12. QARAQALPAQLARDƖN` MA`MLEKETSHILIGI
da`nnen tayarlang‗an. Nawrɩz go`je pisirgen xojalɩq jaqsɩ niyet penen pisirgen go`jeden
Браузер не поддерживается
Вы используете браузер, который Facebook не поддерживает. Чтобы все работало, мы перенаправили вас в упрощенную версию.
На главную страницу
Государственный музей искусств Республики Каракалпакстан им. И В Савицкого на Facebook. Если вам интересны новости Государственный музей искусств Республики Каракалпакстан им. И В Савицкого, регистрируйтесь на Facebook сегодня!
Государственный музей искусств Республики Каракалпакстан им. И В Савицкого
Авторы: Голополосов Борис Александрович
Живопись: Палубаны тазалаӯ
Дөретилген жылы: ХХ әсир биринши ярымы
Техникасы: Кенеп, майбояӯ
Өлшеми: 105,2 х 104,9 см
Автор: Голополосов Борис Александрович
Живопись: Уборка палубы
Год создания: Первая половина ХХ века
Техника: Холст, масло
Размер: 105,2 х 104,9 см
Author: Golopolosov Boris Aleksandrovich
Painting: Deck cleaning
Date: First half of 20th century
Technique: Oil on canvas
Size: 105,2 x 104,9 cm
§12. QARAQALPAQLARDƖN` MA`MLEKETSHILIGI
Tlewmuratov M. Berdiev J. T. Tlewmuratova Z. Qaraqalpaqstan tariyxɩ
§12. QARAQALPAQLARDƖN` MA`MLEKETSHILIGI
-
Bu sahifa navigatsiya:
- Sorawlar ha`m tapsɩrmalar
- §13. QARAQALPAQLARDƖN` QALALARƖ, QORG‘ANLARƖ, TURAQ JAYLARƖ HA`M KIYIM-KENSHEKLERI.
- §14. MILIY TAG‘AMLAR, XALƖQTƖN` U`RIP-A`DETLERI, BAYRAMLARƖ HA`M XALƖQ KALENDARƖ. RUWXƖY MA`DENIYATƖ
§12. QARAQALPAQLARDƖN` MA`MLEKETSHILIGI
Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` shegaralarɩ turaqlɩ emes edi. Ma`mleket ishindegi ha`m qon`sɩ
ellerdegi siyasiy waqɩyalardɩn` o`zgeriwi menen olardɩn` ta`sirinde ma`mleket shegaralarɩ da
o`zgerislerge ushɩrap otɩrg‗an. XIX a`sirdin` birinshi yarɩmɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩ menen qon`sɩlas
jag‗dayda jasap atɩrg‗an turkmenler, qazaqlar ha`m Jan`ada`rya qaraqalpaqlarɩ jasaytug‗ɩn
aymaqlar a`skeriy ju`risler na`tiyjesinde xanlɩqtɩn` quramɩna qosɩp alɩnadi. Xanlɩqtɩn` shegarasɩ
ken`eytilip, xalqɩnɩn` sanɩ ko`beytiledi. Biraq ko`shpeli urɩwlar jasaytug‗ɩn sho`ller ju`da` u`lken
aymaqtɩ iyelegenligi sebepli, xanlɩqtɩn` sho`llerde anɩq belgilengen shegaralarɩ joq edi.
Xiywanɩ qorshap turg‗an suwsɩz sahralar qon`sɩ ma`mleketlerden bo`leklep, bul jerdi bir
pu`tin ekonomikalɩq rayong‗a aylandɩrɩp turadɩ. Bunday geografiyalɩq jaylasɩw o`zgesheligi
xanlɩqtɩn` xalɩqlɩq du`zilisine de ta`sir jasap turg‗an. Xanlɩqta o`zbekler, tu`rkmenler,
qaraqalpaqlar, qazaqlar ha`m basqa da xalɩqlar jasag‗an. XIX a`sirdin` 40-jɩllarɩnda xanlɩqta
ulɩwma 900 mɩn` shamasɩnda xalɩq jasag‗an.
Xiywa xanlɩg‗ɩ monarxiyalɩq ma`mleket bolɩp, ma`mleket basɩnda qon`ɩratlar
dinastiyasɩnan shɩqqan xanlar turg‗an. Xanlɩq atadan balag‗a miyras bolg‗an. Xan sheklenbegen
ha`kimiyatqa iye bolg‗an. Ma`mleketlik basqarɩwda xan saray xizmetkerleri ha`m ma`mlekettegi
diniy basshɩlardɩn` ja`rdemine su`yengen. Xiywa qalasɩ ma`mlekettin` paytaxtɩ bolɩp, ma`mleket
basshɩsɩ – xanlar usɩ qalada otɩrɩp ma`mleketlik basqarɩw islerin ju`rgizgen. Ma`mleket
administrativlik jaqtan to`mendegishe 15 beklik ha`m wa`layatlarg‗a bo`lingen. Pitnek,
Xazarasp, Xanqa, U`rgenish, Qoshko`pir, Gazavat, Qɩyat, Tashawɩz, Ambar-Manax, Gu`rlen,
Go`ne U`rgenish, Xojeli, SHomanay, Qon`ɩrat – bunnan tɩsqarɩ kishirek wa`layat esaplang‗an
Besarɩq ha`m Qɩyat. Qon`ɩrat dep atalg‗an eki nawɩplɩq bolg‗an.
Bunday ha`r bir beklik yaki wa`layatlardɩn` basɩnda xan ta`repinen belgilengen adamlar
ta`repinen basqarɩlg‗an. Olar o`zlerine bekitilgen jerde nayɩp yamasa ha`kim bolg‗an. Xanlɩqta
atalɩqlardɩn` en` u`lkeni inaq, onnan keyin atalɩq biy bolg‗an. Xanlɩqtag‗ɩ ha`r bir ha`meldardɩn`
wazɩypasɩ qatan` belgilenip qoyɩlg‗an. Bul ha`meldarlardɩn` xɩzmetine qaray xannɩn` o`zi miynet
haqɩ mug‗darɩn belgilegen. XIX a`sirde Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` quramɩndag‗ɩ qaraqalpaqlar
A`miwda`ryanɩn` ayag‗ɩnda Qon`irat, Xojeli, No`kis, SHɩmbay, Da`wqara, Qɩpshaq
a`tiraplarɩnda diyqanshɩlɩq penen shug‗ɩllang‗an. Qaraqalpaqlar awɩl-awɩl bolɩp jasag‗an. Biy xan
ta`repinen bekitilgen. Ha`r bir urɩwdɩn` biyleri ekinshi bir biylerden g‗a`rezsiz tuwrɩ xang‗a
bag‗ɩng‗an. Basqa biylerge ku`shli ta`siri bar biyler xan tartɩsɩp qalg‗an jag‗dayda u`lken
urɩslarg‗a, ko`terilislerge aylanɩwɩ mu`mkin bolg‗an. O`ytkeni Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` ha`m onɩn`
quramɩndag‗ɩ qaraqalpaq xalqɩnɩn` tariyxɩnda XIX a`sirdin` birinshi yarɩmɩ ha`m ortalarɩ u`lken
siyasiy tariyxiy waqɩyalarg‗a bay boldɩ, qaraqalpaqlar o`z aldɩna ma`mleket bolɩp jasaw ushɩn
gu`resler alɩp barg‗an. Bul ma`mleketshilikti tiklewge, o`zlerin-o`zleri basqarɩw ushɩn Aydos biy
u`lken gu`res ju`rgizgen. 0l 1827-jɩlɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnan ajɩralɩp o`z aldɩna ma`mleket qurɩw
niyetin a`melge asɩra almag‗an.
Usɩ sɩyaqlɩ ekinshi u`lken ha`reket 1855-1856-jɩllarɩ islenedi. Onɩ Ernazar Alako`z iske
asɩrmaqshɩ boladɩ. Onɩn` basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ xalɩq azatlɩq gu`resi barɩsɩnda ko`terilisshiler
Qaraqalpaq xanlig‗ɩn du`ziwge erisedi. Zarlɩq to`re qaraqalpaqlar xanɩ etip ko`teriledi. Biraq olar
ko`terilisshilerdin` ala awɩzlɩg‗ɩ sebepli erisilgen na`tiyjeni qolda uslap qala almaydɩ. Ernazar
Alako`z ha`m onɩn` ta`repdarlarɩ jen`iledi.
Bunnan keyingi ha`reket, Qon`ɩrat qalasɩ ha`m onɩn` a`tirapɩna birikken xalɩqlardɩn` o`z
aldɩna ma`mleket qurɩw ushɩn ju`rgizgen gu`resleri, bul da sa`tsizlik penen tamamlanadɩ. Bul
ha`m bunnan keyingi ha`reketler, o`z alɩna ma`mleket bolɩwg‗a, o`zin-o`zi basqarɩwg‗a
umtɩlɩwlar sa`tsizlik penen tamam bolɩwna qaramastan qaraqalpaq, qazaq, o`zbek, turkmen
xalɩqlarɩn bir orayg‗a birlestiriw jolɩndag‗ɩ u`lken tariyxiy a`hmiyetke iye waqɩyalar boldɩ. Bul
ha`reketler qaraqalpaqlardɩn` o`zinin` ma`mleket qurɩw jolɩndag‗ɩ a`rmanlarɩn iske asrɩwda o`z
na`tiyjelerin de berdi. Usɩ gu`reslerdin` juwmag‗ɩnda Xiywa xanɩ Seydmuxammed
qaraqalpaqlarg‗a baylanɩslɩ ma`mleketlik basqarɩw tarawɩnda u`lken o`zgerisler kirgiziwge
ma`jbu`r boladɩ. Ol qaraqalpaqlardɩ bekkem administrativlik ta`rtipke bag‗ɩndɩrɩw maqsetinde
1859-jɩlɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` administrativlik basqarɩw sistemasɩnda reforma ju`rgizedi. Ol
Xiywa taxtɩn iyelewden baslap Ernazar Alako`z basshɩlɩg‗ɩnda qaraqalpaqlardɩn`, Atamurat
xan basshɩlɩg‗ɩnda tu`rkmenlerdin`, Muxammed Panaxan basshɩlɩg‗ɩndag‗ɩ Qon`ɩrat ko`terilisin
bastɩrɩwg‗a erisedi. Bunnan bɩlay ko`terilislerdi boldɩrmaw maqsetinde qaraqalpaqlardɩn` basɩna
o`zine sadɩq adamlardɩ belgilew ta`rtibin engizedi. Bul ta`rtip qaraqalpaqlar arasɩnan shɩqqan
ku`tilmegen basshɩnɩn` biylerge ta`sir ko`rsetiw mu`mkinligɩn saplastɩradɩ.
