244-mashq. qilganga 15 ball
Poda so‘zining uyur, gala so‘zlaridan farqini ayting.
5-“ ” sinf ona tili fani ” 201
1-topshiriq. Ertalab turib ota-onangizga, oila a’zolaringizga nima deysiz? Ular bilan gaplashayotganda qaysitildan foydalanasiz? Ona tili deyilishi sababini izohlang.
2-topshiriq. Nima uchun Rossiyada yoki Amerikada o’zbek tilida gapla- shishmaydi? Nega rus, ingliz, nemis, arab tillarini maxsus o’rganamiz? Shu til sohiblari qayerlarda yashashini ayting.
Rossiyada rus tilida, Fransiyada fransuz tilida, Eronda fors tilida gaplashishadi.
Har bir til asrlar davomida rivojlanib, boyib boradi. Jamiyatdan uzilgan, insonlarning o’zaro aloqasiga xizmat qilmaydigan til o’lik tildir.
Siz kitoblar, kinofilmlar orqali yovvoyi hayvonlar orasida o’sgan bolalar haqida ma’lumot olgansiz. O’shanda bir narsaga e’tibor berganmisiz? Bunday bolalar hayvoniy qiliqlarga ega bo’lib, eng muhim
insoniy fazilatdan-so’zlashdan mahrum edilar.
Demak, til jamiyatga, ya’ni odamlarning o’zaro munosa- batga kirishuviga, aloqa qilishiga xizmat qiladi, shuning uchun u ijtimoiy hodisa sanaladi.
Mustaqillikka erishganimizdan keyin o’zbek tilining ijtimoiy vazifalari yanada kengaydi.
1-mashq. Quyidagi so’zlarning o’zbek tilida paydo bo’lish sabablarini aniqlang.
Yer yuzida tillar ko’p. Olimlarning hisob-kitobiga ko’ra ularning miqdori 3000 dan ortib ketadi. Masalan: rus, ingliz, nemis, arab, fors, koreys va boshqa tillar. Tillarning barchasi insonlar o’rtasidagi aloqa- aralashuvni ta’minlash vazifasinibajaradi.
kollej, litsey, tadbirkor, fermer, tuman, viloyat.
2-mashq. Matnni o’qing va undagi g’oya haqida o’z fikringizni bayon qiling.
Podshoh bir kuni vazirlariga:
– Menga eng lazzatli taom pishirib keltiringlar,-dedi.
Vazirlar maslahatlashib unga til go’shtidan taom pishirib keldilar.
Taom podshohga ma’qul bo’ldi.
U: – Endi esa menga eng achchiq narsadan tayyorlangan ovqat olib kelinglar, – deb farmon berdi.
Bu gal ham unga til go’shtidan ovqat pishirib keldilar.
Podshohga topshiriqning ijrosi maqbul bo’ldi. Nima uchun?
3-mashq. Quyidagi maqollarni daftaringizga yozib oling va yodlang.
Tig’ yarasi bitadi, lekin til yarasi bitmaydi. Odobning boshi – til. Yaxshi so’z-jon ozig’i, yomon so’z – bosh qozig’i. Yaxshi so’z bilan ilon inidan chiqadi, yomon so’z bilan pichoq – qinidan. Til – dil kaliti.
4-mashq. Topishmoqlarning javobini toping. O’zingiz ham til, so’z, ilm, kitob haqida bilgan topishmoqlaringizni o’rtoqlaringizga aytib bering.
1. Tilsiz aql o’rgatar. 2. Og’izdan chiqquncha meniki, og’izdan chiqqani elniki. 3. Asaldan shirin, zahardan achchiq. 4. Temir qo’rg’on ichida qizil toychoq o’ynaydi. 5. Bir nafasda olamni kezar.
Savollarga javob bering
1. Yer yuzidagi xalqlar nima uchun har xil tilda gaplashishadi?
2. Til-ijtimoiy hodisa deganda nimani tushunasiz?
3. Nima uchun yowoyi hayvonlar ichida o’sgan bolalar gapira olmaydi?
4.0’zbeklarning qayerlarda istiqomat qilishi haqida so’zlab bering.
5.Ijtimoiy so’ziga izoh bering.
6.O’zingiz o’rganayotgan xorijiy til haqida nimalarni bilasiz?
V. O`quvchilarni baholash:
VI. UYGA VAZIFA:
5-mashq. Uyga topshiriq. Bugungi ozod va obod hayotimiz haqida fikrlaringizni yozing.
5-“________________” SINF ONA TILI
FANI
«____”____________201___
Mavzu: 2-dars. O’ZBEK TILI – DAVLAT TILI
Maqsad: A) ta`limiy maqsad-______________________________________
B) tarbiyaviy maqsad-____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
S) rivojlantiruvchi maqsad –_______________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Dars turi: ______________________________________________________
Darsda foydalanilaniladigan
metod: ____________________________________________
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
II.O`TILGAN MAVZUNI TAKRORLASH
1. Yer yuzidagi xalqlar nima uchun har xil tilda gaplashishadi?
2. Til-ijtimoiy hodisa deganda nimani tushunasiz?
3. Nima uchun yowoyi hayvonlar ichida o’sgan bolalar gapira olmaydi?
4.0’zbeklarning qayerlarda istiqomat qilishi haqida so’zlab bering.
5.Ijtimoiy so’ziga izoh bering.
6.O’zingiz o’rganayotgan xorijiy til haqida nimalarni bilasiz?
III. YANGI MAVZU BAYONI.
2-dars. O’ZBEK TILI – DAVLAT TILI
1- topshiriq. Nima uchun ota, aka-uka yoki opa-singil tili emas, aynan onaga nisbat berib ona tili atamasidan foydalanamiz? Shu haqda bahs yuriting.
2- topshiriq. Siz yashayotgan yoki Sizga yaqin bo’lgan ko’cha, mahallaning 10—15 yil oldin qanday nom bilan yuritilganini eshitganmisiz? Agar farqlansa, buning sababini aytib bering.
Har bir millat o’z hayoti davomida aloqa-aralashuv quroli sifatida, asosan, bitta tildan foydalanadi. Farzandni tarbiyalab voyaga yetkazishda onaning o’rni beqiyos bo’lganligi, bola ilk tovushlarni, so’zlarni onasidan eshitganligi bois, bu tilga ona tili deyiladi.
Ota-bobolarimiz asrlar davomida ona tilimizni asrab-avaylab kelganlar.
1989-yilning 21-oktabr kuni o’zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. Shundan boshlab ta’lim-tarbiya ishlari, majlislar, ish qog’ozlari, asosan, o’zbek tilida yuritiladigan bo’ldi.
Mustaqillik tufayli bu ish yanada jadallashdi.
Milliy qadriyatlarimizni, tariximizni o’rganish uchun keng yo’l ochildi.
6-mashq. Quyidagi hikmatli so’zlarni daftaringizga ko’chirib yozing. O’zingiz ham shunday misollar toping.
Ona tilim – jon-u dilim.
Ona tilim – jonimga masih.
Ona tilisini unutganlar xor bo’ladi.
7-mashq. She’rni o’qing va unda ilgari surilgan g’oyani aniqlang. Uning mustaqillik g’oyasiga birlashadigan jihatlari haqida gapiring.
Ona tilim – onajonim tili bu- Beshikdanoq singgan jon-u quloqqa. El-u yurtim xonumonim tili bu, Qadimlikda o’xshar ona tuproqqa.
Tayanch so’ z 1 ar: ona, bola, chaqaloq, beshik, alia, mehr, Vatan, munosib, farzand, ulg’aymoq, tarbiyalamoq, sevmoq, duosini olmoq, xizmat qilmoq
Savol va topshiriqlar
IV. MUSTAHKAMLASH
1. Ona tili deganda nimani tushunasiz?
2. O’zbek tiliga davlat tili maqomi qachon berilgan?
3. Tilimizda sodir bo’layotgan o’zgarishlar haqida nima deysiz?
V. O`quvchilarni baholash:
VI. UYGA VAZIFA:
9-mashq. Uyga topshiriq. Mustaqillik tufayli tilimizda sodir bo’layotgan o’zgarishlar haqida hikoyacha yozing.
5-“________________” SINF ONA TILI
FANI
«____”____________201___
Mavzu: TAKRORLASH AYRIM UNLILAR IMLOSI
Maqsad: A) ta`limiy maqsad-______________________________________
B) tarbiyaviy maqsad-____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
S) rivojlantiruvchi maqsad –_______________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Dars turi: ______________________________________________________
Darsda foydalanilaniladigan
metod: ____________________________________________
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
II.O`TILGAN MAVZUNI TAKRORLASH
1. Ona tili deganda nimani tushunasiz?
2. O’zbek tiliga davlat tili maqomi qachon berilgan?
3. Tilimizda sodir bo’layotgan o’zgarishlar haqida nima deysiz?
III. YANGI MAVZU BAYONI.
AYRIM UNLILAR IMLOSI
10-mashq. Maqollarni o’qing, unlisining aytilishi va yozilishiga diqqat qiling.
1. Vatanni sevmoq iymondandir. 2. Ona yurting omon bo’lsa, rang-u ro’ying somon bo’lmas. 3. Bulbul chamanini sevar, odam- Vatanini. 4. O’z yurtingning qadri o’zga yurtda bilinadi. 5. Qush ham iniga qarab intiladi.
11-mashq. Nuqtalar o’rniga i yoki u harflaridan mosini qo’yib ko’chiring.
But. n, sov. q, uyq. kulg. shov. llamoq, sup. rmoq, quv. r, uch. n, qiz. q, . st. qlol.
- mashq. Quyidagi so’zlarni daftaringizga ko’chirib yozing. E harfining yozilish o’rinlariga diqqat qiling.
- mashq. Gaplarni o’qing, o’ unlisining aytilishi va yozilishiga diqqat qiling.
IV. MUSTAHKAMLASH
Takrorlash uchun savollar
1. O’zbek tilida nechta unli tovush bor?
2. i unlilarining imlosi haqida ayting.
3.E va u unlilarining imlosi haqida so’zlab bering.
4.A va o unlilarining imlosi haqida gapiring.
14-mashq. Uyga topshiriq. Boshqotirmaning javobini toping. A harfining aytilishi va yozilishiga diqqat filing.
5-“________________” SINF ONA TILI
FANI
«____”____________201___
Mavzu: 4-dars. AYRIM UNDOSHLARNING YOZILISHI
Maqsad: A) ta`limiy maqsad-______________________________________
B) tarbiyaviy maqsad-____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
S) rivojlantiruvchi maqsad –_______________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Dars turi: ______________________________________________________
Darsda foydalanilaniladigan
metod: ____________________________________________
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
II.O`TILGAN MAVZUNI TAKRORLASH
III. YANGI MAVZU BAYONI.
4-dars. AYRIM UNDOSHLARNING YOZILISHI
15-mashq. So’zlarni daftaringizga ko’chirib yozing va ular o’rtasidagi farqlarni aytib bering.
Bob-bop, bol-pol, besh-pesh, barcha-parcha,dala-tala, dil – til, dur-tur, oz-os, eg-ek, mard-mart.
16-mashq. Tez aytishlarni mashq qiling. Qaysi tovushga ta’kid tushayotganini toping va shu tovushga ta’rif bering.
Turg’un turib tarozida turp tortdi. O’zim uzum uzdim. Sharif Sharofatni sharaflab she’r o’qidi. Qayiqqa ayiq chiqdimi, qayiq qirg’oqqa chiqdimi?
17-mashq.Gaplarni ko’chirib yozing. Undosh tovushlarning imlosiga diqqat qiling.
1. Obod va ozod Vatan bizniki. 2. Daraxtni yer ko’kartiradi, odamni- el. 3. Kattaga hurmatda, kichikka izzatda bo’l. 4. Sayoq yursang, tayoq yeysan. 5. Do’stsiz boshim-tuzsiz oshim. 6. Sog’lom tanda sog’ aql.
18-mashq.Nuqtalar o’rniga jc yoki h harflaridan mosini qo’yib ko’chiring.
. ushyor, sa-..iy, ma..*sulot, . ulosa, . arakat, . urmatli, . ukm,
. oziijavob, ta_.t, sa. na, . ayol, .».ar kim, .».ech qachon.
19-mashq. O’qing. Undosh tovushlarning imlosiga diqqat qiling.
1. Falak-palak, faqir-paqir, sof-sop, tuf-tup, to’fon-to’pon. 2. Juma, jurnal, jirafa, jonsarak, hayajon, jajji, g’ijjak. 3. Ong, tong, bong, hang- mang, ko’ngil, singil, dengiz, kelingiz. 4. G’ujg’on, og’a, tog’, ag’darmoq.
IV. MUSTAHKAMLASH
1. O’zbek tilida nechta undosh tovush bor va ular yozuvda nechta • harf bilan ifodalanadi?
2.B-p, v-f, d-t, g-k undoshlarining yozilishi haqida gapirib bering.
3.H va jc undoshlarining yozilish o’rinlari qanday?
4.Q, g’, ng undoshlarining imlosi haqida so’zlab bering.
V. O`quvchilarni baholash:
VI. UYGA VAZIFA:
20-mashq Uyga topshiriq. «Ozod va obod diyorim» mavzusida kichik hikoya yozib keling.
5-“________________” SINF ONA TILI
FANI
«____”____________201___
Mavzu: 5-dars. BOSH VA KICHIK HARFLARNING QO’LLANILISHI
Maqsad: A) ta`limiy maqsad-______________________________________
B) tarbiyaviy maqsad-____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
S) rivojlantiruvchi maqsad –_______________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Dars turi: ______________________________________________________
Darsda foydalanilaniladigan
metod: ____________________________________________
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
II.O`TILGAN MAVZUNI TAKRORLASH
1. O’zbek tilida nechta undosh tovush bor va ular yozuvda nechta • harf bilan ifodalanadi?
2.B-p, v-f, d-t, g-k undoshlarining yozilishi haqida gapirib bering.
3.H va jc undoshlarining yozilish o’rinlari qanday?
4.Q, g’, ng undoshlarining imlosi haqida so’zlab bering.
III. YANGI MAVZU BAYONI.
5-dars. BOSH VA KICHIK HARFLARNING QO’LLANILISHI
21-mashq. Bosh harflarning ishlatilish sababini aniqlang, matnni ko’chirib yozing.
O’zbekiston-yer yuzining jannati.U bizning jonajon Vatanimizdir.
Yam-yashil bog’-rog’larga burkangan Farg’ona vodiysi, ko’hna Samarqand-u Buxoro, Xiva, azim Qashqadaryo va Surxondaryo yurtimizning maftunkor maskanlaridir.
O’zbekistonda Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon kabi daryolar, Chotqol, Qurama, Hisor, Nurota, Chimyon singari tog’lar bor.
22-mashq. «Mening ona shahrim» (yoki qishlog’im) mavzusida matn tuzing. Bosh harflarning ishlatilish o’rinlariga izoh bering.
23-mashq. Mashqimiz «Xato toping» deb nomlanadi. Matnda kichik harflar bilan berilgan so’zlarni to’g’rilab bosh harflar bilan yozing.
Mening bolalik yillarim Farg’ona vodiysining yaypan, nursuq, qudash, buvayda, tolliq, olqor, yulg’unzor, oqqo’ig’on degan qishloqlarida o’tgan. o’ttizinchi yillarning o’rtalarida bolaligimni o’ylaganimda chalakam-chatti tush ko’rganday edim: dumli yulduz chiqqan edi; Babar (Bobir bo’lsa kerak) degan yigitni otqorovul miltiq bilan otganda o’lmagan edi. (Abdulla Qahhor)
24-mashq. Buxoro, Hamid Olimjon, «Tong yulduzi» kabi so’z va so’z birikmalarining bosh harflar bilan yozilish sabablarini tushuntirib bering.
IV. MUSTAHKAMLASH
Takrorlash uchun savollar
1. Joy nomlari nima uchun bosh harf bilan yoziladi?
2.Kishilarning ism-familiyalari, taxalluslariga misollar keltirib, ularning qanday harf bilan yozilishini tushuntirib bering.
3.Korxona, tashkilot, gazeta, jurnal nomlari qanday yoziladi?
V. O`quvchilarni baholash:
VI. UYGA VAZIFA:
25-mashq. Uyga topshiriq. O’zingiz istiqomat qilayotgan ko’cha (mahalla) yoki qishloq atrofiga joylashgan korxona va tashkilot nomlarini dafitaringizga yozing va ularning bosh harflar bilan yozilish sabablarini izohlang.
5-“________________” SINF ONA TILI
FANI
«____”____________201___
Mavzu : BIR TOVUSH BILAN FARQ QILADIGAN SO’ZLAR MA’NOSI VA IMLOSI
Maqsad: A) ta`limiy maqsad-______________________________________
B) tarbiyaviy maqsad-____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
S) rivojlantiruvchi maqsad –_______________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Dars turi: ______________________________________________________
Darsda foydalanilaniladigan
metod: ____________________________________________
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
II.O`TILGAN MAVZUNI TAKRORLASH
1. Joy nomlari nima uchun bosh harf bilan yoziladi?
2.Kishilarning ism-familiyalari, taxalluslariga misollar keltirib, ularning qanday harf bilan yozilishini tushuntirib bering.
3.Korxona, tashkilot, gazeta, jurnal nomlari qanday yoziladi?
III. YANGI MAVZU BAYONI.
6-dars. BIR TOVUSH BILAN FARQ QILADIGAN SO’ZLAR MA’NOSI VA IMLOSI
26-mashq. Gaplarni o’qing. Nuqtalar o’rniga quyida berilgan so’zlardan mosini qo’yib ko’chiring.
. bir o’lar, nomard-ming. Og’zi kuygan . ni ham puflab ichadi. . shamol esdi. Sakkizinchi . – onamlarning bayrami. Onangni . ingda tutsang, singlingni . da tut. . soat sakkiz yarimda boshlanadi. Oynaga . ketdi.
So’zlar: mard, mart, qatiq, qattiq, kift,kaft,dars, darz.
27-mashq. So’zlarni izohlang va ular ishtirokida gaplar tuzing.
Barmoq-bormoq, da’vo-davo, sa’va-sava, yod-yot, odim-odam.
28-mashq. So’zlarni o’qing. Ularning o’rtasidagi farqlarni aniqlang.
azm-azim xalos-xolos urush-urish
ahl-ahil sut-sud paxta-puxta
Sanat saroyiga konsert tomosha qilgani bordik.
- Chop yoni bilan turmoq.
- Urish, noming o’chsin jahonda. (Zulfiya)
1- Tilla-tila, qatiq-qattiq kabi so’zlarning yozilishini va ma’nosini ayting.
2. Qarz-qars, darz-dars, yod-yot kabi so’zlardagi o’zgarishlarni belgilab, ularning ma’nosini tushuntiring.
3. Yuqoridagi so’zlarni bir xil yozsak bo’ladimi?
Do’stlaringiz bilan baham:
Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling
244-mashq . qilganga 15 ball
Kun sayin texnika texnologiya rivojlanmoqda. Har kunimiz yangidan-yangi ixtirolarga to’la. Bunday shart-sharoitlar, imkoniyatlar o’zidan-o’zi paydo bo’lmagan. Qadimga nazar solsak. Ulug’ bobolarimiz bizga ulkan meros qoldirganlar. Ular nihoyatda aqlli va bilimli bo’lganlar. Masalan, minginchi yillarda Beruniy “Hindiston” asari orqali hindlarning diyori haqida ma’lumot berib o’tgan. Oradan 400 yilcha vaqt o’tib, ya’ni ming to’rt yuzinchi yillarda Vasko da Gama tomonidan Hindiston ixtiro qilingan edi. Beruniy to’rt yuz yil ilgariroq hindlar diyorining mavjudligi sayohat qilmay turib taxmin qilgan. Muhammad Bobur 12 yoshda taxtga o’tirgani va davlatni boshqargani ham bunga yaqqol misol bo’la oladi. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Lekin, bobolarimiz qanday ulug’ inson ekanliklarini ta’riflay olmasak kerak.
Biz yoshlar ajdodlarimiz bizni shunday zamonga yetkazganlari uchun raxmat aytishimiz va ulug’lasgimiz zarur. Fan-texnika rivojlangan davrda barcha imkoniyatga egamiz. Buning hammasi bizga meros bo’lib qolgan. Ravnaqiga , gullab-yashnashiga hissa qo’shish bizning qo’limizda. Har birimiz buyuk ajdodlarimizning mehnatlarini qadrlaylik. Ajdodlarga munosib avlod bo’laylik.
2-sinf ona tili fanidan “Sifat yasovchi qo’shimchalar” mavzusida dars ishlanma
1. Sifat yasovchi qo’shimchalar. 2. Sifatlarning yozilishi. 3. 315-316-317-118-mashqlar. O’tilgan mavzuni mustahkamlashda ‘Ha yo’q” o’yinidan foydalaniladi. 1.Shaxs va narsaning belgisini bildirgan so’zlar qanday?, qanaqa? so’rog’iga javob bo’ladimi? Javob: Ha 2. Shaxs va narsaning nomini bildirgan so’zlar qanday?, qancha? so’rog’iga javob bo’ladimi? Javob: Yo’q. 3.Shaxs va narsaning harakatini bildirgan so’zlar nima qildi? so’rog’iga javob boladimi? Javob: Ha. 4. –ser, be-, -kor sifat yasovchi qo’shimchalarmi? Javob: Yo’q IV. Yangi mavzu bayoni:
- bunday sifatlar chziqcha bilan yoziladi:to’ppa-to’g’r,
- qo’shib yoziladi: oppoq, qopqora
- ajratib yoziladi: to’q qizil, och pushti
V. Mavzuni mustahkamlash: topishmoqlar yod olib, sifatlarni o’zi bo’langan so’z bilan qo’shib yozing. 1.Yer tagida oltin qoziq, u hammaga bo’lar oziq (Sabzi) 2. Pishsa bemaza, pishmasa mazali (Bodring) 3. Uni pishirsang bo’lar shirin osh, pishirmasang bo’lar qip-qizil tosh. (pamidor)
Namuna: oltin qoziq, Tezkor savol-javob: 1. Qanday? , qanaqa? sorog’iga javob bo’lgan so’zlar nimani bildiradi va qaysi so’z turkumiga kiradi? Javob: sifat 2. Maza-ta’m va shaklni bildirgan sifatlarga misol ayting. Javob: nordon, shirin, achchiq; qiyshiq, yumaloq, cho’zinchoq. 3. Belgini kuchaytirib yoki ozaytirib ko’rsatadigan sifatlar qanday yoziladi va ularga misollar ayting. Javob: chziqcha bilan yoziladi: to’ppa-to’g’r , qo’shib yoziladi: oppoq, ajratib yoziladi: to’q qizil, och pushti 4. Sifat yasovchi qo’shimchalar so’zlarga birikishiga qarab qanday qo’shimchalar turiga kiradi? Javob: sifat yasovchi qo’shimchalar qoshilishiga ko’ra old: serhosil, bemaza, hamda so’zlar oxirida: mazali, ishchan , guldor kabi turlarga bo’linadi. Test . 1.Sifat yasovchi qo’shimchalar berilga javobni tanlang. A) -ser, be-, -siz, -li, -chan, -dor, -q B) -kor, -da,-moq C) -chan, -dor, -q,- dan ,-da D) -ser, be-, -siz, -im, imiz 2. Xil-xususiyatni bildirgan sifatlar berilgan javobni toping. A) yoqimli, xushmuomila B) qalin, nordan C) qiyshiq, baland D) mulayim, havorang 3. Qo’shib yoziladigan sifatlarni ko’rsating. A) oppoq, to’q qizil B) qipqizil, ko’m-ko’k C) oppoq D) to’papa-to’g’ri, och pushti 4. So’zlarga oldidan qo’shilgan sifat yasovchi qo’shimchalar berilgan javobni tanlang. A) serhosil, mazali B) beozor, sergul C) ishchan, guldor D)serunum, mazasiz 5. Belgini kuchaytirib ifodalaydigan sifat berigan javobni ko’rsating. A) yam-yashil, qip-qizil B) oppoq, och pushti C) dum-dumaloq, bemaza D) tip-tiniq, quvnoq
VI. Uyga vazifa mavzuni o’qish va 129-betdagi 319-mashqni bajarish.
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI LUG‘ATINI FAOLLASHTIRISH USULLARI
Maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga so‘z ma’nosini tushuntirish va boshlang‘ich sinf o‘quvchilari lug‘atini faollashtirish usullari bayon qilingan. В данной статье излагается методика обяснения значений слов учащимся начальных классов и пути активизации словарья младших школьников.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini rivojlantirishning asosiy yo‘nalish-laridan biri so‘z ustida ishlash, ya’ni lug‘at ishidir. Ona tili va o‘qish darslarida bajariladigan lug‘at ishi o‘quvchining so‘z boyligini oshirishda muhim ahamiyat-ga ega. M. R. Lvovning ma’lumot berishicha, IV sinfgacha boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘zlashtiradigan yangi so‘zlarning yarmi o‘quvchilar lug‘atiga ana shu darslar orqali kiradi. “Lug‘at ishi ‒ o‘qituvchi faoliyatidagi bir lavha emas, balki rus tili kursining barcha bo‘limi bilan bog‘langan tizimli, yaxshi tashkillashtiril-gan, pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tuzilgan ishdir” ‒ deb yozgan edi taniqli metodikachi olim A. V. Tekuchev [9].
Lug‘at ishi bosqichlarini quyidagicha ifodalash mumkin: 1) so‘z ma’nosini tushuntirish, 2) so‘zni faollshtirish, 3) so‘zni nutqda qo‘llash.
O‘quvchilar lug‘atini faollashtirish ‒ ona tili va o‘qish darslarida bajariladigan lug‘at ishining eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Shuning uchun o‘qituvchining vazifasi ‒ o‘quvchi lug‘atidagi nofaol so‘zlarni faol lug‘at zaxirasiga o‘tkazish uchun o‘quvchiga nofaol so‘zlarning birikuvchanligi va qo‘llanish sohasini o‘zlashtishga yordam berishdan iborat. O‘quvchi biror so‘zni o‘z qayta hikoya-lashi, hikoyasi, suhbati, xati, bayoni, inshosida atigi bir marta qo‘llasa ham, bu so‘z faollashgan hisoblanadi. So‘zni o‘zlashtirish uning ma’nosi, birikuvchaligi va qo‘llanish doirasini bilishdan iborat.
O‘quvchiga yangi so‘z ma’nosini tushuntirish, uning so‘zni to‘g‘ri tushunishiga erishish zarur. Buning uchun esa o‘qituvchi so‘z ma’nosini tushuntirish usullarini bilishi va ulardan o‘rinli foydalanishi lozim. M. R. Lvov so‘z ma’nosini tushuntirishning quyidagi usullarini ajratadi: ko‘rgazmali, kontekstual, sinonim keltirish, mantiqiy ta’rif berish, batafsil tavsiflash, antonim keltirish, so‘zning yasalish tarkibini tahlil qilish [7, 17‒24].
“Ona tili” va “O‘qish kitobi” darsliklarida o‘quvchilar uchun tushunarsiz va ularning nutqida nofaol bo‘lgan bir qancha so‘zlar uchraydi. O‘quvchilar lug‘atini faollashtirishda asosan ana shu so‘zlar ustida ishlash zarur.
O‘quvchilar lug‘atini faollashtirish quyidagi asosiy bosqichlardan iborat:
1.So‘z ma’nosini bir yoki bir necha usul yordamida tushuntirish:
a) kontekst yordamida;
b) shu so‘zning ma’nodoshi yordamida;
d) shu so‘zning antonimi yordamida;
e) tavsifiy yo‘l bilan (lug‘atdan foydalanib yoki o‘qituvchning o‘zi mustaqil ravishda).
2.So‘zni o‘qish va yozish (so‘zning to‘g‘ri talaffuzi va imlosi ustida ishlash).
3.So‘zning qo‘llanish namunalari ustida ishlash (tayyor so‘z birikmasi va gaplar ustida ishlash).
O‘qituvchi o‘quvchilarni o‘rganilayotgan so‘zlar qo‘llangan tayyor so‘z birikmalari va gaplar bilan tanishtiradi.Ularning ayrimini aytib turib yozdirish mumkin.
4.So‘zning semantik aloqalari ustida ishlash.
O‘quvchilarni so‘zlarning paradigmatik aloqalarni ajratish va o‘zlashtirishga o‘rgatuvchi mashqlar ular lug‘atining boyishiga yordam beradi. Bunday mashqlar kerakli so‘zni tanlash, jumla mazmunini aniq yetkazish, so‘zning ma’no qirralarini tushunish qobiliyatini shakllantiradi.
5. O‘rganilayotgan so‘zlar ishtirokida mustaqil ravishda so‘z birikmasi va gap tuzdirish.
Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish kitobida uchraydigan o‘quvcilar uchun tushunarsiz so‘zlar mazmuniy xususiyatiga ko‘ra turlichadir. Shuning uchun bu so‘zlarning ma’nosini tushuntirishda ularning xususiyatiga mos ravishda eng samarali usulni tanlash lozim. Bu o‘rinda bir necha darslikdagi so‘zlar misolida so‘z ma’nosini tushuntirishning samarali usulini tanlash haqidagi fikrlarimizni bayon qilamiz.
Boshlang‘ich sinf “Ona tili” va “O‘qish kitobi” darsliklarida o‘quvchilarga ma’nosi tushunarsiz bo‘lgan so‘zlar ancha uchraydi. Ularning ma’nosini yuqorida ko‘rsatilgan va boshqa usullar bilan tushuntirish mumkin.
1. Darsliklarda uchraydigan quyidagi so‘zlarning ma’nosini rasmini ko‘rsatish yo‘li bilan tushuntirish mumkin: yalpiz, isiriq, kiyiko‘ti, ermon (1,6), kashta (1,7), garmdori, qal’a, fabrika, raketa (1,17), chang‘i (1,19), qur’on (1,19), so‘na (1,19), so‘gal (1,19), sa’va (1,19), to‘ng‘iz (1,19), turna, sholi (1,21), sharshara (1,21), charos(1,22), shabnam (1,22) gumbaz (1,22), marvaridgul (1,77), soda (1,29), sa’va (1,29), olxo‘ri (1,31), husayni (1,38), chang‘i (1,41), konki (1,41), paroxod (1,42), qayin (1,43), zarg‘aldoq (1,46), do‘lana (1,51), tola (1,67), parovoz, teplovoz, elektrovoz, vagon (1,71), tog‘olcha (1,77), metro (1,78), kamalak (1,79), tuman (1,79), mosh (1,80), binafsha (1,80), chuchmoma (1,80), gulsapsar (1,80), norin (1,80), shilpildiq (1,80), qarag‘ay (1,85) karvon (1,87), zangori (1,90), feruza (1,96), pe-shayvon (1,109), na’matak (1,177), qirg‘iy (1,178), olcha (1,137), saroy (6,7), piyma (6, 11), tunuka (6, 12), po‘stin (6, 14), soy (6,16), arpa (6,16), chuchmoma, yalpiz, jag‘jag‘, ismaloq (6,43), turna (6,44), ko‘za (6, 54), pona (6, 60), chinor (6,102), xarita (3,10), minora (3, 13), chayla (3, 22), umrboqi, ko‘kalapish, doniyor ( 3,22), taqa (3,75), tivit, tovus, beqasam (3,90).
Ko‘rinib turibdiki, bu so‘zlar aniq, ya’ni ko‘z bilan ko‘riladigan narsalarning nomini bildiradi. Ot va sifat turkumiga mansub so‘zlarning ma’nosini tushun-tirganda narsa tasvirlangan suratni, fe’l turkumiga oid so‘zlarni tushun-tirganda esa sujetli suratni ko‘rsatish lozim.
2. Quyidagi so‘zlarning ma’nosini ularga sinonim keltirish orqali tushun-tirish mumkin. Istiqlol – mustaqillik, nurafshon – yorug‘, muborakbod etmoq – tabriklamoq, samo – osmon, ko‘k, gulshan – gulzor, sabo – shabada, munosabat – bog‘lanish, dorivor – shifobaxsh, yaproq – barg, hadya etmoq – bermoq, sovg‘a qilmoq, tub – tag, ahil – inoq, huvullamoq – bo‘shamoq, javon – shkaf, dastyor – yordamchi, alloma – olimlar, muhlat – vaqt, darg‘azab bo‘lish – g‘azablanish, shu’la – nur, ehtirom – hurmat, badavlat – boy, tazyiq – zug‘um, an’ana – odat, ta’na – dashnom, ta’ziya – aza, ma’lumot – xabar, ma’yuslanmoq – xafa bo‘lmoq, chashma – buloq, choq – payt, arg‘imchoq – ip, darz – yoriq, ranj – qiyinchilik, ganj – boylik, xazina, sust – sekin, bol – asal, tabassum – kulgi, muddat – vaqt, tasalli – yupanch, musaffo – sof, toza, mutolaa – o‘qish, do‘kon – magazin, zoriqmoq – muhtoj bo‘lmoq, noyob – topilmas, undirmoq – o‘stirmoq, mamnun – xursand, gavjum – to‘la, surkash – surtish, ohista – sekin, et – go‘sht, daromad – kirim, xontaxta – stol, xazonrezgilik – barglarning to‘kilishi, ezgulik – yaxshilik, boldoq – zirak, najot – yordam, mo‘‘tadil – o‘rtacha, sarvqomat – tik, chanqagan – suvsiragan, so‘yla – gapir, so‘zla, toblanmoq – chiniqmoq, gazlama – mato, yo‘ldosh – hamroh, choyshab – ko‘rpa, silliq – tekis, intizom – tartib, olam – dunyo, mug‘ombir – ayyor, chaqa – tanga, parranda – qush, istirohat – dam olish, nishon – mo‘ljal, tebranmoq – qimirlamoq, husn – chiroy, sohil – qirg‘oq, pardoz – bezak, chaman – gulzor, parvarish qilmoq – boqmoq, olishmoq – kurashmoq, urishmoq, jajji – kichkina, mitti, mador – quvvat, g‘ubor – chang, dog‘, jussa – gavda, o‘git – nasihat, yumush – ish, jamlamoq – to‘plamoq, lazzat – rohat, jasorat – jasurlik, ulug‘ – buyuk, tortig‘ qilmoq, sovg‘a qilmoq, suyukli – sevimli, boqmoq – qaramoq, maftun bo‘lmoq – mahliyo bo‘lmoq, beg‘ubor – toza, sof, ko‘lanka – soya, ensiz – qisqa, enli – keng, g‘alati – qiziq, hushyor – sezgir, ziyrak, sayyoh – sayohatchi, turist, ilk – birinchi, tashna – suvsiz, chanqoq, hangu-mang – hayron, bezovta – notinch, maysa – o‘t.
Bu usulni qo‘llaganda o‘qituvchi shuni nazarda tutishi kerakki, so‘zlarni sinonim orqali tushuntirish o‘quvchilar har bir izohlovchi sinonimning ma’nosini yaxshi tushungandagina maqsadga yetadi. Shuning uchun so‘zning ma’nosini tushuntirish uchun keltiraligan sinonim sifatida faqatgina bolalar yaxshi tushunadigan umumiste’mol so‘zlarni tanlash kerak.
3. Darsliklardagi o‘ta umumiy, keng tushunchani bildiruvchi so‘zlarning ma’nosini ular nomlaydigan narsalarni sanab keltirish orqali tushuntirish mumkin.
Hasharot bu – qurt, chumoli, ari, qo‘ng‘iz, o‘rgimchak.
Meva – olma, nok, anjir, o‘rik, shaftoli.
Matn – hikoya, she’r, ertak.
Poliz – qovun, tarvuz, handalak.
Ajdod – ota, bobo, buvi, bobokalon.
Avlod – farzand, nevara, evara, chevara.
Texnika – traktor, mashina, kombayn, televizor, dazmol.
4. Darslikdagi ko‘pgina so‘zlarning ma’nosini ularning tarkibiy qismlari – morfemalar orqali aniqlash mumkin. Shu narsa ma’lumki, kattalar ham, o‘quvchilar ham noma’lum so‘zni bo‘lish va ma’lum bo‘lgan o‘zakdosh so‘z bilan mazmuniy aloqa o‘rnatish asosida ochishga harakat qiladi. 3-sinf darsligida quyidagi so‘zlarni so‘z yasalish tarkibi – o‘zak va yasovchi qo‘shimcha orqali tushuntirish mumkin.
Oromgoh – orom – o‘zak, -goh – so‘z yasovchi qo‘shimcha, joy degan ma’noni anglatadi. Demak, bu so‘z orom, dam oladigan joy ma’nosini bildiradi. Xabardor – xabar – o‘zak, -dor – so‘z yasovchi qo‘shimcha, egalik ma’nosini bildiradi. Demak, bu so‘z xabari bor degan ma’noni bildiradi, qalamkash – qalam – o‘zak, kash – so‘z yasovchi qo‘shimcha, tortmoq, chizmoq degan ma’noni bildiradi. Demak, bu so‘z qalam bilan ishlovchi kishini, ya’ni shoir, yozuvchilarni bildiradi. Ma’rifatparvar – ma’rifat – o‘zak, parvar – so‘z yasovchi qo‘shimcha, otdan anglashilgan narsani tarbiyalash, shunga yaxshi munosabat kabi ma’nolarini bildiradi. Demak, bu so‘z ma’rifatni sezuvchi, unga intiluvchi degan ma’noni bildiradi. Da’vogar – da’vo – o‘zak, gar – so‘z yasovchi qo‘shimcha, otdan ishlab chiqaruvchi kasb yoki faoliyat egasini bildiruvchi shaxs oti yasaladi. Demak, bu so‘z da’vo qiluvchi degan ma’noni bildiradi. Ta’sirchan – ta’sir – o‘zak, chan – so‘z yasovchi qo‘shimcha, egalik, ortiqlik ma’nosini bildiradi. Demak, bu so‘z ta’siri bor, kuchli yoki ta’sirga tez uchraydigan degan ma’noni bildiradi. Ma’murchilik – ma’mur – o‘zak, -chilik – so‘z yasovchi qo‘shimcha. Bu so‘zning ma’nosini bilish uchun o‘zakning ma’nosini bilish kerak. Ma’mur so‘zi o‘zbek tilining izohli lug‘atida obod, farovon, to‘kin deb izohlangan. Demak, ma’murchilik so‘zi to‘kinchilik ma’nosini bildiradi. Childirimkash – childirma – o‘zak, -kash – so‘z yasovchi qo‘shimcha, kasb-hunar egasi bo‘lgan shaxs oti yasaydi. Demak, bu so‘z childirma chaluvchi degan ma’nonini bildiradi.
Gulchambar – guldan qilingan chambarak.
Sharsimon – shar – o‘zak, -simon – so‘z yasovchi qo‘shimcha, o‘xshash degan ma’noni bildiradi. Demak, bu so‘z sharga o‘xshash degan ma’noni bildiradi.
O‘quvchilarga so‘z yasovchi qo‘shimchaning ma’nosi bir marta tushuntirilsa, shu qo‘shimcha qo‘llangan boshqa so‘zlarning ma’nosini ularning o‘zi aniqlayveradi.
Serqatnov – qatnov – o‘zak, ser – so‘z yasovchi qo‘shimcha, ko‘p degan ma’noni bildiradi. Demak, bu so‘zning ma’nosi qatnoy ko‘p degani.
Serhikmat – hikmati ko‘p, hikmatga boy.
Sohibkor – sohib – o‘zak, -kor – so‘z yasovchi qo‘shimcha, kasb egasi mutaxassislik, mashg‘ulot bilan bog‘liq bo‘lgan shaxs oti yasaydi. Bu so‘z o‘z kasbining ustasi degan ma’noni bildiradi.
Badfe’l – fe’l – o‘zak, bad – so‘z yasovchi qo‘shimcha, yomon degan ma’noni bildiradi. Demak, bu so‘z fe’li yomon degan ma’noni anglatadi.
G‘o‘zapoya – g‘o‘za – o‘zak, poya – so‘z yasovchi qo‘shimcha. Bu so‘z g‘o‘zaning poyasi degan ma’noni bildiradi. Jangovor – jang – o‘zak, ovor – so‘z yasovchi qo‘shimcha. Bu so‘z kurashchan, faol degan ma’noni bildiradi. Mashinasoz – mashina – o‘zak, soz – so‘z yasovchi qo‘shimcha, tuzatuvchi degan ma’noni bildiradi. Demak, bu so‘z mashina tuzatuvchi degan ma’noni bildiradi.
Hazilkash – hazil – o‘zak, kash – so‘z yasovchi qo‘shimcha, qiluvchi degan ma’noni bildiradi. Demak, bu so‘z hazil qiluvchi degan ma’noni bildiradi.
5. Darsliklardagi sinonimi mavjud bo‘lmagan quyidagi so‘zlar ma’nosini o‘quvchilarga tasviriy yo‘l bilan tushuntirish mumkin.
Anjuman – keng ko‘lamli, katta yig‘ilish.
Fuqaro – biror mamlakatning doimiy aholisi.
Ma’vo – turar joy.
Tazyiq – kuch bilan, zo‘rlab o‘tkazilgan ta’sir, siquv.
An’ana – avloddan-avlodga o‘tib boradigan urf-odat.
Ma’rifat – tabiat, jamiyat va inson haqidagi chuqur hamda ezgulikka yo‘naltirilgan bilim.
Qur’on – musulmonlarning Olloh tomonidan Muhammad payg‘ambarga vahiy qilingan (tushirilgan) muqaddas kitobi.
Qit’a – yerning dengiz va okeanlar bilan qurshalgan oltita alohida qismidan har biri.
So‘gal – badanga ko‘pincha qo‘l yoki oyoqda bo‘ladigan qattiq yumaloq o‘simta.
Mo‘jiza – odatdan tashqari kishini hayron qoldiruvchi hodisa yoki ish, narsa.
So‘na – urg‘ochisi hayvonlarning qonini so‘radigan, erkagi o‘t bilan ovqatlanadigan yirik pashsha.
6. Mavhum tushunchani bildiruvchi so‘zlar ma’nosini obrazlar yordamida tushuntirish mumkin. (Bu haqda batafsil qarang: [8].) Bir-ikkita misol keltiramiz.
Adolat so‘zini obrazli ravishda quyidagicha tushuntirish mumkin: «O‘quvchilar, adolat bu odamlarga bir xilda munosabatda bo‘lishdir. Adolat taroziga o‘xshaydi. (O‘qituvchi tarozining rasmini ko‘rsatadi.) Tarozining ikkala pallasiga bir xil yuk qo‘yilsa, uning ikki pallasi teng bo‘ladi. Bir pallasiga og‘irroq yuk qo‘yilsa, tarozining bir pallasi baland, bir pallasi past bo‘ladi. endi hayotdan misol keltiraman. Masalan, bir otaning 2 o‘g‘li bor. Ota bozordan 4 ta olma olib keldi. Ikkala o‘g‘ilga 2 tadan olma bersa, bu adolatdan bo‘ladi. Bir o‘g‘liga bitta, ikkinchi o‘g‘liga uchta olma bersa, bu adolatsizlik bo‘ladi».
Jur’at so‘zini obrazli tarzda quyidagicha tushuntirish mumkin: « O‘ qu v chilar, jur’at – bu xavf-xatar, qiyinchiliklardan hayiqmay qilingan ish. Hayotda ko‘p holda kishiga jur’at kerak bo‘ladi. Masalan, tishingiz og‘rib qolsa, tish shifokoriga borishingiz uchun jur’at kerak. Yoki matematikadan sizga qiyin misol berilgan bo‘lsa, uni yechish uchun ham jur’at kerak. Jur’atni, o‘quvchilar, jarlik ustidan sakrab o‘tayotgan otga o‘xshatish mumkin. Chunki jarlik ustidan sakrab o‘tish uchun katta jur’at, jasorat kerak. O‘quvchilar, hayotda qiyinchiliklardan qo‘rqmay, jur’at bilan ish tutsangiz, ko‘zlagan maqsadingizga erishasiz».
So‘z ma’nosini tushuntirish ‒ hali o‘quvchilar lug‘atini boyitishning birinchi bosqichi xolos. So‘z o‘quvchining “o‘z mulki”ga aylanishi, ya’ni faol lug‘atiga kirishi uchun katta ishni amalga oshirish talab qilinadi. Nutq o‘stirish bo‘yicha tajriba shuni ko‘rsatadiki, bu borada shablon va rejasizlikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Har bir dars uchun rejalashtiriladigan so‘z ustidagi izchil, puxta, doimiy ish olib borilishi lozim.
O‘quvchilar uchun tushunarsiz va nofaol so‘zlarni faollashtirishning quyidagi yo‘llari mavjud:
1. Boshlang‘ich sinf “Ona tili” darsliklarida berilgan o‘quvchilar lug‘atini faollashtirishga doir mashqlarni bajartirish.
2. O‘qish darslarida o‘qiganlarini qayta hikoyalash, suhbat, bayon, inshoda yangi va nofaol so‘zlarni qo‘llash.
3. Ona tili va o‘qish darslarida o‘qituvchining o‘zi tomonidan tuzilgan mashq va topshiriqlardan foydalanish.
4. Ona tili darsligidagi mashqlarga qo‘shimcha topshiriqlar ilova qilish.
Biz bu maqolada uchinchi va to‘rtinchi yo‘l haqida so‘z yuritamiz.
Ona tili va o‘qish darslarida o‘quvchilar lug‘atini faollashtirish uchun o‘qituvchining o‘zi tomonidan tuziladigan quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin:
1. Har bir qatordagi o‘zakdosh so‘zlarni toping.
Qadrli, aziz, qadrdon;
Vafodor, sadoqatli, bevafo;
Mehrli, xushfe’l, mehribon;
Qo‘pol, qo‘rs, qo‘pollik.
