Statistika. Rustamov Sh. M, Umarov Z. R. Darslik – Toshkent, 2012

« ‘ZBKKISTON RESPUBLIKASI
OL1Y VA O R I Л MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
l’i of. X.Slisiiliycv, I.Xabibullayev taxriri ostida
S T A T I S T I KA

. 5230400 – «Buxgalteriya hisobi va audit», 5231200 – «ln-
wslllsiyiilurni inoliyalashtirish», 5331200 – «Sug’urta ishi», 5341500
*Mohva injiniringi», 5341600 — «Bozorlardagi faolivat va operatsiva-
/(» », 5230000 – «Kush to ’limi», 5230500 – Bojxona ishi (faoliyat tur-
iirl bo’yicha), 5610300 – Turizm (faoliyatyo’nalislilari bo’yicha), ta’lim
v<> Halishida tahsil olayotgan talabalar uchun darslik
sifatida tavsiya etilgan
«Tafakkur B o‘stoni»
Toshkent – 2013

S t a t I s t I ka

« ‘ZBKKISTON RESPUBLIKASI
OL1Y VA O R I Л MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
l’i of. X.Slisiiliycv, I.Xabibullayev taxriri ostida
S T A T I S T I KA

. 5230400 – «Buxgalteriya hisobi va audit», 5231200 – «ln-
wslllsiyiilurni inoliyalashtirish», 5331200 – «Sug’urta ishi», 5341500
*Mohva injiniringi», 5341600 — «Bozorlardagi faolivat va operatsiva-
/(» », 5230000 – «Kush to ’limi», 5230500 – Bojxona ishi (faoliyat tur-
iirl bo’yicha), 5610300 – Turizm (faoliyatyo’nalislilari bo’yicha), ta’lim
v<> Halishida tahsil olayotgan talabalar uchun darslik
sifatida tavsiya etilgan
«Tafakkur B o‘stoni»
Toshkent – 2013

UO‘K: 31(075)
60.6
S-81
Prof. X.Shadiyev va l.Xabibullayev taxriri ostida.
Taqrizchilar: Iqtisod fanlari doktori, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan
fan arbobi. professor Abdullayev Yo.A.
Iqtisod fanlari nomzodi. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan iqtisodchi,
dotsent Nabixodjayev A.A.
Shadiyev Xamid Azimovich.
Statistika: darslik/ X.A. Shadiyev. l.Xabibullayev. B. Maxmudov, N.
Rashitova, M. Umarova; O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus
ta’limi vazirligi; -Toshkent: Tafakkur bo’stoni. 2013. – 384 b.
KBK 60.6ya73
Darslikda statistikani tarixi. rivojlanish bosqichlari, tashkil etilishi,
predmeti va vazifalari. statistik kuzatish ma’lumotlariga ishlov ber-
ish metodlari, statistik ko’rsatkichlar. o’rtacha miqdorlar. variatsiya
ko’rsatkichlari. tanlab kuzatish. dinamika qatorlari. statistik indekslar,
o’zaro bog‘liqlanishlarni statistik o’rganish. aholi statistikasi, mehnat
bozori statistikasi, milliy boylik statistikasi. moliya bozori statistikasi.
makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni hisoblash uslubiyati va ularning o’zaro
bog’liqligi. moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari va xizmat ko’rsatish so-
halarining statistik ko’rsatkichlari. ishlab chiqarish harajatlari va moli-
yaviy natijalar statistikasi, milliy hisoblar tizimi ko’rsatkichlarini hiso
blash va ularning iqtisodiv statistik taxlili metodologiyasi keng yoritil-
gan. Iqtisodiv-statistik taxlilda qo’llaniladigan asosiy atamalar lug’oti,
statistik hisob-kitoblarni amalgaoshirishda ko’rnak beruvchi yordamchi
jadvallar. o’quvchi olgan hi 1 imlarini sinab ko’rish uchun savollar ro’yxati
keltirilgan. Darslik statistik metodlar yordamida hodisa va voqealarni
o’rganuvchi barcha ixtisosliklar talabalari, magistrlari va ilrniy izlanu-
vchilar hamda mutaxassis amalivotchilarga mo’ljallangan.
ISBN – 978-9943-362-76-5
NAMANGAN DAVLAT
UNIVERSITETI
Ahborot-resurs markari
£ Tafakkur bo’stoni. 2013
© H. Shodiyev va bosqalar. 2013

