Xalqaro Qizil kitob: Hayvonlar. Xalqaro Qizil kitobni kim yuritadi

Shunday qilib, O‘zbekiston “Qizil kitobi”ga kiritilgan 2 ta Tyanshan qo‘ng‘ir ayig‘ini otish uchun Rossiya fuqarosi Yevgeniy Shirokovga 2021-yil 3-mart kuni №400030-son ruxsatnoma berilgan.

O‘zbekistonda “Qizil kitob”ga kiritilgan hayvonlarni ovlash qancha turadi?

Toshkent viloyatida rossiyalik ovchi O‘zbekiston “Qizil kitob”iga kiritilgan Tyanshan qo‘ng‘ir ayig‘ini Ekologiya qo‘mitasi rahbari ruxsati bilan otib o‘ldirgani mahalliy jamoatchilikning keng muhokamalariga sabab bo‘lgan edi. Adliya vazirligi matbuot xizmati O‘zbekiston hududida yovvoyi hayvonlarni ov qilish haq to‘lash asosida amalga oshirilishini eslatib o‘tdi.

O‘zbekistonda ov qilayotgan Rossiya fuqarosi Yevgeniy Shirokov. Foto: Ovchining Youtube sahifasidagi videodan kadr

O‘zbekiston tabiatida uchraydigan yovvoyi hayvonlarni ovlash qoidasi tartibga solinuvchi 2020-yil 8-iyulda qabul qilingan “Ov qilish va ovchilik xo‘jaligi to‘g‘risida”gi qonunni tahlil qilgan UzNews’ning yozishicha, mazkur hujjat bilan yovvoyi hayvonlarni tutishga doir har yilgi kvota yovvoyi hayvonlarning ko‘p miqdorda tutiladigan turlariga, shuningdek, kamyob va oz sonli turlariga nisbatan belgilanishi ko‘rsatilgan.

Mazkur kvota kelgusi yil uchun Ekoqo‘mitaga jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan yovvoyi hayvonlarni tutishga doir talabnomalar kiritganligi asosida belgilanadi. Qo‘mita esa kvota loyihasini Fanlar akademiyasiga yovvoyi hayvonlarni tutishga doir kvota loyihasi bo‘yicha xulosani olish uchun jo‘natadi.

Shundan so‘ng Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi 10-dekabrga qadar (qo‘shimcha kvota uchun 10-mayga qadar) bo‘lgan muddatda Fanlar akademiyasining xulosasi asosida yovvoyi hayvonlarni tutishga doir kvotalarni tasdiqlaydi va tegishli tartibda qo‘mitaning mahalliy boshqarmalariga yuboradi. Qo‘mitaning hududiy organlari esa hayvonot dunyosidan foydalanishga doir ruxsatnomalarni beradi.

“Ov qilish va ovchilik xo‘jaligi to‘g‘risida”gi qonunda, shuningdek, O‘zbekiston “Qizil kitob”iga kiritilgan kamyob va yo‘qolib borayotgan sutemizuvchilar turlari bo‘yicha alohida to‘lov miqdorlari belgilangan.

Jumladan, Tyanshan qo‘ng‘ir ayig‘ini ilmiy, tibbiy va nazorat maqsadida tutish uchun o‘zbekistonliklarga BHMning 80 baravari (14-may holatiga ko‘ra, 19,6 million so‘m), sport, havaskorlik va o‘lja olish maqsadida tutish uchun esa BHMning 100 baravari (24,5 million so‘m) to‘lov belgilangan. Xorijlik fuqarolarga esa ushbu hayvonni ov qilishning barcha turlari bo‘yicha tutishga 3 ming dollar miqdorida to‘lov belgilangan.

Shunday qilib, O‘zbekiston “Qizil kitobi”ga kiritilgan 2 ta Tyanshan qo‘ng‘ir ayig‘ini otish uchun Rossiya fuqarosi Yevgeniy Shirokovga 2021-yil 3-mart kuni №400030-son ruxsatnoma berilgan.

Xalqaro Qizil kitob: Hayvonlar. Xalqaro Qizil kitobni kim yuritadi?

