Qoraqalpoq tili – Karakalpak language
Qoraqalpog`iston Respublikasi o`zining boy tarixi, milliy madaniyati va san`ati, shuningdek, o`z ona tilini uzoq asrlar davomida saqlab qolgan xalqlar qatoriga kiradi. 1989 yil, bundan roppa-rosa 30 yil muqaddam qoraqalpoq tiliga davlat tili maqomi berilib, har yili 1 dekabr sanasi keng nishonlanib kelinadi. Harbiylar va ularning oila a`zolari, muddatli harbiy xizmatchilar ishtirokida bo`lib o`tgan ushbu tadbir qoraqalpoq tiliga nisbatan bildirilgan yuksak ehtiromning namunasi bo`ldi.
Qoraqalpoq tili tarixi
2023 yil 1 yanvardan boshlab Qoraqalpog‘istondagi barcha tashkilotlarda ish yuritishda lotin yozuviga asoslangan qoraqalpoq alifbosiga to‘liq o‘tiladi. Bu haqda Kun.uz muxbiriga Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisining davlat tili masalalari bo‘yicha maslahatchisi Perdeg‘aliy Dabilov ma’lum qildi.
Vazirlar Kengashi raisi maslahatchisi Nukusdagi davlat tilida ish yuritishga ixtisoslashgan bo‘linma faoliyati bilan tanishdi. U tinglovchilar bilan muloqotda Qoraqalpoq tili izohli lug‘atiga ham to‘xtalib o‘tdi. Dabilovning aytishicha, Qoraqalpoq tilining yangi izohli lug‘ati shu yilning iyun oyida nashrdan chiqadi. U 5 tomdan iborat bo‘ladi.
Qo‘shimcha qilinishicha, 2021 — 2030 yillarda qoraqalpoq tilini rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi loyihasi ishlab chiqilgan. Loyiha Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qarg‘i Kengesiga yuborilgan. U yerdagi muhokamalardan keyin hukumat qarori chiqishi kutilmoqda.
Qoraqalpoq tili – Karakalpak language
Qoraqalpoq a Turkiy til tomonidan aytilgan Qoraqalpoqlar yilda Qoraqalpog’iston. U shimoliy-sharqiy qoraqalpoq va janubi-sharqiy qoraqalpoq tillariga bo’lingan. U qo’shni bilan birga rivojlangan Qozoq va O’zbek tillari, ikkalasi ham sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Odatda, qoraqalpoq tiliga tegishli Qipchoq turkiy tillarning filiali, shu bilan qozoq tiliga yaqin va qisman o’zaro tushunarli. [3]
Mundarija
- 1 Tasnifi
- 2 Geografik taqsimot
- 2.1 Rasmiy holat
- 2.2 Lahjalar
- 3.1 Unlilar
- 3.1.1 Ovoz uyg’unligi
- 4.1 Shaxsiy olmoshlar
- 4.2 Raqamlar
Tasnifi
Qoraqalpoq Qipchoq filiali Turkiy tillar o’z ichiga oladi Tatarcha, Kumuk, Nogay va Qozoq. Ga yaqinligi tufayli O’zbek, qoraqalpoq tilining so’z boyligi va grammatikasining ko’p qismida o’zbek tili ta’sir ko’rsatgan. Turkiy tillarning aksariyati singari qoraqalpoq tillari ham mavjud unli uyg’unlik, bo’ladi aglutinativ va yo’q grammatik jins. So’z tartibi odatda sub’ekt-ob’ekt-fe’l.
Geografik taqsimot
Qoraqalpoq tilida asosan Qoraqalpog’iston Avtonom respublikasi O’zbekiston. Taxminan 2000 kishi Afg’oniston va qismlarida kichikroq diasporalar Rossiya, Qozog’iston, kurka va dunyoning boshqa qismlari qoraqalpoq tilida gaplashadi.
Rasmiy holat
Qoraqalpoq Qoraqalpog’iston Muxtor Respublikasida rasmiy maqomga ega.
Lahjalar
The Etnolog qoraqalpoq tilining ikki shevasini aniqlaydi: shimoli-sharqiy va janubi-g’arbiy. Menjes tilida gaplashadigan uchinchi mumkin bo’lgan lahjani eslatib o’tadi Farg’ona vodiysi. Janubi-g’arbiy shevada / tʃ / shimoliy-sharq uchun / ʃ / mavjud.
Fonologiya
Qoraqalpog’istonda 21 ta mahalliy undosh fonema mavjud va qarz so’zlarida doimiy ravishda to’rtta mahalliy bo’lmagan fonemadan foydalaniladi. Mahalliy bo’lmagan tovushlar qavs ichida ko’rsatilgan.
Qoraqalpoq unlilari, dan Menjes (1947):?)
