib 1 21 2 21 cos cos2I I rrE E yoritilganlik hosil qiladi. Fotometrni E1 = E 2 boladigan qilib joylashtirganimiz uchun quyidagini yoza olamiz:2 11222 .rI Ir (2.13) (2.13) ifoda bir manbaning yoruglik kuchi malum bolgandaikkinchi manbaning yoruglik kuchini topishga imkon beradi. Yoritilganlikni olchash uchun esa alohida asboblarluks-metrlar ishlatiladi. Fotograflar suratga olishda foydalanadiganfotoeksponometr asbobining ishlashi ham yoritilganlikni olchashgaasoslangan. Qoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlar [5] 35658- betlar,[7] 60510- betlar, [8] 42023- betlar. Nazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollar 1. Yoruglik nimadan iborat?2. Fotometrik kattaliklarga tarif bering va ularning olchov birliklarini ayting.3. Yoritilganlikning I va II qonunini tariflang.4. Fotometrning tuzilishi va ishlash prinsipini tushuntiring. 9- rasm.9- rasm.9- rasm.9- rasm.9- rasm. S1 A BS 2 r2r1 C lardan birining ishlash prinsipi bilantanishib chiqamiz (9- rasm). Uchbur-chakli ABC prizmaning oq ranggaboyalgan AC va AC yoqlariga S1 va S2manbalardan yoruglik tushadi. Yori-tilganlik C tomondan koz bilan kuza-tiladi. Fotometrni manbalar orasida uyoki bu tomonga siljitib, prizmaning www.ziyouz.com kutubxonasi
• 1 7 5. Luksmetrlar yordamida qanday fotometrik kattalik olchanadi?6. Fotoeksponometrdan foydalanib, suratga olinayotgan predmetning yoritilganligi qanday olchanadi? 3- maruza3- maruza3- maruza3- maruza3- maruza Yoruglikning qaytish qonuni. Yassi kozgularYoruglikning qaytish qonuni. Yassi kozgularYoruglikning qaytish qonuni. Yassi kozgularYoruglikning qaytish qonuni. Yassi kozgularYoruglikning qaytish qonuni. Yassi kozgular ajriba va nazariyaning korsatishicha, yoruglik nuri shaffofmuhitlarda yoruglikning tezligidan kichik bolgan tezliklar bilantarqalar ekan. urli shaffof muhitlarda yoruglikning tarqalish tezligiturlicha boladi. Barcha nuqtalarda yoruglikning tarqalish tezligibir xil bolgan muhit bir jinsli muhitbir jinsli muhitbir jinsli muhitbir jinsli muhitbir jinsli muhit deb ataladi. Yoruglik birjinsli muhitda togri chiziqli tarqaladi. Ikki xil muhit chegarasidanur ozining yonalishini ozgartirib, bir qismi birinchi muhitgaqaytadi. Bu hodisa yoruglikning qaytishi yoruglikning qaytishi yoruglikning qaytishi yoruglikning qaytishi yoruglikning qaytishi deb ataladi. Yoruglikningqolgan qismi esa ikkinchi muhitga otib, uning ichida tarqalishinidavom ettiradi. Ikki muhit orasidagi chegaraning xossalari qanday bolishigaqarab, qaytishning xarakteri turlicha bolishi mumkin. Agar chegaranotekisliklarining olchami yoruglik tolqinining uzunligidan kichikbolsa, bunday sirt kozgusimon sirt kozgusimon sirt kozgusimon sirt kozgusimon sirt kozgusimon sirt deb ataladi. Ana shundaysirt (masalan, silliq shisha sirti, yaxshilab jilolangan metall sirti,simob tomchisining sirti va boshqalar)ga ingichka parallel yoruglikdastasi tushsa, yoruglik nurlari sirtdan qaytgandan keyin hamparallel nurlar dastasi korinishida qoladi. Yoruglikning bundayqaytishi tekis qaytishtekis qaytishtekis qaytishtekis qaytishtekis qaytish deyiladi (10- rasm). Agar sirtdagi notekisliklarning olchami yoruglik tolqiniuzunligidan katta bolsa, ingichka shula chegarada sochiladi.Yoruglik nurlari qaytgandan keyin turli yonalishlarda tarqaladi.Bunday qaytish tarqoq qaytish tarqoq qaytish tarqoq qaytish tarqoq qaytish tarqoq qaytish yoki diffuz qaytish diffuz qaytish diffuz qaytish diffuz qaytish diffuz qaytish deb ataladi(11- rasm). 10- rasm.10- rasm.10- rasm.10- rasm.10- rasm. 11- rasm.11- rasm.11- rasm.11- rasm.11- rasm. 2 Fizika, 3- qism www.ziyouz.com kutubxonasi
• 1 8 yoruglikning tushish burchagitushish burchagitushish burchagitushish burchagitushish burchagi deyiladi. Qaytgan B nur bilanperpendikular orasidagi burchak yoruglikning qaytish burchagiqaytish burchagiqaytish burchagiqaytish burchagiqaytish burchagideyiladi (12- rasm). Singan nur bilan perpendikular orasidagi burchak sinishsinishsinishsinishsinishburchagiburchagiburchagiburchagiburchagi deyiladi. Ayrim hollarda tushgan nurning hammasi shumuhitda qaytishi mumkin, unda ikkinchi muhitga hech qandayyoruglik otmaydi. Yoruglikning qaytishi quyidagi qonunga asosansodir boladi: 1. ushuvchi A nur va ikki muhit chegarasida nurning tushishnuqtasiga otkazilgan perpendikular qaysi tekislikda yotsa, qaytgannur B ham shu tekislikda yotadi. 2. Qaytish burchagi tushish burchagiga teng: = .Yoruglikni yaxshi qaytaruvchi ideal silliq sirtga kozgukozgukozgukozgukozgu deyiladi. Agar kozgu sirti yassi bolsa, unga yassi kozguyassi kozguyassi kozguyassi kozguyassi kozgu deyiladi. Parallelnurlar dastasi yassi kozgudan qaytgandan keyin yana parallelligichaqolib, oz tarqalish yonalishini ozgartiradi. Yoruglikning qaytish qonuniga binoan kozguda tasvir qandayhosil bolishini qarab chiqaylik. Har qanday nuqtaning tasvirinieng kamida ikkita nur yordamida hosil qilish mumkin. Agar tasvirkozgudan qaytgan nurlarning kesishishidan hosil bolsa, ungahaqiqiy tasvir haqiqiy tasvir haqiqiy tasvir haqiqiy tasvir haqiqiy tasvir deyilib, nurlarning davomi kesishishidan hosilbolgan tasvirga mavhum tasvirmavhum tasvirmavhum tasvirmavhum tasvirmavhum tasvir deyiladi. Faraz qilaylik, A nuqta yassi kozgu yaqiniga joylashgan bolsin(13- rasm). Bu nuqtaning tasvirini yasash uchun AC va AC 1 nurlarini olamiz. Bu nurlar kozgu sirtidan qaytib, CC va C1C 1 nurlarni hosil qiladi. Kozgudan qaytgan bu nurlar davominingkesishidan hosil bolgan A nuqta A nuqtaning mavhum tasviridaniborat boladi. 13- rasmdagi chizmadan ABC va ABC uch-burchaklarning ozaro teng bolganligi uchun AB = AB ekanligikelib chiqadi. Bundan korinadiki, nuqta yassi kozgudan qanchamasofada bolsa, uning mavhum tasviri ham kozguning orqatomonida shuncha masofa hosil bolib, u kozguga nisbatansimmetrik joylashgan boladi. Ozi yoruglik tarqatmaydigan buyum-larni ulardan yoruglikning xuddi shutarqoq qaytishi tufayligina koramiz. usha-yotgan A nur bilan ikki shaffof muhitorasidagi chegara MM1 sirtning nurtushayotgan nuqtasiga otkazilgan per-pendikular (normal) orasidagi burchak12- rasm.12- rasm.12- rasm.12- rasm.12- rasm. M M1 BA www.ziyouz.com kutubxonasi
