Press "Enter" to skip to content

Python dasturlash tili: 1-dars

jihozlangan kompyuter xonalari. Python dasturlash tilida dastur tuzish uchun

Toshboyeva Guljahon O`tkir qizi “python dasturlash tili va uning imkoniyatlari bo`yicha uslubiy qo`llanma”

ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bilan uzviy bog’liq еkanligining aniq ko’rsatilishidir.

Hozirgi kunda ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy axborot texnologiyalarini

joriy etish, ta’limni kompyuterlashtirish muammolarini hal qilish muhim ahamiyat

O’zbekiston Respublikasi mustaqillik odimlarini dadil qo’yayotgan hozirgi

davrda axborotlashgan jamiyat qurish masalasi mamlakatimiz uchun naqadar katta

ahamiyat kasb etayotgani hech kimga sir emas. Internet hayotimizning bir bo’lagiga

biz uning xizmatlaridan har kuni

Respublikamizda o’qitish texnologiyalarini zamonaviylashtirishni jadllashtirish

rivojlangan iqtisodiyotli mamlakatlarga qaraganda yanada dolzarb ahamiyatga ega.

Chunki hozirgi kunda milliy ta’lim tizimining salohiyati iqtisodiy rivojlanishning

yanada yuqori pog’onasiga ko’tarilishga amaliy imkoniyat ta’minlovchi asosiy

ijtimoiy resurs sifatida gavdalanadi.

Respublikamiz ta’lim tizimidagi asosiy vazifa jahon talablariga mos keluvchi

axborot texnologiyalarini o’qitish jarayoniga qo’llashdan iborat. O’zbekistonda

ta’lim tizimining axborotlashtirilishi xalqaro hamjamiyatda ham tan olindi.

Masofaviy ta’limni rivojlantirish bo’yicha bir qator dasturlar ishlab chiqilmoqda.

Iqtisodiyot va jamiyatda islohotlarning o’tkazilishi natijasida o’quv jarayonining

zahira hajmini keskin oshirish bo’yicha yangi talablar qo’yildi. Hozirgi kunda

axborot eng asosiy ishlab chiqaruvchi resurslardan biriga, iqtisodiyot va umuman

jamiyatning rivojlanish poydevoriga aylanmoqda.

Yangi axborot – kommunikatsion texnologiyalar hozirgi kunda eng dolzarb

mavzulardan biri bo’lib kelmoqda, sababi har bir sohani o’rganish, izlanish va tajriba

orrtirish uchun turli usullardan foydalanish kerak bo’ladi. Shuning uchun yangi

axborot kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Respublikamizda olib borilayotgan islohotlarning tarkibida yuqori malakali

mutaxasislarning roli benihoya kattadir. Birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganidek,

”Ertangi kun yangicha fikrlay oladigan zamonaviy bilimga ega bo’lgan yuksak

malakali mutaxasislarni talab etadi”. Shu sababli xalqimizning boy intellektual

merosi va umumbashariy qadriyatlari, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan,

texnika va texnologiyalar asosida yuksak mutaxasislar tayyorlash tizimi ishlab

chiqildi va jadal sur’atlar bilan hayotga tadbiq etilmoqda.

O’zbekistonda o’qitish texnologiyalarini zamonaviylashtirish, jadallashtirish

rivojlangan iqtisodiyotli mamlakatlarga qaraganda yanada dolzarb ahamiyatga ega.

Chunki hozirgi kunda milliy ta’lim tizimining salohiyatli tizimli rivojlanishi yanada

yuqori pog’onaga ko’tarildi.

Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi: mavzuning dolzarbligi

shundan iboratki, Python bu umumiy maqsadli dasturlash uchun keng tarzda

foydalaniladigan yuqori darajali dasturlash tili,

chunki o’rganish oson va qulay

sintaksisga ega. Undan tashqari skriptli dasturlash tillariga kiradi. Python dinamik

tipizatsiyaga ega, obyektga yo’naltirilgan dasturlash, funksional dasturlash,

strukturali, avtomatik xotirani boshqarish va albatta ko’p patokli dasturlash tillaridan

Python har xil platformalar uchun yozilgan masalan Windows, Linux, Mac

OSX, Palm OS, Mac OS va hokazo. Python Microsoft.NET platformasi uchun

yozilgan realizatsiyasi ham bor uni nomi IronPython. Bugungi kunda dunyoga

mashhur ko`plab kompaniyalar NASA, Google, Yandex, CERN, Apple computer,

Dream Works, kosmik teleskop institutlari Pythonni ishlatishadi. Dunyoning

rivojlangan mamlakatlari AQSH (Koliforniya Universiteti, Florida Universiteti,

Lova Universiteti, Massachustva Texnologiya Universiteti), Kanada (Toronto

Universiteti, Alberto Universiteti), Buyuk Britaniya (Oksford Universiteti),

Fransiya, Rossiya, Avstraliya, Ispaniyaning universitet va kollejlarida o`qitishda

Python dasturlash tili qo`llaniladi. Pythonning o`ziga xos jihatlaridan biri bu

dasturni yozish davomida quyi darajadagi detallarni, misol uchun xotirani

boshqarishni hisobga olishga hojat qolmaydi. Shuningdek dasturni yozish davomida

ortiqcha kod yozishdan xalos bo`linadi. Masalan: massiv elementlarini tartiblash

misolini Paskal va Python dasturidagi talqinini taqqoslab solishtirib ko`raylik.

Shu bilan birga Pythonda dastur yozayotganda begin-end, <> yoki satr tugagani

bildirish uchun nuqtali vergul (;) qo`yilmaydi.

Tadqiqot ob’yеkti va prеdmеti: Python dasturlash tili. Dasturiy ta’minotlar bilan

jihozlangan kompyuter xonalari. Python dasturlash tilida dastur tuzish uchun

WingWare, Paycharm, Paydev, Notepad++ va boshqa muhitlari. Dasturlarni

tuzishda va muhitlar bilan ishlashda kompyuter texnologiyalari, shu bilan birgalikda

eng zamonaviy usullardan foydalanish. Biz tadqiqot obyekti sifatida Wingware

muhitida ishlab dastur natijalarini olishga harakat qildik.

Ishning maqsadi va vazifalari: Python dastulash tili haqida uslubiy qo`llanma

yaratish. Python dasturini o`rnatish, uning sintaksisini, operator va funksiyalarini

o`rganish, arifmetik amallarni bajarishni, sonlar, satrlar bilan ishlashni hamda

ulardan foydalanib masalalar yechishni o`rganish. Masalalarr yechimini to`griligini

kompyuterga WingWare muhitiga kiritib tekshirib ko`rish. Python tilining

imkoniyatlarini ko`rish, uni bugungi kundagi qanday loyihalarni tuzishda

ishlatilishini o`rganish. Talabalar mustaqil shug’ullanishlari uchun uslubiy

qo’llanma ko’rinishida tayyorlash. Talabalarga kompyuterda mustaqil masala

yechish usullarini ko’rsatish va talabalarni dasturlashga bo’lgan qiziqishlarini

For i:=0 to N-1 do

For j:=N-2 downto i do

If A[j] > A[j+1] then begin

Tadqiqot usuli va uslubiyoti: Wingwareda operatorlarni ishlatilishini,

sintaksisini o`rganib dasturlash tilida kiritib natijalarni olib xulosalab har bir

operator va funksiyalar haqida to`liq ma’lumot berishga harakat qilish.

Olingan asosiy natijalar: Qo’llanmamizda Pyhton dasturlash tili uning

imkoniyatlari sintaksisi kutubxonalari va Python dasturi haqida boshlang’ich va

mukammal tushunchalar amaliy misollar bilan birgalikda yoritildi. Boshqa

dasturlash tillariga nisbatan Python dasturini operator, funksiya, standart

kutubxonalarini o`rganib dastur tuzishda qo`llash va undan olingan natijalarning

afzallik tomonlari ko’rsatib berildi. Shular asosida Python dasturlash tili va uning

imkoniyatlari bo`yicha o`zbek tilida uslubiy qo`llanma yaratildi.

