Pedagogika fanining ilmiy – tadqiqot metodlari

Kechagidek yodimda, paxta terimiga borish uchun ro‘yxat shakllantirilar edi. Bir haftalik yuklarni tayyorlab olis tumanlarga borib paxta terar edik. Bundan tashqari bir paytlar Farg‘ona shahrida “snos”lar boshlangan. Qurilish ishlariga ham eng avvalo o‘qituvchilar kezi kelganda tekin ishchi sifatida jalb qilingan.

“Bir paytlar “snos”da ham ishlaganmiz” – Prezident maktabi o‘qituvchisi

Dilfuza Izbayeva Ustoz-2020 finalisti, Global Money Week 2022 doirasida eng yaxshi dars tanlovi sovrindori hisoblanadi. “Yil ayoli” tanlovining viloyat bosqichi “Eng jonkuyar ustoz” nominatsiyasi g‘olibi bo‘lgan.

“Furqat tumanining Navbahor qishlog‘ida tug‘ilib o‘sganman. 1-maktabni tamomlab Qo‘qon davlat pedagogika institutining geografiya va iqtisodiy bilim asoslari fakultetida tahsil oldim. 2005 yilda Farg‘ona shahriga ko‘chib keldik. 2006 yilda aniq va tabiiy fanlarga ixtisoslashtirilgan maktab-internatiga o‘qituvchi bo‘lib ishga qabul qilindim. Ta’lim dargohida 15 yil ishladim.

Farg‘ona shahrida Prezident maktabi tashkil etilishi munosabati bilan e’lon qilingan tanlovdan muvaffaqiyatli o‘tib ayni paytda ushbu maskanda faoliyat yurityapman.

Oddiy maktab bilan Prezident maktabining farqi katta. Prezident maktabida bir sinfda 12 nafar o‘quvchi tahsil olsa, avvalgi ishxonamda 30 o‘quvchiga dars o‘tganmiz. O‘qituvchi o‘z ustida ishlashi va o‘z navbatida o‘quvchiga kerakli bilimni bera olishi shart.

Kechagidek yodimda, paxta terimiga borish uchun ro‘yxat shakllantirilar edi. Bir haftalik yuklarni tayyorlab olis tumanlarga borib paxta terar edik. Bundan tashqari bir paytlar Farg‘ona shahrida “snos”lar boshlangan. Qurilish ishlariga ham eng avvalo o‘qituvchilar kezi kelganda tekin ishchi sifatida jalb qilingan.

Hozirgi davr bilan solishtiradigan bo‘lsak bugungi kunga kelib hukumat tomonidan o‘qituvchilarga alohida e’tibor qaratilmoqda. Endilikda har bir o‘qituvchining ko‘rsatayotgan natijasi munosib baholanmoqda.

O‘quvchisining iste’dodini sezish, uni aniqlay olish va uning qobiliyati, orzusini ro‘yobga chiqarish albatta o‘qituvchining o‘ziga bog‘liq. Prezident maktabida tahsil olayotgan o‘quvchilar minglab bolalar orasidan saralab olingan. Ularning orasida ham boshqalariga qaraganda yanada iqtidorlisi uchrab turadi. O‘tgan yili o‘quvchim Jaloliddin Abdumo‘minov iqtisodiy bilim asoslari fanidan olimpiadada qatnashib respublikada 3-o‘rinni egalladi. Ana shunday iste’dodli o‘quvchilarni tarbiyalash va to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirish o‘qituvchining kasbiy mahoratiga ham bog‘liq.

O‘qituvchilik eng sharafli kasblardan biri. Chunki o‘quvchilar sizni hurmat qilishadi. Uyda farzandlarimni maktabga kuzatib bu yerga kelsam o‘quvchilarim kutib olib kayfiyatimni ko‘tarishadi.

Inson hayotida uning erishgan yutuqlari, natijalari eng yorqin lahzalar bo‘lsa kerak deb o‘ylayman. To‘rt nafar farzandim bor. To‘ng‘ich farzandim Toshkent shahridagi ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalari agentligi tasarrufidagi Mirzo Ulug‘bek maktab-internatida tahsil oladi. O‘tgan yili Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan Innovatsion g‘oyalar yetakchisi ko‘krak nishoni bilan taqdirlandi. Bu hodisa oilamiz uchun esda qolarli voqealardan biri bo‘ldi.