XX asrning boshlarida ingliz olimi J. Dyurrel o’xshashlik keltiradi: dunyo – bu o’rgimchak to’ri, agar unga ozgina teginsangiz, u eng yaxshisi titraydi, eng yomoni bo’shliq. Xuddi shunday, inson ham texnik taraqqiyot bilan birga dunyoni silkitib, unda teshiklarni hosil qiladi, ehtimol u yopilmaydi.Avvalo, bu butun sayyoramizdagi flora va faunaga ta’sir qiladi: turli xil hayvonlar turlari, o’simliklar, zamburug’lar yo’q bo’lib ketmoqda, ularning ko’pchiligi allaqachon paleontologik qazishmalar natijasida dunyo hamjamiyatiga ma’lum bo’lgan. Va bizning avlodlarimiz uchun nima qoladi? Ular hayvonot dunyosining avvalgi xilma-xilligini ensiklopediyalardagi rasmlardan va tarixiy ma’lumotnomalardan o’rganishlari kerak bo’ladimi?

Ertami-kechmi, insoniyat atrofdagi tabiatni asrab-avaylash va muhofaza qilish kerakligini anglashi kerak edi. O’simlik va hayvonot dunyosini saqlashga urinish Xalqaro Qizil kitobga olib keldi. Uning yaratilish tarixi juda qiziq.

Qizil kitob qanday yaratilgan

Uzoq 1902 yil. Parij, butun dunyo biologlarining kongressi, qushlarni himoya qilish dolzarb masala. Uzoq hisobotlardan so’ng, birinchi marta sayyoramizning bioxilma-xilligini muhofaza qilish to’g’risida qaror qabul qilindi va zamonaviy Qizil kitobning ajdodiga aylangan Qushlarni saqlash bo’yicha xalqaro konventsiya imzolandi.

Oradan qirq yildan ko’proq vaqt o’tdi. Ikkinchi jahon urushidan keyin butun dunyo qayta tiklanmoqda. 1948 yil, YuNESKO homiyligida nodavlat tashkilot – Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi – IUCN (IUCN) tashkil etildi. 1949 yildayoq IUCN “nazorat organi” ni yaratdi – Tirik qolgan turlar bo’yicha komissiya.

Asosiy vazifalar

Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi tirik qolgan turlar bo’yicha komissiyaning asosiy vazifalarini belgilab berdi:

noyob o’simlik turlari, qo’ziqorinlar, hayvonlar holatini o’rganish;
yo’q bo’lib ketish xavfi yuqori bo’lgan turlarni aniqlash;
xalqaro shartnomalar, konvensiyalar loyihalarini ishlab chiqish;
yo’qolib ketish xavfi ostida bo’lgan turlarning ro’yxatlarini tuzish;
yo’qolib ketish xavfi ostida bo’lgan turlarning xavfsizligi bo’yicha echimlar taklif qilish.

Maqsad va vazifalarni aniqladik, ammo keyin nima bo’ladi? Va odatdagidek, ularni amalga oshirish kechiktirildi . Deyarli 20 yil o’tdi. 1963 yil, komissiya rahbari Piter Skot, nomi Xalqaro Qizil kitob bo’lgan yo’qolib ketish xavfi ostida bo’lgan hayvonlar ro’yxatini tuzishni taklif qiladi. Komissiya a’zolari quyidagi savolni berishdi: “Nega qizil?”, Unga Skott shunday javob berdi: “Qizil rang xavf-xatar rangidir, demak biz bor narsamizdan ham ozishimiz mumkin”.

Yaqinda bo’sh barglar taqvimiga o’xshash ikki jildli birinchi nashr nashr etiladi. Uning tarkibiga qushlarning 312 turi va sut emizuvchilarning 211 turi kiradi. Kitob ma’lum manzillar – olimlar va davlat arboblariga yuborilgan. Folio yaratuvchilari hayvonlar haqidagi ma’lumotlar o’zgarishi mumkinligini oldindan bilishgan, shuning uchun ma’lumotlar yangilanib borishi bilan adresatlarga eski varaqlarning o’rniga yangi varaqlar yuborilgan.