KIRISH
O’z fikir va muloxazalarimizni tasdiqlash yoki isbotlash uchun liar
kuni bir qancha tushuncha yoki ma’lumotlarni ishlatamiz va qo’llaymiz.
Masalan. inflyatsiya. aholi, hosildorlik, o’rtacha yosh yoki ovlik, valyuta
kiirsi. kasalningtuzilish vaqti.yalpi ichkimahsulot, o’rtachatezlik vabaho,
tannarx va h. k. Ushbu ko’rsatkich yoki ma’lumotlar qanday aniqlanadi
degan savolni o’rtaga tashlasak. to‘g‘ri aminmizki, ko’pchilik to’g’ri ja-
vob bera olmavdi. To’g’ri javob berish uchun statistikani o’rganish kerak.
Statistikani o’rganish uchun darslik va praktikumlar zarur. Respublikada
statistikaning ayrim sohalari (statistika nazariyasi. iqtisodiy statistika va
h. k) bo’yicha darsliklar mavjud. Ular, birinchidan, eskirgan, ikkinchidan,
oliy o’quv yurtlari uchun tasdiqlangan va amaldagi namunaviy darstur va
o’quv rejasi asosida vozilmagan. uchinchidan va eng asosiysi, XX asrda
chop etilgan (ayniqsa. rus tilida) darsliklardan farq qilmaydi.
Yuqoridagilarni e’tiborga olgan holda Toshkent moliya instituti statis
tika kafedrasining professor o’qituvchilari va Iqtisodiyot vazirligi xodim-
lari liamkorligida Statistika darsli tayorlandi.
Mazkur darslik statistikani o’rganuvchi barcha mutaxasisliklar uchun
mo’ljallangan. Darslikning ushbu tartibda yozilishi, lining mazmuni va
larkibini, nazariv va amaliy (ayrim paytlarda tashkiliy) masalalarni yori-
tishni. prinsipial holatlarni misollar yordamida ko’rsatib berishni oldin-
dan bclgilab beradi.
Bugungi kunda statistikani o’rganishda o’quvchi ayrim qiyinchiliklar-
ga va qarama-qarshi fikr hamda yo’nalishlarga duch kelish mumkin. Bu
to’g’rida ortiqcha savollar tug’ulmasdan, biz o‘quvchini oldindan ogoh-
lantirib qo’ymoqchimiz. Masalan. republikada turli salohivat va iqtisodiy
holatda bo’lgan korxona va tashkilotlarning bozor iqtisodiyotiga bir
vaqtda o’tishi, bir paytning o’zida xizmatlarning to’liq pullik xizmatga
avlantirilishi va ayni vaqtda. ayrim imtiyozlarning saqlab qolinishi. xalq
lusluinchalarining evolyutsion yo’l bilan o’zgarishi va h. k. Shuning
uchun ham o’quvchiga yuqoridagi o’zgarishlarni hisobga olgan holda
statistik metodlarni qo’llash tavsiya etiladi.
Darslik ikki qisimdan iborat. Birinchi qismida (1-9 boblar) statistika
nazariyasi va metodologiyasi masalalari batafsil yoritilgan. va’ni statistik
3

kuzatish, jamlash. guruhlash. jadvallar, grafiklar, nisbiy. o’rtacha ko’rsat-
kichlar va variatsiya’ni o’rganish metodlari, tanlab kuzatish, dinamikani
o’rganish. indeks, korrelyatsiya-regressiya metodlari va boshqalar ko’rib
chiqilgan.
Darslikda. shuningdek. (10—16 boblar) sotsial-iqtisodiy statistika ma-
salalari. ya’ni aholi, mehnat bozori. milliy boylik. moliya bozori, iqti-
sodiy ko’rsatkichlarni hisoblash texnologiyasi va tahlil qilishning statis-
tik metodlari aniq va amaliy misollar yordamida o’quvchiga tushuntirib
berilgan. Statistika metodologiyasining natnunaviy va amaliy misollar
bilan to’ldirilganligi darslikning ilmiy-amaliy ahamiyatini oshiradi va
uni o’quvchilartomonidan o‘zlashtirishni osonlashtiradi.
Darslikning maqsadi – barcha hodisa va voqealarni xarakterlovchi
ko’rsatkichlarni hisoblash texnologiyasini. ularning tarkibini. dinamika-
sini. o’zaro bog’liqligini. ularga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlashda va
tahlil qilishda zarur bo’lgan iqtisodiy – statistik metodlami qo’llash ham-
da statistik tahlil yordamida mayjud imkoniyat va ishlamayotgan zaxi-
ralarni aniqlab ularni tezkorlik bilan xo’jalik oborotiga kiritish yo’llarini
o’rgatishdir.
Darslikning 1-5. 7. 8. 13-boblari professor X. Shodiyev. 6. 9-bob-
lari professor 1. Habibullayev, 10,12-boblari dotsent N. Rashitova, 11,
15-boblari dotsent M. Umarova. 14.16-boblari dotsent B. Maxmudov to-
monidan yozilgan. 5-bobini tavyorlashda assissent A.Ro’ziyev ishtirok
etgan.
Darslik mualliflari taqrizchilarga va uni nashrga tavyorlashda ko’mak-
lashganlarga o’z minnatdorchiligini bildiradi harnda o’quvchilardan kitob
haqidagi taklif. mulohaza, maslahat va istaklarni kutub qoladi.
4