Natijalarning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati: Mazkur Python dasturlash

tilini o`rganish talabalarga dasturlarni tuzish va masalalarni yanada mukammal

ishlay olish, samaradorligi va ahamiyatlilik darajasini oshirish kabi imkoniyatlar

yaratib bera oladi. Python dasturlash tilidan zamonaviy dasturlash tillari fanini

o`qitishda foydalanish ilmiy yangilikdir va bu borada uslubiy qo`llanma juda katta

ahamiyat kasb etadi.

Tadbiq etish darajasi va qo’llanish sohasi. Ushbu qo`llanma Python dasturlash

tili haqidagi boshlangich tushunchalarni akdemik litsey, kasb-hunar kolleji va oliy

ta’limning talabalariga o`rgatishga mo`ljallangan. Bundan tashqari olimpiada

masalalarini yechishda va yaxshi natijalarga erishishda ushbu dasturlash tilidan

foydalanishni amalga oshirishda mazkur qo`llanmadan foydalanish maqsadga

Ishning hajmi va tuzilishi: Kirish, 2 ta bob, har bir bobning qisqacha xulosasi,

foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va xotimalardan iborat holda bayon qilingan. I

bobda Python dasturlash tili va uning sintaksisi haqida malumot keltirilgan bo`lib

40 betdan iborat, II bobda Pythonda ma’lumotlar tuzilmasi va tilning standart

modullari keltirilgan. Bu bob 21 betdan iborat. Jami 11 ta chizma dan tashkil topgan.

1.1 Python dasturlash tili yaratilishi tarixi, imkoniyatlari va uni

Python dasturlash tilini yaratilishi 1980-yil oxiri 1990-yil boshlaridan

boshlangan. O`sha paytlarda uncha taniqli bo`lmagan Gollandiyaning CWI instituti

xodimi Gvido van Rossum ABC tilini yaratilish proektida ishtirok etgan edi. ABC

tili Basic tili o`rniga talabalarga asosiy dasturlash konsepsiyalarini o`rgatish uchun

mo`ljallangan til edi. Bir kun Gvido bu ishlardan charchadi va 2 hafta davomida

o`zining Macintoshida boshqa oddiy tilning interpretatorini yozdi, bunda u albatta

ABC tilining ba’zi bir g`oyalarini o`zlashtirdi. Shuningdek, Python 1980-1990-

yillarda keng foydalanilgan Algol-68, C, C++, Modul3 ABC, SmallTalk tillarining

ko`plab xususiyatlarini o`ziga olgandi. Gvido van Rossum bu tilni internet orqali

tarqata boshladi. Bu paytda o`zining “Dasturlash tillarining qiyosiy taqrizi” veb

sahifasi bilan internetda to 1996-yilgacha Stiv Mayevskiy ismli kishi taniqli edi. U

ham Macintoshni yoqtirardi va bu narsa uni Gvido bilan yaqinlashtirdi. O`sha

paytlarda Gvido BBC ning “Monti Paytonning havo sirki” komediyasining muxlisi

edi va o`zi yaratgan tilni Monti Payton nomiga Python deb atadi (ilon nomiga emas).

Til tezda ommalashdi. Bu dasturlash tiliga qiziqqan va tushunadigan

foydalanuvchilar soni ko`paydi. Boshida bu juda oddiy til edi. Shunchaki kichik

interpretator bir nechta funksiyalarga ega edi. 1991-yil birinchi OYD(Obyektga

Yo`naltirilgan Dasturlash) vositalari paydo bo`ldi.