O’zgarishlar va qo’shimchalar: xronologiya

1980 yilgacha Qizil kitob yana uch marotaba qayta nashr etildi: formati o’zgartirildi, jildlar soni ko’paydi, turlar to’g’risidagi ma’lumotlar o’zgardi (4-nashrda 13 ta qayta tiklangan hayvon turlari paydo bo’ldi) va tuzilishi o’zgargan.

1988 yildan 1998 yilgacha Xalqaro Qizil kitob nashr etildi – tahdid qilingan turlarning Qizil ro’yxati deb nomlangan hayvonlar ro’yxati. 10 yil ichida 5 ta shunday ro’yxat nashr etildi. Ular Qizil kitobga o’xshash, ammo butunlay boshqacha formatga, turlarning boshqa tasnifiga ega. Shunday qilib, ro’yxat ikki blokdan iborat bo’lib, ular taksonlarga bo’linadi. Shunisi qiziqki, taksonlardan biriga asirlikda omon qolgan hayvonlar turlari kiradi.

Ham ro’yxatlar, ham Xalqaro Qizil ro’yxat IUCN va Butunjahon atrof-muhit monitoringi markazi tomonidan amalga oshiriladi (Kembrij, Buyuk Britaniya). IUCN homiyligida minglab noyob turlar bo’yicha komissarlar axborotni tahlil qilish, ma’lumotlarni yozib olish va kitoblarni nashr etish bilan shug’ullanadilar. Aynan ularning mehnati tufayli biz qaysi hayvonlarning himoyaga muhtojligini bilamiz va qaysi hayvonlarni, afsuski, biz sayyoramizda hech qachon ko’rmaymiz.

Tashqi ko’rinish

Xalqaro Qizil kitob nimaga o’xshaydi? Bu biroz kamalakni eslatuvchi juda qiziqarli tom: qopqoq yorqin qizil rangga ega va bo’limlari turli xil ranglarda (qizil, qora, oq, yashil, sariq, kulrang). Ko’p odamlar Qizil kitob qaerda saqlanayotgani to’g’risida savolga egalar. Yaxshiyamki, bu ochiq manbali nashr, shuning uchun uni har qanday yaxshi kutubxonada topishingiz mumkin.Ba’zi tabiat ixlosmandlari buni shaxsiy kitob arsenalida olishni afzal ko’rishadi.

Endi har bir bo’lim haqida batafsilroq gaplashamiz. Xalqaro Qizil kitob hayvonlari to’g’risidagi ma’lumotlar shartli ravishda olti qismga bo’linadi:

yo’q bo’lib ketgan turlar;
yo’qolib ketish xavfi ostida bo’lgan va noyob hayvonlar;
tezda yo’q bo’lib ketadigan turlar;
kichik turlar;
kam o’rganilgan turlar;
himoyaga muhtoj bo’lmagan hayvonlar.

Buning yordamida u yoki bu hayvon haqida ma’lumot topish oson.

Kodlash turlari

Qizil kitobning har bir bo’limi vakillari o’zlarining kodlashlariga ega.

Tomning qora sahifalarida yo’q bo’lib ketgan hayvonlar (EX) va tabiatdagi yo’q bo’lib ketgan hayvonlar (EW) mavjud; qizil sahifalar – zaif (VU) va juda xavfli (CR) turlari; sariq sahifalar – yo’qolib ketish xavfi ostida bo’lgan turlar (VN); oq sahifalar – zaif holatga yaqin turlar (NT); kulrang sahifalar – kam o’rganilgan turlar (CD); yashil sahifalar – Eng kam tahdid qilingan turlar (LC).

Xalqaro Qizil kitobda yana qanday ma’lumotlar mavjud? Hayvonlarning fotosuratlari. Tabiiyki, kitob sahifalarida biologik ma’lumotlar yonida tasvirlangan turlarning fotosurati mavjud (yo’q bo’lib ketgan hayvonlar bundan mustasno, ularning tashqi qiyofasi grafik yoki kompyuter grafikasi yordamida qayta tiklanadi).