I-bob. STATISTIKANING PREDMETI,
METODI VA TASHKIL ETILISHI
1.1. Statistikaning pavdo bo‘lishi va rivojlanishi
Statistika so’zini biz juda ko’p eshitamiz va ishlatamiz. Lekin,
ko’pchilik bu so’z nimani anglatadi va qachon. qayerda pavdo boTgan
degan savollarga javob berolmaydi, hatto, bu so’zni to‘g‘ri yoki noto’g’ri,
o’rinli va o’rinsiz ishlatayotganini o‘zi ham bilmaydi. Yuqorida qo’yilgan
savollarga javob berish uchun, statistika tarixiga qisqacha sayohat qilay-
lik.
Insonlarda oddiy hisoblarni amalga oshirish zarurivati tug’ilganda. bu
ishni ular qo’lidagi barmoqlari yordamida bajarganlar. Jamiyatda ishlab
chiqarish kuchlarining rivojlanishi natijasida insonlar hisob-kitoblarni
qo’l barmoqlari bilan emas. balki ayrim predmetlar orqali bajarishga
kirishdilar. Masalan. grek tarixchisi Gerodotning (eramizdan oldingi
484-420 yillardayashagan) ta’kidlashicha, qadimiv fors podshohi Dariya
o’z qo’shinlarining soni to’g’risida ma’lumotga ega bo’lish uchun har
bir askarga bir donadan toshni olib kelib bir yerga to’plashni buyuradi.
Xuddi shunday ishni skiflar podshosi Ariant ham bajaradi. Ariant toshni
emas, kamonning mis uchini to’plashni buyuradi. Kevinchalik, insonivat
hisob-kitoblar olib borish texnikasining yangi pog’onasiga o‘tadi. va’ni
boshlangdch schyotlar pavdo bo’la boshlaydi. Ularning tarixi bir necha
ming yillarga borib taqaladi. Ular, avvalo, Xitoyda svau-pau (suan-pan)
nomlari bilan paydo bodgan, keyinchalik Yaponiyada saroban nomi bi
lan. Bundan ikki ming yillar avval bunday schyotlar Gretsiya va Rim
maktablarida ham qo’llanilgan.
Shunday qilib. yaratilgan maktablarda asta-sekin hisob-kitoblarni
yuritish qoidalari bo’yicha asarlar paydo bo’la boshladi. Shunday asar-
lardan biri “Manu qonunlari”dir. Bu asarda (eramizdan oldingi X asr)
1 lindistonning sotsial – iqtisodiy sharoitlari o ‘rganilgan.
Qadimiv hind schyotlarining boshqalarga o’xshamasligi, ularning
katta sonlarga moyilligidir. Qadimgi hind traktati “Artxashastra” (taxmi-
nan eramizgacha IV-III asrlar) o’z vaqtining iqtisodiy-texnik va siyosiy
bilimlarining butun bir tizimini aniqlab bergan. ya’ni unda davlat xazi-
nasi schyotlarini yuritish, davlat budjetining daromadlari va xarajatlari
sxemasini tuzish. savdoni muvofiqlashtirish uchun davlat organlari to-
monidan bahoning barqaror darajasini o’rnatish va boshqa niasalalar