Bir qancha vaqt o`tib Gvido Gollandiyadan Amerikaga ko`chib o`tdi. Uni

CNRI korparatsiyasiga ishlashga taklif etishdi. U o`sha yerda ishladi va korparatsiya

shug`ullanayotgan proektlarni Python tilida yozdi va bo`sh ish vaqtlarida tilni

interpretatorini rivojlantirib bordi. Bu 1990-yil Python 1.5.2 versiyasi paydo

bo`lguncha davom etdi. Gvidoning asosiy vaqti korparatsiyani proektlarini

yaratishga ketardi bu esa unga yoqmasdi. Chunki uning Python dasturlash tilini

rivojlantirishga vaqti qolmayotgandi. Shunda u o`ziga tilni rivojlantirishga

imkoniyat yaratib bera oladigan homiy izladi va uni o`sha paytlarda endi tashkil

etilgan BeOpen firmasi qo`llab quvvatladi. U CNRI dan ketdi, lekin shartnomaga

binoan u Python 1.6 versiyasini chiqarib berishga majbur edi. BeOpen da esa u

Python 2.0 versiyani chiqardi. 2.0 versiyasi bu oldinga qo`yilgan katta qadamlardan

edi. Bu versiyada eng asosiysi til va interpretatorni rivojlanish jarayoni ochiq

Shunday qilib 1.0 versiyasi 1994-yil chiqarilgan bo`lsa, 2.0 versiyasi 2000-

yil, 3.0 versiyasi esa 2008-yil ishlab chiqarildi. Hozirgi vaqtda uchinchi versiyasi

Python – bu o’rganishga oson va shu bilan birga imkoniyatlari yuqori bo’lgan

oz sonlik zamonaviy dasturlash tillari qatoriga kiradi. Python yuqori darajadagi

ma’lumotlar strukturasi va oddiy lekin samarador obyektga yo’naltirilgan dasturlash

uslublarini taqdim etadi.

Pythonning o’ziga xosligi

• Oddiy, o’rganishga oson, sodda sintaksisga ega, dasturlashni boshlash uchun

qulay, erkin va ochiq kodlik dasturiy ta’minot.

• Dasturni yozish davomida quyi darajadagi detallarni, misol uchun xotirani

boshqarishni hisobga olish shart emas.

• Ko’plab platformalarda hech qanday o’zgartirishlarsiz ishlay oladi.

• Interpretatsiya(Интерпретируемый) qilinadigan til.

• Kengayishga (Расширяемый) moyil til. Agar dasturni biror joyini tezroq

ishlashini xoxlasak shu qismni C yoki C++ dasturlash tillarida yozib keyin shu

qismni python kodi orqali ishga tushirsa(chaqirsa) bo’ladi.

• Juda ham ko’p xilma-xil kutubxonalarga ega.

• xml/html fayllar bilan ishlash

• http so`rovlari bilan ishlash

• Web ssenariy tuzish

• FTP bilan ishlash

• Rasmli audio video fayllar bilan ishlash

• Matematik va ilmiy hisoblashlarni programmalash

Pythonni katta proyektlarda ishlatish mumkin. Chunki, uni chegarasi yo`q,

imkoniyati yuqori. Shuningdek, u sodda va universalligi bilan programmalash tillari

orasida eng yaxshisidir.

Python dasturlash tilini o`rnatish.

Agar siz biror GNU/Linux distributivini ishlatayotgan bo’lsangiz ko’p xollarda

sizning tizimingizda python o’rnatilgan bo’ladi. Buni tekshirib ko’rish uchun

terminalingizdan quyidagi buyruqni ishga tushirib ko’ring. python -V

Agar sizda Python 3.4.3 yozuvi yoki shunga o’xshash yozuv hosil bo’lsa unda

Windows operatsion tizimiga o’rnatish uchun www.python.org/downloads

web sahifasiga o’tamiz va u yerdan oxirgi python versiyasini yuklab olamiz.

Pythonni o’rnatish odatiy dasturlarni o’rnatish kabi kechadi. Hech qanday qiyin joyi

Python dasturining o`rnatiluvchi fayli.