Xalqaro Qizil kitob shunday ko’rinishga ega. Unda tasvirlangan hayvonlar xilma-xildir. Ilmiy taraqqiyot bilan bog’liq holda, ma’lumotlar doimiy ravishda yangilanadi, yangi turlar qo’shiladi va ba’zi hayvonlar tabiatni muhofaza qilish harakatlari tufayli maqomini o’zgartiradilar. Va bu yaxshi yangilik!

Qizil kitobning mintaqaviy nashrlari

Xalqaro Qizil kitob haqida gapirganda, uning o’xshashlari borligini ta’kidlash kerak: masalan, Ukrainaning Xalqaro Qizil kitobi yoki Rossiyaning Xalqaro Qizil kitobi. Bunday nashrlarda mavjud bo’lgan hayvonlar, ko’rsatilgan hududlarda yashaydi (yoki bir marta yashagan).

Ma’lum bo’lishicha, Qizil kitobning mintaqaviy nashrlarida ushbu tur haqida xalqaro ma’lumotdan farqli o’laroq, batafsilroq ma’lumotlar mavjud. Bu haqiqat mintaqalarda, avvalambor, ularning soni va xilma-xilligi global miqyosdan sezilarli darajada farq qiladigan ma’lum bir hududga xos bo’lgan hayvonot dunyosiga qaratilganligi bilan bog’liq. Shuning uchun ma’lumotlar yanada chuqurroq tahlil qilinadi va muntazam ravishda yangilanadi.

Shuningdek, mintaqaviy kitoblar dizayni bilan xalqaro versiyasidan farq qiladi, faqat qizil muqovasi o’zgarishsiz qoladi.

Endi yo’q bo’lib ketish arafasida turgan va Qizil kitobga kiritilgan hayvonlar dunyosining eng hayratlanarli shaxslari haqida to’xtalamiz.

Xalqaro Qizil kitob: Amur yo’lbarsi (Panthera tigris altaica)

Qizil kitobdagi Amur yo’lbarsi (Ussuri) Rossiyaning shimoliy qismida kichik tur (VU) sifatida belgilangan. Hatto 100 yil oldin ham bu hayvonlar soni minglab edi, ammo ovchilik sanoati tufayli aholi keskin kamayishni boshladi. Bugungi kunda Amur yo’lbarsining soni deyarli 500 kishiga etadi.

Ushbu tur mushuklar oilasining tayganing qattiq iqlimiga moslashgan kam sonli vakillaridan biridir . Ushbu pastki ko’rinishning o’ziga xos xususiyati qorin bo’shlig’idagi besh santimetr yog ‘qatlami bo’lib, mushuk haddan tashqari past haroratga toqat qilishiga imkon beradi.

Xalqaro Qizil Kitob: Hayvonlar – Snow Leopard (Panthera uncia)

Snow leopard (irbis, snow leopard) – Markaziy Osiyoning tog’li hududlarida yashovchi yirik mushuk. 20-asrning boshlariga qadar qor qoplonlari mo’yna savdosining muhim bo’g’ini edi. Bugungi kunda qor qoplilariga ov qilish taqiqlangan, hayvon haqida ma’lumot Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan. Qor qoplonlari yo’qolib ketish xavfi ostida (EN).

Visayan urushli cho’chqa (Sus cebifrons)

Visayan urushli cho’chqa dunyoda faqat ikkita orolda – Panay va Negrda (Filippin arxipelagi) yashaydi. Xaotik ov tufayli bu cho’chqalar soni 60 yil ichida 80% ga kamaydi! 1998 yildan buyon Visayan urushqoq cho’chqasi Xalqaro Qizil kitob bilan himoyalangan.Hayvonlar xavf ostida deb hisoblanadi (EN).

Dog’li marsupial marten (Dasyurus maculatus)

Dog’li marsupial suvoroni (yo’lbars mushuk) uning nomini suvoru mushukka o’xshashligidan olgan. Bugungi kunda, bu sersuv tur Avstraliyaning qirg’og’idagi ikkita izolyatsiya qilingan populyatsiyada yashaydi (shimol – Kvinslend, sharqiy – janubiy Kvinslenddan Tasmaniyaga). Marsupial martenslar to’g’risidagi ma’lumotlar Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan. Ushbu turdagi hayvonlar zaif holatga (NT) yaqin maqomga ega.