keng yoritilgan. Ariabxata (V asr), Braxmagupta (V-V’I asr). Maravira
(IX asr), Bxaskara (Xil asr) va boshqa hind olimlari hisob-matematika
adabivoti fondida ajoyib namunalar qoldirdilar.
Hisob-statistika ishlarining rivojlanishiga katta hissa qo’shgan olimlar
xitoyliklardir. Ularga Kunfutsiya (Kun Futszu, eramizgacha 551-479-yil-
lar). Men Tszi (372-289-yillar eramizgacha) va boshqalarni kiritish
murnkin.
Eramizgacha to‘rt minginchi yillarda yirik quldorlik davlati bo’lgan
Misrda juda ko‘p statistik ishlar amalga oshirilgan. Ma’lumki. eramizga
cha bo’lgan uch minginchi yillarda Misr yozuvi paydo bo’ladi. Matema-
tika juda rivojlanadi. Ayrim ma’lumotlariga ko’ra, eramizdan 3500-yil
ilgari Misrda aholi ro’yxati o’tkazilgan. O’sha davrlarda Misrda kasrlar
\ a arifmetik amallar ma’lum bo’lgan. Masalan. bir. o’n. yuz, ming va h. k.
maxsus belgilar bilan bayon qilingan. Masalan, million raqami juda katta
songa hayron bo’lib qo’lini ko’tarib turgan inson figurasi orqali belgilan-
gan. Qadimgi Misrda geometriya va astronomiya paydo bo’ladi. Birinchi
bo’lib kalendar va kadastr tuziladi.
Yangi eraning boshlarida hisob-matematika ishlari bilan juda ko’pchilik
shug’ullana boshlaydi. Bu ishning hududsi Hind yarim orolidan Afrikaning
shimoliy dengiz qirg’oqlari va Ispaniya janubigacha kengayadi. Bu hudud-
da bosqinchilik urushlaridan so’ng (VII asr) islom dini ustun bo’lgan ras-
miy (arab) til zonasi paydo bo’ladi. Mintaqaning ajoyib iqlimi. geografik.
xo’jalikva siyosiy sharoitlari umuman fanning, shu jumladan, statistika fa-
nining rivojlanishiga katta yordant va turtki bo’ldi. Butun hududdan ilmiv
asarlar to’planib. ular arab tiliga o’girildi. Arab hisob-matematika asarlari
o‘ziga qisman antik grek mualliflarini hamda Hindiston, Xitoy, Yaqin va
O’lta Sharq mamlakatlari olimlari asarlarini birlashtira boshladi.
Demak, xulosa qilish mumkinki, statistikaning kurtaklari ijtimoiy faoli-
yatning turi sifatida davlatlarning paydo bo’lishi bilan rivojlana boshian-
gan. Bu liolat. statistikaning paydo bo’lishi mexanizmini to’la tushunish
uchunjuda muhimdir. Shuni yaxshi anglash kerakki. qadimiy jamivatlarda
schyotlarning yoki uchetning ayrim elementlari mayjud bo’lgan. xolos.
Davlatlarning paydo bo’la boshlashi, ijtimoiy faoliyat sifatida statistikani
funksiyalari ommaviy ma’lumotlarni to’plash va ulami tahlil qilishning qa-
ndaydir oddiy apparatini yaratishni talab qila boshladi. Bundan shunday
xulosa chiqarish mumkinki, statistika paydo bo’lishi boshlanayotgan vaqt-
ning o’zida hukmron sinf vakillariga xizmat qilishga chorlangan edi.
6

Endi davlat yig’imlarini to’plash uchun, yer egalarida qancha yeri bor-
ligini, undan qancha daromad olishini. urush olib borish uchun qancha
aholi va shundan qanchasi katta voshdagi erkaklar va boshqalarni bilish
/aruriyati tug‘iladi. Bu ishlar qadimgi statistik ishlardan farq qiladi, ya’ni
u faqat ro‘yxatga olish emas, balki statistik hisob-kitoblarni amalga oshi-
rishni talab etadi va ularning boshlanganligidan dalolat beradi.
Statistika fan sifatida XVII asrda Angliyada paydo bo’lgan. Siyo-
siy arifmetika maktabining namoyondalari Jon Graunt (1620-1674) va
Uilyam Petti (1623-1687) statistika asoschilari hisoblanadilar. Chunki
birinchi bo‘lib ijtimoiy-iqtisodiy tekshirishlarda statistikani qo’llash fikri
IJ. Pettida tug’ilgan edi.
U. Petti o’z asarlarida (“Soliqlar va yig’imlar”, 1662-yil.; “Dono-
larga so‘z’’. 1664-yil; “Sivosiy arifmetika”, 1676-yil) o’z tengdoshla-
rini qiziqtirgan sotsial va iqtisodiy savollarga miqdoriy hisob-kitoblarga
suyangan holda javob berishga harakat qiladi.
U. Pettining yaqin do’sti. fabrikant. Lord. London shahrining hokimi
.1,Graunt birinchi bo’lib o’lish to’g’risidagi ma’lumotlar jadvalini tuzdi.
L tug’ilish masalalarini o’rgandi, birinchi bo’lib o’g’il bolalar va qizlar
tug’ilishi o’rtasidagi doimiy nisbatni ochdi (14/12). Angliya aholisining
sonini (6.5 min. kishi). London aholisining soni 460 nting kishi, shulardan
qurol olib yuradigani (harbiy xizmatga yaroqlilari) 81 ming kishi ekanlig-
ini aniqladi, aholi migratsivasini o’rgandi. Bulardan tashqari. u ommaviy
miqdoriy hodisalarga taalluqli ayrim statistik qonuniyatlarni aniqladi.
U. Petti va J. Graunt bajargan ishlar ilmiy statistikaning paydo bo‘li-
shiga poydevor bo’lib xizmat qildi. Ular boshlagan ish bir qancha olimlar
tomonidan davom qildirildi. Ular orasida G. King (1648-1712 ) va E. Gal
ley (1656-1742) bajargan ishlar diqqatga sazovordir. G. King 1696-vilda
Angliya aholisini barcha sotsial guruhlari bo’yicha daromadlar va xara-
jatlar balansini tuzdi. astronom E. Galley esa. 1693-yilda o’lish jadvalini
tuzdi. U tuzgan jadval J. Grauntnikiga nisbatan ancha takomillashgan
ho’lib. u jadval ma’lumotlari sug’urta amaliyotida ishlatila boshlandi.
Shunday qilib, sivosiy arifmetika maktabi yaratildi. Bu maktab (o’sha
davr uchun misli ko’rilmagan muvaffaqiyat) vakillarining asosiy xato-
si (biz ularni tanqid qilmoqchi emasmiz) shundan iboratki. ular kichik
to’plamlarni o’rganib, ma’lum bir xulosaga kelganlar. Xuddi shu sabab
bilan ular bir xil xulosalarga xos qonuniyatlarni o’rganib, qarama-qarshi
xulosalar chiqarganlar.
7