Python dasturlash tilining o`rnatuvchi paketini ustiga sichqoncha

ko`ratkichini 2 marta bosamiz va bizga quyidagi oyna hosil bo`ladi

1.1.2-chizma. Python dasturini o`rnatishni boshlashni ko`rsatuvchi oyna

Bu yerda Install for all users-barcha foydalanuvchilar uchun. Install just for me

faqat siz uchun, agar buni tanlab istalyatsiya qilsak ya’ni o`rnatsak Windows Vista

operatsion sistemasida xatolik yuz beradi va dastur ishlamaydi. Shuning uchun

Install for all users ni tanlaganimiz maqul. Keyin next tugmasi bosamiz.

1.1.3-chizma. Python dasturini o`rnatilish joyini ko`rsatish oynasi.

Bu yerda esa Python dasturlash tilini qayerda o`rnatilishi ko`rsatilayapti.

1.1.4-chizma. Python dasturini o`rnatilish jarayoni.

Python o`rnatilyapti va bir necha sekunddan so`ng quyidagi oyna namoyon bo`ladi:

.1.5-chizma. PIP kutubxonasini qo`shish jarayonida hosil boladigan oyna.

Bunda Console rejimida dastur ishga tushib pip kutubxonasini qo`shadi

1.1.6-chizma. Python dasturini o`rnatish tugallanganligi haqidagi muloqot oynasi.

Va dasturni o`rnatish muofaqqiyatli tugallandi.

1.2.Python tili sintaksisi, asosiy operatorlari.

• Satr oxiri instruksiyaning oxiri hisoblanadi (nuqta vergul shart emas)

• Har bir qator boshidagi bo`sh joy(отступ) muhim ahamiyatga ega. Kiritilgan

amallar bo`sh joylarning kattaligiga qarab bloklarga birlashadi. Bo`sh joy

istalgancha bo`lishi mumkin asosiysi bitta kiritilgan blok chegarasida bo`sh joy bir

xil bo`lishi kerak. Noto`g`ri qo`yilgan bo`sh joylar xatolik yuz berishiga olib kelishi

mumkin. Bitta probel bilan bo`sh joy hosil qilish yaxshi qaror emas uni o`rniga

to`rtta probel yoki Tab belgisini ishlatish kerak.

• Pythonga kiritilgan amallar bir xil shablonda yoziladi. Bunda asosiy amal ikki

nuqta bilan tugatiladi va uning orqasidan kiritilgan blok kodi ham joylashadi.

Odatda, asosiy amalning ostidagi satr bo`sh joy bilan ajratiladi.

• Bazan bir nechta amalni bitta satrga nuqtali vergul bilan ajratgan holda yozish

a = 1; b = 2; print(a, b)

Buni ko`p ham qo`llamang! Yaxshisi bunday qilmang, o`qishga noqulay.

• Bitta amalni bir nechta satrga yozish mumkin faqat aylana, to`rtburchak va

figurali qavslardan foydanish kerak.

if (a == 1 and b == 2 and

Kalit so`zlar

False – yolg`on.

True – rost.

None – “bo`sh” obyekt.

and – mantiqiy VA amali.

with / as – konteks menejeri.

break –tsikldan chiqish.

class – metod va atributlarda iborat.

continue – tsikldan keyingi iteratsiyaga o`tish.

def – funksiyani aniqlash.

del – obyektni yo`qotish.

elif – aks holda, agar.

else – for/else yoki if/elsega qarang.

for – for tsikli.

from – moduldan bir nechta funksiyani import qilish.

import – moduldan import.

is –xotirani bitta joyida 2 ta obyektni jo`natsa bo`ladimi.

lambda –yashirin funksiyani aniqlash.

not –mantiqiy inkor amali.

or –mantiqiy Yoki amali.

while – while tsikli.

Kommentariy.

Kommentariy # simvolidan keyin yoziladi va dastur kodini

o’qiyotgan dasturchi uchun eslatma bo’lib xizmat qiladi. Misol uchun:

print(‘salom dunyo!’) # print — bu funksiya

# print — bu funksiya

print(‘salom dunyo! ‘)

Komentariy dastur kodini o’qiyotganlar uchun foydali bo’ladi va dastur nima

qilishini oson tushunishga yordam beradi. Unga yechimdagi muhim joylarni, muhim

bo’lgan qismlarni yozish mumkin.