• 1 9 togri, buyumga teng va kozgu tekisligiga simmetrik boladi. Qoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlar [2] 12022- betlar, [3] 10003- betlar,[5] 34447- betlar, [7] 61317- betlar.[8] 39394- betlar, Nazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollar 1.Yoruglikning tekis va diffuz qaytishini tushuntiring.2. Yoruglikning qaytish qonunini tariflab bering.3. Kozgu deb nimaga aytiladi?4. Kozguda qachon haqiqiy tasvir hosil boladi?5. Kozguda qachon mavhum tasvir hosil boladi?6. Yassi kozguda qanday tasvir yuzaga keladi? 4- maruza4- maruza4- maruza4- maruza4- maruza Sferik kozgular.Sferik kozgular.Sferik kozgular.Sferik kozgular.Sferik kozgular. Sferik kozgularda tasvir yasash.Sferik kozgularda tasvir yasash.Sferik kozgularda tasvir yasash.Sferik kozgularda tasvir yasash.Sferik kozgularda tasvir yasash.Sferik kozgu formulasi.Sferik kozgu formulasi.Sferik kozgu formulasi.Sferik kozgu formulasi.Sferik kozgu formulasi. Sferik kozguning kattalashtirishiSferik kozguning kattalashtirishiSferik kozguning kattalashtirishiSferik kozguning kattalashtirishiSferik kozguning kattalashtirishi Sferik kozgular deb, sirti silliqlangan shar segmentidan iboratbolgan kozgularga aytiladi. Yoruglik nurining sferik sirtning ichki 13- rasm.13- rasm.13- rasm.13- rasm.13- rasm. A B A C C C1 S Buyumning yassi kozgudagitasvirini nuqtalar toplami sifatidayasash mumkin. Buning uchunbuyumning har bir nuqtasiningkozguga simmetrik bolgan tasvirnuqtalarini topish kerak. Buyumning yassi kozgudagitasviri hamma vaqt mavhum, S C S1 RP M 14- rasm.14- rasm.14- rasm.14- rasm.14- rasm. va tashqi sirtidan qaytishiga qarab sferikkozgular, mos ravishda, botiq va qa-variq kozgularga bolinadi. 14- rasmdabotiq sferik kozgu tasvirlangan. Sharsirtining C markazi kozguning optikoptikoptikoptikoptikmarkazimarkazimarkazimarkazimarkazi, shar segmentining O uchiesa kozguning qutbiqutbiqutbiqutbiqutbi deyiladi. Kozguning C optik markazidanotadigan har qanday nur kozguning www.ziyouz.com kutubxonasi
• 2 0 optik oqioptik oqioptik oqioptik oqioptik oqi, sfera markazi Cdan va kozgu qutbi O dan otadiganCO optik oq kozguning bosh optik oqibosh optik oqibosh optik oqibosh optik oqibosh optik oqi deyiladi. Faqat boshoptik oq yaqinida va optik oqqa kichik burchak ostida kelayotgannurlar markaziy nurlar markaziy nurlar markaziy nurlar markaziy nurlar markaziy nurlar yoki paraksial nurlar paraksial nurlar paraksial nurlar paraksial nurlar paraksial nurlar deb ataladi. Yoruglik chiqaruvchi S nuqtadan kozgugacha bolgan OS=d,shu nuqta tasviri S dan kozgugacha bolgan OS = f oraliq vasferik kozgu radiusi OC = R orasidagi boglanishni topaylik.Ravshanki, tushish burchagi boladi, chunki bu burchaktushayotgan nur va shar sirtiga perpendikular bolgan MC =Rradius orasida hosil boladi, qaytish burchagi. Uchburchakningtashqi burchagi togrisidagi teoremaga muvofiq SMC uchburchakuchun quyidagini yozish mumkin: = + .Xuddi shuningdek, S MC uchburchak uchun = + boladi = ekanligini nazarga olib, quyidagi tenglikni hosilqilamiz: 2 = + . (4.1)Paraksial nurlar bilan ish korilayotgani uchun bu burchak- larning hammasi juda kichik boladi va ular uchun quyidagi taqribiytengliklarni yozish mumkin: tg tg = , h hSP fh hSP d tg = .h h=CP R Burchaklarning bu qiymatlarini (4.1) ifodaga qoyib, h ga qisqartirib, quyidagi formulani hosil qilamiz: 1 1 2 .d f R (4.2) Bu formula S nuqtadan chiqayotgan boshqa nurlar uchunham orinlidir, shuning uchun barcha qaytgan nurlar S nuqtadakesishadi, yani S nuqta S nuqtaning tasviri boladi. Agar d bolsa, u holda 2Rf boladi, biroq d bolganda kozguga tushayotgan nurlar optik oqqa parallel, binobarin, bu nurlar www.ziyouz.com kutubxonasi
• 2 1 C FO kozgudan qaytgandan keyin bu oqni qutbdan 2R masofadagi nuqtada kesib otadi (15- rasm).Bu nuqta kozguning fokusikozguning fokusikozguning fokusikozguning fokusikozguning fokusi deyiladi. Kozguning qutbidan fokusigacha bolgan masofa fokus fokus fokus fokus fokus masofasimasofasimasofasimasofasimasofasi deyiladi. Kozguningfokusi orqali otgan va optik oqqa perpendikular bolgan tekislikkozguning fokal tekisligifokal tekisligifokal tekisligifokal tekisligifokal tekisligi deyiladi. Fokus masofasi F harfi bilan belgilanadi. Shunday qilib, sferikkozguning F fokus masofasi kozgu sferik radiusining yarmigateng. Kozguning fokus masofasi tushunchasidan foydalanib, (4.2)formulani quyidagicha yozish mumkin: 1 1 1 .= +F f d (4.3) Qavariq kozgu bolgan holda, optik oqqa parallel nurlarqaytgandan keyin sochiladi, bu nurlarning davomi kozguningorqa tomonida optik oqni bir nuqtada kesib otadi. Bu nuqtakozguning mavhum fokusi deyiladi (16- rasm). Yuqoridagi (4.3) formula sferik kozgu formulasi deb yuritiladi.Sferik kozgu formulasi tasvir va kozguning fokusi haqiqiy bolgan hol uchun korsatiladi. Agar tasvir mavhum bolsa, f1 had, kozgu fokusi mavhum bolsa, f1 had oldilariga minus ishorasi qoyiladi. Bunda F va f kattaliklarning ozi musbat deb hisoblanadi. 1 2=D = F R (4.4) kattalik kozguning optik kuchioptik kuchioptik kuchioptik kuchioptik kuchi deb ataladi va fokus masofasi metr(m) hisobida olchanganda optik kuchi dioptriya dioptriya dioptriya dioptriya dioptriya (dptr) deganmaxsus birlik bilan ifodalanadi: 1 1 1m1D(dptr). FD 16- rasm.16- rasm.16- rasm.16- rasm.16- rasm.15- rasm.15- rasm.15- rasm.15- rasm.15- rasm. OF C www.ziyouz.com kutubxonasi
• 2 2 Sferik kozguda tasvir yasash uchun kozguga tushayotgan nurlardastasi ichidan quyidagi nurlardan foydalanish qulay: 1) kozguning bosh optik oqiga parallel nurlar bolgan nur,u kozgudan qaytgandan keyin fokusdan otadi; 2) fokusdan otib kozguga tushayotgan nur, u kozgudanqaytgandan keyin optik oqqa parallel ravishda ketadi; 3) optik markazdan otib kozguga tushayotgan nur, u koz-gudan qaytishda datslabki yonalishda orqaga ketadi; 4) kozguning qutbiga tushgan nurlar, ular optik oqqanisbatan simmetrik yonalishda qaytadi. Odatda, biror nuqtaning tasvirini yasash uchun shu nurlar-ning ixtiyoriy ikkitasini olish kifoya. Shu nurlardan foydalanib,sferik kozguda buyumning tasvirini yasashning bazi hollarini koribchiqaylik. 1. AB buyum kozguning optik markazi orqasida turgan bolsin,d > R (17- rasm). Buyumning A va Bchekka nuqtalarining tasviriniyasab, hosil bolgan nuqtalarini togri chiziq bilan tutashtirsak,buyumning A B tasviri hosil boladi. asvir haqiqiy, teskari vakichiklashgan boladi. 2. Buyum d < F masofada, yani fokus va kozgu orasidaturibdi (18- rasm). Bu holda nurlar qaytgandan keyin tarqaluvchidasta tarzida ketadi. asvir kozgu orqasida hosil boladi; u mavhum,togri va kattalashgan boladi. Qavariq kozguda buyumning tasviri (19- rasm) hamma vaqtmavhum, togri va kichiklashgan boladi. 17- rasm.17- rasm.17- rasm.17- rasm.17- rasm.18- rasm.18- rasm.18- rasm.18- rasm.18- rasm. BA BACF A C B A1 B1 19- rasm.19- rasm.19- rasm.19- rasm.19- rasm. A A1 B1 B CFH h www.ziyouz.com kutubxonasi