2020 yilda “Ustoz” milliy mukofoti tashkil etildi. Tanlovda 13 mingdan ziyod o‘qituvchilar ishtirok etgan bo‘lsa, shularning 30 nafar finalchilari qatoridan joy oldim. Bu mukofot hayotimda yorqin iz qoldirib, kasbim bo‘yicha yangi yo‘llarni ochdi.

Prezident maktabida ish vaqtimiz kech yakunlanadi. To‘g‘risini aytganda, maktabdan ketgingiz kelmaydi. Katta qizim 9-sinfda o‘qiydi. Uy yumushlarida menga yordamchi. Fotima Zuhra qizlarim bilan alohida dars qilamiz. Ota-onalar ko‘proq ro‘zg‘or tashvishi bilan bo‘lamiz, lekin farzandlarimizni ham hech qachon yoddan chiqarmasligimiz kerak. Ularga e’tiborni susaytirmaslik lozim.

O‘zimning soham geografiya fani haqida to‘xtaladigan bo‘lsam, iqlim o‘zgaryapti, anomal issiq va sovuqlar, zilzilalar bularning barchasi hozirgi kundagi iqlim o‘zgarishlari bilan bog‘liq hodisalar hisoblanadi. Yer tabiatida ekologiya yomonlashuvi bilan bog‘liq hodisalardir. Shuning uchun o‘quvchilar uchun ekologik tarbiya g‘oyat muhim. Iqlim o‘zgarishlarining sabablari, oqibatlari va ularning oldini olish bo‘yicha alohida dars qo‘yilishi lozim deb o‘ylayman. Chunki o‘quvchilar yuz berayotgan tabiat hodisalarini tahlil qila olishi kerak”, – deydi Dilfuza Izbayeva.

Sarvar Ziyayev,
Abdusalim Abduvohidov

Pedagogika fanining ilmiy – tadqiqot metodlari

Har qanday fan o`zining ilmiy-tadqiqot metodlariga ega. Bu metodlari orqali o`z mazmunini boyitib, yangilab boradi.

Hayotda va ob`ektiv dunyoni bilish nazariyasida nimani o`rgatish va qanday o`rgatish kerak, kimni va qanday tarbiyalash lozim degan masalalar mavjud bo`lib, ular o`zaro bog’liqdir.

Nima qilish kerak va qanday amalga oshirish lozim degan muammolar o`rtasida dialektik birlik mavjuddir.

Pedagogika o`z mazmunini boyitish va yangilash maqsadida mavjud pedagogik hodisa va jarayonlarni uning maqsadi va vazifalariga muvofiq keladigan metodlari bilan o`rganadi. Shu ma`noda pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari deganimizda yosh avlodni tarbiyalash, bilimli qilish va o`qitishning real jarayonlariga xos bo`lgan ichki aloqa va munosabatlarni tekshirish, bilish metodlari, uslublari va vositalari majmuini tushunamiz.

Pedagogika o`qitish, bilim berish, tarbiyalash jarayonlarini va ularning mohiyatini quyidagicha o`rganish-bilishni nazarda tutadi:

• ularning umumiy aloqasi, bir-birini taqozo etishi va o`zaro ta`sir jarayonida bolalarni o`qitish va tarbiyalash, fan, madaniyat, ahloq va san`at, ta`lim va tarbiyaning qayerda amalga oshirilishidan qat`iy nazar uzviy aloqada bo`lishi;
• ularning to`xtovsiz harakati, o`zgarishi va taraqqiy etish jarayonida vujudga keladigan o`qitish va tarbiyalash vazifalari, metodlarining o`zgarishi, hamma bolalarni bir xil andozada o`qitish va tarbiyalash mumkin emasligi;
• bolalarning o`sishida ularning o`ziga xos hususiyatlarini hisobga olish, aqliy va hulqiy faoliyat, so`z va ish birligi mezonlariga tayanish;
• bolalar kamolotiga ta`sir etuvchi an`ana, urf-odatlar, ular o`rtasidagi tafovutlarni bilish, aniqlash asosida yaxshi bilan yomon, eskilik bilan yangilik, o`rtasida yuz beradigan nizolarni hisobga olish, o`zaro tanqid va hokazo;

Pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari qanchalik mukammal, aqlga muvofiq, to`g’ri tanlansa ta`lim-tarbiya mazmunni yangilash va takomillashtirish shu darajada yaxshilanadi, pedagogika fani ham boyib boradi.