Undosh fonemalar
Labial Alveolyar Palatal Velar Uvular Yaltiroq Burun m n ŋ Yomon p b t d k ɡ q Affricate ( t͡s ) ( t͡ʃ ) Fricative ( f ) ( v ) s z ʃ ʒ x ɣ h Rotik r Taxminan l j w Unlilar
Old Orqaga Tarqalish Yumaloq Tarqalish Yumaloq Yoping men y ɯ siz O’rta e œ o Ochiq æ a Ovoz uyg’unligi
Ovoz uyg’unligi boshqa turkiy tillarda bo’lgani kabi qoraqalpoq tilida ham ishlaydi. So’zlar qarz oldi Ruscha yoki boshqa tillarda unlilar uyg’unligi qoidalariga rioya etilmasligi mumkin, ammo odatda quyidagi qoidalar amal qiladi:
Ovoz Keyingi bo’lishi mumkin: a a, ɯ æ e, men e e, men men e, men o a, o, u, ɯ œ e, i, œ, y siz a, o, u y e, b, y ɯ a, ɯ Lug’at
Shaxsiy olmoshlar
erkaklar Men, sen siz (birlik), ol u, u, u, bu, biz biz, siz siz (ko’plik), ular ular
Raqamlar
bir 1, eki 2, yaxshi 3, tortish 4, bes 5, olti 6, jeti 7, segiz 8, toǵis 9, kuni 10, juz 100, miń 1000
Yozish tizimi
2006 yil mart. Fotogal laboratoriya Nukus – lotin alifbosidan foydalangan holda qoraqalpoq tilida yozilgan tabela bilan.
Da qoraqalpoq yozilgan Arabcha va Fors yozuvi 1928 yilgacha Lotin yozuvi (qo’shimcha belgilar bilan) 1928 yildan 1940 yilgacha, keyin Kirillcha joriy etildi. 1991 yilda O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng, kirill yozuvidan voz kechish va lotin alifbosiga qaytish to’g’risida qaror qabul qilindi. Lotin yozuvidan foydalanish hozirgi kunda keng tarqalgan Toshkent, uning Qoraqalpog’istonga tatbiq etilishi bosqichma-bosqich davom etmoqda.
Kiril va lotin alifbolari quyida IPAda o’zlarining teng vakolatxonalari bilan ko’rsatilgan. Lotin alifbosida vakili bo’lmagan kirillcha harflar yulduzcha bilan belgilanadi. Yangi qoraqalpoq alifbosiga so’nggi o’zgarishlar 2016 yilda kiritilgan: apostrofli harflar o’rniga akutli harflar kiritilgan. [4] Shuning uchun yangi qoraqalpoq alifbosi xuddi shu tarzda yangi qozoq va o’zbek alifbolari – akutlar bilan ifodalanadi.
Kirillcha Lotin IPA Kirillcha Lotin IPA Kirillcha Lotin IPA Aa Aa / a / Qq Qq / q / Ff Ff / f / Ha Áá / æ / Ll Ll / l / Xx Xx / x / Bb Bb / b / Mm Mm / m / Hh Hh / soat / Vv Vv / v / Nn Nn / n / Tsts Cc / ts / Gg Gg / ɡ / Ңng Ńń / ŋ / Chch CHch / tʃ / G’ Ǵǵ / ɣ / Oo Oo / u / Shsh SHsh / ʃ / Dd Dd / d / Oo .Ó / œ / Щsh * sh / ʃ / EE Ee / e / Pp Pp / p / ЪЪ * Yoyo * yo / jo / Rr Rr / r / Yy .I / ɯ / Jj Jj / ʒ / SS SS / s / B * Zz Zz / z / Tt Tt / t / Ee Ee / e / II II / men / Uu Uu / u / Yuyu * yu / ju / Yy Yy / j / Uy Ú / y / Yaya yo / ja / Kk Kk / k / .Ў Ww / w / 2009 yilgacha C TS sifatida yozilgan; Men va men “deb yozilgan nuqta va nuqsiz I. [5]
Kun tarixi: 1-dekabr – Qishning ilk kuni. Qoraqalpoq tiliga davlat tili maqomi berilgan, Vashington AQSh poytaxti deb eʼlon qilingan kun
Har yili qish faslining ilk kunida Butunjahon nevrologlar kuni nishonlanadi. Aynan mana shu kuni Vashington AQSh poytaxti deb eʼlon qilingan, Antarktida kuni taʼsis etilgan.