• 2 3 asvir olchamining buyum olchamiga nisbati yoki tasvirningolchami buyum olchamining qanday qismini tashkil qilishinikorsatuvchi kattalik kozguning chiziqli kattalashtirishi kozguning chiziqli kattalashtirishi kozguning chiziqli kattalashtirishi kozguning chiziqli kattalashtirishi kozguning chiziqli kattalashtirishi deyiladi. Yani 1 1 ,A B HAB h K bunda h=AB buyumning olchami, H = A1B1 tasvirning olchami.Kozguning chiziqli kattalashtirishi K ning kozgudan tasvir- gacha bolgan f masofa va buyumdan kozgugacha bolgan d masofaorqali ifodasi quyidagicha boladi: .H f dhK Botiq kozgular fan va texnikada kop ishlatiladi. Masalan,guj nurlar dastasi biror joyga yuborilishi kerak bolganda botiqkozgulardan foydalaniladi. Proyeksion fonar, projektor, avtomobilfarasi va boshqalar bunga misol bola oladi. Qoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlar [2] 12022- betlar, [3] 10003- betlar,[8] 393402- betlar,[5] 34952- betlar, [7] 62830- betlar. Nazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollar 1. Sferik kozguning qutbi, optik markazi, bosh optik oqi va fokusinitariflang. 2. Sferik kozguning formulasini keltirib chiqaring.3. Yassi kozguda va sferik kozguda nuqtaning tasvirini hosil qiling.4. Chiziqli kattalashtirish deb nimaga aytiladi? 5- maruza5- maruza5- maruza5- maruza5- maruza Yoruglikning sinishi. Yoruglikning yassi-parallelYoruglikning sinishi. Yoruglikning yassi-parallelYoruglikning sinishi. Yoruglikning yassi-parallelYoruglikning sinishi. Yoruglikning yassi-parallelYoruglikning sinishi. Yoruglikning yassi-parallelplastinkalar va uchburchakli prizmadan otishiplastinkalar va uchburchakli prizmadan otishiplastinkalar va uchburchakli prizmadan otishiplastinkalar va uchburchakli prizmadan otishiplastinkalar va uchburchakli prizmadan otishi Yoruglik nuri bir shaffof muhitdan ikkinchi shaffof muhitgaotish chegarasida ozining yonalishini ozgartiradi. Bu hodisayoruglikning sinishiyoruglikning sinishiyoruglikning sinishiyoruglikning sinishiyoruglikning sinishi deb ataladi. Yoruglikning sinishiga sabab turlimuhitlarda yoruglik tezligining turlicha bolishidir. Birinchi muhitda tarqaluvchi va chegaragacha borib yetuvchinur tushuvchi nur tushuvchi nur tushuvchi nur tushuvchi nur tushuvchi nur deb ataladi. U chegaraga tushish nuqtasi orqali www.ziyouz.com kutubxonasi
• 2 4 sunadi: 1. ushuvchi A nur va ikki muhit chegarasida nurningtushish nuqtasiga otkazilgan normal qaysi tekislikda yotsa, singannur D ham shu tekislikda yotadi. 2. ushish burchagi sinusiningsinish burchagi sinusiga nisbati berilgan ikki muhit uchun oz-garmas kattalik bolib, ikkinchi muhitning birinchi muhitga nisbatannisbiy sindirish korsatkichinisbiy sindirish korsatkichinisbiy sindirish korsatkichinisbiy sindirish korsatkichinisbiy sindirish korsatkichi deyiladi: 21sin ,sin n (5.1) bunda tushish burchagi, sinish burchagi.Biror muhitning vakuumga nisbatan sindirish korsatkichi shu muhitning absolut sindirish korsatkichiabsolut sindirish korsatkichiabsolut sindirish korsatkichiabsolut sindirish korsatkichiabsolut sindirish korsatkichi deyiladi. Vakuumningabsolut sindirish korsatkichi birga teng deb olinadi. Nisbiy sindirish korsatkichi n21 bilan, ikkinchi muhitning absolut sindirish korsatkichi n2 va birinchi muhitning absolut sindirish korsatkichi n1 quyidagicha boglangan: nnn 221 1. (5.2) Demak, ikkinchi muhitning birinchi muhitga nisbatan nisbiysindirish korsatkichi ikkinchi muhit absolut sindirishkorsatkichnning birinchi muhit absolut sindirish korsatkichiganisbatiga teng ekan. Absolut sindirish korsatkichi muhitning muhim optikxarakteristikasidir: u yoruglikning vakuumda tarqalish tezligi cning muhitda tarqalish tezligi v dan necha marta katta ekanliginikorsatadi: .cn 20- rasm.20- rasm.20- rasm.20- rasm.20- rasm. A D C B otkazilgan perpendikular (normal)bilan biror a burchak hosil qiladi, buburchak tushish burchagi tushish burchagi tushish burchagi tushish burchagi tushish burchagi deb ataladi.Ikkinchi muhitga otgan nur singansingansingansingansingannur nur nur nur nur deyiladi. Singan nurning oshaperpendikular (normal) bilan hosilqilgan burchagi sinish burchagi sinish burchagi sinish burchagi sinish burchagi sinish burchagi debataladi (20- rasm). Ikki muhit chegarasida yorug-likning sinishi quyidagi qonunga boy- www.ziyouz.com kutubxonasi
• 2 5 Bu munosabatdan foydalanib, yoruglikning sinish qonuniniquyidagicha yozish mumkin: 2 2 121 1 1 2 sin /sin / n cn c n . (5.3) Demak, ikki muhit sindirish korsatkichlarining nisbatiyoruglikning shu muhitlarda tarqalish tezliklarining nisbatigateskari ekan. Absolut sindirish korsatkichi kichik bolgan muhitni optikzichligi kichik, sindirish korsatkichi katta bolganini esa optikzichligi katta muhit deyiladi. (5.3) formulaga asoslanib quyidagi munosabatni yozamiz. n1 sin = n 2 sin (5.4) Agar yoruglik nuri optik zichligi kattaroq muhitdan optikzichligi kichikroq muhitga otsa (n 1 > n 2), u holda (5.4) muno- sabatdan korinadiki, tushish burchagi sinish burchagi dankichik bolar ekan. ushish burchaklari kattalashgan sari sinishburchaklari ham kattalashadi (21- rasm) va biror 0 tushish burchagida sinish burchagi 90 ga teng boladi. ushgan nurenergiyasi qaytgan va singan nurlar orasida taqsimlanadi. ushishburchagi kattalashgan sari, qaytgan nur intensivligi ortadi, singannurning intensivligi esa kamayib borib, 0 tushish burchagida nolga aylanadi. 0 burchakka yoruglik tushishining limit burchagilimit burchagilimit burchagilimit burchagilimit burchagi deyiladi. ushish burchagi 0 va undan katta bolgan hollarda nur ikkinchi muhitga otmay, ikkala muhitning ajralish chegarasidanbirinchi muhitga tola qaytadi. Bunday hodisa yoruglikning tolatolatolatolatolaichki qaytishiichki qaytishiichki qaytishiichki qaytishiichki qaytishi deyiladi. Shuning uchun 0 burchak tola ichkitola ichkitola ichkitola ichkitola ichkiqaytishning chegaraviy qaytishning chegaraviy qaytishning chegaraviy qaytishning chegaraviy qaytishning chegaraviy yoki limit burchagilimit burchagilimit burchagilimit burchagilimit burchagi deb ham ataladi.Shunday qilib, tola ichki qaytish nurning optik zichligi kattaroqmuhitdan optik zichligi kichikroq muhitga otishida (masalan, suv 21- rasm.21- rasm.21- rasm.21- rasm.21- rasm. 1n 2 n1 S 14 32 1 1 1 1 1 2 3 3= 90 3 3> 0 2 www.ziyouz.com kutubxonasi