Siyosiy arifmetika maktabi bilan deyarli bir paytda Germaniyada tas-
viriy maktab (fan) ham paydo bo’ladi. Bu maktab asoschilari G. Konring
(1606-1681) va G. Axenvaldir.
1660-yilda G. Konring yangi soha (fan) bo’yicha ma’ruza kursini tash-
kil qiladi (“Davlatshunoslik” – “Staatskunde”). Bu fan – G. Konringning
fikricha, har bir davlatda diqqatga sazovor bo’lgan faktlar (ro‘y bergan
hodisa va voqealar) haqida so’zlab beruvchi fandir. Yangi fan o’z oldiga
davlat holatini ta’riflash, tasvirlash yoki ro’yxatga olishni vazifa qilib
qo’ydi. Asosiv maqsad, boshqaruvchi sinf vakillarini alohida davlatlar-
da boshqaruv metodlari va ularning boyligi bilan tanishtirishdan iborat
edi. Bu tamoyil, G. Konringni Germaniyada juda mashhur va dongdor
ma’ruzachiga aylantirdi.
1749-yilda Gettigenda xalqaro huquq va statistika professori G. Axen-
val (“Davlatshunoslik” fanini nazariyachilari orasida eng ko’zga ko‘ringan
olimlardan biri) ‘‘davlatshunoslik” fanining “Statistika” (lotincha “Status”
so’zidan olingan boiib. hodisalarning holatini, ahvolini bildiradi. “Status”
so’zi negizida italyancha “Stato” – davlat, amaliy siyosat va “Statista”-
davlat arbobi. davlatni biluvchi so’zlari yotadi) deb atagan.
XIX asrning 40-yillariga kelib statistikadagi tasviriy oqim bilan shu-
g’ullanish deyarli to’xtatiladi va keyinchalik butunlay tugatiladi. Bunga
sabab. statistika davlatni boshqarish quroliga aylantirilgani bo’lsa kerak.
Statistikaning rivojlanishiga munosib hissa qo’shgan belgiyalik olim
Lamber Adolf Jak Ketle (1796-1874) va uning maktabidir. A. Ketle
statistika bo’yicha 65 ta asar yozgan. P.S. Laplasning shogirdi A. Ketle
o‘z zamonasining olimlari singari matematika faniga katta ahamiyat
bergan. U o’zining asosiy fikrini ‘‘Inson va uning qobiliyatlarining rivoj-
lanishi yoki sotsial fizika tajribasi” asarida bayon etgan. Yirik iqtisodchi
olimlar ta’biri bilan avtganda. A. Ketlening xizmati shundaki, u ommaviy
hodisalarning qonuniyatlarini ochib berdi. Lekin. o ’zi ularning tabiatini
tushunmagan. A. Ketlening kengtarqalgan nazariyalaridan biri “O’rtacha
kishi” nazariyasidir. Uning fikricha, o’rtacha miqdorlar hamma vaqt doi-
miy miqdorlar ta’sirida paydo bo’ladi. to’plam birliklarining o’rtachadan
farqi tasodifiy sabablarga bog’liq emish. Har qancha harakatga qaramas-
dan “O’rtacha kishi” aniqlanmadi va aniqlanishi mumkin ham emas.
llmiy statistikaning rivojlanishi bilan bir qatorda statistika amaliyoti
ham paydo bo’la boshlaydi. l layot tobora qiyinlashib borganligi sababli,
davlatlar statistik organlarni tuzishga majbur bo’ladilar. Birinchi davlat
8