Seydmuxammed xan reforma ju`rgizbesinen burɩn XIX a`sirde ha`m onnan burɩng‗ɩ
da`wirlerde de qaraqalpaqlardɩn` basqarɩw sistemasɩnda biylerdin` atqarg‗an xɩzmetleri og‗ada
u`lken bolg‗an. 1850-jɩllardag‗ɩ mag‗lɩwmat boyɩnsha qaraqalpaqlardɩn` basqarɩw islerinde 100
ge shamalas biyler qatnasqan. Qaraqalpaqlar biylerge bag‗ɩnɩp, biyler tuwrɩ xang‗a bag‗ɩnatug‗ɩn
bolg‗an. Al endi, biyler xang‗a xabarlasɩw mu`mkinshiliginen ayɩrɩlɩp, olardɩn` u`stinen
qaraytug‗ɩn atalɩqlar, beglerbegi ha`m ag‗abiy lawazɩmɩn engizedi. Atalɩqqa birneshe biyler
bag‗ɩng‗an. Atalɩqlar beglerbegine bag‗ɩng‗an. Qaraqalpaqlardɩn` eki arɩsɩnɩn` eki beglerbegi
bolɩp, olar en` joqarɩ lawazɩm ag‗a biyge bag‗ɩng‗an.
Atalɩqlardɩ xannɩn` o`zi tayɩnlag‗an
ha`m onɩn` xɩzmetleri u`stinen qadag‗alaw ju`rgizip otɩrg‗an. 1859-jɩldan 1870-jɩllar aralɩg‗ɩnda
qaraqalpaqlardɩn` turmɩsɩnda Ernazar atalɩq degen bolɩp, ma`mlekettin` siyasiy islerine,
diplomatiyalɩq islerge aralasqan. Oraz atalɩq, To`remurat atalɩq, A`dil atalɩq ha`m basqalar
Xiywa xanlarɩnɩn` en` isenimli adamlarɩ bolg‗an. Qaraqalpaq ma`mleketshilik sistemasɩnda
engizilgen tag‗ɩ bir ha`mel Begler begi degen ataq bolg‗an. Qaraqalpaq tariyxɩnda bul ataqqa
miyasar bolg‗an adam Sayɩpnazar biy. Onnan keyin Qabɩlbiy degen adam atqarg‗an. Bul
ha`mellerdin` orɩnbasarlarɩ lawazɩmlarɩn Nayɩp degen at penen atag‗an. Bul orɩnlarg‗a
qaraqalpaqlardan Qalmuxammed ha`m SHerjanbiy degen tayɩnlang‗an.
Engizilgen Ag‗abiy lawazɩmɩ qaraqalpaqlar ushɩn en` joqarɩ basqarɩw organ bolg‗an. Bul
lawazɩm engizilgeninen baslap Qaraqalpaqstan jerinde Rossiya basɩp alg‗ang‗a shekem
qaraqalpaqlardɩn` ataqlɩ biyi Erejep biy iyelep turg‗an. Erejep biydin` otɩratug‗ɩn qorg‗an – ordasɩ
SHɩmbay qalasɩnɩn` shɩg‗ɩs ta`repinde bolg‗an. Ol o`zinin` arnawlɩ armiyasɩ ha`m basqarɩw
apparatɩna iye bolg‗an.
Seydmuxammedtin` ju`rgizgen bul reformasɩ jag‗daydɩn` talabɩ tiykarɩnda du`zilgen. Bul
bir jag‗ɩnan qaraqalpaqlardɩ qatal ta`rtipke engizip, basqarɩwdɩ an`satlastɩrsa, ekinshi jag‗ɩnan
qaraqalpaqlar ushɩn da aldɩna qoyg‗an maqsetinin` orɩnlanɩwɩ edi. Qaraqalpaqlar endi o`zinin`
ma`mleketlik du`zimine iye bolg‗an edi. Qaraqalpaqlar uzaq dawam etken siyasiy gu`reslerdin`
barɩsɩnda qolg‗a kirgizgen bul ma`mleketshiligi Xiywa xanlig‗ɩnɩn` Rossiya imperiyasɩ
ta`repinen basɩp alɩng‗annan keyɩn saplastɩrɩldɩ.
Xiywa xanɩ ta`repinen 1859-jɩlɩ engizilgen Ag‗abiy lawazɩmɩn qaraqalpaqlar ushɩn en`
joqarɩ basqarɩw organ bolg‗an. Bul lawazɩmdɩ engizilgeninen baslap Qaraqalpaqstan jerin
Rossiya basɩp alg‗ang‗a shekem qaraqalpaqlardin ataqlɩ biyi Erejep biy iyelep turg‗an. Erejep
biydin` otɩratug‗ɩn qorg‗anɩ ordasɩ SHɩmbay qalasɩnɩn` shɩg‗ɩs ta`repinde bolg‗an. Ol jas
waqtɩnan siyasiy islerge belsene qatnasɩp Xiywa xanlarɩnɩn` armiyasɩnɩn` quramɩnda
Tu`rkmenstan ha`m Iran jerlerine islegen atlanɩslarɩnda o`zinin` batɩrlɩg‗ɩ menen ko`zge tusken.
Sonɩn` menen qatar ol ju`da` tapqɩr, sheshen bolg‗an. Ol el arasɩnda Erejep tentek degen at penen
de bolgili bolg‗an.
Erejep ag‗abiydin` ma`mleketlik isker retinde o`zinin` arnawlɩ armiyasɩ ha`m basqarɩw
apparatɩ bolg‗anlɩg‗ɩ tuwralɩ mag‗lɩwmatlar bar. Ol Xiywa xanɩnɩn` isenimli adamlarɩnan
bolg‗an. Og‗an 1850-1860 jɩllɩndaXiywa xanɩnɩn` Qoqan xanlɩg‗ɩna jollag‗an elshilerine
basshɩlɩq etiw Xiywa xanɩ ta`repinen isenip tapsɩrɩlg‗an. 1873-jɩlɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` Rossiya
ta`reinen basɩp alɩng‗an waqɩtlarɩ Qaraqalpaqstan jerlerinen Xiywag‗a barɩp Tu`rkistan general
gubernatorɩ menen bolg‗an Xiywa xanɩnɩn` so`lesiwlerinde Erejep ag‗abiy de qatnasqan.
Sorawlar ha`m tapsɩrmalar:
XIX a`sirdin` 40-jɩllardag‗ɩ Xiywa xanlɩg‗ɩnda qansha xalɩq jasag‗an?
Xiywa xanlɩg‗ɩ administrativlik basqarɩw sistemasɩnda neshe beklik ha`m wa`layatlarg‗a
XIX a`sirde qaraqalpaqlar urɩw-urɩw bolɩp awɩllɩq jerlerde jasag‗anlɩg‗ɩ sebepli Xiywa ha`m
olardɩ basqarɩwda olardɩn` da`stu`riy basqarɩw ta`rtibin saqlap qalg‗an. Qaraqalpaqlardɩn`
basqarɩw du`zimi haqqɩnda aytɩp berin`.
Xiywa xanɩ Seydmuxammed qaraqalpaqlarg‗a baylanɩslɩ ma`mleketlik basqarɩw tarawɩnda
u`lken o`zgerisler kirgiziwge ma`jbu`r boladɩ. Bunday o`zgeriske qanday waqɩyalar sebep
Qaraqalpaqlardɩ basqarɩwda Seydmuxammed xan ta`repinen engizlgen lawazɩmlardɩ atap
Engizilgen Ag‗abiy lawazɩmɩ qaraqalpaqlar ushɩn en` joqarɩ basqarɩw organɩ bolg‗an. Bul
lawazɩmdɩ qaraqalpaqlardan kim iyelegen?
Nayɩp lawazɩmɩ qanday xɩzmet atqarg‗an?
Atalɩq lawazɩmɩn iyelegen qaraqalpaq biylerinen kimlerdi bilesiz?
§13. QARAQALPAQLARDƖN` QALALARƖ, QORG‘ANLARƖ, TURAQ JAYLARƖ HA`M
KIYIM-KENSHEKLERI.
Qaraqalpaq xalqɩ tariyxiy rawajlanɩw jolɩnda o`zine ta`n turmɩs jag‗daylarɩn ha`m
ma`deniyatɩn du`ziwge eristi. Olar a`jayɩp materiallɩq ha`m ruwxɩy ma`deniyat du`zip, bul
ma`deniyat a`wladtan-a`wladqa o`tip bizin` ku`nlerimizge shekem jetip keldi.
Qaraqalpaqlardɩn` Aral ten`izi jag‗alarɩnda ha`m A`miwda`rya boylarɩnda du`zgen
materiallɩq ha`m ruwxɩy ma`deniyatɩ o`zine ta`nligi ha`m sulɩwlɩg‗ɩ menen ajɩralɩp turadɩ.
