1-dekabr – qoraqalpoq tili kuni. Qoraqalpoq xalqi va tili tarixiga nazar tashlaymiz
9) O‘zbeklar va qoraqalpoqlarni yaqinlashtiradigan yana bir jihat qabila-urug‘chilikdagi umumiylikdir. Qoraqalpoqlar Mang‘it yurtidan kelib chiqqanini aytdik. Mang‘itlar o‘zbeklar tarkibidagi eng katta urug‘ hisoblanadi. Bundan tashqari, Xorazm qo‘ng‘irotlar ham qoraqalpoqlar, ham o‘zbeklar tarkibiga qo‘shilgan. O‘zbek va qoraqalpoq qo‘ng‘irotlari strukturasi va kelib chiqishi jihatidan yaqin qarindosh hisoblanadi;
Qoraqalpoq tili – Karakalpak language
Qoraqalpoq a Turkiy til tomonidan aytilgan Qoraqalpoqlar yilda Qoraqalpog’iston. U shimoliy-sharqiy qoraqalpoq va janubi-sharqiy qoraqalpoq tillariga bo’lingan. U qo’shni bilan birga rivojlangan Qozoq va O’zbek tillari, ikkalasi ham sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Odatda, qoraqalpoq tiliga tegishli Qipchoq turkiy tillarning filiali, shu bilan qozoq tiliga yaqin va qisman o’zaro tushunarli. [3]
Mundarija
- 1 Tasnifi
- 2 Geografik taqsimot
- 2.1 Rasmiy holat
- 2.2 Lahjalar
- 3.1 Unlilar
- 3.1.1 Ovoz uyg’unligi
- 4.1 Shaxsiy olmoshlar
- 4.2 Raqamlar
Tasnifi
Qoraqalpoq Qipchoq filiali Turkiy tillar o’z ichiga oladi Tatarcha, Kumuk, Nogay va Qozoq. Ga yaqinligi tufayli O’zbek, qoraqalpoq tilining so’z boyligi va grammatikasining ko’p qismida o’zbek tili ta’sir ko’rsatgan. Turkiy tillarning aksariyati singari qoraqalpoq tillari ham mavjud unli uyg’unlik, bo’ladi aglutinativ va yo’q grammatik jins. So’z tartibi odatda sub’ekt-ob’ekt-fe’l.
Geografik taqsimot
Qoraqalpoq tilida asosan Qoraqalpog’iston Avtonom respublikasi O’zbekiston. Taxminan 2000 kishi Afg’oniston va qismlarida kichikroq diasporalar Rossiya, Qozog’iston, kurka va dunyoning boshqa qismlari qoraqalpoq tilida gaplashadi.
Rasmiy holat
Qoraqalpoq Qoraqalpog’iston Muxtor Respublikasida rasmiy maqomga ega.
Lahjalar
The Etnolog qoraqalpoq tilining ikki shevasini aniqlaydi: shimoli-sharqiy va janubi-g’arbiy. Menjes tilida gaplashadigan uchinchi mumkin bo’lgan lahjani eslatib o’tadi Farg’ona vodiysi. Janubi-g’arbiy shevada / tʃ / shimoliy-sharq uchun / ʃ / mavjud.
Fonologiya
Qoraqalpog’istonda 21 ta mahalliy undosh fonema mavjud va qarz so’zlarida doimiy ravishda to’rtta mahalliy bo’lmagan fonemadan foydalaniladi. Mahalliy bo’lmagan tovushlar qavs ichida ko’rsatilgan.
Qoraqalpoq unlilari, dan Menjes (1947):?)
Undosh fonemalar
Labial Alveolyar Palatal Velar Uvular Yaltiroq Burun m n ŋ Yomon p b t d k ɡ q Affricate ( t͡s ) ( t͡ʃ ) Fricative ( f ) ( v ) s z ʃ ʒ x ɣ h Rotik r Taxminan l j w Unlilar
Old Orqaga Tarqalish Yumaloq Tarqalish Yumaloq Yoping men y ɯ siz O’rta e œ o Ochiq æ a Ovoz uyg’unligi
Ovoz uyg’unligi boshqa turkiy tillarda bo’lgani kabi qoraqalpoq tilida ham ishlaydi. So’zlar qarz oldi Ruscha yoki boshqa tillarda unlilar uyg’unligi qoidalariga rioya etilmasligi mumkin, ammo odatda quyidagi qoidalar amal qiladi:
Ovoz Keyingi bo’lishi mumkin: a a, ɯ æ e, men e e, men men e, men o a, o, u, ɯ œ e, i, œ, y siz a, o, u y e, b, y ɯ a, ɯ Lug’at
Shaxsiy olmoshlar
erkaklar Men, sen siz (birlik), ol u, u, u, bu, biz biz, siz siz (ko’plik), ular ular
Raqamlar
bir 1, eki 2, yaxshi 3, tortish 4, bes 5, olti 6, jeti 7, segiz 8, toǵis 9, kuni 10, juz 100, miń 1000
Yozish tizimi
2006 yil mart. Fotogal laboratoriya Nukus – lotin alifbosidan foydalangan holda qoraqalpoq tilida yozilgan tabela bilan.