• 2 6 havo, shisha havo chegarasida) va shu bilan birga, tushishburchagi limit burchagiga teng va undan katta bolgan hollarda sodirboladi. ushishning chegaraviy yoki limit burchagi yoruglikningsinish qonunidan quyidagicha aniqlanadi: 0 2 1 sin .sin 90 nn Bundan 20 21 1sin n n n (5.4) ekanligi kelib chiqadi.Agar ikkinchi muhit vakuum bolsa (bunda n2=1), u holda 01sin ,n (5.5) bu yerda n muhitning absolut sindirish korsatkichi. Suv uchun (n = 1,33) tola qaytishning 0 chegaraviyburchagining qiymati 4835, shisha uchun (n = 1,5) 4150,olmos uchun (n = 2,4) 2440 ga teng. Hamma hollarda ikkinchimuhit havodir. ola qaytish hodisasini oddiy tajribalarda kuzatish oson.Stakanga suv quyib, uni kozimiz sathidan biroz baland kotaramiz.Suv sirti stakan devori orqali pastdan qaralsa, yoruglikning tolaqaytishi natijasida xuddi kumush yuritilgan kabi yaltirab korinadi. ola qaytish hodisasi tolalar optikasidatolalar optikasidatolalar optikasidatolalar optikasidatolalar optikasida yoruglikni va tasvirniegiluvchan shaffof tolalar dastasi nur tola (svetovodlar) orqaliuzatishda foydalaniladi. Nur tola svetovodlar silindr shaklidagi shisha tola bolib,unga sindirish korsatkichi shu tolanikidan kichik bolgan shaffofmaterial qobigi qoplangan. Yoruglik kop marta tola qaytishhisobiga istalgan (togri yoki egri) yol boylab yuborilishi mumkin.olalardan eshib, oramlar tayyorlanadi. Bunda tolalarning harbiri boylab tasvirning biror elementi uzatiladi. Uzun tolalar dastasi nur tolalardan hozirgi paytda yorugliknurlari yordamida aloqa, televizion korsatishlarni uzatish yolgaqoyilgan. Masalan, Pekin Parij shaharlari orasida Ozbekistonhududi orqali otgan optik tolalar yordamida aloqa ornatilgan. www.ziyouz.com kutubxonasi
• 2 7 Kopincha yoruglik nuri har xil muhitlarning yondashishchegaralarini bir marta emas, balki bir necha marta kesib otadi.Masalan, yoruglik nuri malum shaffof modda ichiga joylashganbiror shaffof moddadan yasalgan yassi parallel plastinka orqaliotganda ana shunday boladi. Nurlarning plastinkadagi yoli 22- rasmda korsatilgan. Plastin-kaga tushayotgan yoruglik shulasining AB nuri ikki marta singandankeyin AV ga parallel bolgan CD yonalishda plastinkadan tashqarigachiqadi. MN va M1N tekisliklar ozaro parallel bolganligi uchun = 1 boladi. Yoruglikning sinishi qonunidan esa 1 = ekanligi kelib chiqadi. Demak, yoruglik nuri yassi parallelplastinkadan otayotganda oz yonalishini ozgartirmaydi, faqatbiror x masofaga siljiydi, xolos. 22- rasmdagi CBE uchburchakdan x = CB sin ( ) va KBC uchburchakdan cosdCB ekanligini korish mumkin, bu yerda d plastinkaning qalinligi. Binobarin, sin( ) cos(sin cos )x d d tg (5.6) boladi. Bu munosabatdan va shakldan korinadiki, plastinka qanchaqalin, plastinkaning sindirish korsatkichi va yoruglik nuriningtushish burchagi qancha katta bolsa, nur shuncha kop siljiydi. Kopincha optik asboblarda shishadan yoki boshqa shaffofmoddadan tayyorlangan uchburchakli prizma kop qollaniladi(23- rasm). Prizmaning kesimi ABC uchburchakdan iborat. Bunda AB va BC tomonlar (yani AB B1A1 va BB1C1C sirtlar)pirzmaning sindiruvchi yoqlarisindiruvchi yoqlarisindiruvchi yoqlarisindiruvchi yoqlarisindiruvchi yoqlari, BB1 esa sindiruvchi qirrasiesa sindiruvchi qirrasiesa sindiruvchi qirrasiesa sindiruvchi qirrasiesa sindiruvchi qirrasi debataladi. 23- rasm.23- rasm.23- rasm.23- rasm.23- rasm. A B C C1 B1 A1 22- rasm.22- rasm.22- rasm.22- rasm.22- rasm. A M M1 C BN N1 D K 1 1 www.ziyouz.com kutubxonasi
• 2 8 uchun bu munosabatni topish oson. DMEND tortburchakdagi 180 , 180DME DNE ekanligi (tortburchak ichkiburchaklarining yigindisi 360 ga tengligi)dan (180 ) +(180 ) + + 1= 360 deb yozish mumkin. Bundan 1 (5.7) boladi. Uchburchakning tashqi burchagi haqidagi teoremaga asosanDNE dan quyidagi tenglikni yozamiz: 1 . (5.8) Yoruglikning sinish qonuniga asosan: 1 1sin sin va sin sinn n (bu yerda havoning sindirish korsatkichi 1 ga teng deb olinadi). va burchaklar kichik bolganda 1, va 1 burchaklar ham kichikboladi. Shuning uchun oxirgi tengliklarda burchaklarning sinusiniburchaklarning ozi bilan almashtirish mumkin: 1 1va .n n (5.9) (5.9) formuladan 1 va 1 larning ifodalarini (5.7) formulagaqoyamiz va (5.8) formulani nazarga olib quyidagiga ega bolamiz: 1 1( ) ( 1)n n n n n n yoki ( 1)n . (5.10) Optik asboblar (masalan, periskop, durbin)da asosi togriburchakli teng yonli uchburchak shisha prizmalar ishlatiladi. Ularyordamida yoruglik nurini 90, 180 burish yoki biror optik asbobdahosil qilingan tasvirni agdarish mumkin. 24- rasm.24- rasm.24- rasm.24- rasm.24- rasm. B S1 S DN E CA M Prizmaning sindiruvchi yoqlariorasidagi burchak (24- rasm) priz-maning sindirish burchagisindirish burchagisindirish burchagisindirish burchagisindirish burchagi deyiladi.ushayotgan nur ikki marta singandan(prizmaning AB va BC yoqlarida) keyinavvalgi yonalishida malum burchakkaogadi, bu burchakka nurning ogishburchagi deyiladi. ushish burchagi kichik bolganda, sindirish burchagi qkichik bolgan prizma (yupqa prizma) www.ziyouz.com kutubxonasi
• 2 9 Qoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlar [2] 122 30- betlar, [3] 103 11-betlar,[5] 344 49- betlar, [7] 613 19-betlar.[8] 402 04-betlar, Nazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollar 1. Yoruglikning sinish qonunlarini tariflab bering.2. Nisbiy va absolut sindirish korsatkichlarning fizik manosi qanday?3. ola ichki qaytish hodisasini tushuntiring.4. Nurning yassi-parallel shaffof plastinka orqali otish yolini chizib bering.5. Nurning ogish burchagini tushuntiring. 6-maruza6-maruza6-maruza6-maruza6-maruza LinzalarLinzalarLinzalarLinzalarLinzalar Shu vaqtgacha biz yoruglik ikki muhitning tekis chegarasidasinishini korib chiqdik. Amalda yoruglik nurining sferik sirtlardasinishidan keng kolamda foydalaniladi. Ikkala tomoni sferik sirtlarbilan chegaralangan shaffof jismlar linzalarlinzalarlinzalarlinzalarlinzalar deb ataladi. Odatda,linzalar shishadan qilinadi. Linza ikki qavariq sferik sirt bilanchegaralangan bolishi mumkin. Masalan, ikki yoqlama qavariqlinza (25- a rasm). Qavariq sferik sirt va tekislik bilan chegaralanganlinza, masalan, yassi-qavariq linza (25- b rasm), botiq-qavariqlinza (25- d rasm). Ularning simvollari 25- e rasmda korsatilgan.Bu linzalarning ortasi chekkasiga nisbatan yogonroq boladi vaularning hammasi qavariq linzalar qavariq linzalar qavariq linzalar qavariq linzalar qavariq linzalar deb ataladi. Ortalari chekkalariga nisbatan ingichka bolgan linzalar botiqbotiqbotiqbotiqbotiqlinzalarlinzalarlinzalarlinzalarlinzalar deb ataladi (26- a rasm ikki tomonlama botiq, 26- brasm yassi-botiq, 26- d rasm qavariq-botiq linzalar, 26- erasm ularning chizmalardagi simvoli korsatilgan). 25- rasm.25- rasm.25- rasm.25- rasm.25- rasm. 26- rasm.26- rasm.26- rasm.26- rasm.26- rasm. a b d e a b d e www.ziyouz.com kutubxonasi