statistika organi 1756-yilda Shvetsiyada tashkil qilingan. Fransiyada
1772-yildan butun mamlakat bo’yicha aholining harakatlari to’g’risida
hisobotlar tuzish boshlanadi va 1801 yilda Fransiya ichki ishlar vazirligi-
da statistik byuro tashkil qilinadi. Anglivada 1801 yilda aholi ro‘yxati
o’tkazilib, 30-yillarda sanoat vazirligi qoshida statistika departamenti
barpo etiladi.
Insoniyatning rivojlanishi va statistik maiumotlarga bo‘lgan extiyoj-
larning oshib borishi statistikani markazlashtirish zarurivatini keltirib
chiqardi. Bu masalaning zarurligi birinchi xalqaro statistiklar kongressi-
da (1853-yil, Bryussel) ham ta’kidlab o’tildi va har bir davlatda markaziy
statistika komissiyalarini tuzish taklif etildi. Hammasi bo‘lib o‘nta kon-
gress o’tkazilgan. 1880-yillarga kelib davlat statistika organlarini rasrniy
birlashtirish mumkin emasligini tushunib yetgan mutaxassislar statistiklar
“ochiq” assotsiyatsiyasini tuzish taklifi bilan chiqdilar va shunday tashki-
lot – Xalqaro statistika instituti – 1887 yil Rimda tuzildi. Bu birlashma-
ning (bugungi kunda ham faoliyat ko’rsatmoqda) asosiy maqsadi – dav-
latlarning statistik ma’lumotlari o’zaro taqqoslama boiishini ta’minlash
va xalqaro statistik to’plamlarni nashr etishdir. Hech qanday shubha
yo’qki. bu maqsadga erishildi va erishilmoqda.
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida statistikadagi
matematik oqim ingliz olimlari tomonidan rivojlantirildi. Ularga Angliva-
lik biolog F. Galton (1822-1911), K. Pirson (1857-1936), V. Gosset va R.
Fisherni kiritish mumkin. Bu olimlar tomonidan statistikada matematik
metodlarni juda ko’p qo’llanishi. ya’ni uni matematikalashtirilishi statis
tika fanining asosiy maqsadlaridan biri bo’lgan hodisalaming mazmuni-
ni va ularning asosiy qonuniyatlarini chetga surishga boshladi. Bu xato
ekanligini ko’pchilik tezda tushunib yetdi.
Statistikaning rivojlanishida rus olimlari ham o’zlarining munosib
hissalarini qo’shganlar: V.N. Tatishev (1686-1750) – Rossiyada birinchi
aholi ro’yxatini o’tkazgan va aholini joriy hisobini tatbiq qilish lozim-
ligini kun tartibiga qo’ygan; K.I. Krilov (1689-1737(-statistikada ilk
bor davlatni tavsiflovchi iqtisodiv-statistik ma’lumotlami statistik jadval
vordamida izohlagan; D.P. Juravskiy – birinchilardan boiib statistikaga
ta’rif bergan; Semenov Tyan-Shanskiy (1827-1914) – Rossiyada uning
boshchiligida ilk bor butun Rossiya aholi ro‘yxati o’tkazilgan. ko‘p vil-
lar markaziy statistika qo’mitasi boshlig’i boiib ishlagan; Yu.E. Yanson
(1835-1893) – statistika umumiy nazariyasidan ilk bor darslik yozgan
9