Hozirgacha mavjud va ishlab chiqilgan quyidagi ilmiy tadqiqot metodlariga tayanib fikr yuritsa bo`ladi: 1) kuzatish metodi; 2) suhbat metodi; 3) bolalar ijodini o`rganish metodi; 4) test, so`rovnomalar metodi; 5) maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi; 6) eksperiment-tajriba sinov metodi; 7) statistika ma`lumotlarini tahlil qilish metodi; 8) matematika-kibernetika metodi;

Kuzatish metodi

Pedagogikaning kuzatish metodi ta`lim-tarbiya jarayonlarining amaldagi holati bilan tanishtiradi, ularning oqibat natijalarini bilishga yordam beradi va shu asnoda yaratilgan yangi kashfiyotlar uchun dalillar, omillar yig’ish imkonini tug’diradi. Bu metodni qo`llanish jarayoni ancha murakkab bo`lib, nazarda tutilgan maqsad qanday amalga oshayotganligini aniqlash, o`qituvchi va o`quvchilarning o`zaro aloqalari, individual farqlarini qiyoslash uchun ham qo`llaniladi.

Tajribalarning ko`rsatishicha, maqsad asosidagi kuzatuv ma`lum reja asosida yig’ilgan dalillarni haqiqiy tahlil qilish, qiyoslash asosida tashkil etilsagina samarali bo`ladi.

Kuzatishlar faqat oddiy hodisalarni kuzatish, ayrim dalillarni yig’ish, hisobga olish, aniqlash uchungina emas, balki ta`lim-tarbiya jarayonini yaxshilash va mukammallashtirish maqsadida amalga oshiriladi.

Odatda pedagogik kuzatish orqali o`quvchilarning fanlarni o`zlashtirishlari, ularning xulq-atvori va muomalalaridagi o`zgarishlarni hisobga olish va tegishli ta`limiy-tarbiyaviy ta`sir ko`rsatish yo`llarini belgilash uchun qo`llaniladi.

Ilmiy kuzatishlar esa nafaqat o`quvchilarning tabiiy faoliyatini, balki ularning ilmiy dunyoqarashlarini shakllanishi, fikrlash jarayoni kuchi, xulosalar chiqarishdagi faolliklarini aniqlaydi, ularni tahlil etadi va tegishli xulosalar chiqarishga imkoniyat tug’diradi. Bunday kuzatishlar pedagogika fani mazmuninining boyishiga sabab bo`ladi.

Suhbat metodi

Ta`lim-tarbiya jarayonini yaxshilash yoki yaratilgan ilmiy farazlarning qanchalik to`g’ri ekanligini aniqlash maqsadida suhbat metodidan foydalaniladi. Odatda, suhbat metodi maktab o`qituvchilar va o`quvchilar jamoasi bilan, ota-ona va keng jamoatchilik bilan yakka va guruhli tartibda ish olib borilganda qo`llaniladi. Bunda suhbat metodini tadbiq etishdan oldin maqsadli reja tuziladi, amalga oshirish yo`llari belgilanadi, natijalar tahlil qilinadi va tegishli xulosa chiqariladi. Shuningdek, tadqiqotchining suhbat olib borish va uni kerakli tomonga yo`naltira olishni bilishi, suhbatdoshining ruhiy holatiga qarab suhbat ohangini moslashtira bilishi g’oyat muhimdir.

• suhbat uchun oldindan savol tuzish;
• vaqti va o`tkazish joyini belgilash;
• suhbat ishtirokchilarining soni va kasblaridan xabardor bo`lishi;
• suhbat uchun qulay sharoit va erkin gaplashish imkonini yaratish;
• mahmadona va bachkana bo`lmaslik;

6)suhbatdoshning kimligini, harakter hususiyatini esdan chiqarmaslik;

7) suhbat natijalarini zudlik bilan tahlil qilish, qiyoslash, tegishli xulosa chiqarish, lozim bo`lsa qo`shimchalar kiritish va maktab hayotiga tadbiq etish pedagogik jihatdan qimmatlidir.

Bolalar ijodini o`rganish metodi

Pedagogik tadqiqot metodlari ichida bolalar ijodini tabiiy holatda o`rganish va ilmiy xulosalar chiqarish metodi mavjud. Bunda maktab o`quvchilarning o`ziga xos individual tartibdagi faoliyatlariga doir ma`lumotlar tahlil qilinadi, xulosalar chiqariladi. Maqsad O`zbekiston yoshlarining tipik obrazlari va ularda ijobiy xislatlarni shakllantirishdir. Shu sababli yoshlarning turli yozma daftarlari, tutgan kundaliklari, yozgan xatlari, she`r va hikoyalari, hayotiy rejalari, insholari, turli yozma hisobotlari bolalar ijodini o`rganish uchun manba bo`lib xizmat qiladi.

Oqibatda, maktab o`quvchilari orasidan etishib chiqayotgan qobiliyatli, iste`dodli yoshlarni ertaroq aniqlash, ularning iste`dodlarining namoyon bo`lishi uchun reja va sharoitlar yaratish imkoni yaratiladi. Odatda, bolalar ijodini o`rganish manbai ko`p bo`lib, ular: fan olimpiadalari, mavzular bo`yicha konkurslar, maktablar bo`yicha ko`rgazmalar, musobaqalar, ekskursiyalar va sayllar va hokazo.

Test, so`rovnomalar metodi

Pedagogik ilmiy-tadqiqot metodlari ichida yetakchi metod so`rovnoma va test savollardan foydalanishdir. So`rovnoma-anketa (fransuzcha “tekshirish” ma`nosini bildiradi) metodi qo`llanilganda yaratilgan ilmiy farazning yangiligini bilish, aniqlash, o`quvchilarning yakka yoki guruhli fikrlarini, qarashlarini, qanday kasblarga qiziqishlarini, kelajak orzu-istaklarini bilish va tegishli xulosalar chiqarish, tavsiyalar berish maqsadida o`tkaziladi.

O`zbekiston, ta`bir joiz bo`lsa Markaziy Osiyoda birinchi bo`lib test metodini maktab, oliy va o`rta maxsus ta`lim tizimiga tadbiq etdi. Test sinovlaridan ko`zlangan maqsad oz vaqt ichida o`quvchilarning bilimlarini yoppasiga aniqlash, baholashdir.

Bunda test savollarini qanchalik aniqlik va aql bilan, fikrlash jarayoniga zarar tegmaydigan qilib tuzish ahamiyatli ekanligini nazarda tutish lozim. Test savollarining o`rni va ularni mazmunan rang-barang qilib tuzilishi, o`quvchilarning mustaqil fikrlarini o`stiradi, kelajakni real baholash imkonini beradi.

Maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi

Respublikamiz rahbariyatining xalq ta`limi yuzasidan qabul qilingan qaror va yo`l-yo`riqlari asosida maktabda bajarilgan va bajarilayotgan ta`limtarbiya ishlarini yuritilgan hujjatlar orqali aniqlash metodi ham mavjuddir.

Maktab hujjatlarini tekshirish orqali o`qituvchilar va o`quvchilar jamoasi, ularning pedagogik faoliyati haqida aniq ma`lumotlar olinadi.

Umuman, maktab hujjatlari deyilganda; o`qituvchi va o`quvchilarning soni va sifati; o`quvchilarning shaxsiy hujjatlari, sinf jurnallari, kundalik daftarlari, buyruq daftarlari, pedagoglar kengashining qarorlari daftari, maktabning rejadagi pul hisobi va uning sarflanishiga doir hujjatlar, turli inventarlar daftari va boshqalar tushuniladi.