• 3 0 Sferik sirtlarning S1 va S2 markazlari orqali otgan MM1 togrichiziq linzaning bosh optik oqilinzaning bosh optik oqilinzaning bosh optik oqilinzaning bosh optik oqilinzaning bosh optik oqi deyiladi (27- rasm). Biz faqatO 1O 2 qalinliklari linzani hosil qilgan sferik sirtlarning R 1 va R 2 egrilik radiuslarigaegrilik radiuslarigaegrilik radiuslarigaegrilik radiuslarigaegrilik radiuslariga nisbatan nazarga olmasa boladigan darajadakichik bolgan yupqa linzalarniyupqa linzalarniyupqa linzalarniyupqa linzalarniyupqa linzalarni korib chiqamiz. Linza juda yupqabolganligi uchun ikkita S1 va S2 sferik segment uchlari, yani linzasirtlarining O1 va O2 uchlari O nuqtada birlashgandek tuyuladi. BuO nuqta linzaning optik markazilinzaning optik markazilinzaning optik markazilinzaning optik markazilinzaning optik markazi deb ataladi. Linzaning optik markazi orqali otuvchi har qanday togrichiziq linzaning qoshimcha optik oqilinzaning qoshimcha optik oqilinzaning qoshimcha optik oqilinzaning qoshimcha optik oqilinzaning qoshimcha optik oqi deyiladi. Linzani koplabprizmalarning yigindisi deb tasavvur qilish mumkin (28- rasm).Bunda nurlarning qavariq linzada optik oqqa tomon, botiq linzadaesa optik oqdan ogishi korinib turibdi. Qavariq linzalar ozigatushayotgan parallel nurlar dastasini yigib beradi. Shuning uchunbunday linzalar yiguvchi linzalaryiguvchi linzalaryiguvchi linzalaryiguvchi linzalaryiguvchi linzalar deb ataladi. Botiq linzalar esaoziga tushayotgan nurlarni har tomonga tarqatib yuboradi. Shuninguchun ularni tarqatuvchi yoki sochuvchi linzalartarqatuvchi yoki sochuvchi linzalartarqatuvchi yoki sochuvchi linzalartarqatuvchi yoki sochuvchi linzalartarqatuvchi yoki sochuvchi linzalar deb ataladi. Optik oqda yotgan biror A nuqtadan bu oqqa kichik burchakostida chiquvchi nurlarni linza yana optik oqda yotgan A1 nuqtagatoplaydi, bu A1 nuqta A nuqtaning tasviri deb ataladi (29- rasm). 27- rasm.27- rasm.27- rasm.27- rasm.27- rasm. M N O R1 M 1 C1 S2 O2 S1 O1 C2 R 2 N1 28- rasm.28- rasm.28- rasm.28- rasm.28- rasm. S M1 A C2 R2 D E R1 B K A1 C1 29- rasm.29- rasm.29- rasm.29- rasm.29- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi
• 3 1 AK nur yolini korib chiqamiz. Linza sirtlarida olingan K va Nnuqtalarga (yani, AK nurning linzaga tushish va undan chiqishjoylarida) DB va BE urinma tekisliklar otkazamiz va bu nuqtalargalinzaning R 1 va R 2 egrilik radiuslarini otkazamiz. Bunda AKNA 1 nurni sindirish burchagi bolgan yupqa prizmada singan nursingan nursingan nursingan nursingan nurdeb qarash mumkin. , , 1, 2 burchaklarning kichikligi va linzayupqa bolganligi sababli quyidagi taxminiy tengliklarni yozishmumkin: 1 2 1 2 1 1 1 1 1 2 2 2 ; ; ,; , ; . KP h NL h h h hAP AO d A L AO fC P CO R C L C O R (6.1) dan tg .KP hAP d AKP 1 ,1 dan tg NL hA L f A NL 2 2 2 dan tg ,2 h R NLC L CNL 1 11 1 dan ,KP hC L R KP tg bu yerda h1 nurning linzaga tushish nuqtasi (K)ning optik oqdan balandligi, h2 nurning linzadan chiqish nuqtasi (N) ning optikoqdan balandligi, d va f mos ravishda, yoruglik manbayi (A) vauning tasviri (A 1) dan linzaning optik markazigacha bolgan masofalar. Uchburchakning tashqi burchagi oziga qoshnibolmagan ikki ichki burchaklarning yigindisiga teng ekanligigaasoslanib, AHA 1 va C 1MC 2 uchburchaklardan: 1 2va (6.2) deb yozish mumkin. Biroq prizma uchun ( 1)n formulaorinli edi, bu yerda n linzaning sindirish korsatkichi. Shuninguchun (6.1) va (6.2) formulalarga asoslanib quyidagi formulagaega bolamiz: 1 21 1 1 ( 1)(1 1 )F d f n R R (6.3) www.ziyouz.com kutubxonasi
• 3 2 bu formuladan n linza tayyorlangan moddaning sindirishkorsatkichi, R 1 va R 2 linza sirtlarining egrilik radiuslari. Qavariq sirtlarning radiuslari musbat, botiq sirtlarning radiuslari manfiydeb qabul qilinadi. Bu (6.3) munosabat linza formulasilinza formulasilinza formulasilinza formulasilinza formulasi deb ataladi.Agar yiguvchi linza orqali uning bosh optik oqiga parallel yonalgan nurlar otkazsak, bu nurlar optik oq ustida yotgan birnuqtada kesishishini koramiz (30- rasm). Ana shu yiguvchi nuqtalinzaning bosh fokusilinzaning bosh fokusilinzaning bosh fokusilinzaning bosh fokusilinzaning bosh fokusi deyiladi. Sochuvchi linzadan otgannurlarning teskari tomonga davomi optik oqda yotgan bir nuqtadauchrashadi (31- rasm). Ana shu nuqta linzaning mavhum fokusimavhum fokusimavhum fokusimavhum fokusimavhum fokusideyiladi. Linzalar ikkita fokusga ega bolib, bir jinsli muhitda bu fokuslarlinzaning ikki tomonida, uning markazidan bir xil masofada yotadi. Optik markazdan fokusgacha bolgan masofa F linzaning fokusfokusfokusfokusfokusmasofasimasofasimasofasimasofasimasofasi deyiladi. Ana shu fokus orqali optik oqqa perpendikularotgan tekislik linzaning fokal tekisligifokal tekisligifokal tekisligifokal tekisligifokal tekisligi deyiladi. Fokus masofagateskari kattalik D linzaning optik kuchilinzaning optik kuchilinzaning optik kuchilinzaning optik kuchilinzaning optik kuchi deyiladi: 1 .F D (6.4) Optik kuchining SIdagi birligi dioptriyadioptriyadioptriyadioptriyadioptriya deyilib, u fokusmasofasi 1 m bolgan linzaning optik kuchidir: 1 m1dptr . F F 30- rasm.30- rasm.30- rasm.30- rasm.30- rasm. 31- rasm.31- rasm.31- rasm.31- rasm.31- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi
• 3 3 Qoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlar [5] 352 56- betlar, [8] 405 10- betlar. Nazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollar 1. Linza deb nimaga aytiladi?2. Linzaning qanday turlari bor?3. Linzaning bosh optik oqi deb nimaga aytiladi?4. (6.3) ifodani tushuntiring.5. Linzaning fokusi nima?6. Linzaning optik kuchi nima? 7- maruza7- maruza7- maruza7- maruza7- maruza Yupqa linza formulasi. Linzaning kattalashtirishi.Yupqa linza formulasi. Linzaning kattalashtirishi.Yupqa linza formulasi. Linzaning kattalashtirishi.Yupqa linza formulasi. Linzaning kattalashtirishi.Yupqa linza formulasi. Linzaning kattalashtirishi.Linzalarda tasvir yasashLinzalarda tasvir yasashLinzalarda tasvir yasashLinzalarda tasvir yasashLinzalarda tasvir yasash Linza formulasi uchta kattalik buyumdan linzagacha bolgand masofa, linzadan tasvirgacha bolgan f masofa va linzaning Fbosh fokus masofasi ortasidagi boglanishni ifodalaydi. Linza 32- rasm.32- rasm.32- rasm.32- rasm.32- rasm. A M S N m1 Yiguvchi linzalarda optikkuchi musbat, sochuvchilinzalarda esa manfiy boladi.Linzaga qoshimcha optikoqqa parallel tushgan nurlarlinzada singandan song fokaltekislikda yotgan N nuqtadakesishadi. Bu nuqta AN mar-kaziy nurning fokal tekislikbilan kesishgan nuqtasidaboladi (32- rasm). 33- rasm.33- rasm.33- rasm.33- rasm.33- rasm. Ah B F d fH FO C B1 A1 2F formulasini 33- rasmda tasvir-langan buyumning tasviriasosida osongina chiqarishmumkin. Rasmdagi ABO vaA 1B 1O, COF va FA 1B 1 uchburchaklar oxshashbolganligi uchun quyidagiifodalar orinli boladi: 3 Fizika, 3- qism www.ziyouz.com kutubxonasi
• 3 4 1 1 1 1 1 1 , . ABBO OB A B CO OF A B FB AB = CO ekanligini hisobga olgan holda 11 1 11 ,AB OF BO OF=A B FB OB FB deb yozish mumkin BO = d, OB1 = f, OF = F, FB1 = f Fbolganligi uchun quyidagi formulani hosil qilamiz: .d F=f f F Sodda shakl almashtirishlardan song u quyidagiga teng boladi: .fF Fd fd Hosil bolgan ifodaning barcha hadlarini fFd kopaytmagabolsak, quyidagi munosabat chiqadi: 1 1 1= + F d f (7.1) yoki1 1 .+d f D = (7.2) (7.1) yoki (7.2) formulani yupqa linza formulasiyupqa linza formulasiyupqa linza formulasiyupqa linza formulasiyupqa linza formulasi deb atashqabul qilingan. Yiguvchi linzalar uchun d, f, F kattaliklar, asosan,musbat bolib, tasvir mavhum (d < F) bolganda f masofa manfiyishora bilan olinadi. Sochuvchi linzalarda tasvir va fokus mavhumbolganligi uchun f va F lar manfiy boladi. Binobarin, sochuvchilinzaning formulasi quyidagi korinishga keladi: 1 1 1 .F d f (7.3) (7.1) formula (6,3) formula bilan taqqoslanadigan bolsa,yupqa linzaning fokus masofasi va optik kuchi quyidagilarga tengekanligini korish mumkin: www.ziyouz.com kutubxonasi
• 3 5 1 2 1 1 1( – 1) + ,n R R F (7.4) 1 2 1 11 +R R D = (n – ) . (7.5) Linza hosil qiladigan tasvir, odatda, tasviri tushirilgan buyum-dan katta-kichikligi jihatidan farq qiladi. Buyum bilan uning tasviriolchamlari orasidagi farq kattalashtirish degan tushuncha bilanxarakterlanadi. asvirning chiziqli olchamining buyumning chiziqli olchamiganisbati linzaning chiziqli kattalashtirishilinzaning chiziqli kattalashtirishilinzaning chiziqli kattalashtirishilinzaning chiziqli kattalashtirishilinzaning chiziqli kattalashtirishi deyiladi. 33- rasmdan korinadiki, AB buyumning balandligi h ga,A 1B 1 tasvirning balandligi esa H ga teng. U holda linzaning kattalashtirishi 1 1A B HAB h K (7.6) ga teng. OAB va OA1B1 uchburchaklarning oxshashligidan quyidagimunosabat kelib chiqadi: ,fH h d (7.7) binobarin, linzaning kattalashtirishi tasvirdan linzagacha bolganmasofaning linzadan buyumgacha bolgan masofaga nisbatiga teng: .f dK (7.8) K > 1 da kattalashgan tasvir, K < 1 da kichiklashgan tasvirhosil boladi; K >0 da tasvir haqiqiy, K < 0 da esa mavhum boladi. Linzada buyumning tasvirini yasashda buyumning bir nechtanuqtalarining tasvirini topish va songra ulardan buyumningtasvirini hosil qilish kerak. Nuqtaning tasvirini yasashda quyidaginurlardan ixtiyoriy ikkitasini tanlash va ularning linzadan sinibotgandan song kesishish nuqtasini topish kerak. 1. Optik oqqa parallel nur, u linzadan singandan keyin fokusdanotadi. 2. Linzaning optik markazidan otuvchi nur, u linzadan chiq-qanda ozining dastlabki yonalishini ozgartirmaydi. www.ziyouz.com kutubxonasi
• 3 6 3. Linzaning fokusi orqali otuvchi nur, u linzada singandankeyin optik oqqa parallel ravishda ketadi. Ana shu usul bilan buyumning bir nechta nuqtasining tasvirinifokal tekislikka tushirib olib, songra buyumning butun tasviriniyasash mumkin. asvir yasashda buyum linza fokusiga nisbatanqanday masofada turganligi muhim rol oynaydi. 1. AB buyumdan linzagacha bolgan d masofa linzaning ikki Ffokus masofasidan katta, yani d > 2F bolsin (34- rasm). Bu holdatasvir kichiklashgan va tonkarilgan holda fokus bilan ikkilanganfokus oraligida paydo boladi. 2. Buyum linzaning fokusi bilan ikkilangan fokusi oraligidaturgan bolsin (35- rasm), yani F < d < 2F, bunda tasvirtonkarilgan va kattalashgan holda ikkilangan fokus oraligidannariroqda paydo boladi. 3. Buyum linzaning fokusida turgan bolsin, yani d = F (36-rasm). Bu holda buyumning istalgan nuqtasidan chiqib, linzadasinuvchi qosh nurlar kesishmaydi va tasvir cheksizlikda paydoboladi. 35- rasm.35- rasm.35- rasm.35- rasm.35- rasm. 36- rasm.36- rasm.36- rasm.36- rasm.36- rasm. 34- rasm.34- rasm.34- rasm.34- rasm.34- rasm. B 2F FA B A F 2F F 2F B A F2F A 2F B B F F 2F www.ziyouz.com kutubxonasi
• 3 7 4. Buyum linza bilan fokus orasida joylashgan bolsin, yanid < F (37- rasm). Bunda tasvir mavhum, togri va kattalashganholda hosil boladi. Endi tarqatuvchi linzaga kelsak, bunda ham linzaga nisbatanbuyumning joylashishida yuqoridagidek turli hollar bolishimumkin. Biroq tarqatuvchi linzalarda buyum unga nisbatan qayerdajoylashsa ham tasvir mavhum, togri va kichiklashgan boladi. Buyum AB sochuvchi linzaning fokusi bilan ikkilangan fokusiorasida turgan bolsin, yani F < d < 2F (38- rasm). Bunda tasvirmavhum, togri va kichiklashgan holda fokus bilan linza orasidahosil boladi. Qoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlar [8] 405 10- betlar, [5] 352 56- betlar,[7] 620 27- betlar Nazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollar 1. (7.1)ifodani tushuntirib bering.2. (7.4) va (7.5) formulalarni tahlil qilib bering.3. Linzaning chiziqli kattalashtirishi nimaga teng?4. K ning qanday qiymatlarida kattalashgan tasvir hosil boladi?5. Linzada buyumning tasvirini yasashda qanday nurlardan foydalaniladi?6. Buyum yiguvchi linzadan qanday masofada turganida uning kattalashgan tasviri hosil boladi? 37- rasm.37- rasm.37- rasm.37- rasm.37- rasm. 38- rasm.38- rasm.38- rasm.38- rasm.38- rasm. 2F F B A B F 2F 2F B F B AA F 2F www.ziyouz.com kutubxonasi
• 3 8 8- maruza8- maruza8- maruza8- maruza8- maruza Optik asboblarOptik asboblarOptik asboblarOptik asboblarOptik asboblar Xilma-xil optik asboblarning tuzilishi va ishlashi geometrik optikaqonunlariga asoslangan. Shu optik asboblarning tuzilishi bilantanishib chiqamiz. Lupa qisqa fokusli ikki yoqlama qavariq linzadir. Kichikbuyumni sinchiklab korish uchun uni linza bilan uning fokusiorasiga shunday joylashtirish kerakki, buyumning tasviri kozningeng yaxshi korish masofasida hosil bolsin (normal koz uchunbu masofa 25 sm ga teng). Lupaning vazifasi eng yaxshi korishmasofasida buyumni katta korish burchagi ostida korsatib berishdir.Buyumning chekka nuqtalaridan keladigan nurlarning kozgatushish burchagi korish burchagi deyiladikorish burchagi deyiladikorish burchagi deyiladikorish burchagi deyiladikorish burchagi deyiladi (39- rasm). Eng aniq korish masofasida (d = 25 sm) turgan AB buyum burchak ostida korinadi. Agar bu burchak juda kichik bolsa, buyumdetallarini farq qilish qiyin boladi. Korish burchagini katta-lashtirish uchun buyumni kozga yaqin AB holatga keltirish lozim.Bu holatda buyum burchakdan katta bolgan 1 korish burchagiostida kuzatiladi. Lekin bu holatda ham buyum detallarini farq qilaolmaslik mumkin, chunki buyum kozga juda yaqin turibdi.Buyumning shu lupada hosil boladigan tasviri A1B1 vaziyatdaboladigan qilib lupani koz bilan AB buyum orasiga qoysak,buyum osha kattalashgan 1 korish burchagi ostida eng yaxshikorish masofasida korinadi. Amalda fokus masofasi 1 10F sm bolgan lupalar ish- latiladi. Lupaning kattalashtirishi taqriban 0d FK dir. d 0= 25 sm bolgani uchun, odatda, ishlatiladigan lupalarning kattalashtirishi2,5 dan 25 gacha boladi. Juda mayda buyumlarni korish uchun mikroskop ishlatiladi. 39- rasm.39- rasm.39- rasm.39- rasm.39- rasm. AF BB 1 A1 B AA Mikroskop yaqin joylashgan judamayda obektlarni korishga moljal-langan. Uni optik sistemasi O 1 obyektiv va O2 okulardan iborat bolib, ularning optik oqlari birtogri chiziqda yotadi (40-rasm). Mikroskopning chiziili katta-lashtirishi K buyumning ikkinchi www.ziyouz.com kutubxonasi
• 3 9 F2 obyektiv va okularning fokus masofalari. Amalda yoruglik difraksiyasi sababli mikroskopning kattalashtirishi 25003000 danortmaydi. eleskoposmon yoritkichlarini kuzatish uchun ishlatiladiganastronomik asbobdir. eleskoplar refraktorrefraktorrefraktorrefraktorrefraktor va reflektorlargareflektorlargareflektorlargareflektorlargareflektorlargabolinadi; refraktor orning kirish burchagi linzalar sistemasiyordamida kattalashtiriladi, reflektorlarning asosiy qismi parabolikkozgudan iborat boladi. Refraktorning optik sxemasi murakkab bolib, bu sistemabuyumga (obyektga) qaratilgan uzun fokusli qavariq obyektiv vakozga yaqin qoyilgan qisqa fokusli okulardan iborat (41- rasm).Bunday refraktor Kepler trubasiKepler trubasiKepler trubasiKepler trubasiKepler trubasi deb ataladi.Obyektivning vazi-fasi yoritkichning haqiqiy tasvirini hosil qilishdir. Yoritkichobyektivdan ancha uzoqda bolsa, yoritkichning har qandaynuqtasidan chiqayotgan nurlar amalda parallel boladi. Shuninguchun yoritkichning haqiqiy, tonkarilgan va kichraygan tasviri 40- rasm.40- rasm.40- rasm.40- rasm.40- rasm. A BF2 B A B d2 f1 A lf2=L 0 F1 d1 A B tasviri H olcha-mining shu AB buyumningh olchamiga bolgan nisbatibilan olchanib, u quyidagiformula bilan aniqlanadi: 0 1 2. H Dh F F K (8.1) Bunda mikroskoptubusining uzunligi, D0 kozning eng yaxshi korishmasofasi (D0 = sm), F1 va 41- rasm.41- rasm.41- rasm.41- rasm.41- rasm. B2 A BOb OkA 2 B2 A2 B1 G www.ziyouz.com kutubxonasi
• 4 0 obyektivning fokal tekisligida yoki aniqrogi, unga juda yaqin yerdahosil biladi. Obyektiv A va B nuqtalardan kelayotgan nurlarni obyektivningfokal tekisligida yotgan tegishli A1 va B1 nuqtalarga yigadi. Ana shuyerda yoritkichning haqiqiy tasviri hosil boladi. eleskopda okularshunday ornatilganki, uning oldingi fokusi obyektivning keyingifokusi bilan ustma-ust tushadi. Demak, yoritkichning haqiqiy tasviriokularning fokal tekisligida ham boladi. Okulardan chiqqan nurlardastasi ozaro burchak hosil qiladi. Nurlar dastasi kuzatuvchiningkoziga ana shu burchak ostida tushadi. eleskopning kattalashtirishiK quyidagicha boladi: tg, tgFobFok K bu yerda: Fob obyektivning fokus masofasi, Fok okularningfokus masofasi. eleskopda kirish birchagini kattalashtirish uchunuzun fokusli obyektiv va qisqa fokusli okular tanlab olinadi. Korish trubalari yer ustidagi obyektlarni kuzatish uchunishlatiladi. 42- rasmda Galiley trubasiningGaliley trubasiningGaliley trubasiningGaliley trubasiningGaliley trubasining sxemasi korsatilgan. Buasbobda AB buyumning ayrim nuqtalaridan kelayotgan nurlaryiguvchi linzalar (obyektiv O1) dan otib, yiguvchi nurlargaaylanadi. Bu nurlar tonkarilgan, kichiklashgan tasvir ab ni hosilqilishi mumkin edi, ammo bu nurlar tasvir hosil qilguncha, tar-qatuvchi linza (okular O2) ga tushadi va biz buyumning togrimavqum tasviri A, B ni koramiz. Salgina kattalashtirib korsatadigan (teatr durbini ) durbinlarGalileyning ikkita turbinasidan iborat boladi. Ancha katta qilib korsatadigan durbinlar (harbiy durbinlar)Keplerning ikkita trubasidan yasaladi. 42- rasm.42- rasm.42- rasm.42- rasm.42- rasm. A1 B1 O2O 1A B b a OkulyarObyektiv www.ziyouz.com kutubxonasi
• 4 1 Proyeksion apparatning vazifasi ekranda buyumning katta-lashgan haqiqiy tasvirini hosil qilishdir. Bunday shaffof asosgaolingan rasm yoki fotosurat, diapozitiv yoki shaffof bolmaganobyektlar, masalan, qogozlardagi chizmalar, kitobdagi rasmlarbilishi mumkin. Shaffof obyektlarni proyeksiyalash uchunmoljallangan proyeksion apparatlar diaskoplardiaskoplardiaskoplardiaskoplardiaskoplar (grekcha diashaffof), shaffof bolmagan obyektlarni proyeksiyalash uchunmoljallangan asboblar epidiaskoplarepidiaskoplarepidiaskoplarepidiaskoplarepidiaskoplar (grekcha) epashaffofmas) deb ataladi. 43- rasmda shisha plastinkadagi suratlarni (diapozitivlarni)ekranda korsatish uchun ishlatildaigan proyeksion fonarningtuzilish sxemasi berilgan. Proyeksion fonarning asosiy qismiobyektiv (Ob) bolib, bu obyektiv bitta yiguvchi linza xizmatiniotaydigan linzalar sistemasidan iborat. Obyektivning vazifasi MN ekranda diapozitivning juda kattalashgan tasvirini hosil qilish-dir. Shu sababli diopazitiv fokusga ravshan qilib togirlanishiuchun siljitilishi mumkin bolgan obyektivning fokal tekisligigayaqin qoyiladi. Olchamlari, odatda, obyektiv olchamlaridan katta boladigandiapozitivdan kelayotgan hamma yoruglikni obyektivga yuborishuchun kondensorkondensorkondensorkondensorkondensor (K) ishlatiladi. Kondensor kata olchamga egabolgan qisqa fokusli linzalar sistemasidan iborat. Kondensorshunday ornatiladiki, undan kelayotgan yoruglik obyektivningortasida yigiladi. Fonarda yoruglik manbayi sifatida elektr yoy lampalari yoki300, 500 va 1000 W li maxsus choglanma proyeksion lampalarishlatiladi. Amalda proyeksion fonarning chiziqli kattalashtirishi = fFKga teng deb olish mumkin, bu yerda f obyektivdan tasvirgacha 43- rasm.43- rasm.43- rasm.43- rasm.43- rasm. S K D Ob N M www.ziyouz.com kutubxonasi
• 4 2 qisqa bolgan obyektivdan foydalanish mumkin. Lekin shuninazarda tutish kerakki, tasvir kattalasha borgan sari, uningravshanligi tobora pasaya boradi. Fotopparatning asosiy qismi O obyektiv va yoruglik ot-maydigan K kameradan iborat bolib (44- rasm), kameraning orqadevorida fotoplastinka yoki fotoplyonka joylashtirilgan boladi.Eng oddiy obyektiv bitta yiguvchi linzadir. Obyektiv kameraningorqa devorida AB buyumining haqiqiy, kichiklashgan va teskari A1B1tasvirini hosil qiladi. Kopchilik hollarda suratga olinadigan buyum-lar linzaning ikkilangan fokus masofasidan katta masofada turadi.Shuning uchun tasvir kichraygan holda boladi. Suratga olinadigan buyum fotoapparatdan turlicha oraliqdaturishi mumkin. Shunga yarasha obyektiv bilan plyonka oraliginiham ozgartirish lozim boladi. Buning uchun kamera choziladiyoki qisqartiriladi yoki obyektiv vintli rezba vositasida tegishlitomonga siljitiladi. Hozirgi zamon fotoapparatlarida yuqorida korsatilganqismlardan tashqari suratga olish vaqtini belgilovchi zatvor,obyektivning ishlovchi qismini ozgartirib beruvchi diafragma,obyektivdan suratga olinayotgan buyumgacha bolgan oraliqmasofani aniqlovchi uzoqlik olchagichlar ham bor. Buyumningfotosurati aniq bolishi uchun obyektiv linzalar sistemasidanfoydalaniladi. Zamonaviy fotoapparatlarda suratga olishni osonlashtirishuchun yuqorida aytilgan zatvor, diafragma uzoqlik olchagichlarniavtomatlashtirish hamda yoruglik nurini bir xil qilish uchunfotochaqnagich ornatilgan. Qoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlarQoshimcha adabiyotlar [8]41420- betlar [5]35864- betlar,[7]64859- betlar. 44- rasm.44- rasm.44- rasm.44- rasm.44- rasm. A B 2FF K B1 A1 O F (yani,ekrangacha) bolganmasofa; F obyektivning fo-kus oraligi. Shu sababdan,katta tasvir hosil qilish uchun,ekranni fonardan uzoq qiyishyoki fokusi mumkin qadar www.ziyouz.com kutubxonasi
• 4 3 Nazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollarNazorat uchun savollar 1. Optik asboblarning qanday turlarini bilasiz va ular qanday maqsadlardaishlatiladi? 2. Korish burchagi deb nimaga aytiladi?3. Lupaning karttalashtirishini qanday aniqlash mumkin?4. Mikroskopning kattalashtirishini qanday aniqlash mumkin?5. Fotoapparatda buyumning tasviri qanday hosil boladi? 9-maruza9-maruza9-maruza9-maruza9-maruza Koz – optic sistema. Kozning kamchiliklari.Koz – optic sistema. Kozning kamchiliklari.Koz – optic sistema. Kozning kamchiliklari.Koz – optic sistema. Kozning kamchiliklari.Koz – optic sistema. Kozning kamchiliklari.KozoynakKozoynakKozoynakKozoynakKozoynak Koz optik sistema bolib, buyumning tasviri koz soqqasiningyoruglikka sezgir bolgan torsimon pardasida hosil boladi. Odamkozining shakli shar shakliga yaqin boladi. Kozning diametiri2,5 sm chamasida boladi. Koz tashqi tomondan uchta narsa bilanoralgan (45- rasm). Tashqi parda sklerasklerasklerasklerasklera yoki oqsil parda oqsil parda oqsil parda oqsil parda oqsil parda (1) deyiladi. Bu zichparda kozni tashqi tasirdan saqlaydi. Oqsil pardaga sertomirli pardasertomirli pardasertomirli pardasertomirli pardasertomirli parda(2) va olchamlari 0,001 sm dan kichik bolgan juda kichik yorugliksezgir elementlardan tuzilgan torsimon pardatorsimon pardatorsimon pardatorsimon pardatorsimon parda yoki torpardatorpardatorpardatorpardatorparda (3)kelib tutashgan. Bu elementlar kozni bosh miya bilan boglovchikorish nervi korish nervi korish nervi korish nervi korish nervi (4) tolalarining uchlaridir. Kozning oldingi qismidaoqsil parda shaffof muguz muguz muguz muguz muguz (shohshohshohshohshoh) pardagapardagapardagapardagapardaga (5), tomirli parda esakamalak pardagakamalak pardagakamalak pardagakamalak pardagakamalak pardaga (6) aylanadi. Kamalak pardaning ortasida kozkozkozkozkozqorachigiqorachigiqorachigiqorachigiqorachigi (7) joylashgan. Kozning qorachigi diafragma rolinidiafragma rolinidiafragma rolinidiafragma rolinidiafragma rolinioynaydi; uning diametiri kozga tushayotgan yoruglik miqdorigaqarab ozgarib turadi. Qorachigning ortida ikki yoqlama qavariqlinza shaklidagi shaffof elastik jism xrustalcha (koz gavhari)xrustalcha (koz gavhari)xrustalcha (koz gavhari)xrustalcha (koz gavhari)xrustalcha (koz gavhari) (8) 5 1 23 4 9 7 6 8 45- rasm.45- rasm.45- rasm.45- rasm.45- rasm. joylashgan. Shoxparda bilan kamalakparda oraligida suvga oxshash su-su-su-su-su-yuqlik yuqlik yuqlik yuqlik yuqlik (9) boladi. Butun kozboshligining koz gavharidan koz-ning orqa devorigacha bolgan qismiquyuqroq shaffof (shishasimon)jism bilan tolgan. Koz suyuqliginingsindirish korsatkishi 1,33 ga, shox-pardaniki 1,38 ga va koz gavharinikiortacha 1,48 ga teng. www.ziyouz.com kutubxonasi
• 4 4 Kozga tushadigan nurlar shoxparda sirtida eng kop sinadi.Gavhar ham nurni qoshimcha ravishda ozroq sindiradi.Biz kozbilan korayotgan buyumning tasviri tor pardaga joylashadi: uhaqiqiy, kichiklashgan va teskari tasvir boladi. Biz miyamiznikorrektlash tasiri ostida buyumning joylashishi togrisida togritaassurot olamiz. Buyumning kozdan uzoqligi ozgarishiga qaramay, uningtorpardadagi tasviri aniqligicha qolaveradi (46- rasm). Buning sababishuki, koz gavhari oz egriligining va shu bilan birga, oz optikkuchini ozgartira oladi. Kozimizga ancha yaqin turgan buyumga qaraganimizda kozmuskullari gavharning qavariqligini oshiradi va gavhar ozidanotayotgan nurlarni kuchliroq sindiradi. Uzoqda turgan buyumlargaqaraganda esa gavhar yassiroq bolib qoladi va uning sindirishqobiliyati kuchsizlanadi. Demak, koz gavharining fokus masofasiozgarib turadi. Koz gavharining fokus masofasini kuzatilayotganbuyumgacha bolgan masofaga moslash qobilayati akkomodatsiyaakkomodatsiyaakkomodatsiyaakkomodatsiyaakkomodatsiyadeyiladi. Lekin koz akkomodatsiyasining malum bir chegarasiboladi: biz juda yaqin turgan buyumlarni aniq kora olmaymiz,chunki kozning torpardasida bu buyumning aniq tasviri hosilbo lmaydi. Buyumdan kozgacha shu buyumning mayda qismlarini (koznihadda