Qaraqalpaqstannɩn` alɩmlarɩ ko`p jɩllardan beri bul a`jayɩp ma`deniyat u`lgilerin jɩynap, olardɩ
izertlep, ko`plegen kitaplar, maqalalar jazdɩ. Respublikamɩzdɩn` ha`m burɩng‗ɩ awqamg‗a kirgen
ma`mleketlerdin` muzeylerinde olardɩn` u`lgileri saqlanbaqta.
Qaraqalpaqlardɩn` qurg‗an jaylarɩnɩn`, meshit-medreselerdin` qaldɩqlarɩ usɩ ku`nlerge
shekem saqlanɩp kelmekte. A`miwda`ryanɩn` ba`rhama tolɩp tasɩwlarɩ, qaraqalpaqlardɩn` otɩrg‗an
jerlerɩn o`zgertip turɩwɩna alɩp kelgen. Qaraqalpaqlardɩn` ha`r bir urɩwɩ o`z aldɩna awɩl bolɩp
jasap, diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq, balɩqshɩlɩq penen shug‗ɩllang‗an.
Bul tuwralɩ orɩs sayaxatshɩsɩ A.Kaulbars qaraqalpaqlardɩn` A`miwda`rya eteklerindegi
awɩllarɩn ta`riyplep qɩzɩqlɩ mag‗lɩwmatlar jazɩp qaldɩrg‗an.
Aral a`tirapɩnda No`kis, Qɩyat, Qon`ɩrat, Qɩpshaq ha`m basqa da urɩwlardɩn` atlarɩ menen
atalg‗an ku`shli qorg‗anlarɩ bolg‗an. Bul qorg‗an qalalardɩn` arasɩnda Qon`ɩrat qalasɩ en`
u`lkenlerinen esaplang‗an. Qon`ɩrat qalasɩ Aral wa`layatɩnɩn` orayɩ bolg‗anlɩg‗ɩ sebepli siyasiy
administrativlik a`hmiyetke iye bolg‗an. Qon`ɩrat qalasɩ XIX a`sirdin` birinshi yarɩmɩnda biyik
diywallar menen qorshalg‗an bolɩp jawgershilik jag‗dayɩnda a`tiraptag‗ɩ xalɩq qala ishine kelip
jawdan qorg‗ang‗an, al paraxatshɩlɩq jag‗dayɩnda bul jerge kelip sawda islegen. Xojeli qalasɩ da
aymaqtag‗ɩ en` bekkem qorg‗anlardan esaplang‗an. Bul qala Aral menen Xiywa ortasɩndag‗ɩ
sawda baylanɩslarɩnda u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. Bul jerde sawda ka`rwanlarɩnɩn`
toqtaytug‗ɩn ornɩ bolg‗an ha`m usɩ jerde sawdagerlerden bajɩ pul o`ndirilgen. Usɩnday a`hmiyeti
menen belgili bolg‗an Xojeli qalasi bekkem qorg‗anlarg‗a iye bolɩp, siyasiy islerge de belsene
Arallɩlardɩn` Xiywa xanlɩg‗ɩna qarsɩ gu`resinde Xojeli xalqɩ Arallɩlar ta`repinde turɩp,
Xojeli Xiywa xanɩna qarsɩ gu`reste ku`shli qorg‗an bolɩp xizmet etken. Ol ku`shli diywal menen
qorshalg‗an. 1804-jɩlɩ Xiywa xanɩ Eltuzer bul qorg‗andɩ basɩp alɩw aldɩnda onɩn` diywallarɩn
qɩyratɩwg‗a buyrɩq bergen. Xannɩn` a`skerleri u`sh ku`n dawamɩnda onɩn` barlɩq diywallarɩn
XIX a`sirdin` birinshi yarɩnmda Qon`ɩrat, Xojeli, Man`g‗ɩt, SHɩmbay qalalarɩnda u`lken
siyasiy waqɩyalar bolɩp turg‗an. Usɩnday qalalardɩn` biri Jan`a qala bolɩp, ol a`skeriy topɩlɩslar
bolg‗an jag‗dayda qaraqalpaqlardɩn` qorg‗anatug‗ɩn jaylarɩ bolg‗an. Sonday-aq, Xiywa xanlarɩna
qarsɩ ko`terilis waqtɩnda paydalanatug‗ɩn Aydos qala, Ernazarqala ha`m t.b. qalalar bolg‗an.
Olardɩn` arasɩndag‗ɩ en` u`lkenleri SHɩmbay, Qon`ɩrat, No`kis qalalarɩ bolg‗an. Orɩs
sayaxatshɩlarɩ SHɩmbay, No`kis, Qon`ɩrat qorg‗anlarɩ tuwralɩ jazba mag‗lɩwmatlar jazɩp
Qaraqalpaq awɩllarɩ o`z aldɩna ma`deniy oray bolg‗an. Olardɩn` bir qanshalarɩ u`lken
medreselerdin` a`tirapɩnda qa`liplesken. Solardan Qaraqum iyshan, Ko`ko`zek, Iyshanqala
a`tirapɩndag‗ɩ awɩllar bunɩn` ayqɩn mɩsalɩ bola aladɩ. Usɩ da`wirde qaraqalpaqlardɩn` negizgi
qonɩsɩ ko`shpeli awɩl bolɩp, olar tiykarɩnan qara u`ylerde jasag‗an. Sonɩn` menen birge baylardɩn`
paqsadan o`rilgen u`lken jaylarɩ bolɩp, olar diywallar menen qorshalg‗an. Olardɩn` arasɩnda
usɩnday u`lken ha`wlilerden Oraz atalɩqtɩn`, Erejepbiy ha`m Sasɩq biylerdin` jaylarɩ belgili.
Bulardɩn` birinshisi Qarao`zek rayonɩ, ekinshisi SHɩmbay rayonɩ aymag‗ɩnda saqlang‗an.
A`bdireyim iyshan, SHɩlpɩqtɩn` qasɩnda Tas medresesi,
Xalqabadta Iyshan qala ha`m t
.b. estelikler
Qon`ɩrat qalasɩnda 7
Qaraqalpaqlarda jergilikli qurɩlɩs materiallarɩnan jaylar salɩng‗an. Olardɩn` arasɩnda
sho`pker jaylar ko`plep ushɩrasadɩ. Sonday-aq, waqɩtsha salɩng‗an qaqɩra ha`m ɩlashɩqlar bolg‗an.
Biraqta en` tiykarg‗ɩsɩ bul qara u`y bolɩp, og‗an xalqɩmɩz bar uqɩbɩn jumsap, ha`r bir balag‗a
ha`m qɩzɩna shamasɩ kelgen adamlar u`y qurɩp berip u`ylendirip, o`z aldɩna shan`araq etiw
da`stu`ri ken` da`rejede rawajlang‗an.
Ha`r bir xalɩqtɩn` jasag‗an ta`biyiy ortalɩg‗ɩna, xojalɩq turmɩsɩna muwapɩq o`zine ta`n
milliy kiyimleri bolg‗an. Bul milliy kiyimleri olardɩn` a`sirler dawamɩnda qa`liplestirip,
qa`sterlep saqlap kelgen milliy ma`deniyatɩnɩn` bir bo`limi bolɩp tabɩladɩ. Qaraqalpaqlar
o`zlerinin` kiyimleri arqalɩ da basqa xalɩqlardan ajɩralɩp turadi. Bunda olardɩn` kiyimleri
o`zlerinin` stili, fasonɩ menen ajɩralɩwɩ menen birge bul kiyimlerdi tigiwde olarg‗a salɩng‗an
nag‗ɩslarɩ, kiyimlerdin` tayarlanɩw usɩllarɩ, jumsalg‗an materiallarɩ menen de basqa xalɩqlardan
Qaraqalpaqlardɩn` kiyimleri ulɩwma alg‗anda basqa xalɩqlardɩn` kiyimleri menen bir
qansha usaslɩqlarg‗a iye bolɩwɩ menen birge, basqa xalɩqlarda ushɩraspaytug‗ɩn kiyimleri de bar.
Bul kiyimler qaraqalpaqlardɩn` ruwxɩy du`nyasɩna, milliy psixologiyasɩna baylanɩslɩ rawajlanɩp
otɩrg‗an. Bul kiyimlerdi u`yreniw arqalɩ qaraqalpaqlardɩn` ruwxɩy ha`m materiallɩq ma`deniyatɩn
Qaraqalpaqlardɩn` er adamlarɩnɩn` kiyimleri ishinde ton u`lken orɩn iyelegen. Tonlardɩn`
bir neshe tu`rleri bolg‗an. Bulardan qoy terisinen tigilgen tonlar, tay terisinen tigilgen-tayshaxɩ,
eshki terisinen tigilgen-qɩlqanɩ aytsa boladɩ. Tayshaqɩ menen qɩlqanɩ tiykarɩnan padashɩlar
kiygen. Bul tonlar terisi ishke, ju`ni sɩrtqa qaratɩp tigilgen. Qaraqalpaqlar ko`binese tondɩ qoy
terisinen islegen. Bunda qoy terisi iylenip jumsartɩlɩp bolg‗an son` ju`ni astarma qaratɩp tigilgen.
Sɩrtɩ sulɩw etip ha`r kɩylɩ boyawlar menen boyalg‗an. Ton tek g‗ana jɩllɩ ju`riw ushɩn g‗ana emes,
al sa`n ushɩn da kiyilgen. Xalɩq arasɩnda saqlang‗an an`ɩz boyɩnsha belgili qaraqalpaq biyi
Aydostɩn` «qɩsta ton kiymegen, jazda qatɩq ishpegen qaraqalpaqtan ken`es sorawg‗a bolmaydɩ»,
dep aytqan so`zi usɩ waqɩtqa shekem saqlang‗an.