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling

Python dasturlash tili: 1-dars

Python dasturlash tilini o’rganishga bag’ishlangan darslarni boshlamoqdamiz. Darslarimizda bu dasturlash tili imkoniyatlarini boshlang’ich o’rganuvchilar uchun tushunishga yengil – sodda tilda ifodalashga harakat qilamiz.

1-dars. Python’ni o’rnatish.

Python – bu o’rganishga oson va shu bilan birga imkoniyatlari yuqori bo’lgan oz sonlik dasturlash tillari qatoriga kiradi. Va shu bilan birga unda dasturlash juda ham yoqimlik.

Rasmiy sayt – www.python.org

Python dasturlash tili muallifi – Gvido van Rossum (Гвидо ван Россум)

Kirish

Python samarador yuqori darajadagi ma’lumotlar strukturasi (предоставляет эффективные высокоуровневые структуры данных,) va oddiy, lekin samarador ob’yektga yo’naltirilgan dasturlash uslublarini taqdim etadi.

Pythonning o’ziga xosligi

Oddiy, o’rganishga oson, sodda sintaksisga ega, dasturlashni boshlash uchun qulay, erkin va ochiq kodlik dasturiy ta’minot.

O’z dasturingizni yozish davomida quyi darajadagi detallarni, misol uchun xotirani boshqarishni xisobga olishingizga xojat qolmaydi.

Ko’plab platformalarda hech qanday o’zgartirishlarsiz ishlay oladi.

Interpretatsiya(Интерпретируемый) qilinadigan til.

Kengayishga (Расширяемый) moyil til. Agar siz dasturingizni biror joyini tezroq ishlashini xoxlasangiz shu qismni C yoki C++ dasturlash tillarida yozib keyin shu qismni python kodingiz orqali ishga tushirsangiz(chaqirsangiz) bo’ladi.

Juda xam ko’p hilma-hil kutubxonalarga ega.

O’rnatish

Agar siz biror GNU/Linux distributivini ishlatayotgan bo’lsangiz ko’p xollarda sizning tizimingizda python o’rnatilgan bo’ladi. Buni tekshirib ko’rish uchun terminalingizdan quyidagi buyruqni ishga tushirib ko’ring.

python -V

Agar sizda Python 3.4.3 yozuvi yoki shunga o’xshash yozuv xosil bo’lsa unda xammasi joyida.

Windows operatsiyalar tizimiga o’rnatish uchun www.python.org/downloads web saxifasiga o’tamiz va u yerdan oxirgi python versiyasini yuklab olamiz. Pythonni o’rnatish odatiy dasturlar ni o’rnatish kabi kechadi. Xech qanday qiyin joyi yo’q.

Keyingi bosqichda python interpretatorini buyruqlar qatoridan(командной строки) ishga tushira olishimiz uchun biz python o’rnatilgan joy manzilini PATH deb nomlanuvchi o’zgaruvchiga qo’shib qo’yishimiz kerak bo’ladi.

Misol uchun python C:\Python34\ manzilida o’rnatilgan bo’lsin.

Quyidagi rasmlarda bu amallar batafsil ko’rsatilgan.

Shu bilan pythonni o’rnatish tugallandi. Endi tekshirib ko’ramiz. Buning uchun windows + R tugmalarini bosamiz va cmd buyrug’ini yozin enter tugmasini bosamiz.

Xosil bo’lgan qora oynada python –version buyrug’ini ishga tushiramiz.

Agar sizda xam rasmdagidek yozuv xosil bo’lgan bo’lsa demak amallar to’g’ri bajarilgan.

Keyinga darslarimizda biz imkon qadar Linux/Ubuntu operatsiyalar tizimidan foydalanishga xarakat qilamiz.

Ushbu darsni tayyorlashda quyidagi manbalardan foydalanildi.