(bu darslik bugungi kunda ham. bizning fikrimizcha, eng yaxshi dars-
liklardan biridir); A.I.CHuprov (1842-1908), VI. Ulyanov (1870-1924);
A. A. Chuprov (1874-1926), A.A. Kaufman (1864-1919) va boshqalar.
O’zbekiston Respublikasida statistikaning rivojlanishida va uni o’zbek
xalqiga o’rgatishda diqqatga sazovor ishlar qilingan. Birinchi “Statistika”
kafedrasi 1932-yilda Tosbkent, keyinchalik Samarqand va boshqa sha-
harlarda tashkil etilgan. Hozirgi paytda deyarli hamma iqtisodiv institut
va fakultetlarda statistika kafedralari mavjud. Ularda o’zbek statistikasini
yaratgan va yaratayotgan ajovib olimlar faoliyat ko’rsatmoqda.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng o’zbek ti-
lida “Statistika” bo’yicha o’quv adabiyotlari chop etila boshlandi. O’zbek
tilida o’quv qo’llanma va darsliklar yaratishda Toshkent Moliya instituti
statistika kafedrasi professor-o’qituvchilari namuna bo’lmoqdalar. Pro
fessor Yo .Abdullaev ilk bor statistika umumiy nazarivasidan darslik
(1993-yil) chop etdilar, 1996-yilda shu fandan o’quv qo’llanma nashr
etildi. 1998-yilda esa. o’quvchilarga “Makroiqtisodiy statistika: 100
savol va javob” taqdim etildi. Kafedraning boshqa a’zolari ham bu so-
hada faol ishlamoqdalar. Masalan, iqtisod fanlari doktori, professor X.A.
Shadiev “Statistika nimani o’rgatadi.” (Dars!ik.-T.: O’zbekiston, 1985);
X.A. Shodiev, M.Ya. Hamroev “Moliya statistikasi”.T.: Abu Ali Ibn Sino.
2002; X.A. Shadiev “Moliya statistikasi bo’yicha amaliyotnoma’’- T.:
TM1, 2002; Statistika (darslik)—T.: Ibn Sino. 2004 (prof. X.A. Shadiev
taxriri ostida); X.A. Shadiev Moliya statistikasi (Darslik.T.: Iqtisod-moli-
ya, 2010).

Statistika. Rustamov Sh.M., Umarov Z.R. Darslik – Toshkent, 2012.

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI ICHKI ISHLAR VAZIRLIGI A K A D E M I YA SH. M. RUSTAMOV, Z. R. UMAROV S T A T I S T I K A Ichki ishlar vazirligi tomonidan vazirlikning oliy ta’lim muassasalari uchun darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent–2012

