O zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi
“O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Administrasiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikasiyalar agentligida tashkil etilgan matbuot anjumanida “Qizil kitob“ning navbatdagi nashrini chop etish bo`yicha amalga oshirilayotgan ishlar yuzasidan batafsil ma`lumot berildi”, – deya xabar beradi O`zA.
Yangi “Qizil kitob” tayyorlanmoqda
“O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Administrasiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikasiyalar agentligida tashkil etilgan matbuot anjumanida “Qizil kitob“ning navbatdagi nashrini chop etish bo`yicha amalga oshirilayotgan ishlar yuzasidan batafsil ma`lumot berildi”, – deya xabar beradi O`zA.
Fanlar akademiyasi vise-prezidenti, akademik Baxtiyor Ibragimov va boshqalar “Qizil kitob“ni yuritishda, respublikamizda yo`qolib borayotgan kamyob, noyob o`simlik turlarini saqlab qolish uchun muhim muammolarni hal qilishda Botanika instituti olimlari tadqiqotlarining roli muhim ahamiyat kasb etayotganini ta`kidladi.
“Qizil kitob“ning oldingi nashri 2009 yilda chop etilgan bo`lib, undagi mavjud ma`lumotlar “ma`nan eskirgan”ligi sababli, so`nggi 10 yil mobaynidagi tadqiqot natijalari umumlashtirilib, o`simlik turlarining bugungi kundagi zamonaviy holati bo`yicha ma`lumotlarni keng ommaga taqdim etish uchun “Qizil kitob“ning yangi nashrini chop etish zarurati tug`ildi. 2019 yilning oxirigacha chop etilishi rejalashtirilayotgan yangi tahrirdagi “Qizil kitob“ga amaldagi “Qizil kitob“ ro`yxatidan 8 ta tur chiqarilgan holda 15 tur kiritilganligining guvohi bo`lishimiz mumkin. Ushbu yangi nashr umumiy muhofazaga muhtoj bo`lgan, yo`qolib ketish arafasida turgan kamyob 314 o`simlik turlarini o`z ichiga olgan.
– O`zR FA Zoologiya instituti olimlari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida “Qizil kitob“ning navbatdagi soniga kiritiladigan va undan chiqariladigan turlar to`g`risida ilmiy ma`lumotlar yig`ildi, ushbu ma`lumotlarni tahlil etish bilan bir vaqtda rasmiy nashrlarga kiritish uchun har bir turlar bo`yicha suratli ilmiy maqolalar tayyorlandi, – deydi Fanlar akademiyasi Zoologiya institutining bosh ilmiy xodimi Jaloliddin Azimov. – Shuningdek, bu davr ichida O`zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi“ning hayvonot dunyosiga oid ikkinchi qismi nashrga tayyor holatga keltirildi.
“Qizil kitob“ning amaldagi – 2009 yildagi nashriga jami 188 ta tur (kenja turlar bilan birga) kiritilgan. Ulardan 23 tasi (kenja turlar bilan 24) sut emizuvchilar, 48 tasi (kenja turlar bilan 51) qushlar, 16 tasi sudralib yuruvchilar, 17 tasi (kenja turlar bilan 18) baliqlar, 3 tasi halqasimon chuvalchanglar, 14 tasi (kenja turlar bilan 15) mollyuskalar va 60 tasi (kenja turlar bilan 61) bo`g`imoyoqlilar.
Mutaxassislarning ma`lumotlariga ko`ra, yangi tahrirdagi “Qizil kitob“ning noyob va yo`qolib ketish xavfi ostida turgan turlari ro`yxatiga 21 turdagi hayvonlar – umurtqasiz hayvonlarning 5 turi, sudralib yuruvchilarning 5 turi, qushlarning 4 turi va sut emizuvchilarning 7 turini kiritish va 12 turdagi hayvonot olami ob`ektlarining so`nggi bir necha yil ichidagi holati to`g`risidagi olingan ma`lumotlarga muvofiq milliy darajada turlarning kamyoblik maqomini o`zgartirish yuzasidan xulosalar tayyorlandi.
O’zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi
“Qizil kitob” – har birimizning vijdonimizdir. Har qaysi millat ham dunyo oldida o‘zining tabiat boyliklarini asrash ma’suliyatini olgan. Har bir kishini maftunkor tog‘larni qoplab turgan doimiy muzliklar, ulardagi xushbo‘y gullar, dorivor o‘simliklar, hayvon turlari, toza havo, sho‘x sharsharalari, qoyalari bilan rom etadi. Bularning hammasidan, albatta, zavq olish kerak, har bir narsaning o‘z qadriga etish, tabiatdagi mo’jazgina bir jonli mavjudotni ham asrab-avaylash lozim.
Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4300 ga yaqin o‘simlik turlari mavjud bo‘lib, ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko‘pgina kamyob, endem va relikt turlar ham uchraydi. O‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi”da o‘simlik va hayvonot turlari, ularning oilasi, ilmiy nomi, botanik tavsifi hamda turlarning tarqalish areallarihaqida qisqacha ma’lumotlar va har bir o‘simlik turlarining ko‘rgazmali tarzda suratlari keltirilgan.