Da qoraqalpoq yozilgan Arabcha va Fors yozuvi 1928 yilgacha Lotin yozuvi (qo’shimcha belgilar bilan) 1928 yildan 1940 yilgacha, keyin Kirillcha joriy etildi. 1991 yilda O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng, kirill yozuvidan voz kechish va lotin alifbosiga qaytish to’g’risida qaror qabul qilindi. Lotin yozuvidan foydalanish hozirgi kunda keng tarqalgan Toshkent, uning Qoraqalpog’istonga tatbiq etilishi bosqichma-bosqich davom etmoqda.
Kiril va lotin alifbolari quyida IPAda o’zlarining teng vakolatxonalari bilan ko’rsatilgan. Lotin alifbosida vakili bo’lmagan kirillcha harflar yulduzcha bilan belgilanadi. Yangi qoraqalpoq alifbosiga so’nggi o’zgarishlar 2016 yilda kiritilgan: apostrofli harflar o’rniga akutli harflar kiritilgan. [4] Shuning uchun yangi qoraqalpoq alifbosi xuddi shu tarzda yangi qozoq va o’zbek alifbolari – akutlar bilan ifodalanadi.
Kirillcha Lotin IPA Kirillcha Lotin IPA Kirillcha Lotin IPA Aa Aa / a / Qq Qq / q / Ff Ff / f / Ha Áá / æ / Ll Ll / l / Xx Xx / x / Bb Bb / b / Mm Mm / m / Hh Hh / soat / Vv Vv / v / Nn Nn / n / Tsts Cc / ts / Gg Gg / ɡ / Ңng Ńń / ŋ / Chch CHch / tʃ / G’ Ǵǵ / ɣ / Oo Oo / u / Shsh SHsh / ʃ / Dd Dd / d / Oo .Ó / œ / Щsh * sh / ʃ / EE Ee / e / Pp Pp / p / ЪЪ * Yoyo * yo / jo / Rr Rr / r / Yy .I / ɯ / Jj Jj / ʒ / SS SS / s / B * Zz Zz / z / Tt Tt / t / Ee Ee / e / II II / men / Uu Uu / u / Yuyu * yu / ju / Yy Yy / j / Uy Ú / y / Yaya yo / ja / Kk Kk / k / .Ў Ww / w / 2009 yilgacha C TS sifatida yozilgan; Men va men “deb yozilgan nuqta va nuqsiz I. [5]
1-dekabr – qoraqalpoq tili kuni. Qoraqalpoq xalqi va tili tarixiga nazar tashlaymiz
2) No‘g‘ay tillarining kelib chiqishi Oltin O‘rda davlati parchalanib ketganidan so‘ng shakllangan No‘g‘ay O‘rdasi bilan bog‘liq. O‘rda Chingizxonning o‘g‘li – Jo‘jining nabirasi No‘g‘ayxon sharafiga atalgan edi. Jo‘ji ulusining bu qismida mang‘it urug‘i ko‘pchilikni tashkil etgani bois ba’zan u manbalarda Mang‘it yurti deb ham ataladi;
3) No‘g‘ay O‘rdasining asoschisi Yedigey o‘zbek hisoblanadi. Mang‘it urug‘idan chiqqan bu sarkarda chingiziy xonlar qo‘lida tumanboshi bo‘lib xizmat qiladi. 1392-yilda u mang‘itlar ulubeyiga – rahbariga aylanadi. Yedigey o‘zbek 1396–1411-yillarda Oltin O‘rdani soxta chingiziylar xonlar orqali boshqaradi va o‘z ulusining mustaqil davlatga aylanishiga imkon yaratib beradi. Yedigey qoraqalpoqlarning milliy qahramoni hisoblanadi;
4) 1465-yilda qozoqlar o‘zbeklardan ajralib chiqib, Kereyxon va Jonibek Sulton boshchiligida Mo‘g‘ulistonga ko‘chadi. O‘zbek xoni Abulxayrxonning vafotidan so‘ng ular Oltin O‘rdaga qaytib, Shayboniyxonni mag‘lub etadi va uni Movarounnahrga chiqarib yuboradi. Shundan so‘ng o‘zbeklar Movarounnahrga yoppasiga ko‘cha boshlaydi, Dashti Qipchoq hududlari esa qozoqlar izmiga o‘tadi;