Qoraqalpoq tiliga davlat tili maqomi berilgan kun
1989-yilning 1-dekabr kuni qoraqalpoq tiliga davlat tili maqomi berilgan. Ushbu til turk tillari oilasining qipchoq guruhiga kiradi. U qozoq va noʻgʻoy tillariga yaqin. Bugungi kunda 400 ming kishidan koʻproq aholi vakillari qoraqalpoq tilida muloqot qiladi. Ushbu tilning shimoli-sharqiy va janubi-gʻarbiy lahjalari mavjud.
Qoraqalpoq yozuvi 1928-yilgacha arab alifbosi asosida yozilgan, keyinchalik lotin alifbosiga oʻtgan. 1940-yilda kirill yozuviga oʻtkazilgan boʻlsa, 1994-yilda lotin alifbosi qaytadan joriy etilgan.
Antarktida kuni
1959-yilning 1-dekabr sanasida 12 ta mamlakat (keyinchalik ularga boshqa davlatlar ham qoʻshilgan) dunyoda hech boʻlmasa bitta tinch qitʼa boʻlishi kerak degan qarorga kelishadi. Bu yerda birorta ham harbiy baza boʻlmasligi kerak edi. Shundan beri har yili 1-dekabr sanasida Antarktida kuni nishonlanadi. Qiziq maʼlumot: Antarktida dunyodagi birorta ham mamlakatga tegishli emas, shuningdek bu yerning oʻz valyutasi bor.
Butunjahon nevrologlar kuni
Bosh miya taxminan 100 milliard neyrondan tashkil topgan. Agar ushbu neyronlar bitta chiziq koʻrinishida terib chiqilsa, uning uzunligi 966 kilometrni tashkil qiladi. Nevrologlar odamning markaziy va periferik asab tizimi kasalliklarini davolaydilar. Har yilning 1 dekabr sanasida nevrologlarning kasb bayrami nishonlanadi.
Vashington AQSh poytaxti deb eʼlon qilingan kun
1800-yilning 1-dekabr kuni Vashington AQShning poytaxti deb eʼlon qilingan. Uni mamlakatning poytaxti boʻlishi uchun atayin qurishgan. Amerika inqilobidan keyin koʻplab shtatlar va shaharlar oʻrtasida AQSh poytaxti aynan ularning hududida boʻlishi uchun kurash boshlangan. Kurashga tinch yoʻl bilan chek qoʻyish maqsadida yangi shahar qurishga qaror qilganlar.
Qurilish joyini AQShning birinchi prezidenti Jorj Vashington tanlab bergan. Yangi poytaxt hududi Xristofor Kolumb sharafiga Kolumbiya okrugi, shaharning oʻzi esa mamlakatning ilk prezidenti sharafiga Vashington deb atalgan.
- Ulashing
Qoraqalpoq tili 30 yoshda!
1 dekabr – qoraqalpoq tiliga davlat tili maqomi berilganligining 30 yilligi munosabati bilan Nukus garnizoni Ma`naviyat va ma`rifat markazida Shimoli-g`arbiy harbiy okrug hamda Qoraqalpog`iston Yozuvchilar uyushmasi hamkorligida “Ona tilim – jonu dilim” nomli ma`naviy-ma`rifiy tadbir tashkil etildi.
Tadbirni harbiy okrugning tarbiyaviy va mafkuraviy ishlar boshqarmasi bo`limi boshlig`i mayor Lochinbek Rasulov ochib berdi. Shundan keyin Qoraqalpog`iston Yozuvchilar uyushmasi adabiy konsultanti Amirlan Seydin qoraqalpoq xalqining kelib chiqish tarixi va tili to`g`risida ma`ruza bilan ishtirok etib, qoraqalpoq tilida ijod qilgan shoiru yozuvchilarning asarlaridan parchalar o`qib berdi. Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universitetining bir guruh talabalari tomonidan tayyorlangan she`riy chiqishlar, Nukus shahridagi 22-sonli bolalar musiqa va san`at maktabi xalq cholg`ularining kamer orkestri jamoasi tomonidan o`zbek, qoraqalpoq va jahon milliy kuy va qo`shiqlari tomoshabinlar diqqatiga havola etildi.
Qoraqalpog`iston Respublikasi o`zining boy tarixi, milliy madaniyati va san`ati, shuningdek, o`z ona tilini uzoq asrlar davomida saqlab qolgan xalqlar qatoriga kiradi. 1989 yil, bundan roppa-rosa 30 yil muqaddam qoraqalpoq tiliga davlat tili maqomi berilib, har yili 1 dekabr sanasi keng nishonlanib kelinadi. Harbiylar va ularning oila a`zolari, muddatli harbiy xizmatchilar ishtirokida bo`lib o`tgan ushbu tadbir qoraqalpoq tiliga nisbatan bildirilgan yuksak ehtiromning namunasi bo`ldi.
Shimoli-g`arbiy harbiy okrug matbuot xizmati