Atrof-muhitni, shu jumladan, o‘simliklar olamini muhofaza qilish muammosi insoniyat uchun hech qachon hozirgidagidek o‘ta dolzarb ahamiyatga ega bo‘lgan emas. Sanoat, qishloq xo‘jaligi va xalq xo‘jaligi turli tarmoqlarining tez sur’atlar bilan rivojlanib borishi, tabiiy maydonlarning keng miqyosda o‘zlashtirilishi – ekologik muvozanatning salbiy tomonga o‘zgarishi natijasida o‘simlik va hayvon turlarining soni kamayib borish xavfi kuchayib bormoqda.
Ma’lumki, Qizil kitobning 1-nashri 1984-yilda chop etilgan bo‘lib, unga 163 tur kiritilgan bo‘lsa, ikkinchi nashrida (1998-y.) 301 tur kiritilgan, ya’ni turlarning soni qariyb ikki martaga ortgan. 2006-yilgi nashrida muhofazaga olingan o‘simlik turlari soni 305 taga boradi. 2009-yildagi nashrida Amaryllidaceae oilasiga mansub Allium turkumidan 10 ta tur kiritilgan bo‘lsa, yangi nashrida esa ushbu turkumdan 14 ta tur kiritilganligi va ayrim oila vakllarining kamayib borayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Shuning bilan birga, Qizil kitobning 2009-yildagi nashri bilan yangi nashridagi o‘simlik vakillari taqqoslab ko‘rilganda, 19 turning areali kengayishi hisobiga Qizil kitob sahifalaridan chiqarilgan bo‘lsa, aksincha 24 turning kamayishi ularning Qizil kitob sahifalarini “yangi turlar bilan boyitganligini” alohida ta’kidlash lozim. Umuman olganda, noyob kamayib borayotgan turlarni saqlab qolishda faqatgina davlat organlari kurashishi emas, balki aholi orasida ham tabiatdan oqilona foydalanish madaniyatini yuksaltirish lozim.
Ushbu raqamlardan ko‘rinib turibdiki, respublikamizdagi mavjud o‘simlik turlari yil sayin tobora kamayib bormoqda.
O‘zR FA Botanika instituti olimlari tomonidan so‘nggi yilarda olib borilgan ilmiy izlanishlari natijasida O‘zbekiston florasida uchraydigan kamyob turlarni o‘zida jamlagan navbatdagi O‘zR Qizil kitobning yangi soni nashrga tayyorlanmoqda. Bu orqali o‘simlik olamining hozirgi holati bo‘yicha monitoring (kuzatuv) natijalarini keng ommaga yetkazishdan iborat.
Navbatdagi nashrga tayyorlanayotgan Qizil kitobdagi o‘simliklar soni avvalgi chop etilgan nashrlardagi ma’lumotlar bilan solishtirilganda, ayrim oila vakillarining turlari keskin kamayishi natijasida muhofaza ro‘yxatiga tushganligini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Chuchmomadoshlar oilasidan – Raven piyozi, manzarali piyoz, cho‘l piyozi, yashil gulli piyoz; Yalpizdoshlar oilasidan esa Amudaryo oqto‘shasi, uchpoyali oqto‘sha, Orol flomoidesi, Torondoshlar oilasidan Zokirov qandimi hamda Ziradoshlar oilasidan Elena kovragi kabi o‘simlik vakillari kiritilganligining guvohi bo‘lishimiz mumkin.
Avvalgi ro‘yxatdagi mavjud ayrim turlar tarqalish areallarining so‘nggi yillarda kengayishi va tabiiy ko‘payishi oqibatida esa, aksincha, ushbu turlar (Sigirquyruqdoshlar oilasidan Oloy nataliellasi, Ayiqtovondoshlar oilasidan – yumaloqbarg parpi, tillarang sug‘uro‘t, Oltoy trolliusi, Ra’noguldoshlar oilasidan – Olьga sorbariyasi, Chinniguldoshlar oilasidan – Tojikiston etmagi) Qizil kitob ro‘yxatidan chiqarildi.
Qizil kitobning yana bir muhim tomoni – bu uning sahifalari hech qachon tugallanmasligidir, doimo uning sahafalarini yangi o‘simlik turlari va hayvon zotlari to‘ldirib boradi. AQShning Norzern Universiteti biologlarining xulosalariga ko‘ra, “Qizil kitob”ning sahifalarini qisqartirish uchun inson madaniyati va xulqini doim oshira borish kerak. Bu orqali esa uning sahifalarini kamaytirish hamda o‘simlik va hayvon turlarining muayyan darajada saqlanib qolishiga erishish mumkin.
Nargiza Raximova,
O’zR FA Botanika instituti huzuridagi
akad. F.N. Rusanov nomidagi
Toshkent Botanika bog’i katta ilmiy xodimi.