5) Mintaqaning kichik xalqlari qozoqlar tomonidan bo‘ysundirilib, sekinlik bilan assimilyatsiya qilinadi. Qoraqalpoqlar ham qozoqlar bilan kurash olib boradi. Qozoqlarning Kichik juzi – olchinlar – assimilyatsiya qilingan xalqlardan iborat. Bu juz uchta katta qabiladan iborat: alimuli – no‘g‘aylar, boyuli – boshqirdlar, jetiru – qoraqalpoqlar;
Foto: Google Photos
6) XVII asr o‘rtalarigacha Sirdaryoning o‘rta oqimida yashagan qoraqalpoqlar qozoqlar hujumidan qochib, XVIII asr o‘rtalariga qadar Sirdaryo janubidagi Jangadaryoga ko‘chib o‘ta boshlaydi. Ular Xiva xonligiga tegishli hududlarga ko‘chib keladi. Xiva xonlari qoraqalpoqlarga yer ajratib, ularni o‘z tabaalari sifatida qabul qiladi. Qoraqalpoqlar Xivaga soliq to‘lash barobarida askar ham yetkazib beradi;
7) Yuqorida qoraqalpoqlarning qozoqlar va no‘g‘aylar bilan yaqinligi haqida gapirdik. Qoraqalpoqlarning o‘zbeklar bilan aloqalari ham chuqur tarixga ega. Qoraqalpoqlar Xiva xonligi hududiga ko‘chib kelganida davlat shimolida, Orol bo‘yida ko‘chmanchi o‘zbeklarning katta guruhi yashar edi. Ularning kattagina qismi qoraqalpoqlar bilan qo‘shilib ketadi. O‘z navbatida, qoraqalpoqlarning bir qismi Xivaning o‘troq hududlariga, Samarqand atrofiga va Qo‘qon xonligiga ko‘chib o‘tadi. Samarqand va Qo‘qon atrofida bugungi kunga qadar qoraqalpoqlar yashaydi, lekin ular o‘zbeklashib ketgan;
8) Umuman, XX asr boshiga qadar O‘rta Osiyo xalqlari orasidagi etnik chegaralar aniq bo‘lmagan, shu bois o‘zbek urug‘lari osonlikcha qoraqalpoqlar tarkibiga, qoraqalpoq urug‘lari o‘zbeklar tarkibiga qo‘shilib ketavergan. Shu bois milliy chegaralanish jarayonida bugungi Qoraqalpog‘iston hududida yashovchi qabilalar vakillari so‘rov payti o‘zini goh o‘zbek, goh qoraqalpoq deb atagan;
9) O‘zbeklar va qoraqalpoqlarni yaqinlashtiradigan yana bir jihat qabila-urug‘chilikdagi umumiylikdir. Qoraqalpoqlar Mang‘it yurtidan kelib chiqqanini aytdik. Mang‘itlar o‘zbeklar tarkibidagi eng katta urug‘ hisoblanadi. Bundan tashqari, Xorazm qo‘ng‘irotlar ham qoraqalpoqlar, ham o‘zbeklar tarkibiga qo‘shilgan. O‘zbek va qoraqalpoq qo‘ng‘irotlari strukturasi va kelib chiqishi jihatidan yaqin qarindosh hisoblanadi;
10) XX asrga qadar O‘rta Osiyoda adabiy til tushunchasi hozirgidan boshqacharoq qabul qilingan. O‘zbeklar, qozoqlar, qoraqalpoqlar bir-birini etnos yoki qabilaga qarab ajratganiga qaramay, tilini yagona turkiy til deb bilgan va yozishda chig‘atoy tilidan foydalangan. Alisher Navoiy davrida shakllangan bu adabiy tilni mintaqaning barcha turkiy xalqlari o‘z yozma tili deb qabul qilgan. XVIII asrdan yetishib chiqa boshlagan qoraqalpoq ziyolilari – Jiyan jirov, Kunxo‘ja Ibrohim o‘g‘li, Berdaq va boshqalar Xiva madrasalarida o‘qib, qoraqalpoq tilida ilk yozma matnlarni yarata boshlagan. Lekin ular yozgan bu yozma matnlar amalda qoraqalpoq xalq shevasi elementlariga ega chig‘atoy tili edi;