Sonɩn` menen birge er adamlardɩn` ko`plegen kiyimlerdi shapan ha`m shekpenler,
ko`ylek, beshpentler kiygen. Bellerin qayɩslar ha`m belbewler menen buwatug‗ɩn bolg‗an.
Belbewlerdin` qamarɩ belbew, gu`darɩ belbew sɩyaqlɩ tu`rleri bolɩp, olardɩn` bir neshe pɩshaqlar
ushɩn, shay qalta ushɩn arnawlɩ qɩnlarɩ bolg‗an.
Qaraqalpaq bas kiyimleri arqalɩ da basqa xalɩqlardan o`zgeshelenip turg‗an. Erler basɩna
taqɩya, malaqay, sho`girmeler kiygen. Solardɩn` arasɩnan jas qozɩlardɩn` sulɩw terilerinen
islengen sho`girmeler u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. SHo`girmeler qurash dep te atalg‗an.
Erler ayag‗ɩna etikler, ma`siler, gewishler kiygen. Ayaq kiyimler ha`r qɩylɩ mallardɩn`
terilerinen tigilgen. Etiklerdin` bir neshe tu`rleri bolg‗an. Olardan uyɩq, sharɩq, baykem etik.
Bunday etiklerdi tigetug‗ɩn ha`r bir awɩlda ha`m qalada arnawlɩ etikshiler bolg‗an.
Qaraqalpaqlar qɩzlarɩn jaslayɩnan kiyim tigiw, o`rmek toqɩw, keste tigiw sɩyaqlɩ sheberlik
islerge u`yretip kelgen. Ha`r bir qɩz turmɩsqa shɩg‗aman degenshe qaraqalpaq milliy kiyimlerin
tigiwdi, milliy nag‗ɩslar toqɩwdɩ biliwi tiyis bolg‗an.
Qaraqalpaq qɩz-kelinsheklerinin` kiyim-kenshekleri sulɩw etip nag‗ɩslar menen bezelip,
kiyimler ha`r tu`rli ren`lerge iye bolg‗an. A`sirese olar qɩzɩl ko`k ren`degi gezlemelerden tigilgen
kiyimlerdi ko`p kiygen.
Hayal-qɩzlar ko`ylektin` sɩrtɩnan shapan, beshpent, jen`se kiygen. Al jasɩ u`lken hayallar
ha`m kempirler aq ren`degi gezlemeden tigilgen kiyimler kiygen.
Jas qɩzlar basɩna taqɩya kiygen, oramal tartqan. Er jetken qɩzlar baslarɩn sulɩwlap orap,
sɩrtɩnan oraypek jamɩlg‗an.
Hayal-qɩzlar ayag‗ɩna mallardɩn` terisinen tigilgen gewish, ma`si, biyik o`ksheli etikler
Qaraqalpaq hayal-qɩzlarɩ bulardan basqa kiymeshek, jegde, sa`wkele kiygen.
Kiymeshektin` eki tu`ri bolg‗an. Aq kiymeshekti kempirler, al qɩzɩl kiymeshekti jas
kelinshekler kiygen. Jas qɩzlar kiymeshektin` bir tu`ri o`n`irshe kiygen. O`n`irshenin`
kiymeshekten ayɩrmashlɩg‗ɩ, o`n`irshe tu`yme, ten`geler menen bezetilip kestelengen.
Jegde-qaraqalpaq hayal-qɩzlarɩnɩn` bas kiyimi esaplanɩp, ol shapang‗a uqsas bolg‗an,
biraq onɩn` jen`leri bolmag‗an. Jegdenin`de jas ayɩrmashɩlɩg‗ɩna qaray tu`rleri bolg‗an. Qɩzlar
ha`m jas-kelinsheklr – jipekten tigilgen qɩzɩl jegde, al kempirler aq jegde jamɩlg‗an.
Sa`wkele toy-merekelerde kiyiletug‗ɩn kiyim bolɩp, uzatɩlg‗an qɩzg‗a jen`gesi ta`repinen
kiygizilgen. Sa`wkele gu`mis, altɩn ten`geler, monshaqlar, marjanlar menen bezetiletug‗ɩn
Hayal-qɩzlardɩn` kiyim-kensheklerine sa`ykes zergerler ta`repinen sog‗ɩlg‗an ju`zik,
ayshɩqlɩ sɩrg‗a, bilezik, a`rebek, ha`ykel, shar tu`yme, o`n`ir monshaqlar sɩyaqlɩ tag‗ɩnshaqlarɩ
Sorawlar ha`m tapsɩrmalar:
Qaraqalpaqstan jerinde jaylasqan qorg‗an ha`m qalalardɩn` atlarɩn atap ko`rsetin`.
1804-jɩlɩ Xiywa xanɩ Eltuzer ku`shli diywal menen qorshalg‗an qorg‗andɩ basɩp alɩw ushɩn
onɩn` diywallarɩn qɩyratɩwg‗a buyrɩq beredi. Bul qaysɩ qala?
XIX a`sirde qaraqalpaqlardɩn` tiykarg‗ɩ qonɩsɩ awɩllar bolg‗an. Bul awɩllar qanday jaylardan
Qaraqalpaqlar o`zlerinin` jaylarɩn qanday materiallardan qurg‗an?
Qaraqalpaqlarda ayrɩqsha arxitekturalɩq usɩllarda qurɩlg‗an qanday esteliklerdi bilesiz?
Qon`ɩrat qalasɩnda qansha meshit-medreseler bolg‗an?
Qaraqalpaqlardɩn` er adamlarɩnɩn` kiyimleri tuwralɩ aytɩp berin`.
Qaraqalpaq hayal-qizlarɩnɩn` kiyetug‗ɩn kiyimleri tuwralɩ ne bilesiz?
Qaraqalpaqlarda jas qɩzlar neshe jastan baslap ha`r tu`rli kiyim-kenshekler tigiwge
§14. MILIY TAG‘AMLAR, XALƖQTƖN` U`RIP-A`DETLERI, BAYRAMLARƖ HA`M
XALƖQ KALENDARƖ. RUWXƖY MA`DENIYATƖ
Qaraqalpaqlar o`zlerinin` jaylasqan geografiyalɩq ortalɩg‗ɩnɩn` mu`mkinshiliklerinen
paydalanɩp, diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq ha`m balɩqshɩlɩq penen bir qatarda olardɩn` barlɩg‗ɩ menen
de shug‗ɩllang‗an. Usɩg‗an baylanɩslɩ qaraqalpaqlardɩn` miliy tag‗amlarɩ da o`zlerinin` o`ndirgen
o`nimine baylanɩslɩ bolg‗an.
Da`nli o`simliklerden qaraqalpaqlar arasɩnda biyday, ju`weri u`lken a`hmiyetke iye
bolg‗an. Biyday ha`m ju`weri unɩnan qamɩr iylenip, nanlar japqan. Biyday unɩnan pa`tir, sho`rek,
bawɩrsaq, shelpek pisirgen, ju`weri unɩnan geshir ha`m asqabaq qosɩlɩp zag‗ara japqan. Nanlar
tandɩr ha`m qazanlarda jabɩlg‗an. Bawɩrsaq, shelpek bayram, ma`resim ku`nleri, sonday-aq ata-
babalar ruwxɩna arnalg‗an iyis ku`nleri pisirilgen.
Bunnan basqa gu`rishten palaw, sha`wle pisirgen. Ma`sh, lobiya ha`m gu`rish qosɩlɩp
ma`shaba go`je pisiri, .og‗an mal su`tinen tayarlag‗an qatɩq, su`zbe, toraq qosɩp paydalang‗an.
Qaraqalpaq awqatlarɩ arasɩnda su`tli tag‗amlar u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. Mal
su`tinen balalar ushɩn su`ykimli bolg‗an su`t go`je tayarlag‗an. Su`t pisirilip, onnan qatɩq
uytɩlg‗an. Su`t ha`m qatɩq qaymaqlarɩnan gu`bide pisilip, sarɩ may, ayran tayarlag‗an. Ayran
jazdɩn` ɩssɩ ku`nleri sho`ldi qandɩrɩwshɩ ishimlik esabɩnda ishilgen. Sarɩ mayg‗a tarɩdan
tayarlag‗an so`k qosɩlɩp, may so`k islengen. May so`k kelin tu`siriw toylarɩnda, shashɩw toylarda
ha`m bayram ku`nleri tayarlang‗an.
Mal su`tinen bulardan tɩsqarɩ toraq ha`m su`zbe tayarlap, paydalang‗an. Qaramaldɩn`
su`tinen tɩsqarɩ qaraqalpaqlar qoy ha`m eshkinin` su`tlerinen de paydalang‗an. Xalɩq arasɩnda
«qoydɩn` su`ti-qorg‗asɩn»,- degen maqal bar. Bul maqal qoydɩn` su`ti qoyɩw boladɩ,-degendi
bildiredi. Sonday-aq eshkinin` su`tin a`sirese jas balalarg‗a ishkizilgen.
Qaraqalpaqlar awqat pisiriwde qawɩn shopag‗ɩ, ayg‗abag‗ar, gu`nji, kendir ha`m tag‗ɩ
basqa da o`simliklerden alɩng‗an maylardan paydalang‗an. Ha`r bir awɩlda may shɩg‗arɩwshɩ
jawazxanalar bolɩp, onɩn` iyesi jawazshɩlar dep atalg‗an.