Yupqa tishli arra (Pristis microdon)

Kichik tishli arra (pylon stingray) – Tinch okeani va Hind okeanining qirg’oq suvlari aholisi. Asirlikda umr ko’rish davomiyligi 7 yoshdan oshmaydi. Qizil kitobda, arra tishi “juda xavfli” (CR) maqomiga ega.

Burma burni burunli maymun (Rhinopithecus strykeri)

Burma burni maymun (Striker rinopitekasi) tur sifatida olimlarga 2010 yildagina ma’lum bo’ldi. Ushbu maymun turi faqat Birmaning shimolida yashaydi. Primat o’z nomini kashf etuvchisi va burunning g’ayrioddiy tuzilishi tufayli oldi – rinopitekning burun teshiklari ochildi. Shunga o’xshash anatomik xususiyat tufayli Birma maymuni yomg’ir paytida hapşırır – burunga tomchi suv kiradi. 2012 yilda allaqachon Birma maymuni Qizil kitobga kiritilgan, bu holat – yo’q bo’lib ketish arafasida (CR). Bugungi kunda dunyoda Burma burni maymunining 300 ga yaqin shaxsi mavjud.

Bizning eng yaqin qarindoshimiz bu orangutan (Pongo)

Orangutan yog’ochli antropoid maymuni, uning DNKsi tuzilishi inson DNKiga eng yaqin. Sumatran va Kalimantan orangutanlari ajralib turadi (o’lchamdagi farq shundaki, Kalimantan orangutanlari kattaroqdir). Aholining kamayishiga sabab yomg’ir o’rmonlarining kesilishi (orangutanlarning yashash joylari) va brakonerlikdir.

Sumatran orangutan Qizil kitobga kiritilgan, holati – yo’q bo’lib ketish arafasida (CR); Kalimantan orangutaniga “zaif turlar” (VU) maqomi berilgan. Hayvonot bog’lari va qo’riqxonalar tufayli ushbu tur saqlanib qolishiga hali ham umid bor.

Kaspiy muhri (Phoca caspica)

Kaspiy muhri (Kaspiy muhri) Kaspiy dengizining shimoliy qismi va Ural o’rtasida ko’chib yuradi. Hatto 100 yil oldin ham muhrlar soni bir milliondan ortiq odamni tashkil etgan bo’lsa, bugungi kunda ularning soni 100 mingga yaqinlashmoqda. Sabablari: ommaviy brakonerlik, suvning ifloslanishi, iqlim o’zgarishi. Kaspiy tamg’asi yo’q bo’lib ketish arafasida bo’lgan tur sifatida Qizil kitobga kiritilgan (EN).

Xulosa sifatida

Odam aql-idrokli jonzotga o’xshaydi, ammo u o’ylamasdan dalalarni, o’rmonlarni yo’q qiladi, “daryolarni orqaga buradi”, ov qilishdan oldin ov qiladi va brakonerlik bilan shug’ullanadi. Bunday beparvo xulq-atvorning natijasi flora va fauna vakillarining yo’q bo’lib ketishi.

“Qizil kitob” nashr etilgandan so’ng, odam atrofdagi tabiatga qanday zarar etkazganiga jamoatchilik e’tiborini qaratdi. Albatta, ba’zi turlar, afsuski, tarix sahifalarida qoladi, ammo kelajak avlodlar uchun saqlanib qoladigan turlari hali ham mavjud.

Turlarning xavfsizligiga beqiyos hissa qo’shadigan barcha hayvonot bog’lari va qo’riqxonalariga rahmat! Ammo shunga qaramay, men Yer yuzidagi har bir inson atrof-muhitni saqlashga hissa qo’shishini juda xohlayman va Qizil kitob muntazam ravishda yashil sahifalar bilan yangilanadi.

Yerliklar! Esingizda bo’lsin: biz uchun hali ham toqat qilayotgan sayyorani himoya qilish, bizni o’rab turgan tabiatni qadrlash va asrab-avaylash juda muhim, Yer yuzidagi har bir jonzot zarur va muhimligini bir daqiqaga ham unutmang! Hayvonlar sayyoradagi bizning qo’shnilarimiz, kiyim va oziq-ovqat emas!