11) XX asr boshigacha qoraqalpoq ziyolilari – shoir-yozuvchilar, eshon-xo‘jalargina yozuvdan foydalangan. 1924-yilda qoraqalpoqlar uchun arab yozuviga asoslangan 28 harfdan iborat alifbo ishlab chiqiladi. O‘sha yil noyabrida shu yozuv asosida qoraqalpoq tilidagi ilk gazeta – “Yerkin Qaraqalpaqstan” chop etiladi. Alifboni hamda ilk darsliklarni yaratishda qoraqalpoq ma’rifatparvari Sayfulg‘abit Majitov muhim o‘rin tutadi;
12) 1928-yilda, SSSR hududidagi barcha turkiy xalqlar singari, qoraqalpoqlar ham lotin yozuviga o‘tadi. Qoraqalpog‘iston muxtor viloyati hukumati yil oxirida 32 harfdan iborat yangi yozuvni qabul qiladi. 1940-yil 18-iyulda qoraqalpoq tili kirill yozuviga o‘tkaziladi. 1942-yil 1-yanvariga qadar bu yozuvga to‘liq o‘tiladi. Qoraqalpoq yozuvi 1994-yilda qaytadan lotin alifbosiga o‘tkaziladi;
13) Qoraqalpoq tili no‘g‘ay tillari tarkibiga kirishi yuqorida aytilgan edi. Bu tillarning boshqa turkiy tillardan asosiy farqi shundaki, XVII asrda ularda “sh” tovushi tushib qolib, “s”ga aylangan. Lingvistik kompensatsiya qonuniyatiga muvofiq, “ch” tovushi “sh”ga o‘tib, fonetik siljishning o‘rnini to‘ldirgan. Shu bois qozoq, qoraqalpoq, no‘g‘ay tillarida “qashqir” “qasqir”, “qush” “qus”, “chiroq” “shiraq” deb aytiladi;
14) Qoraqalpog‘iston endi O‘zbekiston tarkibiga qo‘shilgan paytlarda qoraqalpoqcha nomlarni o‘zbekchalashtirishda yuqoridagi qonuniyat inobatga olingan. Shuning uchun shahar va tuman nomlari o‘zbekchalashtirilgan: “Shumanay” – “Chumanoy”, “Shimbay” – “Chimboy”. Hozir bu qonuniyat inobatga olinmaydi, shu bois qoraqalpoqcha nomlarni o‘zbek tiliga o‘tkazishda xatolarga yo‘l qo‘yiladi. Masalan, mashhur arxeologik yodgorlik – Jambasqala nomi O‘zbekiston tarixi darsliklarida Jombosqal’a deb beriladi, aslida Yonboshqal’a bo‘lishi kerak;
15) Qoraqalpog‘istondagi Qanliko‘l tumani, ko‘pchilik o‘ylaganiday, “qon” so‘zi bilan bog‘liq emas. Tumanning to‘g‘ri nomi – Qang‘liko‘l; qang‘li – turkiy urug‘ nomi;
16) Qoraqalpoq tili fonetikasi va grammatikasi jihatidan qozoq va no‘g‘ay tillariga yaqin bo‘lishiga qaramay, lug‘at jihatidan o‘zbek tiliga yaqindir. Birinchidan, bir necha asrlik qo‘shnichilik lug‘at umumiyligiga olib kelgan. Ikkinchidan, XVIII asrdan boshlab avval Xiva madrasalari qoraqalpoq ziyolilariga ta’sir o‘tkazgan. XX asrda esa O‘zbekiston tarkibida istiqomat qiluvchi qoraqalpoqlar o‘zbek tilining ta’sirini his etib kelmoqda;
17) “Qoraqalpoq” etnonimi, ko‘rinib turibdiki, bu xalqqa xos bosh kiyimidan olingan. Turkiy xalqlar orasida xuddi shunday nomga ega boshqa xalqlar ham bor. Masalan, o‘rta asr rus solnomalarida “chyornie klobuki” – “qora qalpoqlilar” nomli xalq tilga olinadi. Bundan tashqari, bugungi kunda Eron shimolida va Ozarbayjonning Qozoq tumanida qorapapoq nomli elat yashaydi. Ba’zilar ularni alohida xalq deb bilsa, ba’zi tadqiqotchilar ozarbayjonlarning bir qabilasi hisoblaydi;
18) Qoraqalpoqlar ko‘chmanchi xalq sifatida butun dunyoga tarqalib ketgan. 2 mingdan ortiq qoraqalpoq Afg‘onistonda istiqomat qiladi. Turkiyada, Qozog‘istonda va Rossiyada ham qoraqalpoqlar bor.