Qaraqalpaqlar turmɩsɩnda go`shli tag‗amlarg‗a ko`birek itibar berilgen. Go`shli
awqatlarg‗a iri qara mal, qoy, eshki, tawɩq go`shlerinen paydalang‗an. A`sirese olardɩn` en` jaqsɩ
ko`rip pisiretug‗ɩn awqatɩ go`sh sorpa bolg‗an. Onɩn` sorpasɩna biyday ha`m ju`weri unɩnan
tayarlang‗an gu`rtik salɩnɩp, qaraqalpaqlardɩn` milliy tag‗amɩ gu`rtik pisirilgen.
Qaraqalpaqlar turmɩsɩnda an`shɩlɩqtɩn` da ornɩ u`lken bolg‗anɩ sebepli, olar an`
go`shlerinen de ko`p paydalang‗an. An` go`shlerinen kiyik, qoyan, qɩrg‗awɩl ha`m basqa da
an`lardɩn` go`shlerinen ha`r qɩylɩ awqatlar tayarlang‗an. Xalɩq arasɩnda kiyiktin` go`shi eshkinin`
go`shine, qɩrg‗awɩldɩn` go`shi tawɩqtɩn` go`shine ten`lestirilgen. An` go`shlerinen tayarlanatug‗ɩn
awqatlardan a`sirese qoyan sha`wle en` jaqsɩ ko`retug‗ɩn tag‗amlardan esaplang‗an. Qɩs ku`nleri
ushɩn go`shler duzlap, qaq etilip saqlanatug‗ɩn bolg‗an.
Qaraqalpaqlar ma`kan etken aymaqta: Aral ten`izi ha`m A`miwda`rya boylarɩnda sol
waqɩtlarɩ ko`l ha`m kanallar ko`p bolg‗an. Bul ko`l ha`m kanallar balɩqqa og‗ada bay bolɩp, xalɩq
sazan, bekire, su`wen, ɩlaqa usag‗an balɩqlardɩ awlap, ku`ndelikli turmɩsta paydalanɩp kelgen.
Balɩqtan ha`r qɩylɩ awqatlar pisirgen. Balɩqtɩ mayda quwɩrɩp balɩq quwɩrdaq tayarlang‗an. Taza
balɩqtan sorpa pisirip, onɩn` sorpasɩna biyday unɩnan islengen gu`rtik salɩnɩp, balɩq qarma
tayarlag‗an. Balɩqtan awqatlar tayarlaw menen bir qatarda olardɩ keptirip qaqpash etip te
paydalang‗an. SHɩmbay, Qon`ɩrat ha`m basqa da qalalarda arnawlɩ balɩq bazarlarɩ, balɩq
Bulardan basqa qaraqalpaqlar turmɩsɩnda tek g‗ana bayram ku`nleri pisiriletug‗ɩn bayram
tag‗amlarɩ bolg‗an. Ma`selen, ba`ha`rdin` kirip keliwi menen baslanatug‗ɩn Nawrɩz bayramɩnda
nawrɩz go`je ha`m su`melek tayarlag‗an.
A`yyemgi da`wirlerden saqlanɩp kiyatɩrg‗an su`melek biyday da`ninen tayarlang‗an.
Tazalang‗an biyday suwda bo`rttirilip, nɩsh jarɩp shɩqqannan keyin, bo`leklerge bo`linip kelide
tu`yilgen. Onnan shɩqqan suwɩ qazang‗a biyday yamasa ju`weri unɩnan azg‗ana qosɩlɩp
qaynatɩlg‗an. Su`melek ila`hiy tag‗am dep esaplanɩp, onɩ taza jerde, pa`kize dep sanalg‗an
hayallar ta`repinen tayarlang‗an. Su`melek- «juwannɩn` jin`ishkerip, jin`ishkenin` u`zilip
turg‗an» waqtɩnda din`ke endiriwshi, toyɩmlɩ awqat sɩpatɩnda pisirilgen. Nawrɩz go`je – jeti tu`rli
da`nnen tayarlang‗an. Nawrɩz go`je pisirgen xojalɩq jaqsɩ niyet penen pisirgen go`jeden
Qaraqalpaqlar ku`ndelik turmɩsɩnda ha`m awqat pisiriwde palɩz-baqsha eginlerinen
paydalang‗an. Qawɩn, g‗arbɩz, asqabaq, palawqabaq, piyaz, geshir sɩyaqlɩ eginlerdi o`z atɩzlarɩna
egip, olardɩn` o`nimlerin qɩs ku`nleri qalay saqlaw kerekligin bilgen. Qawɩnnan qawɩn qaq,
qawɩn qurt tayarlag‗an.
Xalɩq arasɩnda bayram, toy-mereke ko`p bolg‗an. Ata-babalarɩmɩz a`yyemgi zardushtiylik
zamanlardan baslap toy-merekeler xalɩq u`rp-a`detlerine sa`ykes o`tkerilgen. Toylarda at shabɩs,
ɩlaq oyɩn, palwan gu`res, ko`kpar oyɩnlarɩ ha`m basqa da xalɩq oyɩnlarɩ o`tkerilip, bayraqqa ha`r
qɩylɩ zatlar qoyɩlg‗an.
Xalɩq turmɩsɩnda qɩz uzatɩw da`stu`ri ken` orɩn alg‗an. Qɩz ha`m jigittin` ata-analarɩ bir-
biri menen kelisimge kelip, qalɩn` mal mug‗darɩ belgilengen. Qɩz ayttɩrɩlɩp, qalɩn` mal
to`legennen keyin ku`yew o`z qalɩn`lɩg‗ɩ menen qiz jen`geleri ja`rdeminde so`ylesiwge huqɩqlɩ
bolg‗an. Qalɩn` maldɩn` ko`lemi ha`r qɩylɩ bolɩp, o`zgerip otɩrg‗an. Qalɩn` maldan tisqarɩ su`t
haqɩ, el qa`desi ha`m basqa da qa`delerdi orɩnlawɩ tiyis bolg‗an.
Qalɩn` mal ha`m qa`deler orɩnlang‗annan son`, belgilengen mu`ddette qɩz uzatɩw toyɩ
o`tkerilip, qɩz jen`geleri ha`m ku`yew jigit jora-joldaslarɩ menen qɩzdɩ uzatɩp alɩp ketken. Qɩzdɩn`
ata-anasɩ qɩzɩ ushɩn mu`mkinshiligi bolg‗ansha arnap otaw tayarlag‗an.
Qɩz uzatɩlg‗annan keyin, jigittin` ata-anasɩ kelin tu`siriw toyɩn bergen. Bul toyda bet
ashar aytɩw da`stu`rge aynalg‗an. Bet ashardɩn` wazɩypasɩ – jan`a tu`sken kelindi ata-enesi,
ag‗ayin-tuwɩsqanlarɩ ha`m jan`a tu`sken jerindegi adamlar menen jaqɩnnan tanɩstɩrɩw bolɩp, bet
ashar aytɩwshɩ bular jo`ninde ɩqsham sulɩw poetikalɩq so`zler ja`rdeminde tanɩstɩrg‗an.
Bunnan basqa besik toyɩ, tusaw kesiw, su`nnet ha`m mu`shel toylarɩ o`tkerilgen. Bul
toylardɩn` ha`r biri o`zine sa`ykes o`zgeshelikleri menen bala tuwɩlɩwdan er jetemen degenshe
da`wirlerde jaqsɩ niyetler menen o`tkerilgen.
Bul toylarda ha`r qɩylɩ xalɩq oyɩnlarɩnan tɩsqarɩ jɩrawlar, baqsɩlar ayttɩrɩlg‗an. Altɩn qabaq
attɩrɩw oyɩnɩ o`tkerilip, qabaqtɩ atɩp tu`sirgen adamlarg‗a sɩylɩqlar berilgen. Qiz-jigitler ushɩn
arnawlɩ u`y berilip geshtek uyɩmlastɩrɩlg‗an. Onda a`tko`nshek tebiw, qɩz-jigit aytɩsɩ o`tkerilgen.
Qaraqalpaqlar arasɩnda islam dinine shekemgi da`stu`rler orɩn alg‗an. Olar ten`izge,
suwg‗a, otqa, ata-babasɩnin` a`rwag‗ɩna sɩyɩng‗an. Qaraqalpaqlar jerdi hu`rmetlep, og‗an
sɩyɩng‗an. Jerdi qorg‗awdɩ, biykar paydalanbawdɩ u`yretken. Ha`r bir haywannɩn`, maydɩn` iyesi-
piri bar dep isengen. Qoy piri – SHopan ata, sɩyɩr piri – Za`n`gi baba, jɩlqɩ piri – Qambar ata, tu`ye
piri – Oysɩl qara degen tu`sinikleri bolg‗an.
Xalɩq arasɩnda o`lgen adamlardɩ jerlew da`stu`ri islam dininin` talaplarɩna muwapɩq
ju`rgizilgen. O`liktin` betin qublag‗a – Ma`kke Ma`dina ta`repke qoyɩp jerlegen. Ha`r bir
awɩldɩn` o`zlerinin` qoyɩmshɩlɩg‗ɩ bolɩp, xalɩq bul qoyɩmshɩlɩqqa o`tken ata-babalardɩn` ruwxɩ
saqlang‗an jer retinde u`lken hu`rmet penen qarap qoyɩmshɩlɩqlardɩ qa`sterlegen.
Adam o`lgennen son` xalɩq da`stu`rine sa`ykes namazɩ, qɩrqɩ, ju`zi ha`m jɩlɩ o`tkerilgen.
Bug‗an alɩslarg‗a xabar jiberilip, o`lgen adamnɩn` yaki onɩn` jaqɩnlarɩnɩn` tamɩr-tanɩslarɩ,
ag‗ayinleri shaqɩrɩladɩ. Merekede o`lgen adamg‗a arnap joqlaw aytɩladɩ ha`m onɩn` ruwxɩna
bag‗ɩshlap quran oqɩladɩ. Jɩlɩ bolaman degenshe xojalɩq ag‗zalarɩ qara kiyim kiyip ju`rgen.
Piyshembi, iyis ku`nleri marhum hu`rmetine iyis shɩg‗arɩlɩp, bawɩrsaq ha`m shelpek pisirgen,
Qaraqalpaqlar o`tken da`wirlerde ha`r tu`rli bayramlardɩ bayramlag‗an. Solardɩn` biri
Nawrɩz bayramɩ bolɩp, bul bayram a`yyemgi waqɩtlardan beri Xorezm xalɩqlarɩnɩn` turmɩsɩnda
ken`nen belgilengen. Bul bayram ha`r jɩlɩ ku`n menen tu`n ten`lesken waqɩtta, yag‗nɩy 21-mart
ku`nine ten` kelgen. Bul ku`n jan`a jɩldɩn` baslang‗an ku`ni, yag‗nɩy ba`ha`rdin` baslanɩwɩ
sɩpatɩnda g‗alaba xalɩq bayramɩ bolɩp belgilengen.
Nawrɩz bayramɩ o`zinin` kelip shɩg‗ɩwɩ boyɩnsha erte zamanlarg‗a zardushtiylik da`wirine
barɩp taqaladɩ. Nawrɩz bayramɩ diyqanshɩlɩq penen ba`ha`r menen baylanɩslɩ payda bolg‗an
bayram. Nawrɩzdɩn` ayyemgi da`wirlerde kelip shɩqqanlɩg‗ɩ tuwralɩ ullɩ ilimpaz Beruniy o`z
miynetlerinde ko`rsetip bergen.
Qaraqalpaqlarda Nawrɩz 21-mart ku`ni belgilenedi. Usɩ ku`nnen baslap da`stu`r boyɩnsha
jerge tuqɩm taslap, diyqanshɩlɩq etiwge bolatug‗ɩn bolg‗an.
Nawrɩz bayramɩnda Nawrɩz seyili baslang‗an. Seyil eki ha`ptege shekem dawam
etetug‗ɩn bolg‗an. Seyilge awɩl jasɩ u`lkeni ta`repinen belgilengen adam basshɩlɩq etken.
Seyilde aldɩn ala belgilengen da`stu`r boyɩnsha a`tiraptag‗ɩ awɩllarg‗a xabar jiberilip,
bayram mu`na`sebeti menen at jarɩslarɩ, ɩlaq oyɩnɩ, arqan tartɩspaq, palwan gu`resleri sɩyaqlɩ sport
jarɩslarɩ menen qatar qoshqar du`gis, qoraz urɩstɩrɩw sɩyaqlɩ zawɩqlar o`tkerilip, son`ɩnan baqsɩ,
jɩrawlardɩn` atqarɩwɩnda qosɩqlar ha`m da`stanlar tɩn`lang‗an.
Qiz-jigitler arnawlɩ qurɩlg‗an a`tko`nsheklerde ushqan. Jaslar bayramɩ keshte o`tkerilgen
otɩrspa, geshteklerde dawam etken. Geshteklerde jigit ag‗asɩ ha`m qɩz jen`gesi basshɩlɩq etken.
Olardɩn` basshɩlɩg‗ɩnda saz-sa`wbet ha`m oyɩn zawɩqlar o`tkerilgen.
Orazadan eki ay keyin qurbanlɩq hayt bayramɩ belgilengen. Bul bayram diniy tu`sinik
ha`m isenimler menen baylanɩslɩ bayram bolɩp, bul bayramda ha`r bir musɩlman quday jolɩnma
jɩlɩna bir ma`rte qurbanlɩq islewi sha`rt bolg‗an. Qaraqalpaqlar arasɩnda qurbanlɩqqa ko`binese iri
qara mallardɩ soyg‗an. A`dette qurbɩ jetpegenler jeti xojalɩq birigip bir mal soyg‗an.
Mu`mkinshiligine qaray qoy-eshkiler de soyɩlg‗an.
Soyɩlg‗an mallardɩn` go`shleri tolɩg‗ɩ menen asɩlɩp, pisirilgen awqatqa qon`sɩ-qoba,
ag‗ayin tuwg‗anlar mira`t etilip, berilgen sadaqanɩn` hu`rmetine sadaqa beriwshinin` ata-
babalarɩna arnalg‗an quranlar oqɩlg‗an ha`m pa`tiya berilgen.
Da`stu`r boyɩnsha qurbanlɩq ku`ni jeti u`yden awqat jep, quran oqɩp, pa`tiya islew sawap
dep esaplag‗an. Sonɩn` menen birge Qurban Hayt ku`ni ha`r qɩyli oyɩn-zawɩqlar da o`tkerilgen.
Bul ku`n qaraqalpaqlar ushɩn en` ulken bayramlardan esaplang‗an.
Qaraqalpaqlar o`zbekler, qazaqlar, tu`rkmenler ha`m t.b. xalɩqlar arasɩnda islam dinine
shekemgi zoroastrizm dinine tiyisli a`detler bilimler ju`da` ko`p saqlang‗an.
Qaraqalpaqlar u`lken aymaqlarda jasap, Aral boylarɩnɩn` geografiyasɩnn jaqsɩ bilgen. Olar
diyqanshɩlɩq, sharwashɩlɩq, balɩqshɩlɩq islerin rawajlandɩrɩw ushɩn ta`biyattɩn` sɩrlarɩn, juldɩzlardɩ,
ku`n menen tu`n, ha`r jɩldɩn` ha`r ma`wsimnin` jaqsɩ biliwi kerek bolg‗an. Olar hawa rayɩnɩn` jɩl
sayɩn o`zgeriwin, jɩllɩlɩq ha`m suwɩqlɩqtɩn` baslanɩw waqɩtlarɩn boljap bilgen. Aspan juldɩzlarɩna
qarap, olar tu`nlerde arqa menen qublanɩn` qayaqta ekenligin anɩqlap bilip adaspay bir awɩldan
ekinshi awɩlg‗a baratug‗ɩn bolg‗an. Ol ushɩn olar aspandag‗ɩ juldɩzlardɩn` ornalasɩw ta`rtibin
bilgen. «Temir qaziq», «sholpan», «jeti qaraqshɩ», «u`rker» ha`m tag‗ɩ basqa da juldɩzlarg‗a
qarap jɩl ma`wsimlerinin` o`zgerislerin bilgen. Sonday-aq, «su`mbile», «ta`rezi» ha`m basqa da
juldɩzlardɩn` qa`siyetlerin xalɩq bilgen ha`m olarg‗a qarap o`zlerinin` ta`jiriybe islerinde ken`nen
Qaraqalpaqlarda ha`r on eki jɩl bir mu`shel bolɩp esaplanadɩ. Ha`r bir jɩldɩn` o`z atɩ
bolg‗an. Ha`r jɩldɩn` da o`zinin` belgili qa`siyeti bolɩp, olar haywan atlarɩ menen atalg‗an. Ha`r
bir qaraqalpaq o`zinin` tuwɩlg‗an jɩlɩn usɩ haywan atlarɩ menen bilgen. Qaraqalpaqlarda xalɩq
kalendarɩ usɩ on eki haywan atlarɩ menen belgili bolg‗an.
XIX a`sirde qaraqalpaqlar arasɩnda islam dini ken` tarqalɩp bilimli adamlar ju`da` ko`p
bolg‗an. Olar baslang‗ɩsh bilimdi o`z awɩllarɩndag‗ɩ mekteplerde alg‗an. Ha`r bir awɩldɩn`
mektep mollasɩ bolg‗an. Awɩldɩn` ha`r bir balasɩ jeti jasqa tolg‗annan keyin mekteplerge qatnap,
mollanɩn` basshɩlɩg‗ɩnda sawatɩn ashqan.
Bul mekteplerde arab alfavitinde oqɩw ha`m jazɩw u`yretiliw menen birge baslang‗ɩsh
diniy tu`sinikler berilgen. Usɩnday mekteplerdin` sanɩ XIX a`sirde Qaraqalpaqstan aymag‗ɩnda
Mekteplerdi pitirgen jaslar o`zlerinin` ɩqlasɩna ha`m materiallɩq mu`mkinshiliklerine
qarap, joqarɩ oqɩw orɩnlarda -Medrcselerde bilimin jetilistirgen. Bunday Medreselerden Qaraqum
iyshan medresesi Pu`tku`l Oraylɩq Aziyag‗a belgili bolg‗an. Bunnan basqa qaraqalpaqlar
arasɩnda sol sɩyaqlɩ bir neshe medreseler bolg‗an. Bulardan: Qalila axun, Embergen axun,
Ayɩmbet iyshan, Iyshan qala medreseleri. Solardɩn` arasɩnda Tas medrese ha`m Qaraqum iyshan
medreseleri ha`zirgi Qaraqalpaqstan aymag‗ɩnda sufizm ta`liymatɩn tarqatɩwda u`lken xɩzmet
Tas medrese ha`zirgi A`miwda`rya rayonɩ aymag‗ɩnda 1841-jɩlɩ Xojaniyaz biy ta`repinen
Qaraqum iyshan medresesi XIX a`sirdin` ortalarɩnda ha`zirgi Bozataw rayonɩ aymag‗ɩnda
qurɩlg‗an. Onɩn` talabalar oqɩytug‗in 30 o`jiresi bolg‗an. Medresede o`z zamanɩna ɩlayɩq
kitapxana bolg‗an. Onɩn` qorɩnda A`liysher Nawayɩ, Ferdawsiy ha`m basqa da shɩg‗ɩs a`debiyatɩ
klassiklerinin` shɩg‗armalarɩ menen tolg‗an kitaplar bolg‗an. Bul kitapxana ken`es ha`kimiyatɩ
jɩllarɩ ishinde joq etilgen.
Qaraqum iyshanlarɩ Aral boyɩ xalɩqlarɩ menen sonɩn` ishinde qaraqalpaq, qazaq, o`zbek
xalɩqlarɩnɩn` arasɩnda sufizm ideyalarɩn taratɩwda u`lken a`hmiyetke iye bolg‗an. Qaraqalpaq
a`debiyatɩnɩn` belgili wa`killeri Berdaq shayɩr Qaraqum iyshannɩn` medresesinde oqɩg‗an.
Qaraqum iyshan medresesinin` qalg‗an orɩnlarɩ elege shekem Aral boyɩ jag‗alarɩnda saqlanɩp tur.
Onda Berdaq, Ku`nxoja shayɩr qa`birlerine u`lken estelik salɩng‗an.
Qaraqalpaqlar haqqɩnda qazaq xalqɩnɩn` ullɩ ilimpazi SHoqan Walixanov aytqanɩnday,
olar saxranɩn` bu`lbili bolg‗an. Olar qosɩqsɩz, da`stanlarsɩz, tariyxiy a`n`gimelersiz o`zlerinin`
toy-merekelerin o`tkermegen. Qaraqalpaqlarda folklor u`lgileri og‗ada ko`p bolg‗an. Folklor
u`lgilerinin` bizin` zamanɩmɩzg‗a jetken nusqalarɩnɩn` ilimpazlar ta`repinen 100 tomlɩg‗ɩ basɩlɩp
shɩqtɩ. Xalɩq o`zlerinin` so`z ustalarɩ bolg‗an sheshenlerin, dilwarlarɩn, jɩraw-baqsɩlarɩn u`lken
hu`rmet-izzetke bo`legen. Qosɩqlar, jɩrlar xalɩqtɩn` turmɩsɩnda bolg‗an jan`alɩqlarg‗a baylanɩslɩ
bolg‗an. Olardɩn` arasɩnan bet ashar u`lken orɩn iyelegen. Sonɩn` menen birge «Ha`wjar»,
«Sin`siw» ha`m basqa da qosɩqlar ken` orɩn alg‗an. Xalɩqtɩn` turmɩsɩndag‗ɩ qayg‗ɩlɩ waqɩyalarg‗a
baylanɩslɩ aytɩlatug‗ɩn «Joqlaw»da u`lken orɩn iyelegen. Onda o`lgen adamnɩn` islegen
xɩzmetlerin, minez-qulqɩn, basqalarda ushɩraspaytug‗ɩn jaqsɩ ta`replerin aytɩp joqlaw, xalɩqqa
u`lken ta`sir etken. Ha`r bir awɩlda hayal-qɩzlar jaqɩn adamlarɩna bolg‗an jɩllɩ sezimlerin
Qaraqalpaqlarda ju`da` ko`p ertekler saqlang‗an. Olardɩn` ko`pshiligi a`yyemgi
da`wirlerden saqlanɩp, xalɩqtɩn` turmɩsɩnda bolg‗an ja`miyetlik siyasiy o`zgerislerdi bildirgen.
Qaraqalpaq erteklerinin` tu`rleri og‗ada ko`p. Olar o`zlerinin` mazmunɩna qarap bo`lingen.
Qaraqalpaqlar arasɩnda ken`nen taralg‗an erteklerdin` birewi orɩs izertlewshisi I.Karazin
ta`repinen 1873-jɩlɩ SHɩmbay qalasɩnan 80 jasar shamasɩndag‗ɩ ertekshi kempir awzɩnan jazɩp
alɩng‗an ha`m onɩ bastɩrɩp shɩg‗arg‗an. Bul ertek «Hayallar patshalɩg‗ɩ tuwralɩ ertek» dep atalɩp,
ol a`yyemgi amazonkalar da`wiri tuwralɩ mag‗lɩwmatlar beredi. Sonday-aq «Anqaw mergen»,
«Jiyrenshe sheshen», «Aldar ko`se», «Xoja Nasraddin» usag‗an ertekler bolg‗an. Ko`p ertekler
qon`sɩ xalɩqlardɩn` ertekleri menen jaqɩn bolg‗an.
Qaraqalpaqlarda geypara adamlardɩn` o`mirine baylanɩslɩ ku`ldirgi so`zler ko`p bolg‗an.
Olardan O`mirbek laqqɩ tuwralɩ ko`plegen ku`ldirgi so`zler saqlanɩp bizin` ku`nlerimizge shekem
Qaraqalpaqlar arasɩnda a`yyemgi waqɩtlardan beri qaharmanlɩq da`stanlar ken`nen
taralg‗an. Olardan «Qɩrɩq qɩz», «Alpamɩs», «Qoblan», «Ma`spatsha» usag‗an qaharmanlɩq
da`stanlar ken`nen ma`lim. Olar xalɩq tariyxɩnɩn` joldasɩ bolg‗an. Qaraqalpaqlar eski da`stanlardɩ
yadɩnda saqlawg‗a, onɩ a`wladtan-a`wladqa jetkeriwge u`lken itibar bergen.
Qaraqalpaqlar arasɩnda en` su`yikli batɩrlɩq da`stanlardan biri «Edige» da`stanɩ bolɩp
esaplanadɩ. Izertlewshilerdin` ko`rsetiwi boyɩnsha «Edige» da`stanɩnda su`wretlengen waqɩyalar,
adamlardɩn` atlarɩ tariyxta bolg‗an. Qaraqalpaq jɩrawlarɩ bul da`stang‗a xalɩqtɩn` basɩnan o`tken
tariyxiy waqɩya sɩpatɩnda qarag‗an.
Qaraqalpaq xalqɩnɩn` turmɩsɩnda «Qɩrɩq qɩz» da`stanɩ en` a`hmiyetli orɩn iyeleydi. Onda
qaraqalpaq xalqɩnɩn` turmɩsɩ ha`m ma`deniyatɩ tuwralɩ ko`plegen mag‗lɩwmatlar bar.
Qaraqalpaq xalqɩnɩn` «Alpamɩs» da`stanɩnda da a`yyemgi da`wirdegi tariyxiy waqɩyalar
menen birge XVIII-XIX a`sirdegi azatlɩq gu`resi o`z sa`wlesin tapqan.
Qaraqalpaqlar basqa tu`rkiy xalɩqlarg‗a uqsap awɩzsha an`ɩzlarg‗a u`lken itibar bergen.
Qaraqalpaqlar tariyxɩ boyɩnsha ko`plegen mag‗lɩwmatlar jɩynag‗an akademik S.Kamalov,
ko`rnekli tariyxshɩlar T.A.Jdanko, R. Qosbergenov, U. SHalekenov, L.S.Tolstova o`zlerinin`
tariyxiy miynetlerin jazba tariyxiy derekler menen birge qaraqalpaqlar arasɩnan jɩynalg‗an
an`ɩzlar, tariyxiy a`psanalar negizinde jazdɩ. Olardɩn` pikiri boyɩnsha XVIII-XIX a`sirdegi
qaraqalpaqlardɩn` Sɩrda`rya, Jan`ada`rya, A`miwda`rya boyɩndag‗ɩ qonɩslarɩ, olardɩn` Orta Aziya
jerlerine qonɩslasɩw tariyxɩ boyɩnsha awɩzsha mag‗lɩwmatlarɩ, Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` tariyxiy
mag‗liwmatlarɩ menen tuwra keletug‗ɩnlɩg‗ɩn ko`rsetken.
Tolg‗awlar. Qaraqalpaqlar jawgershilikti ko`p ko`rgen xalɩq. Sonlɩqtanda xalɩqtɩn` awɩr
awhalɩ, o`zlerinin` otɩrg‗an jerlerin taslap ko`shiwi tuwralɩ jɩrawlar ta`repinen atqarɩlɩp usɩ
ku`nlerge shekem jetken.
Ormambet tolg‗awɩ XVI a`sirdin` waqɩyalarɩn sa`wlelendirgen. Ormambet tariyxta
bolg‗an adam. Ol nog‗aylɩ awqamɩnɩn` basshɩsɩ bolg‗an, qaraqalpaqlardɩn` nog‗aylɩ da`wirindegi
tariyxɩ boyɩnsha ko`plegen mag‗lɩwmatlar beredi.
Qaraqalpaq a`debiyatɩ wa`killeri. Ku`nxoja (1799-1880). XIX a`sirdegi qaraqalpaq
shayɩrlarɩ o`zlerinin` shɩg‗armalarɩnda Xiywa xanlɩg‗ɩnda bolg‗an siyasiy waqɩyalardɩ o`zlerinin`
poeziyalɩq shɩg‗armalarɩnda jazɩp bardɩ. Xalɩqtɩn` ku`n ko`risi, xojalɩg‗ɩ, toy-merekeleri, arzɩw-
a`rmanlarɩ o`z sa`wlesin tapqan. Solardɩn` biri Ku`nxoja shayɩr bolɩp Xiywa xanlɩg‗ɩnda jasag‗an
xalɩqlardɩn` turmɩsɩn ko`rsetken. Ol qaraqalpaq diyqanlarɩn – sharwalarɩnɩn`, balɩqshɩlarɩnɩn`
awhalɩn ko`rsetetug‗ɩn shɩg‗armalarɩn jazg‗an.
Ku`nxoja Xiywa xanlɩg‗ɩnɩn` paytaxtɩ Xiywa qalasɩnda o`tkerilgen so`z ustalarɩnɩn`
jarɩsɩna shaqɩrtɩlg‗an. Onda ol o`zinin` «Umɩtpaspan» shɩg‗armasɩn jazg‗an. Onda Xiywa
xanlɩg‗ɩnɩn` XIX a`sirdin` ortalarɩndag‗ɩ sotsial-ekonomikalɩq ha`m ma`deniy turmɩsɩn
A`jiniyaz Qosɩbay ulɩ (1824-1878). A`jiniyaz qaraqalpaq shayɩrlarɩnɩn` arasɩnda en`
joqarɩ da`rejeli bilimge iye bolg‗an. Ol Xiywa qalasɩndag‗ɩ joqarɩ bilim orayɩ bolg‗an medreseni
oqɩp pitkergen. Bul medresede o`z waqtɩnda ullɩ tu`rkmen shayɩrɩ Maqtumqulɩ da bilim alg‗an.