Page 2 and 3: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akad
Page 4 and 5: sohada faoliyat ko‘rsatayotgan is
Page 6 and 7: (EHM) imkoniyatlaridan keng foydala
Page 8 and 9: hisobga olib, iqtisodiy statistikag
Page 10 and 11: Axborotlarni Ichki ishlar xalq komi
Page 12 and 13: O‘zbekistonda statistika fanining
Page 14 and 15: Hozirgi vaqtda Axborot markazida yi
Page 16 and 17: miqdoriy bog‘lanish hamda nisbatl
Page 18 and 19: mamlakatlar, turli davlatlar uchun
Page 20 and 21: fanning tarixi, kelib chiqishi, sha
Page 22 and 23: tatbiq qilish va qo‘llash bilan c
Page 24 and 25: ta’minlanishiga erishildi. Pirova
Page 26 and 27: tomonidan ixtiyoriy tartibda taqdim
Page 28 and 29: ichki ishlar bo‘limi boshlig‘in
Page 30 and 31: II BOB HUQUQNI MUHOFAZA QILISH ORGA
Page 32 and 33: o‘zgaradi, shuning uchun o‘rgan
Page 34 and 35: Jinoyat ishi sud tomonidan qo‘zg
Page 36 and 37: eriladigan bo‘lsa, maxsus kitobda
Page 38 and 39: 1. Har qanday kuzatishni o‘tkazis
Page 40 and 41: 3) tekshiruv materiallaridagi hujja
Page 42 and 43: jinoyat sifatida hisobga olinadi. M
Page 44 and 45: 1.1-shakldagi kartochkalarga jinoya
Page 46 and 47: 4. 14-16-grafalar 1, 1.1., 2-kartoc
Page 48 and 49: Statistik kuzatuvni to‘g‘ri ama
Page 50 and 51: Mantiqiy tekshirishda statistik ma
Page 52 and 53: 6. Statistik yo‘riqnoma va formul
Page 54 and 55: – har bir guruh bo‘yicha umumiy y
Page 56 and 57: Muqobil (alternativ) belgi atributi
Page 58 and 59: Manbalarning nomlanishi 2007 yil 20
Page 60 and 61: Amaliyotda shunday qiyin va murakka
Page 62 and 63: Yuqorida keltirilganlar faqat miqdo
Page 64 and 65: Tuzilgan, lekin raqamlar bilan to
Page 66 and 67: o‘lchov birliklari kattaroq yozil
Page 68 and 69: Grafik masshtabini belgilashda shka
Page 70 and 71: kvadrat ildiz chiqarib olish zarur.
Page 72 and 73: IV BOB HUQUQNI MUHOFAZA QILISH ORGA
Page 74 and 75: ko‘rilgan zarar, o‘g‘irlangan
Page 76 and 77: Mutlaq miqdorlar natural, shartli n
Page 78 and 79: Har bir nisbiy miqdor turi muayyan
Page 80 and 81: Nisbiy miqdorlarni hisoblashda kasr
Page 82 and 83: o‘lgan ko‘rsatkichlarni tipik j
Page 84 and 85: o‘rta xarajatlarini qiymat o‘lc
Page 86 and 87: Ma’lumki, individual ko‘rsatkic
Page 88 and 89: 1) agar X bilan f ko‘paytmasi ham
Page 90 and 91: dx – mediana oralig‘i; – variant
Page 92 and 93: oshgan. Hamyoningizdagi pulning rea
Page 94 and 95: Indekslar yordamida umumo‘lchovga
Page 96 and 97: 2. Baho indeksi 3. Tannarx indeksi
Page 98 and 99: 2. Inshootlar -1 guruhi 1,107 1,169
Page 100 and 101: 5.3. Huquqni muhofaza qilish organl
Page 102 and 103: VI BOB JINOYATCHILIK STATISTIKASI V
Page 104 and 105: Tovarlarning noqonuniy import qilin
Page 106 and 107: 100 80 60 40 20 0 91 78 83 65 71 20
Page 108 and 109: mexanizmlar shakllantirilayotgan bi
Page 110 and 111: oriladi va pirovard natijada yilnin
Page 112 and 113: tayyorlanadigan hisobotlardagi ma
Page 114 and 115: 1. O‘smirlar tomonidan va ular is
Page 116 and 117: 2-guruh iqtisodiyot sohasiga mansub
Page 118 and 119: muhofaza qiluvchi organlar real hay
Page 120 and 121: tuman va ma’lum bir hududdagi jin
Page 122 and 123: Huquqni muhofaza qilish organlarini
Page 124 and 125: ijtimoiy xavf tug‘dirmaydigan qon
Page 126 and 127: Mavjud milliy boyligimizning zarur
Page 128 and 129: Hozirgi davrda milliy boylikni hiso
Page 130 and 131: Noishlab chiqarish fondlari nomoddi
Page 132 and 133: J MB = Bu yerda: MB 0 va MB 1 – m
Page 134 and 135: jinoyatlar tashkil qiladi. So‘ngg
Page 136 and 137: Asosiy fondlarning guruhlari Balans
Page 138 and 139: asosiy fondlardan samarali foydalan
Page 140 and 141: KTS – joriy yilda ketganlar soni. B
Page 142 and 143: Statistik ma’lumotlarga binoan, y
Page 144 and 145: 2009-yil yanvar-dekabr oyi mobaynid
Page 146 and 147: 1. IFa = IA + ISHS Iqtisodiy nofaol
Page 148 and 149: Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘r
Page 150 and 151: yuqori o‘sish sur’atlariga yeti
Page 152 and 153: IX BOB TANNARX VA XARAJATLAR STATIS
Page 154 and 155: prefensiyalarining qo‘llanishi bu
Page 156 and 157: qo‘llab-quvvatlash haqida boradi.
Page 158 and 159: 1) chetdan sotib olinadigan xomashy
Page 160 and 161: islohotlarning o‘ziga kafolat bo
Page 162 and 163: X BOB NOBUDGARCHILIK VA O‘G‘RIL
Page 164 and 165: 10.3. Nobudgarchilik va o‘g‘ril
Page 166 and 167: Tovarsiz operatsiyalar. Bunday oper
Page 168 and 169: I L O V A L A R O‘zbekiston Respu
Page 170 and 171: o‘rniga belgilash qiymati – bahol
Page 172 and 173: farazlar va cheklovchi shartlar; bu
Page 174 and 175: 19. Baholovchi quyidagilarni tavsif
Page 176 and 177: aholash obyekti qiymatini pul oqiml
Page 178 and 179: zarur holda analoglarning baholash
Page 180 and 181: 6-§. Baholash to‘g‘risidagi hi
Page 182 and 183: yoki tiklash xarajatlari chegirib t
Page 184 and 185: 3. Jamiyat hayotining barcha tomonl
Page 186 and 187: tadbirkorlik subyektlari uchun davl
Page 188 and 189: 4-ilova O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
Page 190 and 191: O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDEN
Page 192 and 193: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Page 194 and 195: M U N D A R I J A KIRISH………
Page 196: RUSTAMOV SHAXZOD MAXSUDOVICH iqtiso

Statistika. Rustamov Sh. M, Umarov Z. R. Darslik – Toshkent, 2012

S t a t I s t I ka

Statistika. Rustamov Sh.M., Umarov Z.R. Darslik – Toshkent, 2012.

Create successful ePaper yourself

Related posts: