Pedagogika tarixi darslik

0 ‘zbek xalqi tarixan ta’lim tarbiya sohasida o’ziga xos dorilfunun
varatgan. Hatto hozirgi o’zbek xalqi yashab turgan zaminda zardushtiylik
dini keng yoyilgan davrlarda liam nekbin pedagogik qarashlar hukm
surgan.
Biroq islomgacha bo’lgan davi- tarbivashunosligi, fan va madaiiiyati
tarixini yoritish imkoni chegaralangan. Chunki, dastlab Iskandar bosh-
chiligidagi yunon-makedon qo‘shinlari, so‘ngra arab istilochilari olib
borgan talonchiliklar va vayronagarchiliklar tufayli o‘sha davrga tcgishli
ko’pgina asarlar yo’q qilingan. Lekin islom va islomdan keyingi mavjud
pedagogik qarashlarni, milliy ta’lim-tarbiyaga oid an’analam i, qadriy a l­
ia m i, xalq pedagogikasini ilmiy lahlil qilish va hayotga tatbiq etish
bugungi kunning muhim va dolzarb muammosidir.
lstiqlolgacha biz tarbiya ishlarimi/ga Ovrupo pedagogikasini asos qilib
oldik va o‘rgandik. Endi Sharq pedagogikasini o‘rganishga e’tiborni
qaratmoq iozim. Chunki ilm u fan avval Sharqda taraqqiv etgan,
hurfikrlilik bizdan boslilangan. Olmon olimi Herler: «Sharq Yevropaning
muallimidir» deganda haq edi.
LA.Karimov madaniy qadriyatlarning qudrati va tarbiyaviy ahami-
vatiga yuksak baho berib, shunday deydi:
«Xalqning madaniy qadrij-atlari, ma’naviy merosi mingyiilar mobay-
nida Sharq xalqlari uchun qudratli ma’naviyat manbai bo‘lib xizmat
qilgan. Uzoq vaqt davom etgan qattiq mafkuraviy tazyiqqa qaramay,
0 ‘zbekiston xalqi avloddan avlodga o’tib kelgan o‘z tarixiv va madaniy
qadriyatlarini hamda o‘ziga xos an’analarini saqlab qolishga muvaffaq
boldi.
Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko‘p
asrlar mobaynida yaratib kelingan gY>yat ulkan, bebaho ma’naviy va
madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nilioyat-
da muhim vazifa bolib qoldi.
Tarixiy tajriba, an’analarning meros bo’lib o’tishi – bularning barchasi
yangidan-yangi avlodni tarbiyalaydigan qadriyatlarga aylanib qolmog’i
lozim».1
Darhaqiqat, milliy qadriyatlarni umuminsoniy qadriyatlar bilan
uyg‘unlashtirish lozim. Chunki har bir m illat ma’naviyatida o‘ziga xos
tomonlar bc/lsa ham, u umuminsoniy qadriyatlarning bir qismidir. Shu
bilan birga. unutmasligimiz kerakki, biz qm*ayotgan yangi jam iyat binosi
I-A .Karim ov. 0 ‘zbekiston X X I а з г bo;aag‘asid a: xavfeiziik k a tfthdid, barq aro rlik
s h a rtla ri va laraqqiyot k a fo Jatlari. Т .: O’zbekiston. 1997-yii. 137— 140 -b ctla r.
7

Pedagogika tarixi darslik

–>

Adabiyot [561]

Arxitektura [40]

Astranomiya [38]

Axborot [71]

Biologiya [387]

Biznes [47]

Bojxona [42]

Davlat Huquq Asoslari [4]

Dunyo din tarixi [32]

Ekologiya [109]

Estetika va Etika [30]

Falsafa [48]

Fizika [254]

Fransuz-Tili [22]

Geografiya [141]

Geometriya [6]

Huquqshunoslik [281]

Informatika [643]

Texnologiya [274]

Internet [43]

Ingliz tili [680]

Iqtisodiyot [1133]

Jahon tarixi [276]

Jamiyatshunoslik [24]

Kimyo [82]

Kasbiy Ta’lim [11]

Konsitutsiya [60]

Ma’naviyat [48]

Matematika [89]

Milliy G’oya [128]

Musiqa [2]

Nemis-tili [30]

Ona-tili [50]

Oshpazlik [39]

O’zbekiston tarixi [197]

Pedagogika [104]

Prezident Asarlari [17]

Psixologiya [149]

Rus-tili [44]

Qishloq xo’jaligi [92]

Siyosatshunoslik [25]

Soliq va Soliqga tortish [18]

Tilshunoslik [9]

Tibbiyot [64]

Turizm [172]

va Boshqalar. [332]

Sport [7]

Sxemotexnika [13]

–>

Педагогика тарихи дарслик

Yukladi: routerboy Fan: Pedagogika

Diqqat! Agar referat yuklashda muammo bo’lsa ushbu silka orqali YUKLAB oling!

Qaytish Yuklandi: 2994

• Педагогика тарихи ва назарияси
• Жаҳон педагогика фанининг ривожланиш тарихи
• Военная психология и педагогика
• ФИЗИКА ВА АСТРОНОМИЯ ТАРИХИ
• Анатомия фанининг _ис_ача тарихи
• Анатомия фанининг _ис_ача тарихи
• Неврология тарихи ва асослари
• Марказий Осиё давлатларида божхона муносабатларнинг ривожланиш тарихи
• ФАЛСАФА ТАРИХИ
• АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ АСОСЛАРИ ВА РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ
• Компьютер техникаси ривожланиши тарихи (slayd)
• А.Темурнинг давлатчилик тарихи
• ЖАXОН ЦИВИЛИЗАЦИЯЛАР ТАРИХИ
• УЗБЕКИСТОН ТАРИХИ
• Дошколная педагогика
• ЖИСМОНИЙ МАДАНИЯТ ТАРИХИ ВА БОШҚАРИШ
• Ижтимоий педагогика
• Касбий педагогика
• Махсус педагогика
• Общая педагогика – Курс лекций – Гребенюк – 1996 – 107

Hurmatli sayti foydalanuvchisi.Saytdan to’liq foydalanish uchun
Biz sizga ro’yhatdan o’tishni yoki saytga kirishingizni tavsiya etamiz.

Pedagogika tarixi

V
37/OS)
K o m iljo n H A SH IM O V ,
S a n o b a r N ISH O N O V A
PEDAGOGIKA TARIXI
II qism
Darslik
O liy va o‘rta m axsus, kasb-hunar ta’Iimi Umiy-uslubiy va
o’quv-uslubiy birlashm alari faoliyatin i inuvofiqlashfciruvchi
kengash tomonidan d arslik sifatida chop efcishga
tavsiya qilingan
Alisher Navoiy uomidagi
(Jzbekistoii Milliy kutubxonasi nashriyoti
Toshkent — 2005

74.03(5у)
Н 71
T a q riz c h ila r:
Oynisa ML’SI.’KMONOV’A. pcdagogika fanlari dokwri processor.
Norboy OR’J’IQOV. pedagogika fartlari doktori, professor.
0’zbftkisl:on Rfrspublikasi inustaqiliikka enshgandan song asosiy c’tibor
qadriyatiarga, a c ’analarga qaratilib, ta’iim -tarbiya m asalasiga alohida o’tibor
herila boshlandi. Bu o:zbek pedagoeika tarLxining yangi-yangi sabii’alarming
ocbilisbiga yabab bo’Idi.
M azku r “Pedagtogika ta r ix i“ k ito b i m u staq iJlik e:‘o yasi rnafku rasi,
irta naviyari va tarbiyasi caiablaridan kciib chicjib yozilgan Uk darslik bolib
pftdagrogika ta rix i kureini o’rgaim vcbi sludenr.lar, soha m ur.axassisbnga
moija’ilar-gan.
iiasbimov Momiljon.
V.
71
Pedagogika tarixi: Darslik. Q2/K.IIashimov, S.Nishoaova.
– T. ‘\Iishi;r Navoiy nomidagi 0 ‘zbekiston Milliy kutubxonasi
nasbriyoii. 2005.— 304 ’o.
I.Muallifdosh.
р у г п к
у р х т з
* b & 4 Z . 9 h
SDK. 74.03 (Г>у)я7
V j
A lish er Navoiy nonlid»
Ov.bokision
MiUiy k u tu b xo n asi n ash riy o ti, 2005-yiJ

M U N D A R 1J A
K IR IS H . 6
I B O B . ENG GAD IM G ID A V R LA RD A N M E L O D N IN G V II
A SRIG A CH A TA’LIM -T A R B IY A VA
p e d a g o g i k
F I K R . 11
Qadimgi xalq og‘zaki ijodiyotida tarbiyaga oid fikrlar. 11
«Ovisto» – eng qadimgi yozma ma’rifiy yodgorlik. 20
Qadimgi turkiy xalqlar yodgorliklarida tarbiyaga doir fikrlar. 31
II B O B . V II- X IV AS R LARD A M AKTA B, TA R BIY A VA
P ED A G O G IK F IK R TA R A Q Q IY O T I. 36
Islom dini g’oyalarining ta’lim-tarbiyaga ta’siri.
Musulmon maktablarida ta’lim -tarbiya. 36
Hadis ilminingpaydo bolishi. Jmom al-Buxoriy va
Imom at-Ter mi zi yni ng hadis ilmi rivojidagi xizm atlari. 50
Imom Ismoil al-Buxoriy. 52
Muhammad ibn Iso at-Termiziy. 54
Hadislarning mazmuni va tarbiyaviy aham iyati. 55
SoTiylik ta’lim oli. 62
Ahmad Y assaviy. 65
Xoja Abduxoliq G’ijduvoniy. (57
Bahovuddin Naqshband. 69
I I I B O B . SH ARQ UYG-ONISH D A VRI VA TA’LIM -TA RBIYA
M A SA L A L A R I. 74
Sharq CJyg’onish davrida ilm-fan va madaniyat. 74
Muhammad ibn Muso al-Xoraziniyning ilrniy merosi va uning
didaktik qarash lari. 77
Abu
N asr Forobiy. SO
Abu Rayxon Beruniy. 2Л
Abu Ali ibn Si no. 90
IV B O B . SH A RQ P ED A G O G IK TA’LIM O T ID A T A ’LIM IY-
A X LO Q IY Q A R A SH LA R . 97
Та hmiy-axloqiy qarashlam ing paydo bo’lish i. . 97

Y usuf Xos Hojib. 98
Yusuf Xos Hojibning «Quladg’u bilig?> asarida yetuk insonni
kamololga yetkazish m asalalari. 101
Kaykovus: «Qobusnoma» . 106
Ahmad Yugnakiy: «Hibat ul-liaqoyiq». 113
Muslihiddin S a ’diy: «Guliston». 120
V B O B . X IV — X V IA SR L A R D A TA R BIY A , M AKTAB VA
PE D A G O G IK F I K R . 133
Sohibqiron Amir Tem ur. 136
Muhammad Tarag’ay U lugbek. 139
Zahiriddin Muhammad Bobur. 147
Abdurahmon Jom iy. 150
Alisher Navoiy. 158
Husayin Voiz Koshifiy. 168
VI B O B . X V II-X V IIl A SR L A R V A X IX A SRN IN G BIR IN C H I
YARM IDA TA’LIM -TA R BIY A VA PED A G O G IK F IK R . 173
Buxoro, Xiva, Qo’qon xonliklarida ta’lim-tarbiya, maktab,
fan va madaniyat. 173
Jahon Otin Uvaysiy. 175
V II B O B . X IX AS R IK K IN C H IY A R M IV A X X A S R
BO SH LA RID A T U R K IS T O X 0 ‘LKASIDA TA’LIM –
T A R B IY A VA PED A G O G IK F I K R . 179
Turkiston o‘lkasida diniy-islomiy tarbiya m uassasalari va
pedagogik fikr taraqqiyoti. 180
Turkistonda chorizm maktab siyosatining boshlanishi.
Rus-tuzem m aktablari va matbuot. 183
Ro.ssiya xalqlari uchun hukum at m aktablari. 185
Turkistonda dastlab ochilgan ru s m aktablari. 186
Turkistonda jadidchilik harakati va ta’lim-tarbiya. 190
Mahmudxo’ja Behbudiy. 195
M unaw ar qori Abdurashidxon o’g li. . 200
Is’hoqxon Ib rat. 202
Sajdahm ad Siddiqiy. 208
Abduqodir Shakuriy. 210
Abdulla Avloniy. 213
Abdurauf F itra t. 223
4

Abdurauf Fi training ta ’lim-tarbiya haqidagi qarashlari. 226
Abdurauf .Pitratning axloqiy qarashlarining o‘ziga xosligi. 230
Hamza Hakimzoda Niyoziy. 232
V III B O B. 1917-1990-YILLA RI TA’LIM -TARBIYA, M AORIF
VA PED A G O G IK F I K R . 236
0 ‘zbekistonda 1917-1924-yillarda maktab va maorif. 236
Turkistonda milliy davlatehegaralanishi o’tkazilganidan
so ng xalq ta’limi va pedagogik fikr (1924 – 1 9 4 1 ) . 238
Ikkinchi jahon urushi va urushdan keyingi yillarda
O’zbekistonda xalq maorifi va pedagogika. 210
Siddiq Rajabov. 244
XX asrning 70 – 80-yillarida O’zbekistonda xalq ta’limi. 247
IX.BO B. M U STA Q IL O ‘Z BEK ISTO N D A TA’LIM VA
P ED A G O G IK F IK R TA R A Q Q IY O TI. 250
M ustaqillik va ta ’iim tizimida islohotlar. 250
0 ‘zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi. 252
X B O B . JA H O N PEDAGOGTKA FANI VA R IV O JL A N ISH
T A R IX I. 255
Qadimgi Ynnoniston va Rim davrlarida ta’lim-tarbiya. 255
Qadimgi Yunonistonda pedagogik nazariyalarning tug’ilishi. 258
G’arbiy Yevropada maktab, maorif harnda pedagogik
fikrlar taraqqiyoti. 263
Yan Amos Kamenskiy. 269
Togann Genrix Pestalotsi. 275
Konstantin Dmitrievich Ushinskiy. 281
X I B O B. RFVO JLAN GAN X O R IJIY DAVLATLARDA
TA’LIM T IZ IM I. 287
Amerika qo‘shma shtatlarida ta’lim tizimi. 287
\
aponiyada ta’lim tizim i. 269
Janubiy Korcyada ta’lim tizim i. 290
Frantsiyada ta’lim tizimi. 292
Germaniyada ta ’lim tizim i. 294
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. 298
5

K IR IS H
Наг bir ijtimoiy tuzumda insonning ma’naviy yuksalishini ta’min-
lovchi ta’lim-tarbiya, ma’naviyat va ma’rifatkabi tushunchalar mavjud
bo’lib, ular pedagogika sohasidagi o’zgarishlarni jamiyat taraqqiyoti bilan
bog’liq holda o’rganishni talab etadi.
Pedagogika tarixi qadim zamonlardan hozirgi kungacha bo’lgan turli
tarixiy davrlarda tarbiya, m aktab va pedagogika nazariyasining
taraqqiyotini davrlar talabi asosida o’rganib keladi. Har bir ijtimoiy tuzum,
uning kelajagi, insoniyatistiqboli, kishilarning turmush darajasi fan va
madaniyat taraqqiyoti bilan bevosita bogliqdir.
Binobarin, mustaqillik tufayli ko’hna Turkiston diyorida istiqomat
qilib kelgan barcha xalqlar milliy qadriyatlarining qayta tiklanishi va
rivojlanishi uchun shart-sharoitlar vujudga keldi.
Axloqan pok va etuk insonlarni tarbiyalash masalasini muvaffaqiyatli
hal etishda xalqimizning ma’naviy boyliklari, ajdodlarimizning bizga
qoldirgan ilmiy mcrosi va tarixiy-tarbiyaviy tajribalarini o’rganibchiqish,
ularning yutuqlarini ta’lim-tarbiya ishlariga tadbiq etishning ahamiyati
kattadir. Bu borada O’zbekiston Respublikasi PrezidenLi Ai.Karimovnmg
quyidagi sozlari alohida e’tiborga loyiqdir:
«Naslu nasabini bilmagan kishi inson sanalmaydi. Necha yillar bizni
tariximizdan, dinimizdan, ma’naviy merosimizdan g’ofil etishga iirindilar.
Ammo biz hurriyatni orzu etishdan, hurriyat uchun kurashishdan
charchamadik. Maslagimizni naslu nasabimizni doimo yodda saqladik.
Ulug‘ bobokalonlarimiz ruhiga. bashariyat tarixi va madaniyati xazi-
nasiga katta hissa qo‘shgan ulug‘ ajdodlarimizga, ular qoldirgan ulkan
merosga munosib bolish istagi jamiyatimiz azolari orasida keng yoyilishi,
har bir fuqaroning ongidan m uslahkam joy olishi – bu ham yangi
zamonning muhim xususiyatidir»1.
1 L A .K arim ov. “Ijob iy ish iariin izn i oxiriga yetkazaylik”. – Т .: 19SM-yil, S -9 -b e tla r.
6

0 ‘zbek xalqi tarixan ta’lim tarbiya sohasida o’ziga xos dorilfunun
varatgan. Hatto hozirgi o’zbek xalqi yashab turgan zaminda zardushtiylik
dini keng yoyilgan davrlarda liam nekbin pedagogik qarashlar hukm
surgan.
Biroq islomgacha bo’lgan davi- tarbivashunosligi, fan va madaiiiyati
tarixini yoritish imkoni chegaralangan. Chunki, dastlab Iskandar bosh-
chiligidagi yunon-makedon qo‘shinlari, so‘ngra arab istilochilari olib
borgan talonchiliklar va vayronagarchiliklar tufayli o‘sha davrga tcgishli
ko’pgina asarlar yo’q qilingan. Lekin islom va islomdan keyingi mavjud
pedagogik qarashlarni, milliy ta’lim-tarbiyaga oid an’analam i, qadriy a l­
ia m i, xalq pedagogikasini ilmiy lahlil qilish va hayotga tatbiq etish
bugungi kunning muhim va dolzarb muammosidir.
lstiqlolgacha biz tarbiya ishlarimi/ga Ovrupo pedagogikasini asos qilib
oldik va o‘rgandik. Endi Sharq pedagogikasini o‘rganishga e’tiborni
qaratmoq iozim. Chunki ilm u fan avval Sharqda taraqqiv etgan,
hurfikrlilik bizdan boslilangan. Olmon olimi Herler: «Sharq Yevropaning
muallimidir» deganda haq edi.
LA.Karimov madaniy qadriyatlarning qudrati va tarbiyaviy ahami-
vatiga yuksak baho berib, shunday deydi:
«Xalqning madaniy qadrij-atlari, ma’naviy merosi mingyiilar mobay-
nida Sharq xalqlari uchun qudratli ma’naviyat manbai bo‘lib xizmat
qilgan. Uzoq vaqt davom etgan qattiq mafkuraviy tazyiqqa qaramay,
0 ‘zbekiston xalqi avloddan avlodga o’tib kelgan o‘z tarixiv va madaniy
qadriyatlarini hamda o‘ziga xos an’analarini saqlab qolishga muvaffaq
boldi.
Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko‘p
asrlar mobaynida yaratib kelingan gY>yat ulkan, bebaho ma’naviy va
madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nilioyat-
da muhim vazifa bolib qoldi.
Tarixiy tajriba, an’analarning meros bo’lib o’tishi – bularning barchasi
yangidan-yangi avlodni tarbiyalaydigan qadriyatlarga aylanib qolmog’i
lozim».1
Darhaqiqat, milliy qadriyatlarni umuminsoniy qadriyatlar bilan
uyg‘unlashtirish lozim. Chunki har bir m illat ma’naviyatida o‘ziga xos
tomonlar bc/lsa ham, u umuminsoniy qadriyatlarning bir qismidir. Shu
bilan birga. unutmasligimiz kerakki, biz qm*ayotgan yangi jam iyat binosi
I-A .Karim ov. 0 ‘zbekiston X X I а з г bo;aag‘asid a: xavfeiziik k a tfthdid, barq aro rlik
s h a rtla ri va laraqqiyot k a fo Jatlari. Т .: O’zbekiston. 1997-yii. 137— 140 -b ctla r.
7

uchun bir inchi galda milliy qadriyallar uslun bo’lmog’i lozim. Biz. eng
avvalo, milliy o’zligimizni anglamog‘imiz, o‘z tafakkurim izni kash f
etm og ‘im iz lozim . 0 ‘tm ish im iz d a u n u tilg a n sh u n d ay u lk an
sarchashmalar borki, ulam i puxta, atroflicha organmoq birinchi galdagi
vazifadir.
VII—XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda madaniyat, ilm-fan beqi-
yos rivojlandi. Ayniqsa, aniq fanlarga qiziqish keskin orta boshladi. 0 ‘sha
tarixiy davrda al-Xorazmiy. Forobiy, al-Fargbniy, al-Beruniy, Ibn Sino,
az-Zamaxshany singari qomusiy olimlar dunyoga keldi. O’sha ulug’ mu-
tafakkirlar inson ma’naviy va talakkur dunyosini boyitishda, insoniyat
ongini. madaniy-maVifiy qarashlarini o’stirishda oV. davrida va kcyin-
chalik ham ulug’xizmat qildilar, inson kamolotiga doir beqiyos ta’limotlar
yaratdilar. XV XVI asrlarga kelib qadimiy Turkiston jahonga Qozizoda
Ruiniy. Ulugbek, Ali Qushchi, Haydar Xorazmiy, Hofiz Xorazmiy, Lut-
fiy, Navoiy, Bobur. Abulg’oziy Bahodirxon singari allomalarni voyaga
ctkazdi. Bu davrda Markaziy Osiyo shaharlarida yirik madaniy va ilmiy
markazlar vujudga kcldi.
Oktabr to’ntarishidan keyin. ya’ni 1917 -yildan boshlab Turkiston
mintaqasida sho’ro hokimiyati oi-natila bosliladi. Bu tuzum kommunistik
flrqa maflcurasini targ’ib va tashviq qildi.
Sho’ro hokimiyalining dastlabki yillarida Turkistonda yangi maktab-
lar ochish va ulami mustahkamlash vazifasi qo’yilib, yoshlarongiga «yangi
jamiyat» g1 oyalarini singdiradigan pedagog xodimlar tavyorlashga jiddiy
e’tiborberildi. Bu ishlami amalga oshirishda Russiya xalq ta’limi yo’nalishi
asos bo’lgan. Tarixdan ma’lumki, qaysi davlat o’zga m amlakat ustidan
hukmron bolsa, u o‘z mafkurasini, ma’naviyatini, axloqini singdirishga
harakat qiladi.
1924-yil oktabrida Turkistonning parchalanishi oqibatida milliy
madaniyatningyoii asta-sekin to’sila boshladi. Asrlar osha amalda qolla-
nib kelingan, qomusiy ilmlar bitilgan yozuv man etildi. A w al lotin grafi-
kasi, keyin rus grafikasi asosida tuziigan yozuvga 0‘tildi. Bu tadbir
Markaziy Osiyo xalqlarini o‘z madaniyat tarixini o’rganish imkoniyatidan
mahrum et.di.
Maktablai’da dunvo fanini rivojlantirishga munosib hissa ao’shgan
o’zbek fani va madanivalining asoschilari, musulmon olamining ulug’
zotlari einas, balki o’zbek xalqi kamolotiga aloqasi bolmagan shaxslar
faoliyati o’rgatildi. Ahmad Yassaviy, Bedil singari so‘z ustalari va tafak-
kur gulshani bog’bonlari xalq ta’limidan chiqarildi.
8

Musulmon dunyosining muqaddas kiiobi Quroni Karim, Muhammad
alayhissalom hadislari ta’qib ostiga olindi, yo’qotildi. Natijada ozbek xalqi
milliy ahloq-odobi va tarbiya an’analaridan mahrum bo’la boshladi. Bu
vo’qotish o‘zbek pcdagogikasi fanlari rivojlanishiga salbiy ta!sir korsatdi.
1991 -yilga keUb O’zbekiston xalqi mustaqillikka erishgach, o4zining yangi
milliy Qomusi asoaida, hamma sohada bo‘lganidek, o’zbek pcdagogikasi
tarixi ga ham yangicha yondoshish imkoniyati tug’ildi.
0 ‘tmishda atoqli mutafakkirlar pedagogikaga doir muhim fikrlami aytib
qoJdirganlar, bulami o’rganish pedagogik tafakkurni ng o’sishiga. pedagoglik
madaniyatiningortishigaimkon bcradi.
Pedagogika tarixi jamiyat taraqqiyoti qonunlariga suyangan holda turli
pedagogik nazariyalarni, ta’lim-tarbiyaning ma/.muni va metodlarini
o‘rgatadi. 0 ‘Lmi$hning pedagogik sistemalarida bo‘lgan ilg’or fikrlarnmg
hammasidan ijodiy foydalanadi.
Demak, pedagogika tarixi ijtim oiy fandir. U tarixiy pedagogika
hodisalariga davr talabi asosida yondashadi, tarbiya nazariyasi va
amaliyotmingturlibosqicblarda xilma-xil bo’lganligini ochib berib, ilg’or
qarashlaming taraqqiyot yo’lini ko‘rsatadi.
Pedagogika tarixi fani pedagogika,psixologiya. falsata, madaniyat tarixi,
0 ‘zbekiston tarixi, jahon xalqlari tarixi, etnografiya, arxeologiya,
ahloqshunoslik va boshqa bir qator fanlar bilan uzviy aloqador.
Biz pedagogika tarixini o‘rganish va tahlil qilishda: qadimgi yozuvlar,
toshbitiklar, qollyozma yodgorlildar. Sharq mutafakkirlarining ilmiy-
xna’naviy merosi, xalq ogV.aki ijodi, muqaddas kitoblar, pandnomalar,
dasturlar, o’quv qo’llanmalari va darsliklar, xalq maorifi masalalariga oid
m ateriallar, matbuot m atnlari, president Islom Karimovning ta’lim-
tarbiya ga oid asarlariga asoslanamiz,
Pedagogika tarixi fanining metadologiyasi esa milliy va umumbasha*
riy qadriyatlar, xalq pedagogikasi, Markaziy Osiyo va Sharq mutafakkir-
larining ilmiy va ma’naviy merwi, O’zbckiston Kespublikasi Konstilusiyasi,
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidcnti IAKarim ovning ta’lim-tarbiyaga oid
asarlari va milliy istiqlol g’oyasi haqidagi nazariyasi hisoblanadi.
Pedagogika tarixini o’rganish o’qituvchilam ing faqat pedagoglik
madaniyatini oshiribgina qolmay, balki pedagogik mahoratni cgallashga
ham yordam beradi. Shuningdek, o’t.mishnmg ta’lim-tarbiya sohasidagi
«ng yaxshi tajribalarini o’rganadi, bu esa uning kundalik pedagogik
iaoliyatida yordam beradi. uni bevosita amaiiy faoliyatga tayyorlaydi.
9

Bu borada yaratilgan tarixiy, falsafiy, adabiyotshunoslikka oid asar-
lardan ham ijodiy foydalanishga harakat qildik. Xullas, ushbu darslikning
yaratilishida faylasuf, sharqshunos, tarixchi. filologolimlardan B-Ahmedov,
A.Ahmedov, A.Abdullacv, V.V.Bartold, E.E .B ertels, A.Bahoutdinov,
I.S.Braginskiy, B.G’.G’afurov, V.Zoxidov, I.Mo’minov, O.Fayzullaev, Sh.
Shomuxamedov, A.Qayumov, S.Dolimov. A Irisov. M.Orifiy, M.Hayrullaev,
S.Rajabov. B. Qosimov, J.G ‘.Yo!ldoshev va boshqalaming ishlari qo‘Uanma
vazifasini o’tadL
Nazorat uchun savollar:
1.«Pedagogika tarixi» fanining predmeti. maqsadi va vazifasi nima­
lar dan iborat?
2.«Pedagogika tarixi» fani qanday fan? U qaysi fanlar bilan uzviy
aloqador?
3.«Pedagogika tarixi» fanini o’rganish bo‘lajak o’qituvchiga qanday
imkoniyatlar yaratib beradi.
10

I
B O B . E N G Q A D I M G I D A V R L A R D A N
M E L O D N I N G VII A S R I G A C H A T A ’ L I M – T A R B I Y A
V A P E D A G O G I K F IK R
Qadimgi xalq o g ‘zaki ijodiyotida tarbiyaga oid fikriar
Hozirgi o‘zbek xalqining ajdodlari bundan bir necha mingyiHar oldin
yashagan bolib, ular o’ziga xos madaniyatni vujudga keltirishda katta
va mashaqqatli yo’lni bosib o’tgan. Dastlabki tosh qurollardan tirikchilik
uchun fovdalanish, ancha takomillaahgan mchnat qurollarini yasash,
urug’chilik davriga kelib, xo’jalik hayoti va madaniy taraqqi>’Otda
erdshilgan yutuqlarni o‘z ichiga olgan davrgacha bo‘lgan tariximiz ota-
bobolarimizning boy qadimiv madaniyatga ega bo‘lganligidan dalolat
beradi.
Eramizdan aw algi birinchi mingyiilikda Baqtriya, Xorazm, So‘g‘di-
yonu. Marg’iyona, Parfiya hamda Parkana kabi davlatlarda turli qabila
va elatlar yashaganlar. U lar soqlar, masog‘utlar, so‘g‘dlar. xoraziniylar.
boxtarlar, chochliklar. parkanaliklar kabi qabila va urug’lardan iborat
bo’lib, hozirgi Markaziy Osiyo hududida yashovchi xalqlarning ajdodlari
hisoblanadilar.
Ushbu elatlar yashagan hududlarda o’ziga xos madaniy an analar tar-
kib topa borgan. Masalan, eramizdan oldingi asrningbirinchi yarmida
qadimiy daviatlar: Baqtriya va Sotfdivona, Marg’iyona, Xorazm, Parkana,
Parfiya kabi olkalarda xalq xojahgining turli sohalarida rivojlanish ro‘y
bergan. Eram izdan oldingi IX -V I asrlarda paydo bo‘lgan Ahmoniylar.
eramizdan aw algi TIT asr o’rtalarida tashkil topgan Grek-Baqtriya,
eramizning I asrida tashkil topgan Kushonlar, eramizning V asrida
vuzaga kelgan Eftalitlar, so’ngra Sosoniylar va, nihoyat, Turk xoqonligi
davlatlarida madaniyat yuksala hordi.
A jdodlarim iz tom onidan qo‘lga k iritilg a n qadimiy m adaniyat
tarkibidan ta ’lim-tarbiyaga oid meros ham alohida o‘rin olgan. Zero,
hozirgi turkiy va forsiyzabon xalqlarning bizgacha etib kelgan muhim
arxeolocrik topilmalari, tarixchilar, adabiyot va san’at namoyandalari-
*йп& asarlari bulling dalilidir.
Bunday muhim m anbalar sirasiga yunon olimlari Herodot, Suqrot,
P lu tarx, P olienning ta rix iy , geografik ham da axloqiy a sa rla ri,
11

allomalarimiz Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg’ariy, faylasuf,
sharqshunos va tarixchi olimlar: E.E.Bertels, S.P.Tolstov, V.V.Bragins­
kiy, I.M.Mo’minov, I.V.Stebleva, A.O.Makovelskiy va boshqalar tomoni­
dan olib borilgan tadqiqotlar kiradi.
Eng qadimgi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yctib
kelmagan. Turkiy va forsiyzabon xalqlarning hayot kechirish san’ati,
donolik majmuasi sifatida yuzaga kelib, borliqqa amaliy munosabatda
bo‘Ushning namunasi tarzida e’tirof etilgan ma’naviy madaniyat yodgor-
liklari qadimgi grek tarixchisi ITerodotning «Tarix», Strabonning
«GcografLya» hamda Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lugfatit-turk» kabi
asarlari, U rxun-Enasoy bitikiari kabi adabiy-tarixiy manbalarda
saqian gan . Ushbu yodgorliklar m oh iyatin i o’rgan ish insonning
shakllanishida moddiv va ma’naviy madaniyat qay darajada katta o’rin
tutganidan dalolat beradi.
M alumki, kishilik jamiyatining vujudga kclishi jarayonida inson ham
biologik jihatdan, ham ijtimoiy jihatdan takomillashib borgan. Dastlabki
diniy c’tiqodlar, eng oddiy ixtirolarning takomillashib borishi kabi holatlar
inson onginingham shakllanib borishigaturtki bo‘ldi. Bu jarayon minglab
yiliarni