Ol bir neshe tillerdi bilgen. SHɩg‗ɩs xalɩqlarɩnɩn` lirikasɩn u`yrengen. Xalɩq turmɩsɩnan alɩp
a`jayɩp shɩg‗armalar do`retken. Ol Qazaqstanda, Rossiya ma`mleketinin` aymaqlarɩnda,
Orenburg, Bashqurstan, Tatarstan jerlerinde bolg‗an.
A`jiniyaz shɩg‗armalarɩnda xalɩqtɩn` tariyxiy-etnografiyalɩq mag‗lɩwmatlarɩ ken` tu`rde
sa`wlelengen. Ol qaraqalpaq qɩzlarɩnɩn` a`jayɩp kiyim-kenshekleri, olardɩn` sulɩw ko`rki tuwralɩ
a`jayɩp shɩg‗armalar jazg‗an. Olar qɩssaxanlar yadɩnda usɩ ku`nlerge shekem kelip jetken.
A`jiniyaz qaraqalpaq xalqɩnɩn` ma`deniy turmɩsɩnda a`hmiyetli orɩn iyelegen «Bozataw»
poemasɩnɩn` avtorɩ. Onɩn` qazaqtɩn` shayɩr qɩzɩ «Qɩz Men`esh» penen aytɩsɩ Qazaqstan,
O`zbekstan aymaqlarɩnda ken` taralg‗an. Bul u`lken tariyxiy shɩg‗armalar qaraqalpaq xalqɩnɩn`
tariyxɩn u`yreniwde u`lken a`hmiyetke iye bolɩp esaplanadɩ.
Berdaq G‗arg‗abay ulɩ (1827-1900). Qaraqalpaq ma`deniyatɩ, tariyxɩnda ko`rnekli
orɩn iyelegen Berdaq 1827-jɩlɩ Aral ten`izi aymag‗ɩnda tuwɩlɩp, 1900-jɩlɩ 73 jasɩnda qaytɩs
bolg‗an. O`zinin` jaslɩq jɩllarɩn diyqanlar, balɩqshɩlar arasɩnda o`tkerip, ko`plegen da`stanlar,
qosɩqlar do`retken. Ol jas waqtɩnan baslap xalɩq arasɩnda tarqalg‗an Nawayɩnɩn`, Ferdawsiydin`,
Fizuliydin` ha`m basqa da musɩlman xalɩqlarɩnɩn` shɩg‗armalarɩn qɩzɩg‗ɩp u`yrengen. O`zinin`
tuwɩlg‗an jerindegi diniy oqɩw ornɩn tamamlag‗an. Onɩn` sanalɩ o`miri qaraqalpaqlardɩn` Xiywa
xanlɩg‗ɩnɩn` quramɩnda bolg‗an da`wirine sa`ykes keledi
Qaraqalpaq xalqɩnɩn` turmɩsɩn, tariyxɩn sa`wlelendiretug‗ɩn ju`da` ko`plegen shɩg‗armalar
jazg‗an. Ol o`zinin` «Aqmaq patsha» shɩg‗armasɩnda qaraqalpaq hayal-qɩzlarɩnɩn` ma`rtligin,
shɩg‗armalarɩnɩn` biri «SHejire». Onda qaraqalpaq xalqɩnɩn` kelip shɩg‗ɩw tariyxɩ poeziyalɩq til
Berdaq qaraqalpaq xalqɩnɩn` XIX a`sirdegi turmɩsɩnɩn` tariyxiy deregi sɩpatɩnda u`lken
a`hmiyetke iye. A`sirese Berdaq shɩg‗armalarɩna qaraqalpaq basshɩlarɩnɩn` Xiywa, Buxara
xanlarɩna qarsɩ ko`terilisleri tuwralɩ da bir qansha da`stanlar shɩg‗arg‗an. Olardan «Aydosbiy»,
«Ernazarbiy», «Amangeldi» ha`m basqa da shɩg‗armalarɩ u`lken a`hmiyetke iye bolɩp esaplanadɩ.
O`tesh shayɩr Alshɩnbay ulɩ (1829-1902). Qaraqalpaq xalqɩnɩn` a`debiyatɩnda O`tesh
Alshɩnbay ulɩnɩn` shɩg‗armalarɩ ayrɩqsha orɩn iyeleydi. O`tesh 1829-jɩlɩ Aral ten`izinin`
boyɩndag‗ɩ atawlardɩn` birinde tuwɩlg‗an. Ol waqɩtta bul jerler A`miwda`ryanɩn` bir shaqabɩ
bolg‗an, Ko`ko`zek da`ryasɩ quyɩp turg‗an. Onɩn` eki jag‗asɩnda qalɩn` el otɩrg‗an. Ol jerde bir
qansha meshit ha`m medreseler bolg‗an. Olarda balalar oqɩp bilim alg‗an. Bul oqɩw orɩnlarɩnda
Buxara ha`m Xiywada bilim alɩp kelgen mollalar sabaq bergen. Usɩ mekteplerde bilim alg‗an
O`tesh shayɩr musɩlman xalɩqlarɩnɩn` a`debiy shɩg‗armalarɩ menen jaqsɩ tanɩs bolg‗an. Onɩn`
jazg‗an shɩg‗armalarɩnda «YUsup-Zlixa», «Taxir-Zuxra», «Layli-Majnun», «Farxad-SHiyrin»,
«G‗a`rip-ashɩq», «SHaxsa`nem» ha`m basqa da da`stanlardɩn` atlarɩ ko`rinedi. Bug‗an
qarag‗anda O`tesh jas waqtɩnan baslap a`debiy shɩg‗armalardɩ teren` u`yrengen.
O`tesh shayɩr Berdaq shayɩr menen dos ha`m ag‗ayɩn, dayɩlɩ-jiyenli bolg‗an. Berdaq
shayɩrdɩn` o`limine arnap iri ko`lemli shɩg‗arma jazg‗an. Onda Berdaq shayɩrdin` o`miri,
qaraqalpaq a`debiyatɩnda tutqan ornɩna joqarɩ baha bergen. Sonɩn` menen birge Jiyen jɩraw,
Ku`nxoja, A`jiniyaz ha`m basqa da qaraqalpaq shayɩrlarɩna sɩpatlama bergen.
Qaraqalpaqsha Milliy Namalar – Скачать mp3 бесплатно
Для вашего поискового запроса Qaraqalpaqsha Milliy Namalar мы нашли 50 песен, соответствующие вашему запросу. Теперь мы рекомендуем загрузить первый результат Qaraqalpaqsha Milliy Namalar который загружен LG размером 2.65 MB, длительностью 2 мин и 1 сек и битрейтом 192 Kbps.
Обратите внимание:
Перед загрузкой вы можете послушать любую песню, наведите курсор и нажмите «Слушать» или «Скачать» для загрузки mp3-файла высокого качества. Первые результаты поиска – с YouTube, которые будут сначала преобразованы, после чего файлы можно загрузить, но результаты поиска из других источников могут быть сразу же загружены в MP3 без какого-либо преобразования.
Слушают сейчас
Qaraqalpaqsha Milliy Namalar
Свежие Кавказкие Песни 2023
Песни Для Пап На 23 Февраля
Кизим Жон Кизим
Монгол Шуудан Дальняя Дорога
18 Мне Уже 1 Час Егор Шип
Это Любовь Самообман
Коты Поют Песню Гюрза Liranov
Песни Из Лайка 2023
Uuu I Love You So
Амирина Одинокий Волк
Fnaf Sister Location Crumbling Dream Rus Sub Cover By Aria Rose Sub By Ангел
Менің Жүрегім Нұржан Төлендиев Скачать
Sidewalks The Weeknd Ft Kendrick Lamar Acoustic Instrumental Karaoke
Шикарный Сборник Шансона В Машину Скачать
Tiësto Wave Rider
Гимн Фашистской Германии
Шансон Новые Альбомы
Tous Les Mêmes Stromae
Motherfuckers Come On
А Казанцев Лучшее
Скачивают
Lemon Vs Arzon Dojo Duel By Voltire
Nasheed Fataat Al Khair Hq
Безумно Красивая Песня Там Где Любовь New 2018
Attack Of The Killer Beast Phonk Remix Tiktok Song
Те100Стерон Это Не Девочка Это Беда Speed Up
3 Часа Мощная Безумно Красивая И Потрясающая Музыка Для Души Лучшие Треки
Цыганочка Techno Remix
Milen На Красный Премьера 2023 Живой Вокал
Ганапи Абуев Разбитое Сердце Жаркое Disco Лето Дербент 2018 Супер Песня 2018
Дай Мне Собраться Speed Up
Лариса Черникова Я Люблю Тебя Дима Влюблённый Самолёт
Gwen Stefani Rich Girl Sped Up
Монгол Шуудан Дальняя Дорога Истина Аудио
Константине Доредос Doredos
Lady Gaga Bloody Mary
Rasa Пчеловод Пародия Mc Nimred Дисс На Гренни 4 Песня Клип Про Granny
Гр Лезгинка Помада
Самый Крутой Шансон 2019 Не Пришла Игорь Огурцов
By Индия Думать О Тебе Slowed Reverb
Ronnie Coleman 362Kg Deadlift Yeah Buddy Light Weight Baby Shorts