Maktab hujjatlarini tahlil qilishda o`quvchilarning umumiy miqdori, uning o`sishi yoki kamayish sabablari tavsifi, o`quvchilarning fanlar bo`yicha o`zlashtirish darajasiga, sinfda qolishning oldini olish, rag’batlantirish va jazolash choralari, turlariga, maktabning moddiy bazasiga e`tibor beriladi.

Ularni tahlil qilish, hisobotlarni ko`zdan kechirish, to`g’ri yoki noto`g’riligini aniqlash, o`quvchilar faolliklarining o`sishi bilan taqqoslash,ilg’or pedagogik tajribalarning umumlashtirilishi va joriy etilishi va nihoyat, o`qituvchi-tarbiyachilarning ilmiy-pedagogik faoliyatlarini tekshirish, tegishli chora, tadbirlar belgilash maqsadida o`tkaziladi.

Eksperiment-tajriba sinov metodi

“Eksperiment”so`zi lotincha “sinab ko`rish”, “tajriba qilib ko`rish” ma`nosini anglatadi.

Odatda eksperimental-tajriba ishlari ta`lim-tarbiya jarayoniga aloqador ilmiy faraz yoki amaliy ishlarning tadbiqi jarayonlarini tekshirish, aniqlash maqsadida o`tkaziladi. Bunda ham ilmiy farazlarning didaktik yoki amaliy ahamiyatiga e`tibor beriladi.

O`tkaziladigan tajriba ishlari ta`lim va tarbiya o`rtasidagi qonuniy aloqalarni aniqlash, natijalarni hisobga olish asosida yangi metodlarni tadbiq etishga, ta`lim-tarbiya samaraligini oshirishga qaratiladi. Shuningdek, ta`lim-tarbiya jarayonining borishini, tuzilishi va natijalarini oldindan ko`ra bilish imkoniyatini beradi.

Eksperiment metodi sharoitga qarab 3 xilda o`tkaziladi:

1) tabiiy eksperiment; 2) laboratoriya eksperimenti; 3) amaliy tajriba.

Pedagogik eksperiment o`z mazmuniga ko`ra didaktik, tarbiyaviy, maktabshunoslik muammolari yuzasidan o`tkaziladi.

Pedagogik eksperiment tajriba ishlarini o`tkazishda quyidagi talablar mavjud:

• ishning aniq, ilmiy jihatdan asoslangan farazini aniqlash va kutilishi lozim bo`lgan natija uchun reja belgilash lozim.
• ilmiy ish yoki pedagogik faoliyat uchun aniq ob`ekt belgilash, amalga oshirish borasida qo`shimcha metodlarni aniqlash.
• tajriba ishi o`tkazish vaqtini va muddatini belgilash.
• tajriba uchun lozim bo`lgan asbob-uskuna va boshqa hokazolarning tayyor turishi;

4) eksperiment natijalarini zudlik bilan tahlil qilish va tegishli xulosa chiqarish va tavsiyalar berish kerak.

Statistika ma`lumotlarini tahlil qilish metodi

Pedagogik tadqiqot statistika ma`lumotlarisiz, ularning tahlilisiz o`zligini namoyon eta olmaydi. Chunki nafaqat ilmiy izlanishlar borasidagi, balki xalq ta`limi sohasidagi, jumladan, ajratilgan mablag’larning oshirilishi, xalq ta`limi muassasalarinng doimo o`sib borishi, darslik va o`quv qo`llanmalari, xo`jalik shartnomalari va ulardan tushayotgan mablag’larni statistika metodi orqali aniqlanadi.

Respublikamizning deyarli barcha ta`lim-tarbiya muassasalari statistika ma`lumotlari bilan qurollangan, kelajak rivojlanish rejalariga ega.

Respublikamizning mustaqil bo`lguniga qadar statistika sohasidagi chalkashliklar, atayin ortirib, qo`shib yozishlar xalq ta`limi tizimida ham mavjud edi. Ularning nazorati bo`shligi va ob`ektiv emasligi xalq ta`limi sohasidagi chuqur islohot o`tkazilishiga olib keldi. Demak, statistik ma`lumot aniq, hayotiy bo`lsa bajarilayotgan ta`lim-tarbiya yoki ilmiy tadqiqotning qimmati yuqori bo`ladi.