O‘zakdosh so‘zlarni ajratib yozing. O‘zagini belgilang. Shu so‘zlardan istagan birini qo‘llab gap tuzing.
2. Sabr, hurmat, e’tibor so‘zlariga o‘zakdosh so‘zlar toping.
Izohli lug‘atdan bu so‘zlarning ma’nosini o‘qing va eslab qoling.
1) Insonni nima uchun hurmat qilish mumkin?
2) Har qanday odam hurmatga loyiqmi?
3. Har bir so‘zning qaysi turkumiga kirishini aniqlang.
Ishonch, ishonmoq, e’tibor, ishonchli, mehmondo‘st, mazax qilmoq, xafa qilmoq, xushfe’l, bag‘ritosh, nafratlanmoq, yaxshi ko‘rmoq, loqayd, hurmat, halol, rost, rostgo‘y, shafqatsiz, insonparvar.
So‘zlarni uch ustunchaga ajratib yozing: ot, sifat, fe’l. Insonning ijobiy xislatlarini ayting. Bag‘ritosh va mehribon so‘zlarining ma’nosini tushuntiring.
4. Berilgan so‘zlarga qarama-qarshi ma’noli so‘zlar topib yozing.
Dono odam ‒ nodon odam ; xushfe’l yigit ‒…; jasur askar ‒…; shirinso‘z bola ‒…; bag‘ritosh odam ‒…; qahrli nigoh ‒…
Foydalanish uchun so‘zlar: badfe’l, mehribon,qo‘rqoq, qo‘pol, mehrli.
5. Berilgan sifatlarning umumiy jihati nimada? Ularning ma’nosida qanday farq bor?
Xushmuomala, shirinso‘z, xushfe’l, nazokatli, odobli, muloyim, kirishimli, dilkash.
6. Lug‘at diktanti.
Birinchi ustunchaga odamlar qanday bo‘lishi kerakligi bildiruvchi, ikkinchi ustunchaga qanday bo‘lmasligi kerakligini bildiruvchi so‘zlarni yozing.
Xushfe’l, qo‘pol, yolg‘inchi, halol, vijdonli, qasoskor, sabrli, shafqatli, to‘g‘ri-so‘z, shafqatsiz.
Shu so‘zlardan uchtasini tanlab gap tuzing.
7.Quyidagi gaplardan to‘g‘ri so‘zining ma’nolarini qiyoslang.
To‘g‘ri odam yolg‘on gapimaydi.Nodirning javobi to‘g‘ri.
Qaysi so‘zlar birinchi gapga, qaysi so‘zlar ikkinchi gapga mos keladi: halol, aniq, insofli, rost.
8.Yumshoq va muloyim so‘zlarini quyida berilgan qaysi otlar bilan bog‘lash mumkin?
Divan, so‘z, odam, mum, kulgi, yostiq, xamir, ko‘rpa, muomala.
9.Qarama-qarshi ma’noli so‘z yozib, ma’nosini izohlang.
shafqatsiz ‒…;
xushmuomala ‒ …;
Boshlang‘ich sinf “Ona tili” darsliklaridagi mashqlarga quyidagi qo‘shimcha topshiriqlarni tavsiya qilamiz:
1. 2-sinf “Ona tili” darsligidagi [4] 25-mashqqa. Inoq, intizom, ilg‘or, ilm, pichan, nihol, koinot so‘zlari ishtirokida so‘z birikmasi tuzing.
Foydalanish uchun so‘zlar: do‘stlar, rioya qilmoq, mamlakat, maktab, o‘rmoq, o‘tqazmoq, cheksiz, olmoq.
Inoq, ilm, nihol, koinot so‘zlariga ma’nodosh so‘zlar toping .
2. 2-sinf “Ona tili” darsligidagi 53-mashqqa. Haykal, hamshira, handalak, hashar, harorat, hoshiya so‘zlari ishtirokida so‘z birikmalari tuzing.
Foydalanish uchun so‘zlar: xushbo‘y, Navoiy, ayol, umumxalq, xona, daftar.
Shu so‘z birikmalaridan uchtasini tanlab gap tuzing.
3. 3-sinf ”Ona tili” darsligidagi [1] 21-mashqqa. Anhor, olxo‘ri, javon, nordon, arqon, poda, beda, sabr so‘zlari ishtirokida so‘z birikmasi tuzing. Foydalanish uchun so‘zlar: katta, kitob, uzun, qora, tezoqar, ko‘m-ko‘k, olma.
Poda so‘zining uyur, gala so‘zlaridan farqini ayting.
4. 3-sinf “Ona tili” darsligidagi 39-mashqqa. An’ana, marifat, e’tirof, ta’na, ta’ziya so‘zlarining ma’nosini lug‘atdan foydalanib izohlang.
Shu so‘zlar ishtirokida so‘z birikmasi tuzing.
An’ana, marifat, ta’na so‘zlariga ma’nodosh so‘zlar toping.
5 . 3-sinf “Ona tili” darsligidagi 40-mashqqa.
Ma’naviyat, ma’rifat, da’vogar, ta’sirchan, ma’murchilik, mas’uliyat, ta’-minot, e’tiqod, ma’yuslanmoq so‘zlarining ma’nosini lug‘atdan foydalanib izohlang. Ta’sirchan, ma’murchilik, ma’suliyat, e’tiqod, ma’yuslanmoq so‘zlariga ma’nodosh so‘zlar toping. Shu so‘zlar ishtirokida bittadan gap tuzing.
Mashqda berilgan mazkur so‘zlar ma’nisini 3-sinf o‘quvchisi bilmaydi. Bu so‘zlar ustida lug‘at ishi o‘tkazilmasa, ular hatto o‘quvchining nofaol lug‘atiga ham kirmay qoladi.
6. 3-sinf “Ona tili” darsligidagi 42-mashqqa. Lu g‘ atdan foydalanib qur’on, qo‘rg‘on, mo‘jiza, da’vat, so‘na, ma’sul, me’mor, qit’a, so‘gal, sa’va, to‘ng‘iz so‘zlarining ma’nosini izohlang.
Shu so‘zlar ishtirokida so‘z birikmasi tuzing. Foydalanish uchun so‘zlar: mustahkam, tabiat, hushyorlik, shaxs, o‘qimoq, bino, olti, g‘adir-budur, mitti, ovlamoq.
7. 3-sinf ”Ona tili” darsligidagi 310-mashqqa. (Mashqda “Mening onam” mavzusida 5-6 gapdan iborat matn yozing” deb topshiriq berilgan.) Matnda quyidagi so‘z va iboralardan foydalaning: oq yuvib, oq taragan, mehribon, istamoq, ko‘maklashmoq, tortiq qilmoq.
8. 3-sinf ”Ona tili” darsligidagi 326-mashqqa. Kezaman so‘ziga ma’nodosh so‘z toping.
9. 4-sinf “Ona tili” darsligidagi [2] 94-mashqqa.Teatr, radio, manfaat, kakao, mutolaa, chavandoz so‘zlarining ma’nosini lug‘atdan foydalanib izohlang.
Bu so‘zlar ishtirokida so‘z birikmasi tuzing. Foydalanish uchun so‘zlar: aktyor, ko‘rmoq, mohir, ichmoq, kitob, eshitmoq.
10. 4-sinf “Ona tili” darsligidagi 103-mashqqa. Jadval, jayron, jurnal, ijozat, tarjimon so‘zla-rining ma’nosini lug‘atdan foydalanib izohlang.
Shu so‘zlar ishtirokida so‘z birikmasi tuzing. Foydalanish uchun so‘zlar: go‘zal, ko‘paytirish, olmoq, “G‘uncha”, mohir.
Jayron va jiyron so‘zlarining farqini ayting.
Foydalanilgan adabiotlar:
1. Fuzailov S., Xudoyberganova M., Yo‘ldosheva Sh. Ona tili 3-sinf uchun darslik. – Toshkent.: «O‘qituvchi», 2014. – 144 b.
2. Ikromova R., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Shodmonqulova D. Ona tili. 4-sinf uchun darslik. – Toshkent: «O‘qituvchi», 2015. – 192 b.
3. Matchonov S., Shojalilov A., X. G‘ulomova, Sh. Sariyev, Z. Dolimov. O‘qish kitobi. 4-sinf uchun darslik. – Toshkent: “Yangiyo‘l poligraf servis”, 2015. – 240 b.
4. Qosimova K., Fuzailov S., Ne’matova A. Ona tili. 2-sinf uchun darslik. – Toshkent.: «Cho‘lpon», 2014. – 128 b.
5. G‘afforova T., Shodmonov E., G‘ulomova X. Ona tili. 1-sinf uchun darslik. – Toshkent: “Sharq”, 2015. – 112 b.
6. G‘afforova T., Shodmonov E., G‘ulomova X. O‘qish kitobi. 1-sinf uchun darslik. – Toshkent: “Sharq”, 2015. – 112 b.
7. Львов М.Р. Речь младших школьников и пути её развития. ‒ Москва: «Просвещение», 1975. – 176 c.
8. Сафаров Ф. С. Бошланғич синф ўқувчиларига мавҳум тушунчаларни образ воситасида тушунтириш. ‒ “Педагогик маҳорат” журнали. Бухоро, 2013, 2-сон, Б. 50 – 53 .
9. Текучев А. В. Методика преподавания русского языка в средней школе. Москва, 1980. – 224 c .
Ilm va ta’lim
Ushbu maqola “В осприятие художественного текста на уроках родного языка ” sarlavhasi bilan xalqaro jurnalda chop etilgan ( The Way of Science – International scientific journal – Volgograd, 2016. № 6. –Б.52-54. )
Muallif: Klaraxon Mavlonova
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti katta o‘qituvchisi, p.f.d. (PhD)
Annotatsiya. Ushbu maqolada ona tili darslarida badiiy matnning til xususiyatlarini o‘rganishga kirishish avvalida uni til jihatdan estetik idrok qilishning psixologik asoslarini aniqlash, ona tili darslarida badiiy idrok maxsus topshiriq asosida badiiy matnni til xususiyatlarini o‘rganish sari yo‘naltirilishi lozimligi va bu borada badiiy idrok etish ustidagi ishlarni o‘ziga xos tarzda uyushtirish masalalari yoritilgan.
Kalit so‘zlar: badiiy matn, badiiy idrok, idrok maydoni, badiiy matnning til xususiyatlari, til hodisalari, estetik zavq, nutq madaniyati.
O‘quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish umumtalim maktablari ona tili darslarining asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Ushbu maqsad sari eltadigan usullar sirasiga badiiy asarlardan olingan ayrim gaplar, kichik parchalar ustida olib boriladigan ishlar kiradi. Bunday misollar bilan ishlash metodikasi esa qator o‘ziga xosliklarga ega. Bu o‘ziga xoslik bir jihatdan ularni idrok etish bilan bog‘liq. Ona tili darslarida o‘quvchilarning badiiy asarni badiiy idrok etish, shu orqali olam haqida, voqea-hodisalar to‘g‘risida obrazli fikr yuritish ko‘nikmalari badiiy asarlardan keltirilgan illustrativ materiallar asosida muvaffaqiyatliroq shakllantirilishi mumkin.
Avvalo, badiiy matnning til xususiyatlarini o‘rganishga kirishish avvalida uni til jihatdan estetik idrok qilishning psixologik asoslarini belgilab olishga zarurat sezildi. Zero, ona tili darslarida badiiy matnni badiiy idrok etish xususiyatlari bilan bog‘liq ishlarni tashkil etishda o‘qituvchi o‘ziga xos qiyinchiliklarga duch keladi, chunki ona tili darslarida ishni nimadan boshlash keraklig haqidagi savollar tug‘ilaveradi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, maxsus topshiriqdan keyingina badiiy matnni kutilganidek o‘qib-o‘rganishni ta’minlash imkoniyati yuzaga keladi.
Badiiy idrok xususiyatlari adabiyotshunoslikda ham, adabiyot o‘qitish metodikasida ham atroflicha yoritilgan. Bu xususda adabiyot o‘qitish sohasidagi metodist olimlar Q.Yo‘ldoshev, S.Matchon, M.Mirqosimova, Q.Husanboyeva, R.Niyozmetova, F.Egamberdiyeva, D.D.Islamova, G.N.Eshchanovalarning monografiyalari va metodik qo‘llanmalarida, ona tili o‘qitish metodikasi sohasida K.Dosanovning tadqiqot ishlarida ma’lum darajada so‘z yuritilgan. “Ona tili o‘qitish metodikasi” kitoblarida, “Ona tili” darsliklariga yozilgan o‘qituvchi kitoblarida yo‘l-yo‘lakay ayrim umumiy tavsiyalar bayon qilingan.
O‘qituvchi o‘quvchilar tomonidan badiiy idrok etilish xususiyatlari haqida yetarlicha tasavvurga ega bo‘lmog‘i lozim.
Adabiyot darslarida o‘quvchilar adabiy asarni o‘qish va tahlil qilish jarayonida uni badiiy idrok etishga doir muayyan tayyorgarlik ko‘radilar. Ona tili darslarida esa ana shu tayyorgarlikni yanada mustahkamlash va chuqurlashtirish imkoniyatlari mavjud. Lekin ayrim o‘qituvchilar darslarda badiiy matnga ilmiy-publitsistik maqola tipidagi o‘quv matniga qaraganday munosabatda bo‘lib, ularni o‘quvchilarga mavzu bo‘yicha o‘rganilayotgan til hodisalarinigina aniqlash va tahlil qilish, ba’zi hollarda tarbiyaviy amallarni bajarish maqsadi bilan yondashadilar.
Badiiy matn har qanday sharoitda o‘z badiiyligini yo‘qotmaydi, shunga ko‘ra uni ona tili darslarida ham o‘ziga xos tarzda o‘qish va badiiy idrok etish ustidagi ishlarni o‘ziga xos tarzda uyushtirish mumkin. Ana shu o‘ziga xoslik nimadan iborat ekanligi muammosini hal etish uchun dastlab ona tili darslarida badiiy matnni o‘qish va badiiy idrok etish bilan adabiyot darslaridagi badiiy idrok o‘rtasida qanday tafovutlar borligini aniqlab olish zarur.
Psixologiyaga doir manbalarga ko‘ra ona tili darslaridagi badiiy idrok adabiy o‘qish paytidagi badiiy idrokdan farq qiladi. O.K.Tixomirov idrok etish maydoni tushunchasi haqida gapirib, geshtaltpsixologlarning shu haqdagi fikrini keltiradi va buni quyidagi tarzda izohlaydi: “Ularning fikrini shunday tushunmoq kerakki, idrok etish maydoni avval boshdanoq tarkibiy qismlarga bo‘lingan bo‘ladi: in’ikos paytida idrok etilayotgan predmetning nimasidir birinchi planga chiqadigan (figura deb nomlanadigan) va ikkinchi planga ko‘chadigan (fon deb ataladigan) tomonlari o‘zaro ajralib turadi. Figura va fon o‘rtasidagi munosabatlar harakatchan bo‘lib, o‘zgarib turadi, ya’ni kishining nigohi ma’lum vaqtda nimada qaydlansa, shu figura bo‘lib qoladi, boshqalari esa fonga ko‘chadi” [1]. Muallif ushbu fikrni tushuntirish uchun bir misol keltiradi. Agar kimgadir bir portretni ko‘rsatib, unda tasvirlangan odamning olijanob chizgilarini ajrating, deyilsa, idrok shaxsning shu jihatlarini aniqlash sari yo‘naladi. Agar shu portretning o‘zini ko‘rsatib, bu jinoyatchi, uning qiyofasini tasvirlang, deyilsa, idrok etuvchi undan jinoyatchilarga xos alomatlarni qidirishga tushadi.
Psixologiyaga doir manbalar asosida tavsifi berilgan idrok etish xususiyatlari, bizningcha, ona tili darslarida topshiriq shartiga ko‘ra adabiy materialdan muayyan til hodisasini aniqlashda ham kuzatiladi: o‘quvchi til hodisasini qidirayotgan paytda idrok birinchi navbatda shunga – til hodisasiga qaratilib, adabiy materialning badiiy xususiyatlari fon sifatida ikkinchi planda qabul qilinadi. Topshiriq asosida o‘quvchilarning e’tibori adabiy materialga, asarning badiiy qiymatiga: badiiy tasvir vositalariga, til xususiyatlariga yo‘naltirilganda, ushbu materiallar figuraga aylanadi, ona tilidan yangi mavzu doirasida o‘rganilayotgan til hodisalari (so‘z va gaplar, grammatik vositalar) fonga ko‘chib, ikkinchi planda idrok qilinadi. Boshqacha aytganda, mashq va topshiriq materiali sifatida badiiy asardan keltirilgan misol (alohida gap, bir necha gapli kichik matn, she’riy misra yoki misralar, she’rlar) birdaniga bir necha planda (ham til hodisalarini aniqlash, ham badiiy asarni o‘qib idrok etish, ham badiiy mahorat sirlarini o‘rganish planida) qabul qilinmaydi. Qay birini birinchi planga olib chiqish zarurligi topshiriq shartiga bog‘liq bo‘ladi. Agar matnni ifodali o‘qing, degan topshiriq berilgan bo‘lsa, u badiiy idrok etilishi kerak bo‘lib, figura sifatida birinchi asnoga chiqadi. Basharti, matnni o‘qib, darsda o‘tilayotgan biror til hodisasini aniqlash so‘ralgan bo‘lsa, uning badiiy jihatlari fonga ko‘chadi. Shunday bo‘lgach, ona tili darslarida o‘quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish yo‘lida badiiy matnlar ustidagi ishlarni badiiy idrok jarayoni bilan oldinma-keyin tashkil etish maqsadga muvofiq.
M.Xayrullayev, M.Haqberdiyevlar yuqoridagi holatni buyumlarning belgilariga bo‘lgan munosabat misolida izohlab, shunday ta’kidlaydilar: “Inson o‘z tajribasiga tayanib, buyumlarning, ayni zamonda, muhim va muhim bo‘lmagan belgilarini ajratadi. Boshqacha aytganda, muhim va nomuhim belgilar munosabati nisbiydir. Inson buyumlarning bir tomonini chuqurroq bilish uchun uning shu maqsadga muvofiq bo‘lmagan belgilarini hisobga olmaydi.
Demak, insonning konkret amaliy faoliyati o‘ziga ma’lum maqsadga qaratilgani uchun uning predmetlardagi muhim belgilarni ajratishi ham shu maqsadga bo‘ysundirilgan bo‘ladi [2]. Muhim belgini O.K.Tixomirovning talqinidan kelib chiqib figura, nomuhim belgini fon deb qabul qilish mumkin.
Ona tili darslarida badiiy matnlar mazmunini badiiy idrok etish til hodisalarini aniqlash va tahlil etishga doir ishlardan so‘ng qo‘shimcha topshiriq sifatida amalga oshirilishi va badiiy idrok adabiy topshiriqqa ko‘chirilishi ular ustida olib boriladigan ko‘pi bilan 5–7 daqiqaga mo‘ljallanadigan ishlarning dastlabki qadami sanalishi kerak. Badiiy idrok jarayoni ishga tushgan taqdirdagina matndan estetik zavq olish, ta’sirlanish yuzaga chiqadi, ana shu ta’sirlanishni ta’minlovchi vositalarga e’tibor paydo bo‘ladi, diqqat shularga markazlashadi. Badiiy idrok estetik tarbiya topganlik, badiiy didga ega bo‘lganlik kabi xislatlarda namoyon bo‘ladi. Bular so‘z va so‘z shakllarini ishlatish mahorati bilan tanishish, imkon qadar ushbu mahoratni egallay borish asnosida rivoj topadi.
5-sinf “Ona tili” [3] darsligidagi quyidagi mashqni ko‘rib chiqaylik.
182-mashq. Gaplarni o‘qing, ularning tarkibidagi kirish so‘zlarni topib, qanday mano anglatayotganini ayting.
Bunday paytlarda odamlar yordamga kelishmasa, nozik niholchalarning ko‘pchiligi nobud bo‘lib ketishi mumkin-ku, axir! Nahotki, nahotki, shunday bo‘lsa! Axir, ular tog‘ bag‘ridagi sersuv, bahavo adirlarda maza qilib o‘sishayotgan edi, o‘z hollariga qo‘yib berishganda, bu yerlarga majburan ko‘chirib kelishmaganda, qanday soz bo‘lardi-ya! (X. To‘xtaboyev)
O‘quvchilarning e’tiborini -ku va axir yuklamalariga, imlosi hamda ular orasiga qo‘yilgan tinish belgisiga qaratish maqsadida ularga “. mumkin-ku, axir” so‘zlari bilan tugaydigan ta’sirchan gaplar tuzish vazifasi beriladi. Matndagi nahotki, axir, -ku, kabi kuchaytiruv-ta’kid yuklamalarining badiiy matndagi o‘rniga alohida ahamiyat qaratiladi.
Bu kabi badiiy matnlar yoshlarni emotsional-ekspressiv morfologik shakllar bilan tanishtirish, ularga talaffuzi, imlosini o‘rgatish, o‘z o‘rnida bilib qo‘llashni ko‘rsatib borishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu grammatik ma’noni kuchaytirib, nutqning ta’sirchanligini oshiruvchi til hodisalari badiiy asardan olingan parchaning til xususiyatlarini qisqa tahlil qilish jarayonida izohlanib, o‘xshash vaziyatlarda ulardan foydalanib fikr ifodalash mashqi orqali mustahkamlanadi. 8-sinf “Ona tili” darsligining 16-dars, 1-topshirig‘ida O‘.Hoshimovning asaridan parcha keltirilgan. Ushbu matnda nechta gap borligini aniqlash topshiriq sifatida berilgan.
Bo‘ston qishlog‘iga og‘ir-vazmin qadamlar bilan kuz kirib keldi. Havoga yelpig‘ichday qat-qat bulutlar chiqdi. Quyoshning iliq, tansiq nurlari odamlarga xush yoqadigan bo‘lib qoldi. Chor-atrof yaproqlarning mungli shivir-shiviriga to‘ldi.
Ushbu mashqda ham badiiy matndan olingan parchaning bir jihatiga, yani til hodisasini aniqlashga e’tibor qaratilgan. Bunday hollarda o‘qituvchi o‘quvchilar diqqatini matnda qo‘llangan kuzning og‘ir-vazmin qadamlar bilan kirib kelishi gapiga, yelpig‘ichday qat-qat bulutlar, tansiq nurlar, yaproqlarning mungli shivir-shiviri kabi so‘z birikmalariga qaratishi ularda badiiy idrok jarayonining ishga tushishini taminlab beradi. Ular matnda qo‘llangan emotsional-ekspressiv vositalar hamda badiiy tasvir vositalarini ham aniqlab, izohlab, badiiy matnning sehrini his etishadi. Bu esa ularda estetik zavqni paydo qiladi.
Bunday ta’limiy tadbirlar orqali badiiy matn nafosati, tabiat, xulq-atvordagi go‘zallik uyg‘otgan tuyg‘u, zavq hissi estetik ong faktiga aylanadi. Biror narsadan ta’sirlanish natijasida yuzaga kelgan hissiyotlar kishining ongida, xotirasida uzoq vaqt saqlanadi. Kitobxonning ko‘ngli ana shunday ta’sir kuchiga ega bo‘lgan badiiy asarni tusaydigan bo‘lib qoladi. Bu holat unda estetik didning, badiiy qarashlar va e’tiqodning yuzaga kelganidan dalolat beradi. Ona tili darslarida badiiy matn o‘qilganda, undan badiiy zavq olishni kuta boshlaydi.
Demak, ona tili darslarida badiiy idrok maxsus topshiriq asosida matnni badiiy asardan olingan parcha sifatida o‘qish, til xususiyatlarini o‘rganish sari yo‘naltirilgan taqdirdagina mashq materiali oddiy o‘quv matni emas, balki adabiy matn deb qabul qilinadi va o‘qiladi, natijada u figura sifatida birinchi planga ko‘chadi. Shundagina asar mazmunini adabiyot darslarida bo‘ladigan kabi badiiy idrok etish jarayoni ro‘yobga chiqadi.
Shu o‘rinda badiiy idrok etish tushunchasiga to‘xtalib o‘tish joiz. N.D.Moldavskaya o‘z monografiyasida “idrok etish” terminidan hissiy o‘quv-biluv bosqichidagina emas, balki inson ruhiyatining juda keng sohasini (tafakkur bilan bir qatorda axloqiy va estetik tuyg‘ularini, qayta yaratuvchi va ijodiy xayolotini, mantiqiy va emotsional xotirasini, maxsus qobiliyatlarini) qamrab oladigan mavhum fikrlash (tafakkur qilish) bosqichida ham kechadigan chuqur mazmunli va keng jarayon ifodasi degan ma’noda foydalanadi [4].
7-sinf “Adabiyot” darslik-majmuasida izoh berilganidek, “Insondagi ismsiz tuyg‘ular, nozik kechinmalar, ko‘z bilan ko‘rib, quloq bilan eshitib, qo‘l bilan ushlab, til bilan totinib, burun bilan iskab bo‘lmaydigan ruhiy holat jilvalarini faqat so‘z yordamida ifoda etish mumkin. Badiiy adabiyot san’atning boshqa turlaridan asosiy ish quroli ham, materiali ham so‘z ekanligi bilan ajralib turadi” [5]. “Badiiy asarlarning kishida his-tuyg‘u uyg‘otishi sababi shundaki, har qanday badiiy asar, avvalo, kechinma, hissiyot, munosabatning mahsuli” [5].
Ma’lum bo‘ladiki, badiiy idrok etish inson ruhiyatining aqliy, axloqiy, estetik, ijodiy kabi keng doiradagi sohalarini qamrab olar ekan. Estetik soha esa badiiy didni ham o‘z ichiga oladi. Shunday bo‘lgach, ona tili darslarida badiiy matn ustidagi ishlarga oz vaqt ajratilsa-da, ular nihoyatda ixcham, lekin keng qamrovli tashkil etilmog‘i lozim.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, ona tili darslarida badiiy idrok o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, uni birinchi planga olib chiqish uchun badiiy matn asosidagi mashq shartiga qo‘shimcha topshiriq kiritish yo‘li bilan til xususiyati ustidagi ishlarni figuraga aylantirish zarur. Bu ishlar ijodiy tafakkur sohibini tarbiyalash, uning estetik madaniyatini rivojlantirish maqsad va vazifalariga mos keladi.
Foydalanilgan adabiyotlar :
1.Тихомиров О.К. Психология: Учебник / Под ред. О.В.Гордеевой. – М.: Высшее образование, 2006. – 538 с.
2. Хайруллаев М ., Ҳақбердиев М . Мантиқ . – Т .: Ўқитувчи , 1993. – Б. 106-107 .
3. Ona tili : Umumta’lim maktablarining 6-sinfi uchun/ N.Mahmudov, A.Nurmonov, A.Sobirov, D.Nabiyeva.— T.: Tasvir, 2013. 32-b.
4 . Молдавская Н.Д. Литературное развитие школьников в процессе обучения. – М.: Педагогика, 1976. – С. 28 .
5 . Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik-majmua / Q.Yo‘ldoshev, B.Qosimov, V.Qodirov, J.Yo‘ldoshbekov. Qayta ishlangan 3-nashri. – T . : Sharq, 2013. 3- b.