Qoraqalpoq tili
Qoraqalpoq tili — turkiy tillar qatoriga kiradi. Qoraqalpoq tilida gaplashuvchilar soni 400 mingga yaqin. Qoraqalpogʻiston Respublikasida istiqomat qiluvchi qoraqalpoq xalqining tilidir. Qoraqalpoq tili — Oʻzbekiston Respublikasining tarkibidagi Qoraqalpogʻiston Respublikasining rasmiy tilidir. Bu toʻgʻrisida maxsus qonun chiqarilgan. Qonunda qoraqalpoq tili Qoraqalpogʻistonning barcha hududida davlat tili sifatida foydalanishga imkon berilgan.
Õzbekiston hududida qoraqalpoq tilida gaplashuvchilar (qizil)
Qoraqalpoq tili — turkiy tillarning qipchoq guruhiga mansub tillardan; qozoq va noʻgʻay tillari bilan birgalikda qipchoq tillarining qipchoq-noʻgʻay guruhchasini tashkil etadi. Qoraqalpogʻiston Respublikasining davlat tili (oʻzbek tili bilan birga). Asosan, Qoraqalpogʻistonda, shuningdek, Xorazm, Navoiy, Buxoro viloyatlari hamda Qozogʻiston va Turkmanistonning unga qoʻshni hududlarida, Rossiya federatsiyasi va Afgʻonistonda tarqalgan. Qoraqalpoq tilida soʻzlashuvchilarning umumiy soni 425 ming kishidan iborat (oʻtgan asrning 90-yillari oʻrtalari). Qoraqalpoq tili, asosan, 2 ta: shimoli-sharqiy va janubi-gʻarbiy lahjalarga boʻlinadi; bu lahjalar fonetik jihatdan oʻzaro farqlanadi. Adabiy Qoraqalpoq tili 20-asrning 1-yarmida shimoli-sharqiy lahja asosida shakllangan; ungacha qoraqalpoqlar eski oʻzbek adabiy tilidan foydalanishgan.
Qoraqalpoq tilining oʻziga xos belgilari: unlilar ohangdoshligi — singarmonizm mavjud, masalan, Atlarshmz (otlarimiz). kunler — (kunlar); umumturkiy ch undoshi sh bilan; sh esa s undoshi bilan almashadi, masalan, qash (qoch), tas (tosh), bas (bosh). Ayrim soʻzlarda gʻ undoshi oʻrnida v; g undoshi oʻrnida y ishlatiladi, masalan, tav (togʻ), tiy (teg) va boshqalar. Qoraqalpoq tilida, boshqa koʻpchilik turkny tillarda boʻlganidek, umumturkiy soʻzlardan tashqari, arab, eroniy, rus tillaridan oʻzlashgan soʻzlar ham anchagina.
Qoraqalpoq tili yozuvi isloh qilingan arab grafikasi asosida 1924 yilda shakllantirilgan. 1929—40 yillarda lotin grafikasiga asoslangan qoraqalpoq yozuvi amalda boʻlgan boʻlsa, 1940 yildan kirill grafikasi asosidagi yozuv joriy etilgan. 1999 yildan lotin grafikasi asosidagi yozuvga oʻtish ishlari amalga oshirilmoqda.
Alifbosi [ править | править код ]
Qoraqalpoqlar asosan Lotin alifbosidan foydalanishadi. Hozirgi qoraqalpoq alifbosi:
A a Á á B b C c Ch ch D d E e F f G g Ģ ģ H h I i Í ı J j K k L l M m N n Ń ń O o Ó ó P p Q q R r S s Sh sh T t U u Ú ú V v W w X x Y y Z z Adabiyot [ править | править код ]
- Baskakov N.A.. Каракалпакский язык, t . 1 – 2 , M . – L . , 1951-52;
- Berdimuratov Ye., Hazirgi zaman qaraqalpoq tilinip lsksikologiyasm, Nokis, 1968;
- Baskakov N.A., Введение в изучение тюркских языков, 2-изд., М.. 1969;
- Berdimuratov Ye.. Umarov A.. Bekimbetov P., Каракалпакский язык (фонетика, морфология, синтаксис), Nukis. 1983.
Manbalar [ править | править код ]
- Ethnologue o karakalpakskom yazike (ingl.)
- Anglo — Karakalpakskiy i Russko — Karakalpakskiy onlayn slovari
- Qoraqalpoqcha kirilldan qoraqalpoqcha lotinga oʻgiruvchi